Turizmni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning roli

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	110.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Noyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Turizmni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning roli

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
“ Turizm:nazariya va amaliyot ” FANIDAN
KURS ISHI
Turizmni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning
roli

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………….3
1. Xorijiy investitsiyalarning mohiyati va turlari…………………………….5
2. Turizm sohasida investitsiyalarning ahamiyati……………………………..9
3. Mamlakatimizning turizm sohasiga jalb etilgan xorijiy investitsiyalar holati
va tahlili…………………………………………………………………………12
4. Xorijiy investitsiyalar samaradorligi yuqori bo’lgan rivojlangan davlatlar
tajribasi…………………………………………………………………………..21
5. O’zbekiston turizm sanoatiga xorjiy investitsiyalarni jalb etish
imkoniyatlari va strategiyalari………………………………………………….25
Xulosa……………………………………………………………………………27
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………………29
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Turizmni rivojlantirishda xorijiy
investitsiyalarning roli mavzusi bugungi kunda nafaqat iqtisodiy, balki siyosiy,
ijtimoiy va ekologik ahamiyatga ega. Quyida mavzuning dolzarbligi asosiy
jihatlarda ko’rsatilgan:
Jahon iqtisodiyotida turizmning o’sib borayotgan roli: Turizm global
iqtisodiyotning muhim tarmog’iga aylangan. Jahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO)
ma'lumotlariga ko’ra, turizm dunyo bo’yicha yillik iqtisodiy o’sishning 10% ni
tashkil qiladi. Bu soha, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun iqtisodiy
o’sishning muhim manbai hisoblanadi. O’zbekistonda ham turizm sanoatining
ahamiyati ortib bormoqda va bu sektorni rivojlantirish uchun xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish dolzarb masalaga aylanmoqda.
O’zbekiston turizmining rivojlanish potentsiali: O’zbekistonning turizm
infratuzilma, xizmat ko’rsatish va marketing tarmoqlarini modernizatsiya qilish
zarur. Xorijiy investitsiyalar nafaqat moliyaviy resurslarni ta'minlaydi, balki ilg’or
tajriba va texnologiyalarni ham olib keladi, bu esa turizm sanoatini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqadi. O’zbekistonning tarixiy va madaniy merosi, tabiiy
go’zalligi hamda geografik joylashuvi bu sohaning rivojlanishi uchun katta
imkoniyatlarni yaratadi.
Kurs ishining obyekti: O’zbekistonning turizm sohasida xorijiy
investitsiyalarning roli va ularni jalb qilishning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy
jihatlari. Bu obyektda xorijiy investitsiyalarning turizmni rivojlantirishdagi ta'siri,
shuningdek, O’zbekistonning xorijiy investorlar uchun yaratilgan sharoitlari va
imkoniyatlari tahlil qilinadi.
Kurs ishining predmeti: O’zbekiston turizm sektorida xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish jarayoni va uning iqtisodiy samaradorligi. Bu
predmetda xorijiy investitsiyalarning turizm infratuzilmasini rivojlantirish, yangi
ish o’rinlari yaratish, madaniy va ekologik ta'sirlarni kamaytirish kabi jihatlari
3

o’rganiladi. Shuningdek, investitsiyalarning mamlakat iqtisodiyotiga qo’shadigan
hissasi va ularni samarali jalb qilishning amaliy strategiyalari tahlil qilinadi.
Kurs ishining maqsadi: O’zbekiston turizm sohasida xorijiy
investitsiyalarning roli va ahamiyatini tahlil qilish , ularni jalb qilishning asosiy
mexanizmlari va strategiyalarini o’rganish, shuningdek, xorijiy investitsiyalarni
samarali jalb qilish uchun tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifasi : Qo’yilgan maqsadlardan kelib chiqqan holda kurs
ishida quyidagi vazifalar belgilab olingan:
- Mehmonxona xizmatlari, restoranlar, transport va gidlar kabi turizm
tarmoqlarida ish o'rinlari yaratish.
- Mahalliy aholi uchun malaka oshirish va yangi kasblar o'rganish
imkoniyatlari.
- Yangi mehmonxona komplekslari, kurortlar, sayyohlik markazlari qurilishi.
- Transport infratuzilmasi (aeroportlar, temir yo'llar, yo'llar)ni modernizatsiya
qilish.
- Turizm sohasidagi raqamli platformalar (onlayn bronlash tizimlari, mobil
ilovalar).
- Turistlarni jalb qilish uchun yangi marketing usullarini joriy etish.
- Xorijiy investitsiyalar davlat iqtisodiyotiga qo'shimcha daromad keltiradi.
- Turizm sohasidan keladigan soliqlar va to'lovlar davlat byudjetini boyitadi .
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi tarkibi kirish va 5 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning mazmunini yoritishda 2
ta jadval, statistik ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining umumiy hajmi 30
betdan iborat.
Kurs ishini yozishda turli xil adabiyotlar, darsliklar, jahon banki va moliya
tashkilotlarining statistikalari, internet resurslar, mamlakatimizda faoliyat olib
borayotgan tadqiqot markazlari izlanishlaridan foydalanildi.
4

1. Xorijiy investitsiyalarning mohiyati va turlari.
Xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yuqori darajada
daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat
iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha
mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklaridir. Xorijiy investitsiyalari ichki
investitsiyalardan farqli holda tashqi moliyalashtirish manbaiga kiradi. Xorijiy
investitsiyalarning ichki investitsiyalardan farqi shundaki, ularda investor boshqa
mamlakat fuqarosi buladi. Iqtisodiy mazmuniga ko`ra xorijiy investitsiyalar
kapitali (ya`ni qarz va kredit), xamda bevosita va portfel investitsiyalarga
bo`linadi. Investitsiyalar nimaga yo`naltirilganligi ular qaysi xorijiy investitsiya
turiga kirishini belgilaydi. Xorijiy investitsiyalar chet el investorlari tomonidan
yuqori darajada daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat
iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan
barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklar idir. Chet el investitsiyalari ichki
investitsiyalardan farqli holda tashqi moliyalashtirish manbaiga kiradi. Ular milliy
iqtisodiyotga chetdan, ularning kelishini rag batlantirgan holda jalb qilinadi. Lekinʻ
chet el kapitalini jalb qilishning hamma shakllari ham moliyalashtirishning tashqi
manbai bo`lmasligi mumkin.Bu birinchi navbatda foiz to'lovlari bilan qaytarishni
talab etadigan kreditlar va qarzlarga taaluqli. Chunki, chet el kreditlari va xalqaro
moliya institutlari qarzlari ma lum vaqt o tgach asosiy qarz bilan birga belgilangan
ʼ ʻ
foizlarining qaytarilishini talalb etadi. Chetdan jalb etiladigan xorijiy
investitsiyalar bilan chet eldan kiritiladigan kreditlarninig o ziga xos farqlari
ʻ
mavjuddir. Bu borada xorijiy investitsiyalar risklar doirasi bilan chet el kreditlari
risklari kengligi farqlanadi. Xorijlik iqtisodchi-olimlardan U.Sharp, K.Eklund,
Kempbell R.Makkonell, Stanli L.Bryu kabilar investitsiyalarning mazmun-
mohiyati yuzasidan turlicha ta’riflarni bayon etishgan. Jumladan, Nobel
mukofotining iqtisodiyot bo’yicha laureati (1990 yil) U.Sharp ta’kidlashicha:
«investitsiyalar kelgusida (ehtimol, nomuayyan) qiymatlik olish maqsadida hozirgi
5

vaqtda mu ayyan qiymatlikdan voz kechishdir» 1
. «Investitsiyalash» atamasining
ma’nosini mana bunday sharhlaydilar: «Kelajakda foyda olish uchun bugun puldan
ajralishdir» va hisoblaydilarki, mablag’lar ni yoki real yohud moliyaviy aktivlarga
investitsiyalash mumkin. Ular investitsiyalash atamasi mazmunini kelajakda foyda
olish maqsadida bugun pul bilan «xayrlashish»da ko’radilar . Xorijiy investitsiyalar
ko'pincha yirik moliyaviy institutlar tomonidan o'z portfelini diversifikatsiya qilish
yoki xalqaro miqyosda joriy kompaniyalaridan biri uchun operatsiyalarni
kengaytirish umidida amalga oshiriladi. Bu ko'pincha miqyosni kengaytirish
maqsadida harakat yoki iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun katalizator
hisoblanadi.Misol uchun, ba'zi kompaniyalar global iste'dod va aloqalarga erishish
uchun butun dunyo bo'ylab o'z ofislarini kengaytirishlari mumkin. Masalan,
Goldman Sachs, J.P. Morgan, Morgan Stanley va boshqa yirik korporatsiyalar.
Boshqa hollarda, ba'zi kompaniyalar muayyan mamlakatlarda taklif qilinadigan
arzonroq ishchi kuchi yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kapitallashtirish uchun
ob'ektlar yoki operatsiyalarni ochishi mumkin.Ayniqsa, chakana ishlab chiqarish
kabi to'qimachilik kompaniyalari uchun ko'plab fabrikalar Xitoy va Bangladeshda
joylashgan bo'lsa-da, sotuvlar Shimoliy Amerikaga yo'naltirilgan - masalan, H&M
yoki Zara - chunki u erda material va ishchi kuchi sezilarli darajada arzon;
Shunday qilib, autsorsing yuqori rentabellikka olib keladi. Boshqa hollarda, ba'zi
yirik korporatsiyalar soliq stavkalari past bo'lgan mamlakatlarda biznes yuritishni
afzal ko'radi.
Xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar va chet ellik yuridik shaxslar
hamda fuqarolar, shuningdek, fuqaroligi bo’lmagan shaxslar va O’zbekiston
Respublikasining chet elda doimiy yashovchi fuqarolariInvеstоrlаr buyurtmаchi
(mаblаg’ kirituvchi), krеditоr, sоtib оluvchi bo’lishlаri, shuningdеk, investitsiya
fаоliyati ishtirоkchisi vаzifаsini bаjаruvchi hаm bo’lishlаri mumkin.Investitsiya
fаоliyatini аmаlgа оshiruvchilаr (invеstоrlаr) quyidаgi bеlgilаri bo’yichа
tаsniflаnаdi. Хоrijiy mаmlаkаtlаr tаjribаsi vа investitsiya to’g’risidа mаmlаkа
1
Ш арп У., А лександр Г. , Бейли Дж. Инвестиции . Пер. с. англ. – М.: «Инфра- М » , 1997. – С. 16, 979.
6

timizdа qаbul qilingаn qоnunlаr tаhlilidаn kеlib chiqib, investitsiyaning shаrtli
rаvishdа uchtа turini аjrаtish mumkin (1-chizmа).
Ushbu jadvalga quyidagicha izoh berib o`tamiz:
Mоliyaviy investitsiyalаr tаrkibigа mаhаlliy vа хоrijiy mаmlаkаtlаrning pul
birliklаri, bаnklаrdаgi оmоnаtlаr, dеpоzit sеrtifikаtlаr, аksiyalаr, obligatsiyalаr,
vеksеllаr vа bоshqа qimmаtli qоg’оzlаr hаmdа tеnglаshtirilgаn bоyliklаr kirаdi.
Mоddiy investitsiyalаr tаrkibigа аsоsiy fоndlаr, ya’ni binоlаr, аsbоb-uskunаlаr,
inshооtlаr, kommunikatsiyalаr vа bоshqа turdаgi аsоsiy ishlаb chiqаrish
fоndlаrining аktiv vа pаssiv qismlаri kirаdi.
Аqliy (intеllеktuаl) investitsiyalаr miqdоri judа rаng-bаrаngdir, ya’ni ulаr
mulkiy huquqlаr shаklidаgi investitsiyalаr, аqliy mеhnаtgа оid shаkldаgi
investitsiyalаr vа tаbiiy rеsurslаrdаn fоydаlаnish shаk lidаgi investitsiyalаrdаn
ibоrаt. Mulkiy huquqlаr guruhigа kirаdigаn investit siyalаrning turlаri bоzоr
munоsаbаtlаrining nеchоg’lik rivоjlаngаnligigа, milliy bоzоrlаrning o’zigа хоs
tоmоnlаrigа qаrаb hаr хil bo’lаdi. Аqliy mеhnаtgа оid hаq-huquqlаr shаklidаgi
investitsiyalаr tаrkibigа muаlliflik huquqlаri, «nоu-хаu», kаshfiyotlаr, tоvаr
bеlgilаrigа bеrilаdigаn litsenziyalаr vа bоshqа хil egаlik huquqlаri kirаdi.
Tаrkibiy tuzilishigа ko’rа investitsiyalаr yalpi vа sоf investitsiyalаrgа
аjrаtilаdi. Yalpi investitsiyalаr – bu ishlаb chiqаrish vоsitаlаrining iste’mol
qilingаn qismini qоplаsh hаmdа ulаrning qo’shimchа o’sishi mаqsаdidа ishlаb
chiqаrish jаmg’аrmаlаri vа аhоli mаblаg’lаri qo’yilmаlаridir. Bоshqаchа so’z bilаn
аytgаndа, yalpi investitsiyalаr o’z ichigа аmоrtizаtsiya vа sоf investitsiyalаrni
оlаdi. Sоf investitsiyalаrni аniqlаsh uchun yalpi investitsiyalаrdаn аmоrtizаtsiya
аjrаtmаlаri chiqаrib tаshlаnаdi. Yalpi investitsiyalаr vа аmоrtizаtsiya o’rtаsidаgi
nisbаtgа qаrаb iqtisоdiyotning аhvоli qаndаy ekаnligini, ya’ni yuksаlish, yo
7Investitsiyalar
Moliyaviy
investitsiyalar Aqliy (intellektual)
investitsiyalarModdiy
investitsiyalar
Investitsiya turlаri.

turg’unlik, yoki pаsаyish dаvrini bоshidаn kеchirаyotgаnligini аniqlаsh mumkin.
Аgаrdа, yalpi investitsiyalаr аmоrtizаtsiyadаn оrtiq, ya’ni sоf investitsiya yuqоri
bo’lsа, iqtisоdiyot yuksаlishdа bo’lаdi, chunki uning ishlаb chiqаrish quvvаtlаri
o’sаdi. Yalpi investitsiya vа аmоrtizаtsiya birbirigа tеng bo’lgаn chоg’dа
iqtisоdiyotdа turg’unlik hоlаti vujudgа kеlishi mumkin . Bu vаziyatdа sоf
investitsiyalаr nоlgа tеng bo’lib, iqtisоdiyotdа shu yili qаnchа kаpitаl iste’mol
qilingаn bo’lsа, uni qоplаsh uchun shunchа kаpitаl qo’yilmаlаr kеrаk bo’lаdi.
Iqtisоdiy fаоllik pаsаyib bоrаyotgаn iqtisоdiyot uchun yalpi investitsiyalаr
аmоrtizаtsiyadаn kаm bo’lgаn hоldаgi vаzi yat хоsdir, ya’ni iqtisоdiyotdа yil
dаvоmidа kаpitаl ishlаb chiqаrilgаnigа nisbаtаn ko’prоq iste’mol qilinаdi.
Bundаy hоlаtdа sоf investitsiyalаr ishоrаsi mаnfiy bo’lib, uning mutlаq
qisqаrishini bildirаdi. Nаtijаdа, yil охiridа kаpitаl hаjmi yil bоshidаgigа
qаrаgаndа kаm bo’lаdi. Investitsiyalаrni хоrijgа chiqаrish, ulаrning mаmlаkаtlаr
o’rtаsidаgi fаоl hаrаkаti zаmоnаviy jаhоn хo’jаligi vа хаlqаrо iqtisоdiy
munоsаbаtlаrning аjrаlib turuvchi хususiyatlаrigа аylаndi. Investitsiyalаrni
chetgа chiqаrish jаhоn хo’jаligidаgi tоvаrlаrni chetgа chiqаrish mоnоpоliyasini
tugаtdi.Hоzirgi vаqtdа хаlqаrо investitsiyalаrning o’rtаchа yillik o’sish sur’аti
30 % dаn оshаdi. Bu ko’rsаtkich jаhоn sаvdоsining o’sish sur’аtlаridаn dеyarli
5 mаrоtаbа оrtiqdir.
Хаlqаrо investitsiyalаr o’zidа mоddiy bоylik bаrpо etish uchun zаrur bo’lgаn
ishlаb chiqаrish, pul vа tоvаr shаkllаridа jаmg’аrilgаn zаxirаlаrni
mujаssаmlаshtirаdi. Ushbu investitsiyalаr dоimiy rаvishdа mаm lаkаt ichidа bir
tаrmоqdаn bоshqаsigа hаmdа dаvlаtlаrаrо hаrаkаtdа bo’lаdi.Investitsiyalаr turli
shаkllаrdа аmаlgа оshirilаdi vа ulаrni tаhlil qilish, rеjаlаshtirish uchun аlоhidа
хususiyatlаridаn kеlib chiqqаn hоldа guruhlаshtirilаdi. Хоrijiy
investitsiyalаrning quyidаgi turlаri mаvjud: kаpitаl, innovatsia vа ijtimоiy
investitsiya.Kаpitаl investitsiya jumlаsigа аsоsiy fоndlаrni vujudgа kеltiruvchi
vа tаkrоr ishlаb chiqаrishgа, shuningdеk, ishlаb chiqаrishning bоshqа
shаkllаrini ishlаb chiqаrishgа qo’shilаdigаn investitsiyalаr kirаdi.Innovatsia
8

$investitsiyalаr jumlаsigа tехnikа vа tехnоlоgiyalаrning yangi аvlоdini ishlаb chiqish vа o’zlаshtirishgа qo’shilаdigаn investitsiyalаr kirаdi. 2. Turizm sohasida investitsiyalarning ahamiyati. Turizm sohasida investitsiyalarning ahamiyati, ayniqsa dunyo iqtisodiyotining o’sishida va barqaror rivojlanishda katta rol o’ynaydi. Turizm sohasiga investitsiyalar nafaqat iqtisodiy, balki madaniy va ekologik jihatlardan ham muhimdir. Turizm rivoji davlatlar uchun import va eksport daromadlarini oshirish, yangi ish o’rinlarini yaratish, infratuzilma rivojlanishi va mahalliy aholi farovonligini oshirishga yordam beradi. Turizmga investitsiyalar iqtisodiy ahamiyati: Yangi infratuzilma :Turizmga investitsiyalar, eng avvalo, transport va mehmonxona infratuzilmasining rivojlanishiga olib keladi. Yangi yo’nalishlar, havo portlari va temiryo’l tarmoqlari qurilishi, shuningdek, ko’plab mehmonxonalar, restoranlar va boshqa xizmatlar ko’rsatish tarmoqlarining paydo bo’lishi mahalliy iqtisodiyotni jonlantiradi.\ Xalqaro investitsiyalar va iqtisodiy o’sish : Turizm sektori ko’plab jahon brendlarining, shu jumladan mehmonxona tarmoqlarining va aviakompaniyalarining jiddiy investitsiyalarini jalb etadi. Bu o’z navbatida, turistlarga yaxshiroq xizmat ko’rsatish imkonini beradi va iqtisodiy o’sish uchun poydevor yaratadi. Eksport daromadlari : Turizm eksportning muhim tarmog’iga aylanishi mumkin. Turizm mahsulotlari eksporti davlatning yalpi ichki mahsulotiga (YIM) sezilarli hissa qo’shadi. Turizmdan olinadigan daromad, ayniqsa, valyuta kirimlarini oshirishga yordam beradi va mamlakatning iqtisodiy mustaqilligini ta'minlashga xizmat qiladi. Ish o’rinlarini yaratis h: Turizm investitsiyalarining yana bir muhim jihati — bu ish o’rinlari yaratish. Mehmonxonalarda, turistik xizmatlar ko’rsatish, transport sektori va boshqa sohalarda yangi ish o’rinlari ochiladi. Bu, o’z navbatida, aholi daromadlarini oshiradi va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlaydi. 9$

Turizm va ekologik barqarorlik: Turizm rivojlanishida ekologik barqarorlik
ham juda muhim rol o’ynaydi. Turizm investitsiyalari ekologik masalalarni
inobatga olgan holda amalga oshirilishi kerak. Buning uchun ekologik turizm
(ekoturizm)ni rivojlantirish zarur. Ekoturizm atrof-muhitni asrash, tabiatni va
madaniy merosni saqlashga yordam beradi va mahalliy aholi uchun iqtisodiy
imkoniyatlar yaratadi.
Turizm sohasiga investitsiyalar nafaqat iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash,
balki ijtimoiy, madaniy va ekologik jihatlardan ham katta ahamiyatga ega. Ushbu
investitsiyalar, ayniqsa, global iqtisodiyotning o’sish jarayonida o’zining muhim
rolini o’ynaydi. Bunda turizm sektori, davlatlar va xalqlar uchun bir qancha muhim
afzalliklarni taqdim etadi:
Iqtisodiy o’sish va valyuta kirimlari : Turizmga kiritiladigan investitsiyalar
mamlakatlarning iqtisodiy o’sishiga bevosita ta'sir qiladi. Turizm sohasiga jalb
qilingan mablag’lar, albatta, mamlakatlar yalpi ichki mahsulotining (YIM)
ortishiga yordam beradi. Xalqaro turistlar tomonidan sarflangan mablag’lar va
xizmatlar eksporti davlatlar uchun katta valyuta kirimlarini yaratadi. Ushbu
daromadlar iqtisodiy mustahkamlash, inflyatsiyani kamaytirish va davlat
budjetlarini to’ldirishda muhim manba bo’lishi mumkin.
Barqaror rivojlanish va yangi infratuzilma yaratish : Turizmga
investitsiyalar infrastruktura rivojlanishini qo’llab-quvvatlaydi. Yangi
mehmonxonalar, havo yo’llari, temiryo’l tizimlari, yo’llar, shuningdek, turistik
joylar va madaniy obidalar yaratish mamlakatda yangi ish o’rinlari ochilishiga
sabab bo’ladi. Bu, o’z navbatida, mahalliy iqtisodiyotga va jamiyatning
farovonligiga ta'sir qiladi. Uzoq muddatli investitsiyalar bu sektorni
mustahkamlaydi, turizmga bo’lgan talabni oshiradi va turistlar uchun yanada
jozibali va qulay muhit yaratadi.
Ish o’rinlari yaratish : Turizm sohasining rivojlanishi natijasida yangi ish
o’rinlari ochiladi. Mehmonxonalarda, turistik xizmatlar ko’rsatish, restoranlar,
transport sektori va boshqa sohalarda yangi ish o’rinlari tashkil etiladi. Bu, o’z
10

navbatida, aholi daromadlarini oshiradi va iqtisodiy taraqqiyotning boshqa
sohalariga ham ijobiy ta'sir qiladi. Ayniqsa, chekka hududlarda yangi ish o’rinlari
yaratish, aholi bandligini oshirishga xizmat qiladi.
Madaniy va ekologik merosni saqlash : Turizm sektori, ayniqsa, ekologik
turizm va madaniy turizmni rivojlantirish orqali barqaror rivojlanishni qo’llab-
quvvatlaydi. Ekoturizm atrof-muhitni asrashga, tabiiy va madaniy merosni
saqlashga qaratilgan. Ushbu turizm turi, tabiiy resurslardan foydalanishni tartibga
solishga va ularni kelajak avlodlarga yetkazish uchun imkoniyat yaratadi.
Investitsiyalar bu jarayonni rag’batlantirib, turizmni ekologik jihatdan barqaror
qilishga yordam beradi.
Turizm va global iqtisodiyot : Turizm sektori, ayniqsa, global miqyosda
yirik iqtisodiy tarmoqni tashkil etadi. Dunyodagi ko’plab mamlakatlar uchun
turizm — muhim iqtisodiy tarmoq bo’lib, xomashyo va resurslardan ko’ra,
odamlarning sayohat va ko’ngilochar faoliyatlariga sarflanadigan mablag’lar va
xizmatlar eksportidan farq qiladi. Shu bilan birga, turizm jahon bo’yicha o’rta
sinfning o’sishi va shaharlashish jarayonining natijasi sifatida ham rivojlanmoqda.
Bu turizmni dunyoning eng yirik iqtisodiy tarmoqlaridan biriga aylantiradi.
Mahalliy aholi va ijtimoiy ta'sir : Turizm investitsiyalari mahalliy aholiga
iqtisodiy foyda keltiradi. Masalan, yangi mehmonxonalar, restoranlar, savdo
markazlari va boshqa xizmat ko’rsatuvchi sektorlarda ish o’rinlari yaratish orqali
ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. Boshqa tomondan, turizm
mahalliy madaniyat va an'analarga nisbatan ham muhim ta'sir ko’rsatadi. Mahalliy
jamoatlar turizm rivoji orqali o’zlarining madaniy va tarixiy merosini dunyo bilan
bo’lishish imkoniyatiga ega bo’lishadi.
2
Pandemiya va tiklanish jarayoni : 2020 yilgi COVID-19 pandemiyasi
turizm sohasiga katta zarba berdi, ammo so’nggi yillarda bu soha tiklanishda
davom etmoqda. 2023 yilda ko’plab mamlakatlar turizmni qayta tiklashga
muvaffaq bo’ldi, va dunyo bo’yicha sayohat qilishning o’sishi kuzatildi. Turizmga
2
S.Axmadov:“Turizm doirasidagi ko`rilgan masalalar”3-maqola
11

kiritilgan investitsiyalar, ayniqsa, pandemiya vaqtida jiddiy pasayishdan keyin,
sektorda tiklanish jarayonini tezlashtirishga yordam beradi. Buning uchun yangi
strategiyalar ishlab chiqildi: raqamli turizm, ekologik turizm va sog’lom turizm
kabi yangi sohalar rivojlanmoqda.
Turizm sohasiga investitsiyalarni oshirish — mamlakatlarning iqtisodiy
barqarorligini ta'minlash, yangi ish o’rinlari yaratish va ijtimoiy farovonlikni
oshirish uchun muhim bir vositadir. Boshqa tomondan, turizmning barqaror
rivojlanishi va ekologik xavfsizligi ham muhim ahamiyatga ega. Shu sababli,
turizmga kiritiladigan investitsiyalarni diqqat bilan rejalashtirish va ularni samarali
boshqarish kerak. Investitsiyalar faqatgina turizm tarmog’iga emas, balki
jamiyatning barcha qatlamlariga ijobiy ta'sir ko’rsatib, keng ko’lamli iqtisodiy va
ijtimoiy o’zgarishlarga olib keladi.
Shuningdek, global pandemiyalardan keyin turizm sektori yangi talablarga
moslashmoqda, masalan, ekologik, madaniy va raqamli turizmning rivojlanishi
zarur bo’ladi. O’zbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun turizm
sohasiga qilingan investitsiyalar ko’plab iqtisodiy imkoniyatlar yaratishi va
mamlakatni global turizm xaritasida yanada jozibali qiladi. Shu bilan birga,
xalqaro hamkorlik va innovatsion yondashuvlar turizm sohasini yanada
mustahkamlaydi va rivojlantiradi.
3. Mamlakatimizning turizm sohasiga jalb etilgan xorijiy investitsiyalar holati
va tahlili.
Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida 19-sentabr kuni mamlakatimizning
ichki va tashqi turizm salohiyatini yanada oshirish chora-tadbirlari yuzasidan
videoselektor yig’ilishi o’tkazildi. Bir yoqlama iqtisodiyot barqaror bo’lmaydi. Shu
bois mamlakatimizda iqtisodiyotni tarkibiy isloh qilib, keng ko’lamda
rivojlantirish choralari ko’rilmoqda. Xususan, turizm drayver sohalardan biri
sifatida belgilanib, zarur sharoitlar yaratilmoqda. Masalan, sayyohlarga viza berish
yengillashtirildi. Aeroportlarda navbatlar va tekshirishlarga barham berildi, yashil
12

yo’laklar qilindi. Valyuta ayirboshlash bemalol bo’ldi. Turizm korxonalari uchun
ijtimoiy soliq va aylanma soliq stavkalari 1 foiz etib belgilandi, yer solig’i va mol-
mulk soliq stavkalari 90 foizga kamaytirildi. Mehmon o’rinlari soni 2017-yilga
nisbatan 3 barobar ko’payib, 125 mingtaga yetdi. Mehmonlar elektron ro’yxatdan
o’tkaziladigan bo’ldi.Bu yil turizm pandemiyadan keyin qayta tiklanyapti.
Sentabrgacha yurtimizga kelgan xorijiy turistlar soni 2021-yilga nisbatan 3
baravarga ko’paydi. Yil boshidan buyon turizm eksporti hajmi 926 million dollar
bo’ldi.
Yurtimizga kelgan mehmonlarning sayohati o’rtacha 4-5 kungacha, sarflagan
mablag’i 305 dollargacha ko’paydi.Ichki sayyohlar soni ham o’tgan yilga nisbatan
3,5 baravarga o’sib, 7,5 million nafarni tashkil qildi. Prezidentimiz bu sohaga
alohida e’tibor qaratib, sharoit yaratayotgani bejiz emas. Chunki turizmda topilgan
daromadning 30 foizi odamlarning qo’liga ish haqi bo’lib boradi. Boshqa
tarmoqlarda bu 10 foizdan oshmaydi. Turizm sohasida yaratilgan bitta ish o’rni
turdosh tarmoqlarda qo’shimcha ikkita ish o’rni paydo bo’lishiga turtki beradi.
Ya’ni, turizm ham aholi bandligini ta’minlash, daromadini ko’paytirish, ham
xizmatlar eksportini oshirishda juda katta manba. Yig’ilishda turizm bo’yicha
hududlardagi ishlar holati tahlil qilindi. Bu boradagi ulkan imkoniyatlar va ulardan
foydalanish bo’yicha vazifalar ko’rsatib o’tildi. Bunga misol qilib shu jadvalni
olishimiz mumkin.
Shanxay hamkorlik tashkilotining sammiti yuqori saviyada o’tdi. Bu ko’p
tarmoqli markaz tarkibida 8 ta zamonaviy mehmonxona, Kongress markazi,
“Boqiy shahar” majmuasi, amfiteatr va ko’plab boshqa inshootlar bor. U yiliga 2
million turistga xizmat ko’rsatishi mumkin. Davlatimiz rahbari endi bu majmuaga
sayyohlarni jalb etish, elchixonalar va xorijiy kompaniyalar bilan hamkorlikda
“Samarqand – Yangi O’zbekistonning turizm darvozasi” brendini targ’ib qilish
bo’yicha ko’rsatmalar berdi. Transport vazirligiga yangilangan Samarqand xalqaro
aeroporti imkoniyatlaridan samarali foydalanish, xorijiy aviakompaniyalar
reyslariga bo’lgan cheklovlarni olib tashlab, xalqaro qatnovlarni ko’paytirish
13

vazifasi qo’yildi. Shu yil 26-aprel kuni o’tkazilgan yig’ilishda shahar va
tumanlarda turizm xizmatlarini ko’paytirish, bunday loyihalar uchun 1 trillion
so’mlik kredit resurslari ajratish choralari belgilangan edi. Buning ijrosi tahlil
qilinar ekan, viloyatlarda sayyohlar boradigan joylar kamligi, mablag’lar hali
tadbirkorlarga yetib bormagani ko’rsatib o’tildi.
1-jadval
Uchinchi Toshkent xalqaro investitsiya forumi natijasida imzolangan
loyihalar va ularning qiymati
№ Hamkor kompaniya nomi Mamlakatlar Loyiha maqsadi Loyiha
qiymati
1 “Data Volt’’kompaniyasi Saudiya
Arabiston “Yangi Toshkent”da infratuzilmasini
qurish va yashil texnologiyalarga
asoslangan “Ma`lumotlar markazlari”ni
qurish
$4 mlrd
2 “Acwa Power”
kompaniyasi Saudiya
Arabiston Qoraqalpog`iston Respublikasida
quvvati 5 GVt shamol elektr
stansiyasini hamda quvvati 2 GVt
bo`lgan elektr energiyasini saqlash
qurilmalarini qurish $6,2 mlrd
3 “Amea Power”
kompaniyasi BAA Qoraqalpog`iston Respublikasida
quvvati 1000GVt bo`lgan shamol
elektr stansiyasini qurish
$1,1 mlrd
4 “Nil Shugar”
kompaniyasi Misr Jizzax viloyatida qand lavlagi
yetishtirish va shaker ishlab chiqarish $500mlrd
5 “Shaynxay Knoud
International
kompaniyasi Xitoy Namangan viloyati tekstil va
to`qimachilik mahsulotlarini ishlab
chiqarish $205 mlrd
Farg’ona viloyati hokimi 5 ta tuman va 3 ta shaharni qamrab olgan “Oltin vodiy
sayyohlik halqasi”ni tashkil etish borasidagi ishlarni so’zlab berdi. Davlatimiz
rahbari bunday loyihalarni boshqa hududlarda ham amalga oshirish,
tashabbuskorlarni moliyaviy va tashkiliy qo’llab-quvvatlash zarurligini ta’kidladi.
14

Shuningdek, suv omborlari, o’rmon xo’jaligi yerlarini o’rganib, xavfsiz yerlarda
turistik zonalar tashkil etish mumkinligi qayd etildi. Qoraqalpog’iston, Buxoro,
Qashqadaryo, Navoiy, Surxondaryo, Farg’ona va Xorazmning cho’l hududlarida
“safari” turizmini rivojlantirish bo’yicha takliflar bildirildi. Yana bir salohiyatli
yo’nalish – ziyorat turizmi. Mamlakatimizda 1 ming 200 dan ziyod ziyoratgoh bor.
Yig’ilishda bu imkoniyatni to’liq ishga solib, yiliga kamida 1 million sayyoh jalb
qilish mumkinligi ta’kidlandi.
Indoneziya, Malayziya, Hindiston, Pokiston, Bangladesh va arab
mamlakatlaridan aviareyslarni ko’paytirish, malakali gidlar tayyorlash,
ziyoratgohlar sharoiti va yo’llarini yaxshilash bo’yicha topshiriqlar berildi.
Yurtimizda turizmga ixtisoslashgan 135 ta mahalla bor. Ularning aksariyati uzoq
hududlarda bo’lgani uchun infratuzilma masalasi dolzarb. Shu bois Prezident
turizm mahallalarida yo’l, elektr, suv va internet muammosini hal etish bo’yicha
dastur ishlab chiqishga ko’rsatma berdi. Sayohatlar uchun avtomobil yo’llari ham
muhim. Lekin zamona zayli bilan avtomobillar soni tobora ko’payib bormoqda.
Masalan, “Toshkent – Samarqand” yo’nalishida besh yil oldin sutkasiga 25 mingta
avtomobil yurgan bo’lsa, bugungi kunda bu ko’rsatkich 35 mingtaga yetgan.
Oqibatda yo’lga ketadigan vaqt ham ortgan. Shuning uchun mamlakatimiz
shaharlari o’rtasida poyezd va samolyot qatnovlarini ko’paytirish zarurligi
ta’kidlandi. Prezidentimiz turistlar uchun qulayliklarni ko’paytirish, sohaga oid
tartiblarni soddalashtirish masalalariga alohida to’xtaldi. Masalan, bugungi kunda
mehmonxona tashkil etish uchun 97 ta talab bor. Tadbirkorlarning fikrlarini
inobatga olib, bu talablarni xalqaro standartlar asosida soddalashtirish vazifasi
qo’yildi. Turizmga investitsiyalar statistik ma'lumotlar: Dunyo bo’yicha turizm
sohasiga investitsiyalarning o’sishi bir necha yillik davrda sezilarli darajada
o’sgan. Biroq, statistik ma'lumotlar pandemiya davrida (2020 yilda) sezilarli
pasayishni ko’rsatgan bo’lsa-da, 2021 yildan boshlab tiklanish jarayoni boshlandi.
Global turizm bozori : 2019 yilda global turizm bozorining hajmi 9 trillion
dollardan oshgan edi. 2020 yilga kelib, COVID-19 pandemiyasi tufayli turizm
15

daromadlari 74% ga kamaydi, va jahon bo’yicha turizmning yalpi ichki
mahsulotga (YIM) qo’shgan ulushi 4.7% ga tushdi. 2021 yildan boshlab tiklanish
boshlandi, va 2022 yilda dunyo bo’yicha xalqaro sayohatlar 60% darajaga qaytgan.
2023 yilga kelib, global turizm sektori tiklanish sur'atini davom ettirmoqda, va
global turizm iqtisodiyoti yana o’sishda davom etmoqda.
Turizm sohasidagi investitsiyalar : 2 022 yilda dunyo bo’yicha turizmga
investitsiyalar 1 trillion dollardan oshdi. Mamlakatlar turizm infratuzilmasiga,
jumladan mehmonxonalar, transport, havo yo’llari, restoranlar va boshqa turizmni
qo’llab-quvvatlovchi sektorlarga katta mablag’lar yo’naltirmoqda. Xususan, Asiya-
Tinch okeani mintaqasida turizm infratuzilmasiga investitsiyalar o’sishda davom
etmoqda, bu hududda sayohat qilishni xohlaganlar soni ortib bormoqda.
O’zbekistonning turizm bozoridagi o’rni : O’zbekiston so’nggi yillarda
turizm sohasiga katta investitsiyalar jalb etgan. 2022 yilga kelib, O’zbekiston
turizm bozoriga investitsiyalar 500 million dollarga yaqin bo’ldi. Bu mamlakatning
turizm infratuzilmasini rivojlantirish, yangi mehmonxonalar va turistik hududlar
yaratishga yordam berdi. 2023 yilda O’zbekistonning xalqaro turistlar soni 7
milliondan oshdi. Boshqa Markaziy Osiyo davlatlari bilan solishtirganda,
O’zbekistonning turizm sohasidagi yuksalishi sezilarli. Buni jadvaldan ham
kurishimiz mumkin.
Ish o’rinlari va turizm ta'siri : 2019 yilda turizm sektori global miqyosda
330 millionga yaqin ish o’rinlari yaratgan edi, bu global ishchi kuchining 10% ga
teng. Turizmga investitsiyalar faqatgina turizm korxonalari, balki yanada kengroq
iqtisodiy sektorlarni ham rivojlantiradi. Masalan, mehmonxonalar va restoranning
o’sishi ishlab chiqarish, xizmatlar va transport tarmoqlariga ham foyda keltiradi.
Turistlarni ichki ishlar idoralarida ro’yxatga olish tartibida ham noqulayliklar bor.
Xususan, xorijdan kelgan turistni mehmonxona 2 kun ichida, qarindoshinikida
qolganda esa, uyning egasi 3 kun ichida vaqtinchalik ro’yxatdan o’tkazishi kerak.
16

Ichki ishlar vazirligiga bu tizimni tahlil qilib, ortiqcha cheklovlarni olib tashlash
bo’yicha topshiriq berildi. Bunda xorijiy turistlarni vaqtinchalik ro’yxatga olish
o’rniga onlayn xabardor qilish tartibiga o’tiladi.
Shuningdek, turistik agentlarga ham litsenziya talabi bekor qilinib, xabardor qilish
tartibini joriy etish rejalashtirilmoqda. Bu orqali qo’shimcha 1 mingta turagent
paydo bo’lishiga imkoniyat yaratiladi.
3
“Turizm – bu ham investitsiya, ham eksport, ham yangi ish o’rinlari va
kambag’allikni qisqartirish degani. Shuning uchun har bir hududda bu sohaga
jiddiy e’tibor qaratib, ko’proq sayyohlarni jalb etish kerak”, – dedi Shavkat
Mirziyoyev.
Umuman, kelgusi yilda 7 million xorijiy va 12 million mahalliy turistlarni jalb
qilish, turizm eksportini 2 milliard dollarga yetkazish imkoniyati borligi
ta’kidlandi. Bu bo’yicha aniq yo’nalishlar ko’rsatilib, ijrosiga mas’ullar belgilandi.
Turizmni mazkur turining o’ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ishchanlik
vaziyatida o’tadigan uchrashuv ishtirokchilari mamlakat bo’ylab qilingan sayohat
paytida oddiy turistga nisbatan ko’proq mablag’ sarflaydi. Shuning uchun ko’pgina
davlatlar xalqaro forumlarni va shunga o’xshash tadbirlarni o’z mamlakatida
o’tkazishga harakat qiladilar (masalan, turli forum, festival, qishki va yozgi sport
musobaqalari va h.k.). Ilmiy turizm. O’qish, ta’lim olish maqsadida, malaka
oshirish maqsadida safar qilish xalqaro turizmning nisbatan yangi turlari safiga
kiradi. Xorijda ta’lim olish uchun safar qilish O’zbekistonda ham biznesning yangi
segmentlaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Ushbu safarlarning ommabop bo’lib borayotgan turi–bu xorijiy til o’rganish
maqsadida Buyuk Britaniyaga va boshqa ingliz tilida so’zlashadigan davlatlarga
safarlarni amalga oshirish.
Hozirgi vaqtda katta qiziqish uyg’otayotgan sport turizmining asosiy maqsadi
turistlarga o’zlari tanlagan sport turi bilan shug’ullanishga imkoniyat yaratib
berishdan iborat. Sport turizmi zaruriy baza mavjudligini: turli inventarlarni,
3
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Murojatnoma”si 2023.
17

maxsus trassalarni, arqon yo’llar, sport maydonchalarini, asbob-uskunalarni talab
etadi. Sport turizmi bo’yicha sayohatlarga qo’yiladigan asosiy talablardan biri – bu
dam oluvchilarning xavfsizligini ta’minlash hisoblanadi. Sport turizmining
sayohatlari safarlarning maqsadiga bog’liq ravishda 2 turga bo’linadi: aktiv va
passiv ravishda bo’lishi mumkin.
Shop-turlar Rossiya va Mustaqil davlatlar hamdo’stligi (MDH) davlatlari
uchun xos bo’lgan, xorijga tashrifning asosiy maqsadi ushbu mamlakatda tanqis
bo’lgan xalq iste’mol tovarlarini xarid qilish va uni o’z mamlakatida sotish
hisoblanadi (poyafzal, trikotaj, yozgi va qishki kiyimlar va boshqa mahsulotlar –
Xitoy, Turkiya, Italiya, Portugaliyadan; mebel va jihozlar – Dubay, Xitoy va
Italiyadan; tele-radio mahsulotlari – Birlashgan Arab Amirliklari (BAA),
Xitoydan; avtomashinalar – Germaniya, Janubiy Koreya, Birlashgan Arab
Amirliklaridan.
Diniy turizm (religious or piligrim tour) ziyorat qilish maqsadidagi sayohat
sifatida hozirgi kunda juda yuqori talabga ega bo’lib, ommaviy tus olmoqda.
Mustaqilligimiz sharofati bilan har yili ko’plab vatandoshlarimiz Makkai
Madinaga Haj va Umra safarlarini amalga oshirmoqdalar. Dunyodagi ko’pgina
odamlar Makka-yu Mukarrama, muqaddas yer bo’lgan Vatikan ibodatxonalari va
boshqa joylarni ziyorat qilish uchun sayohat qilishadi. O’zbekistonda bunday
muqaddas ziyorat qiladigan joylarga Samarqand, Buxoro, Xorazm va boshqa
viloyatlarimizda joylashgan tarixiy yodgorliklar misol bo’la oladi. Ayniqsa,
musulmon olami uchun kichik haj hisoblangan, Imom al-Buxoriy, Bahouddin
Naqshband,Abduholiq G’ijduvoniy, Imom al-Motrudiy, Mahmudi A’zam
Daxbitiy, Hakim at-Termiziy, Hazrati Imom ziyoratgohlari diniy turizmni
rivojlantirishda muhim o’ringa ega bo’lmoqda.Qo’msash, sog’inish turizmi – bu,
asosan, qarindosh yoki do’stlarini ko’rishga mo’ljallangan bo’lib, o’z
mamlkatlaridan ayrim sabablarga ko’ra ko’chib ketgan kishilar bilan bog’liqdir.
Sog`inish turizmiga yaqqol misol bo’lib, O’zbekistonda sobiq Ittifoq davrida
yashagan va hozirgi paytda ham ularning qarindosh-urug’lari respublikamizning
18

turli shaharlarida faoliyat ko’rsatib kelayotgan qrim-tatar, kavkaz xalqlari, nemislar
va boshqa millatga mansub bo’lgan aholini ko’rsatishimiz mumkin. Ekoturizm –
nafaqat ma’rifiy-ma’naviy maqsadlarni ko’zlagan holda betakror tabiiy
hududlarga, ularning hayvonot va o’simlik dunyosiga sayohat, balki ijtimoiy-
iqtisodiy masalalarni amalga oshirilishi yordamida ekologik muammolarni hal
qilish bilan birbiriga bog’liq majmualar yig’indisini tushunamiz. Ovchilik turizmi
– respublikamizda ov qilishning huquqiyqonuniy me’yorlari yaratilgan bo’lib,
ovchilikning turli yo’nalishlari bo’yicha katta salohiyatga ega, tabiiy-hududiy
mintaqalari bo’lgan daryolarning suv havzalari, tog’ oldi zonalari, cho’l va adir
hududlarining mavjudligi. Bunga misol qilib, Nurota, Forij, Birchmulla, Baxmal,
Zomin tog’ zonalari, Arnasoy, Haydarko’l, To’dako’l, Sho’rko’l suv havzalari;
Ustyurt platasi, Qizilqum, Konimehcho’l zonalarini keltirsak bo’ladi.
Gastronomiya turizmi – bu mamlakatlar va qit’alar bo’ylab sayohat qilish
hisoblanib, maqsadi mahalliy oshxona xususiyatlari bilan tanishish hamda kelgan
sayyohlarga antiqa taom va mahsulotlardan tatib ko’rishga imkon yaratadi.
Gastronomik tur xizmat sifatida nafaqat sayohat qilish bo’lib hisoblanadi, balki
dunyoning boshqa biror joyida takrorlanmaydigan va betakror ta’mga ega bo’lgan
masalliqlardan tarkib topgan, ma’lum bir hududdagina uchrovchi taomlarni tatib
ko’rishga qaratilgan tadbirlar majmuiga kiradi. Safari turizmi – qo’riqxonaga
hayvonlarni tomosha qilish uchun sayr, ovchilik, baliq ovi maqsadidagi sayohat,
foto-ovchilik, tabiatda ajoyib hayvonlarni erkin holda ko’rish maqsadidagi sayrlar.
Sayohat dasturiga nafaqat mahalliy joylarni ko’rish, balki tog’li hududda avtomobil
boshqarish, to’siqlarni yengib o’tish, lager hayotiga o’rganish, favqulodda
vaziyatlarda yashab keta olish kabilarni o’rgatadi.Speleoturizm 4
– g’orlarni
o’rganish yoki sport maqsadlarida kirish. Speleoturistlar g’orlardagi turli
to’siqlarni maxsus asbobuskunalar yordamida bosib o’tadi. Ushbu to’siqlarga
devordan tirmashib chiqish, yer osti suvlarini kechish yoki akvalang yordamida
4
M.Xoshimov ―Speleoturizm . Adabiy-publitsistik nashr. –S.: ―Zarafshon nashriyoti, 2009,‖ ‖
18 b. 21
X.M.Mamatqulov ―Xizmat ko’rsatish sohasiga oid atamalar va iboralar izohli lug’ati . T.:
‖
―Iqtisodmoliya , 2010, 372 b.
‖
19

suzib o’tish, tor yo’laklardan yurish kabilarni kiritish mumkin. Speleoturist toqqa
chiqish ko’nikmalariga ega bo’lishi, dayver va usta suzuvchi bo’lishi kerak.
Hattoki, eng oddiy speleoturga ham yakka holda emas, balki guruh bilan borish
maqsadga muvofiq. Ekstremal turizm – xatarli tusdagi turizm – sport turizmining
turli xil ko’rinishi, turist uchun ancha xatarliligi bilan ajralib turadi. Ekstremal
turizm ishqibozlari o’rtasida tog’dan baland obyektdan parashyutda sakrash,
baland obyektlardan rezina arqon bilan ko’pincha ko’priklardan sakrash va h.k.lar
ommalashgan. Etnografik turizm – turli xalqlar, elatlar va hududlarning urf-
odatlari, madaniyati va turmush tarzini o’rganishga bo’lgan harakat, intilishlar
insonlarni sayohat qilishga undaydi. Masalan, turli xalqlarning urf-odatlari,
turmush tarzi, milliy taomlari, kiyim-kechaklari, ro’zg’or buyumlari, madaniy-
tarixiy obidalari turizm sohasida eng ommalashgan xizmat ko’rsatish turlari
sifatida namoyon bo’lib kelmoqda.
4. Xorijiy investitsiyalar samaradorligi yuqori bo’lgan rivojlangan davlatlar
tajribasi
Xorijiy mamlakatlarning tajribasi va investitsiya to`g`risida o`zimizda qabul
qilingan qonunlarning tahlilidan kelib chiqib, investitsiyaning shartli ravishda
uchta turini ajratish mumkin:
• moliyaviy investitsiyalar;
• moddiy investitsiyalar;
• aqliy (intellektual) investitsiyalar.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining bu Qarori O`zbekistonning iqtisodiy
jihatdan yuksalishi va halqaro jahon xo`jalik munosabatlariga
integratsiyalashuvining g`oyat muhim va texnik qayta jihozlashga xorijiy
investitsiyalarni keng jalb qilish yo`lidagi strategik yo`nalishini ham belgilab
beradi. Birinchidan, xorijiy investitsiyalar ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va
texnologiyalarni joriy etib, eksportga mo`ljallangan mahsulotlarni ishlab
chiqarishni rivojlantiradi; ikkinchidan, import o`rnini bosuvchi tovar ishlab
20

chiqarishni yo`lga qo`yish va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning
ustuvor sohalariga yo`naltirish va pirovardida aholining me`yordagi turmush
darajasini ta`minlash imkonini yaratadi; uchinchidan, kichik biznesni rivojlantirish
va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini jadallashtirish orqali o`sib borayotgan
aholini ish joylari bilan ta`minlaydi; to`rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab
chiqarish quvvatlarini, moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta
qurollantiradi;
Investitsiya loyihalari, avvalo, ustuvor tarmoqlarga, ya`ni neft va ximiya
sanoati, transport, energetika, er osti qazilma boyliklarini ishlab chiqarishga,
qurilish, telekommunikatsiya tarmoqlariga, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarishga va ularni keng qayta ishlashga, turizm sohasini rivojlantirishga
qaratilishi lozim. Davlatimiz mustaqillikka erishgan yillardan boshlab, bozor
iqtisodiyotiga o`tishning o`ziga xos iqtisodiy rivojlanish yo`lidan bormoqda. Bu
yo`lda investitsiya siyosatining ahamiyati juda katta.
Chunki, investitsiyalar iqtisodiyotda tarkibiy o`zgarishlar, texnik va texnologik
yangilanishlar, korxonalarni qayta ta`mirlash ishlarini amalga oshirishni
rag`batlantiradi, mamlakat eksport va import salohiyatini oshirishga imkon
yaratadi. Shu jihatdan O`zbekiston davlati o`z tuzilmaviy investitsiya siyosatini
olib bormoqda. Tuzilmaviy investitsiya siyosati hududlar, tarmoqlar va korxona
investitsiya siyosatlaridan tarkib topib, ular o`zaro bog`liqdir. «Investitsiya»
atamasi lotin tilidagi «invest» so`zidan kelib chiqqan bo`lib «qo`yish», «mablag`ni
safarbar etish», «kapital qo`yilmasi» ma`nosini beradi. Keng ma`noda investitsiya
mablag`ni ko`paytirib va qaytarib olish maqsadida kapitalni safarbar etishni
bildiradi. Ko`pgina hollarda «investitsiya» tushunchasi iqtisodiy va boshqa faoliyat
ob`ektlariga kiritiladigan moddiy va nomoddiy ne`matlar hamda ularga doir
huquqlar tarzida ta`riflanadi. Investitsiya deganda barcha turdagi milliy va
intelektual boyliklar tushunilib, ular tadbirkorlik faoliyati ob`ektlariga yo`naltirilib
daromad keltirishi yoki biror-bir ijobiy samaraga erishishi zarur. Investitsiya
kiritishdan asosiy maqsad daromad olish va ijobiy ijtimoiy samaraga erishishdir .
21

Moliyaviy investitsiyalar tarkibiga mashalliy va xorijiy mamlakatlarning pul
birliklari, banklardagi omonatlar, depozit sertifikatlar, aktsiyalar, obligatsiyalar,
veksellar va boshqa qimmatli qog`ozlar shunga tenglashtirilgan boyliklar kiradi.
Moddiy investitsiyalar tarkibiga asosiy fondlar, ya`ni binolar, asbob-uskunalar,
inshootlar, kommunikatsiyalar va boshqa turdagi asosiy ishlab chiqarish
fondlarining aktiv va passiv qismlari kiradi. Aqliy (intellektual) investitsiyalar
miqdori juda rang-barangdir, ya`ni ular mulkiy shuquqlar shaklidagi investitsiyalar
aqliy mehnatga oid shakldagi investitsiyalar va tabiiy resurslardan foydalanish
shaklidagi investitsiyalardan iborat. Investitsiyalar – bu hali buyumlashmagan,
lekin ishlab chiqarish vositalariga qo`yilgan kapital. O`zining moliyaviy shakliga
ko`ra, ular foyda olish maqsadida xo`jalik faoliyatiga qo`yilgan aktivlar
hisoblansa, iqtisodiy xususiyatiga ko`ra, u yangi korxonalar qurishga, uzoq
muddatli xizmat ko`rsatuvchi mashina va asbob uskunalarga hamda shu bilan
bog`liq bo`lgan aylanma kapitalning o`zgarishiga ketgan harajatlardir.
Investitsiyalar xususiy sektor va davlat tomonidan mamlakat ichkarisida va uning
tashqarisida turli ishlab chiqarishlarga va qimmatbaho qog`ozlarga (aktsiyalar,
obligatsiyalar) qo`yilishi mumkin. Investitsiyalar yalpi va sof investitsiyalarga
ajratiladi. Korxonalarning ichki investitsiyalash imkoniyatlarini pasayishi bilan bir
vaqtda markazlashgan kapital qo`yilmalarning qisqarishi, ishlab chiqarishni tushib
ketishiga, milliy mahsulot hajmini mutlaq kamayishiga olib keldi.
Investitsiya kiritishda, avvalo:
- investitsiya faoliyati sub`ektlarning mustaqilligi va tashabbuskorligi;
- kiritilayotgan moddiy ne`matlarga investitsiya maqomini berish (fuqaro
o`zining ehtiyojlarini qondirish uchun olgan buyumlari investitsiya bo`la olmaydi);
- qonun bilan belgilangan investitsiya faoliyatini amalga oshirish imkoniyati
yaratilishi zarur bo`lib hisoblanadi.
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish samaradorligini oshirishda rivojlangan
davlatlarning tajribasi ko’plab iqtisodiy, huquqiy va institutsional choralarga
asoslangan .
22

1. Barqaror iqtisodiy muhit yaratish : AQSh: Mamlakat xorijiy
investitsiyalarni jalb qilishda iqtisodiy barqarorlik va ochiq bozor tamoyillariga
tayanadi. AQShda xorijiy investorlar uchun teng imkoniyatlar va huquqiy
kafolatlar mavjud. Germaniya: Sanoatning yuqori darajada rivojlanganligi,
innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlarga e’tibor xorijiy investorlar uchun muhim omil
hisoblanadi.
2. Soliq imtiyozlari va rag’batlantiruvchi mexanizmlar : Singapur: Xorijiy
kompaniyalar uchun past soliqlar va soliq imtiyozlari orqali global
sarmoyadorlarni jalb qilishga muvaffaq bo’lgan. Texnologik rivojlanishga
qaratilgan maxsus dasturlar mavjud.Irlandiya: Kompaniyalar foydasiga
qo’yiladigan soliq stavkalarining pastligi xalqaro texnologiya va farmatsevtika
gigantlarini jalb qilgan.
3. Infratuzilma va logistik qulayliklar: Niderlandiya: Yevropaning logistika
markazi sifatida tanilgan bo’lib, rivojlangan transport infratuzilmasi va qulay
joylashuvi orqali xorijiy kompaniyalarni o’ziga tortadi. Yaponiya: Innovatsion
texnologiyalar bilan bir qatorda yuqori darajadagi logistika va infratuzilma xorijiy
investorlarni jalb qilishga xizmat qiladi.
4. Huquqiy ishonchlilik va himoya: Shveysariya: Xalqaro arbitraj va
huquqiy kafolatlarning yuqori darajasi bilan mashhur. Xususiy mulk va intellektual
mulk huquqi himoyasi mustahkam. Kanada: Investitsiyalarni himoya qilish
bo’yicha xalqaro kelishuvlarga muvofiq xavfsizlikni ta'minlaydi.
5. Raqobatbardosh mehnat bozori: Janubiy Koreya: Yuqori malakali ishchi
kuchi va texnologik rivojlangan ishchi muhit xorijiy investorlarga qo’shimcha
imkoniyatlar yaratadi. Shvetsiya: Innovatsion va ekologik mas’uliyatli
kompaniyalarni jalb qilishda malakali va yuqori darajada ta’lim olgan kadrlar rol
o’ynaydi.
6. Erkin iqtisodiy zonalar va maxsus rejimlar: Xitoy: Maxsus iqtisodiy
zonalar (masalan, Shenzhen) orqali xorijiy investitsiyalarni jalb qilib, ularga
maxsus soliq rejimlari va qulay biznes sharoitlari yaratgan. Birlashgan Arab
23

Amirliklari (BAA): Erkin zonalarda xorijiy kompaniyalarga to’liq egalik huquqi va
soliq imtiyozlari beriladi.
7. Innovatsiyalarni rag’batlantirish : Finlyandiya: Texnologik va innovatsion
loyihalar uchun grantlar va subsidiyalar taqdim etadi. Isroil: Innovatsion
ekotizimni rivojlantirish orqali startaplar uchun dunyo bo’yicha eng qulay muhitni
yaratgan. O’zbekiston uchun tavsiyalar: Rivojlangan davlatlarning tajribasidan
kelib chiqib, O’zbekiston quyidagilarga e’tibor qaratishi kerak: Huquqiy tizimni
barqarorlashtirish va investorlarni kafolat bilan ta’minlash.
Soliq siyosatini soddalashtirish va xorijiy sarmoya uchun maxsus
imtiyozlarni taqdim etish.
- Innovatsiyalar va texnologiyalarga e’tibor qaratish.
- Infratuzilma va logistika rivojlanishiga sarmoya kiritish.
- Xorij davlatlarning tajribasini o’rganish va ulardan kelayotgan
investitsiyalarni joriy qilish .
Kelajakda mamlakatimizga kirib kelayotgan invistetsiyalar sonini oshirib va
sifatini yanada yaxshilaydi .
5. O’zbekiston turizm sanoatiga xorjiy investitsiyalarni jalb etish
imkoniyatlari va strategiyalari
O`zbekiston turizmi sanoatida hali ham ovqatlanish bilan bog’liq masalalar
muammoligicha qolmoqda. Masalan: Yevropaliklar standart usulda tayyorlangan
oddiy va xushtam taomlarni ma’qul ko’radilar. Buning uchun esa xorijiy
mamlakatlardagi mehmonxona komplekslarida foydalaniladigan maxsus asbob-
uskunalar va tegishli taom texnologiyalarini o’rganish zarur. Yurtimizdagi
mahalliy mehmonxonalar 20-25 turga yaqin taomlarni taklif etishi mumkin. Biroq
harbiy andoza bo’yicha faoliyat ko’rsatadigan turistik komplekslar 200 ga yaqin
taomlarni taklif qilishi mumkin. Bu muammoni hal etishning yagona yo’li shaxsiy
restoran va kafelar sonini oshirish va ulardagi xizmat ko’rsatish sifatini jahon
24

andozalariga mos ravishda tashkil etishdir. O’zbekistonga xorijiy davlatdan tashrif
buyurgan turistlar bilan muloqot qilinganda,ularning 25% I ovqatlanish xizmatidan
qanoatlanmaganligini bildirdi, 41% I esa taomalar sifatiga baho berishni ma’qui
topishmadi. Bunday muammohai etish uchun xorijiy turislarga xizmat
ko’rsatadigan umumiy ovqatlanish obyektlarini sertifikatlash va nazorat qilish juda
katta ahamiyatga ega. Hammmamiz bilamizki,turistlarga belgilangan joyga qisqa
vaqt ichida yetib borish zarur hisoblanadi. “O’zbekturizm” Milliy
kompaniyasining avtobus parki shuningdek,bir qator kichik shaxsiy kompaniyalar
tegishli transport vositalariga ega.Shunga qaramasdan,2003-yil ma’lumotlariga
ko’ramamlakatimizga tashrif buyurgan 731 ming turistning 33,4% i, 2004-yil 752
ming turistning32,6% i, 2007-yilda 856 ming turistning 34,7% i ”O’zbekturizm”
milliy kompaniyasi xizmatlaridan foydalangan. Turistlarning aksariyati esa
cheklangan imkoniyatlar bilan shahar va shaharlararo transportlardan
foydalanishga majbur bo’lgan. Xorijiy investorlar uchun soliq imtiyozlari,
kreditlarning past foizli stavkalari va yer uchastkalarini bepul ajratish kabi
iqtisodiy motivatsiyalar taklif qilinmoqda. Turistik zonalarda maxsus iqtisodiy
zonalar (MEZ) tashkil etish orqali investorlar uchun qulay sharoit yaratilmoqda.
Global miqyosda O’zbekistonning turizm brendi ("Uzbekistan: The Pearl of the
Silk Road")ni targ’ib qilish. Xalqaro sayyohlik ko’rgazmalari va yarmarkalarda
faol ishtirok etish. Xalqaro standartlarga javob beradigan mehmonxonalar,
kurortlar va dam olish maskanlarini qurish. Qishloq turizmini rivojlantirish uchun
mahalliy infratuzilmani yaxshilash. Aeroportlar va vokzallarda xizmat sifatini
oshirish. Mobil ilovalar, raqamli xizmatlar va virtual ekskursiyalarni joriy qilish.
Elektron to’lov tizimlari va turistlar uchun QR-kod asosida yo’nalish xaritalarini
taqdim etish. Sayyohlar uchun maxsus xavfsizlik choralarini kuchaytirish (polis
postlari, tibbiy xizmatlar). Xavfsiz turizmni ta’minlash bo’yicha xalqaro
sertifikatlash tizimini joriy qilish. Turizm va mehmondo’stlik sohasida xalqaro
standartlarga mos kadrlar tayyorlash uchun maxsus o’quv dasturlarini yo’lga
qo’yish. Mahalliy aholini turizm xizmatlariga jalb etish orqali ish o’rinlarini
25

yaratish. O’zbekiston o’zining geografik joylashuvi, boy madaniy merosi va davlat
tomonidan ko’rsatilayotgan qo’llab-quvvatlash dasturlari orqali xorijiy investorlar
uchun jozibador turizm markazi sifatida rivojlanmoqda. Yuqorida keltirilgan
strategiyalarni amalga oshirish orqali turizmning yillik o’sishini ta’minlash va
xorijiy investitsiyalarni kengaytirish mumkin. Agar aniq statistik ma’lumotlar yoki
maxsus tahlil kerak bo’lsa, qo’shimcha so’rang. Bu muammmoning oldini olish
uchun joylarda maxsus ixtisoslashgan shaxsiy markazlarni tasgkil etish zarur. Bu
markazlar bevosita turistlarga barcha diqqatga sazovor joylar ko’rsatilgan yo’l
kartalari bilan avtomobillarni taqdim etishlari , biror bir muammo yuz berganda
turistlar bilan oz vaqt ichida bog’lana olish maqsadida uyali aloqa xizmatlarini
taklif etishlari kerak.
O’zbekistonning turizm bozoridagi o’rni : O’zbekiston so’nggi yillarda
turizm sohasiga katta investitsiyalar jalb etgan. 2022 yilga kelib, O’zbekiston
turizm bozoriga investitsiyalar 500 million dollarga yaqin bo’ldi. Bu mamlakatning
turizm infratuzilmasini rivojlantirish, yangi mehmonxonalar va turistik hududlar
yaratishga yordam berdi. 2023 yilda O’zbekistonning xalqaro turistlar soni 7
milliondan oshdi. Boshqa Markaziy Osiyo davlatlari bilan solishtirganda,
O’zbekistonning turizm sohasidagi yuksalishi sezilarli. Buni jadvaldan ham
kurishimiz mumkin.
Yuqoridagi jadvalda 2022-2024 yillar davomida respublikada tashkil etilishi
rejalashtirilgan turistik obyektlar soni 70tani tashlik etadi. Shundan 30 tasi
mehmonxonalar, 22ta savdo komplekslari, 12 ta sog`lomlashtirish komplekslari,
9ta ko`ngilochar, madaniyat va hunarmandchilik markazlari, 3 ta istirohat bog`lari,
1ta kempinglar, 1ta turistik xizmatlar kabi obyektlarni o`z ichiga olgan.
Ushbu jadvaldan ham ko`rish mumkinki, mazkur loyihalar doirasida 2022-yil
davomida 1044,6mln dollar ( 1-chorakda-142,9 mln dollar, 2- chorakda 229,6 mln
dollar, 3- chorakda 356,7 mln dollar, 4- chorakda 315,2 mln dollar)
investitsiyalarni o`zlashtirilgan. 2022- yil davomida umumiy qiymati 1026,9 mln
26

dollar bo`lgan 38ta loyihani ishga tushirish natijasida 5475 yangi ish o`rinlarini
yaratishga erishilgan.
2023-yilning o`tgan davri mobaynida investitsiya dasturlari doirasida hamda
tadbirkorlik subektlari tashabbusi bilan turizm sohasida barcha moliyalashtirish
manbalari hisobidan umumiy qiymati 308,8 mlrd so`m bo`lgan 10ta loyiha amalga
oshirilib 421ta yangi ish o`rinlari yaratilgan.
2-jadval
2022-2024-yillar davomida Respublikada tashkil etilishi
rejalashtirilgan turistik ob’yektlar
27

XULOSA
Umumiy xulosa qilib aytganimizda, turizm nafaqat iqtisodiy, balki madaniy
aloqalarni mustahkamlash, xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga ham xizmat qiladi.
Xorijiy investitsiyalar turizmni rivojlantirishda muhim ro`l o`ynaydi.
Investitsiyalar turizm infrastrukturalarini (mexmonxonalar, restoranlar, transport
tizimlari, diqqatga sazovor joylarni rivojlantirish) modernizatsiyalashga, yangi
turizm mahsulotlari va xizmatlarini yaratishga va turistlar oqimini ko`paytirishga
imkon beradi. Bu esa o`z navbatida mamlakat iqtisodiyoti uchun qo`shimcha
daromad manbalarini ta`minlaydi, ish o`rinlarini yaratadi va mahalliy aholi
daromadini oshiradi. Shunga qaramay, xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda
xavfsizlik korrupsiya siyosiy beqarorlik va mahalliy aholi manfaatlari kabi
omillarini hisobga olish muhimdir. Investitsiyalarning uzoq muddatli ta`sirini va
mahalliy muhitga integratsiyalashini ta`minlash ham zarur. Umuman olganda
xorijiy investitsiyalar turizmni diversifikatsiyalash, mahsulotlarni sifatini oshirish
va yangi imkoniyatlar yaratish uchun katta potentsialga ega, lekin ularning
samarali ishlatilishi uchun ma’lum bir siyosiy va iqtisodiy shart-sharoitlar yaratish
zarur.
O`zbekiston hududlarida turizm sohasini rivojlantirish strategik
rejalashtirishni amalga oshirish iqtisodiy o`sish barqarorlikni ta`minlash uchun
ulkan imkoniyatlarga ega. Bunda tarmoqga kiritilayotgan to`g`ridan to`g`ri
investitsiyalarni nazariy hamda ilmiy asoslangan real amaliyotlardan xabardor
bo`lgan holda ishlab chiqish talab etiladi.
Mamlakatimzda turizm sohasini iqtisodiyotining “Driver” tarmog`iga
aylantirish maqsad qilingan ekan, avvalo taqmoqqa investitsiyalar kiritish hajmini
yanada oshirish bozorni osonlashtirish, malaka oshirish dasturlarini ishlab chiqish,
tartibga solishni uyg`unlashtirish va samarali strategik rejalashtirish istiqbollarini
belgilash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Umuman ushbu chora tadbirlarning
28

amalga oshirilishi O`zbekistonning Markaziy Osiyoda global iqtisodiy sahnada
barqaror va dinamik rivojlanishiga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O ’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risidagi» qonuni.
O ’zbekistonningyangi qonunlari. -T.: Adolat, 2000.
2. O ’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi “ Buyuk Ipak
yo’li”ni qayta tiklashda 0 ‘zbekiston Respublikasining ishtirokini avj oldirish va
respublikada Xalqaro turizm ni rivojlantirish borasidagi chora-tadbirlar to
‘g’risida”gi farmoni. / / Xalq so’zi, 1995.. 3-iyun.
3. O ’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ 0 ‘zbekturizm ” M Kni tashkil
etish to ‘g’risida»gi farmoni. / / X alq so’zi, 1992-yil 28-iyul.
4. O ’zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining 1998-yil 8-avgustdagi
“Turistik tashkilotlar faoliyatini takom illashtirish to ‘g’risida»gi qarori. //X a lq
so’zi. 1998-yil 9-avgust
5. M .T. Aliyeva. Turistik mamlakatlar iqtisodiyoti. Darslik. - T.: T D IU ,
2007.
6. M .M . Irm atov, Aliyeva M.T. va boshqalar. Turizm ni rejalashtirish. — Т.:
M oliya, 2005
7. M.T. Aliyeva, Xo’jayev 0 ‘.X. Xalqaro turizm da sarmoya siyosatni
shakllantirish. — Т.: Moliya, 2005.
8. М ирзаев. P. С олнц е путеш ествует по миру чтобы рассеять. - Т.: И
пак «Ш арк», 2005
9. М ирзаев Р. Туристические жемчужины Узбекистана. - Т.: И ПА К «Ш
арк», 2005.
10. M.T. Aliyeva, Mirzayev М. va boshqalar. Turizm huquqi. 0 ‘quv qo’llanma.
— T: Talqin, 2003
29

11. Ж укова М .Ж . М енеджемент в туристском бизнесе. Учебное пособие.
— М.: Ф инансы и статистика, 2008. 288 с. Ж укова М .Ж . И ндустрия
туризм а: м ен едж м ен т организации. - М.: Ф инансы и статистика, 2008
12. https :// president . uz / oz / lists / view /5552
Internet saytlari
13. https ://stat.uz .
14. https://lex.uz .
15. https://staff.tiiame.uz
16. https://www.lex.uz
17. https://in-academy.uz
18. https://azkurs.org.uz
30

Turizmni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning roli

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Turizmni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning roli

O'xshash dokumentlar