Turk xoqonligi davlatchiligi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	54.6KB
Покупки	3
Дата загрузки	28 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Turk xoqonligi davlatchiligi

Купить

“ Turk xoqonligi davlatchiligi ”
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………….………………………………….………………………………….……………………….. 4-5
I BOB. TURK XOQONLIGIGA OID MANBALAR VA XOQONLIGI
TASHKIL TOPISHI
I.1. Turk xoqonligiga oid manbalar va tadqiqotlar …
………………………………………… ..
… ..
… . 6-13
I.2. Turk xoqonligi tashkil topishi ………………………………….……………………………….……………. 14-19
II BOB. SHARQIY VA G’ARBIY TURK XOQONLIGIDA DAVLAT
BOSHQARUV TIZIMI
2.1. Sharqiy turk xoqonligida davlat boshqaruv tizimi …
……………………………………….. 20-21
2.2. G’arbiy Turk xoqonligida davlat boshqaruv tizimi …
………………………………….….. 22-30
XULOSA ………………………………….………………………………….…………………………………………….….….. 31-32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ……………….…………………………..... 33
KIRISH

Mavzusining dolzarbligi. Mustaqillik yillarida jamiyatimiz hayotining barcha
sohalarida bo’lganidek, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy yo’nalishlarda ham milliy
o’zligimizni anglash, davlatchiligimiz tarixining noma’lum sahifalarini qaytadan
o’rganish, asossiz ravishda unutilgan davlat arboblarimiz hamda
mutafakkirlarimizning boy ilmiy-ijodiy merosini yoritish bilan bog’liq izlanishlarga
keng yo’l ochildi. Ta’kidlash joizki, o’zbek xalqining tarixiy-madaniy merosida
davlat va huquq masalalariga bag’ishlangan asarlar salmoqli o’rinni egallaydi.
Ushbu merosni o’rganish, ilmiy tahlil qilish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan
biridir. Bu masalada birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday deb ta’kidlaydi:
“Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o lkaning o ziga xos noyobʻ ʻ
xususiyatlarini bilmagan va bilishni ham istamagan bu odamlar respublika hayotini
bosib-yanchib, qing ir o zanga solishga kirishdilar”
ʻ ʻ 1
. Darhaqiqat, bugungi kunga
kelib, o’zbek milliy davlatchiligi tarixini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan tadqiq
etish dolzarb vazifalardan biriga aylanmoqda. Respublikamiz birinchi Prezidenti
I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda: “O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi.
Isbottalab bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur” 2
.
Xalqlarimiz davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo’lgan Turk
xoqonligi xususida talaygina manbalar bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan
bo’lsa-da, ularning ayrimlari bir-birini inkor etadi. Ushbu manbalar VI asrning
oxirlarida yashagan vizantiyalik tarixchilar Menandr Protektor, Feofan
Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna Efessiylarning tarixiy asarlari, epigrafik
yodgorliklar - O’rxun-Yenisey, runiy yozuvlari, Xitoyning “Tan xonadoni tarixi”
qabilardir. Undan tashqari o’rta asrlar mualliflari at-Tabariy, Denovariy, Beruniy,
Narshaxiylar asarlarida ham Turk xoqonligi to’g’risida ma’lumotlar uchraydi.
Shunday qilib, tadqiqot mavzusining dolzarbligi uning har tomonlama
o rganilishidadir.
ʻ
Kurs ishi maqsadi: Turk xoqonligida davlat boshqaruvi haqida
ilmiymetodik tavsiyalar ishlab chiqish.
1 Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.-Т: Ўзбекистон, 2011.-Б.172.
2 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. -Тошкент: Ўзбекистон, 1999. - Б.134.
2

Kurs ishi ob’ekti: Turk xoqonligida davlat boshqaruvi bilan tanishtirish jarayoni.
Kurs ishi predmeti: Turk xoqonligi davlat boshqaruvi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Ishning manba bazasini tarix,
manbashunoslik, arxeologiya, etnografiya va filologiyaga oid ilmiy ishlar tashkil
etadi. S.M.Axinjanov, R.S.Fedorova, A.Kuzembayuli, E.Abil, M.X.Abuseitova,
S.G.Klyashtorniy, J.O.Ortiqbaev, S.Joldasbayev, D.Babayeva, B.E.Kumekov,
V.V.Bartold, S.G. Agadjanova, L.N.Gumilyov, A.Sh.Qodirboyev, Yu.G Xudyakov,
G.E.Markov asarlarida Turk xoqonligining siyosiy taraqqiyoti, etnik tarixi,
madaniyati va dunyoqarashi, yozuvi, Turk xoqonligining iqtisodiy va siyosiy hayoti
va xoqonliklardagi huquq tizimi ko rib chiqiladi. ʻ
Mahalliy va rus tarixshunosligida Turk xoqonligi mavzusini o rganish
ʻ
tarixining ayrim masalalarini ko rib chiqish tajribasi mavjud bo lishiga qaramay,
ʻ ʻ
hozirgacha Turk xoqonligi tarixiga oid maxsus monografik va dissertatsiya ishlari
olib borilgan emas.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan,
yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi natijalaridan
pedagogik fanlar bo’yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo’llanmalar yaratish, shuningdek
metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali
foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tuzilishi: Ish kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I BOB. TURK XOQONLIGIGA OID MANBALAR VA XOQONLIGI
TASHKIL TOPISHI
1.1. Turk xoqonligiga oid manbalar va tadqiqotlar
Turklar tazyiqi oqibatida bu davrda yuzaga kelgan qulay vaziyatdan foydalanib
sosoniylar Toxariston, Zabuliston, Qobuliston va Chag’aniyonni eftallardan tortib
3

oladi. Bunday vaziyat, shubhasiz o’z-o’zidan turklar avval Eron, so’ngra Vizantiya
bilan yaqinlashtiradi. Bojdorlikdan qutulgan Eron ham, o’z navbatida, eftallarga
qarshi kurashda turklar bilan harbiy ittifoq tuzish ilinjida bo’ladi. Chunki uzoq vaqt
eftallar tazyiqida yashagan sosoniylar bu davlatning tamomila barbod bo’lishidan
manfaatdor edi. Xusrav I Anushervon (531-579) tashabbusi bilan yuzaga kelgan
o’zaro harbiy ittifoq Eron shohining Yabg’uxoqon Istemiga kuyov bo’lishi orqali
yanada mustahkamlandi. Vizantiyaning avarlarga homiyligini to’xtatishga
imperatorni ko’ndirish maqsadida 563-yilda Turk xoqonligi elchilari
Konstantinopol shahriga yetib boradilar. Elchilikka nushubi qabilasining boshlig’i
Eskil rahbarlik qiladi. O’sha yili Eron askarlarining Balxga hujumi ko’magida
turklar eftallar davlati yerlariga bostirib kiradilar. Parak (Chirchiq) vodiysi va uning
markazi Choch shahri olinadi. Sirdaryodan o’tib, Zarafshon vodiysiga kirib
boradilar. Ular Samarqand, Kesh va Naxshabni egallab, Buxoroga yaqinlashadilar.
Balx, Termiz, Omul va Zamm shaharlaridan katta kuch to’plab, eftallar Buxoro
yaqinida jangga tayyorgarlik ko’radilar. Sakkiz kun davom etgan shidatli jangda
eftallar qo’shini turklardan yengiladi. Shunday qilib, janubdan Eron sosoniylarida,
shimoldan esa Turk xoqonligidan qaqshatqich zarbaga uchragan Eftallar davlati bir
asrdan oshiqroq hukmronlikdan so’ng, tamomila barbod bo’ladi. Natijada mag’lub
davlatning merosi o’zaro bo’linib, Amudaryoning janubiy qirg’oqlarigacha bo’lgan
viloyatlar Eron, uning shimoliy sohillari bo’ylab Xarkon dengizigacha cho’zilgan
yerlar Turk xoqonligi tasarrufiga o’tadi. 3

Shunday qilib, VI asrning 70-80-yillarida Yeniseyning yuqori oqimidan to
Amudaryo bo’ylarigacha, Manjuriyadan to Kimmeriy Bosforigacha cho’zilgan
ulkan maydonda ko’chmanchi chorvadorlarning buyuk turk xoqonligi tashkil
topadi. Bu ulkan saltanat Xitoy, Eron va Vizantiya kabi zamonasining yirik
davlatlari bilan bog’lovchi Buyuk Ipak yo’li ustidan o’z nazoratini o’rnatishga
harakat qiladi. Bu yo’lning O’rta Osiyo hududlaridan o’tuvchi qismida asosan
Sug’diylar ipak bilan savdo qilishni nazorat qilar edilar. Ipak matolarning asosiy
3 Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари. Масъул мухаррирлар: Алимова Д.А, Ртвеладзе Э.В. - Т.:
Шарқ, 2018.
4

xaridori Vizantiya bo’lib, ipak savdosi Sug’d savdogarlari va turk xoqonlariga katta
daromad keltirar edi.
Shuni ta’kidlash joizki, turk xoqonligi qanchalik buyuk bo’lmasin, lekin u
chinakkam markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi turkiy qabilalar ittifoqidan
iborat bo’lgan. Bu ittifoqni xoqon boshqarar edi. Hukmdorning hokimyati
urug’aymoq udumlariga tayangan harbiy-ma’muriy boshqaruvga asoslangan.
Mamlakat chorvador ko’chmanchi va o’troq dehqon aholiga bo’lingan.
Ko’chmanchi chorvador aholisi “bo’dun” yoki “qora bo’dun” nomlari bilan
yuritilgan. Bo’dun o’z navbatida qabilalar ittifoqi birlashmasini tashkil etgan. U
“o’n o’q bo’dun” yoki “o’n o’q el” deb yuritilgan. O’n o’q bo’dun yoki elning
hokimi “yabg’u” nom bilan atalgan. Yabg’u darajasiga faqat xoqon urug’iga qon-
qarindosh bo’lganlargina ko’tarilgan. Shu boisdan ba’zan u “yabg’u xoqon” deb
ulug’langan. Har bir o’q el sardori raxnamoligida bir tuman, ya’ni o’n ming
suvoriyni safga tortar edi. Bunday harbiy bo’linmaning tumanboshisi “shod” deb
yuritilardi. O’n o’q bo’dun o’z navbatida “besh o’q” birlashmasi asosida sharqiy va
g’arbiy ikki qanotga bo’linardi.
Sharqiy qanot o’qlari “cho’r”, g’arbiy qanot o’qlari esa “erkin” deb atalgan qabila
sardorlari tomonidan boshqarilardi. Xullas, elni qabilaviy asosda tarkib topgan
harbiy bo’linmalaridan iborat ikki qanotga bo’lib boshqaruv o’tmishda ko’pgina
yirik turkiy qabilaviy ittifoqlarga xos edi. Harbiy yurishlar vaqtida ular o’ta
jangovar qo’shinni tashkil etardi. Qo’shin “su” deb yuritilardi. U ikki turdagi
askariy qismlar: piyoda “yadag’” va “otlig’ su” lardan tashkil topar edi.
Qo’shinning bosh sarkardasi “suboshi” unvoni bilan ulug’langan. Bunday jangovar
qo’shin, shubhasiz, katta kuch va an’anaviy puxta boshqaruv tartiblariga ega
bo’lgan har qanday yirik davlatni ham dahshatga solar edi. O’rta Osiyoda
hukmronlik o’rnatilgan dastlabki davrda turk xoqonlari mamlakatning o’troq aholi
yashaydigan obod viloyatlarini ko’chmanchilar ixtiyoriga topshirsalar-da, ammo
eftallar kabi aholisining ichki hiyotiga deyarli aralashmaydilar.
5

Turk xoqonligida davlatning oliy hukmdori “xoqon” unvoniga ega bo’lgan. Xitoy
manbalari ma’lumotlariga ko’ra, turkiylar xonni taxtga o’tqazishda maxsus
marosim o’tkazishgan. Ya’ni, amaldorlar bo’lajak xonni kigizga o’tqazib, quyosh
yurishi bo’ylab 9 marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar esa uni qutlab va ulug’lab
turganlar. So’ngra xonni otga o’tqazib, bo’yniga ipak mato bog’laganlar va undan
“Siz necha yil xon bo’lmoqchisiz?” deb so’raganlar. U necha yil xon bo’lishini
aytgan va shu muddat tugagach taxtdan ketgan.
Qadimgi turkiy afsonalarda berilishicha, turklarning tasavvuriga ko’ra,
davlatchilikning markazi, davlatni o’z qo’lida birlashtiruvchi shaxs xoqon
hisoblangan. Boshqaruvda xoqonlarning hukmron sulolasi asosiy bo’lib u uchta
kuch - osmon (tangri), yer-suvning kuch va irodasi hamda turk xalqining
yaratuvchanlik faoliyati tufayli yuzaga keltiriladi.
Xoqondan keyingi shaxs, birinchi amaldor “Yabg’u” (Bahodir) bo’lib, u bosh
sarkarda hisoblangan. Ammo, yabg’u taxtga merosxo’rlik qila olmas edi. Turk
xoqonligi taxtiga vorislik tartibi turk davlatchiligi tuzilishi uchun xos bo’lgan
uluslarga bo’linish tizimiga asoslanib belgilanar edi. Ushbu tizimga ko’ra taxt
aksariyat hollarda otadan o’g’ilga emas, akadan ukaga, amakidan jiyanga meros
qolar edi. Taxt merosxo’ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan. Shahzodalar to taxtga
o’tirgunlariga qadar o’zlariga berilgan uluslarni boshqarib turganlar. O’rta
Osiyodagi mahalliy hokimlarning faoliyatini nazorat qiluvchi amaldor, xoqonning
nazoratchisi -“tudun” deb atalgan. Turk hoqonligi konfederativ davlat bo’lgan.
Turkiylar o’z yurti va davlatini “el” deb atashgan. Birinchi turk xoqoni Buminxon
elxon unvoniga ega bo’lganligi bejiz emas.
Xoqonlik tarkibidagi ko’plab qabila va elatlarni birlashtirish va boshqarib turish,
ulardan ma’lum miqdordagi soliqlar va o’lponlarni o’z vaqtida yig’ib olish
maqsadida xoqonlikda maxsus ma’muriy va harbiy-siyosiy boshqaruv tizimi joriy
etilgan edi.
Davlatni boshqarishda xoqonga uning yaqin qarindoshlari, eng avvalo, hukmron
sulola a’zolari va ular tomonidan barpo etilgan boshqaruv tizimi yordam berar edi.
6

Qadimgi turkiy bitiklarga ko’ra u 4 ga bo’lingan: qarindoshlar; xoqonga ittifoqdosh
bo’lgan qabila va xalqlar; xoqonning o’ng tomonida o’tiruvchi amaldorlar va
ma’muriy xodimlar, xoqonning chap tomonidan joy olgan amaldorlar va ma’muriy
xodimlar. Xoqonning qarindoshlari- o’g’illari, amakisi, jiyanlari va og’a-inilariga
tegin unvoni berilgan. Xitoy manbalarining ma’lumot berishicha, qadimgi turk
davlatidagi mansablarning asosiy shtati 28 ta bo’lgan, bunda ularning faqat 5 tasi
oliy mansabdor hisoblangan: Exu (yabg’u), She (shad), Dele (teginlar), Silifa
(eltabarlar) va Tutunfa (tudunlar). Qolgan 23 kichik amaldorlardan iborat bo’lgan.
Barcha mansablar meros qilib qoldirilar edi.
Turk xoqonligi davlatining asosini yer bilan birga xalq tashkil etar edi. O’z
davrida O’rta Osiyoda davlatchilikning mustaqil va an’anaviy shakllarini
rivojlantirgan turkiylar davlati mavjud jamiyatning muayyan ijtimoiy tuzilmalariga
va qadimgi turklarning davlat tomonidan tashkil etilgan hamda nazorat qilinadigan
xo’jalik faoliyatiga tayanar edi. Tarixiy adabiyotlarda berilishicha, bu faoliyatning
asosini ko’chmanchi chorvachilik tashkil etgan. Chorvador turklarda
urug’qabilachilik an’analari nihoyatda kuchli bo’lib, qabila va urug jamoalarining
asosi katta oilalardan iborat bo’lgan. Ko’chmanchi chorvadorlar xalq ommasini
turklar
“budun” yoki “qora budun” deb atashgan. 4

Turklardagi qabila va urug jamoalarining katta oilalarida uy qullari ham mavjud
bo’lar edi. Qullarning ko’payishi bilan sinfiy munosabatlar tarkib topa boshlagan.
Lekin qulchilik ijtimoiy hayotga keng kirib kelmagan. Shu bois bo’lsa kerakki,
manbalar xoqonlikda qullar mexnatidan keng foydalanish haqida amalda hech
qanday ma’lumot bermaydi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, ko’proq ayollar
mexnatidan foydalanilgan va qullar asosan uy ishlari bilan shug’ullanishgan.
Ko’pincha jamoada ayollar qul qilib olib ketilar edi. Lekin, qul ayollardan ham
og’ir ishlarda foydalanilmay, balki uy-ro’zgor ishlarida ishlatilinar edi. Qul
erkakmi, ayolmi baribir qochib ketavergan. Qochgan qul ta’qib qilinmagan va
4 Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. - Т.: Ғафур Ғулом, 2016. – Б.75.
7

uning uchun hech kim tovon to’lamagan. Turk xoqonligining markaziy boshqaruv
tizimi asosan yirik siyosiy davlat tadbirlari (davlat osoyishtaligini saqlash, davlat
sarhadlarini kengaytirish, soliq tizimi, ichki va tashqi savdo, diplomatik
munosabatlar va bosh.) bilan mashg’ul bo’lib o’zlari zabt etgan hududlardagi
boshqaruv tizimiga ma’lum darajada erkinlik berilgan. Shuning uchun ham
Farg’ona, Sug’d, Shosh, Toxariston, Xorazm va boshqa mulklardagi boshqaruv
tartibi asosan mahalliy sulolalar qo’lida bo’lgan. Misol uchun, Sug’d va Farg’onada
oliy hukmdor -“ixshid”, Toxaristonda -
“malikshoh”, Xorazmda - “xorazmshoh”, Keshda - “ixrid”, Buxoroda - “xudot”,
Ustrushonada - “afshin'”, Choch va Iloqda -“budun” deb atalgan. Turk xoqonligi
davrida Sug’d hududlariga hozirgi Panjikentdan Karmanagacha bo’lgan yerlar
kirgan. Buxoro esa, VII asrdan boshlab mustaqil mulklar ittifoqidan iborat bo’lgan.
Sug’dning mahalliy hokimlari ayrim vaqtlarda Choch va Xorazmning mustaqil
hukmdorlari birlashar edilar. Bunday yirik siyosiy birlashmalar ma’lum
muddatlarda yirik shaharlarda o’z qurultoylarini o’tkazib turganlar.
Farg’ona Sug’d siyosiy ittifoqiga kirmagan bo’lib, u alohida mustaqil davlat edi.
Uni afshin boshqargan bo’lib, Farg’onaliklar Tyanshan xalqlari bilan o’zaro
aloqada bo’lganlar. Xorazm boshqa mulklarga nisbatan ancha mustaqil edi.
Mamlakatni Afrig’iylar sulolasiga mansub podsholar boshqarib turgan.
Ta’kidlash lozimki, Turk xoqonligi ma’lum darajada to’liq ishlab chiqilgan jinoiy
qonunchilikka ega bo’lgan. Sodir etilgan jinoyat uchun jazoning asosiy turlari - qatl
etish, odam a’zolarini kesib tashlash, zararni to’lash, mol-mulk tarzida tovon
to’lashdan iborat edi. Misol uchun, manbalarning ma’lumot berishicha, o’lim jazosi
davlatga qarshi jinoyatlar uchun (isyon ko’tarish, sotqinlik) hamda nohaq yoki
qasddan odam o’ldirganlik uchun berilgan. O’g’irlik qilgan yoki buzuqlik qilgan
shaxsning qo’li yoki oyog’i kesilgan. Shaxsga qarshi qaratilgan boshqa jinoyatlar
yetkazilgan zararni o’n barobar qilib to’lash, jarohat yetkazgani yoxud mayib
qilgani uchun mol-mulk tarzida tovon to’lash, qizi, xotinini qullikka berish,
suyagini sindirganlik uchun esa ot berish yo’li bilan jazolanardi.
8

O’rta Osiyoni ma’lum hududini o’z ichiga olgan G’arbiy Turk xoqonligi ilk feodal
monarxiyasi shaklida idora etiluvchi davlat sifatida tashkil topgan. Bu davlat
nisbatan yagona hisoblangan, lekin uning hududi bir necha podsholiklarga bo’linib
ketgan, ularning orasidagi aloqalar unchalik mustahkam bo’lmagan. Shu sababli
G’arbiy Turk hoqonligini qat’iy markazlashgan davlat deya olmaymiz. G’arbiy
Turk xoqonligini monarxiya shaklidagi davlat bo’lib, uning tepasida xoqon turgan.
Xoqonga oliy qonun chiqarish hokimiyati tegishli bo’lgan. Mahalliy mayda
hukmdorlar xoqonga bo’ysunib, unga soliqlar to’lab turar va hadyalar yuborar
edilar. Bunday soliqlarning, bojlarning miqdori va boshqalar haqida xoqonning
amrfarmonlari bo’lganligi tabiiy. Lekin bular bizgacha yetib kelgan emas. Ijro
etuvchi hokimiyat ham xoqon qo’lida bo’lgan. Uning o’zi ma’muriyat boshlig’i edi.
Xoqon harbiy kuchlarining tepasida turib, urushlarda u shaxsan o’zi qo’shinlarni
boshqarib turgan. 5

Xoqon monarx hisoblansa ham davlat ishlarini o’ziga yaqin maslahatsiz yakka
o’zi hal qila olmagan. Uning atrofini qarindosh-urug’lardan iborat bir guruh
oqsuyaklar o’rab turgan va unga maslahatlar berib turgan. Bu o’ziga xos kengash
bo’lib, u hech qanday huquqiy hujjat bilan rasmiylashtirilmagan edi. Bundan
tashqari G’arbiy Turk xoqonligida, Sharqiy Turk xoqonligidagi singari xoqon
tomonidan qurultoylar zadogonlar yigilishlari chaqirilib turgan. Ularda eng muhim
davlat masalalari urush va tinchlik, o’zaro nizo-adovatlarga oid va boshqa shu kabi
masalalar muhokama qilingan. Qurultoylar xoqon faoliyatini yo’naltirib turgan.
Mahalliy joylarda hokimiyat qabila boshliqlari qo’lida bo’lgan. G’arbiy Turk
hoqonligida 10 ta qabila yashab, ular 2 ta raqobatchi guruhga bo’linganlar. Har
birining o’z qabila oqsoqoli bo’lgan edi. VI asrda Zarafshon, Qashqadaryo,
Amudaryo havzalarida 9 ta alohida o’lka mavjud bo’lgan. Bular: Samarqand, Kesh,
(Shaxrisabz, Naxshab, Qarshi yaqinida) Ishtixon, Kushoniya, Buxoro, Amul va
Andxoy edi. Ularning tepasida podsholar turgan. Eng katta podsholik Samarqand
podsholigi hisoblangan. Manbalar shuni ko’rsatadiki, O’rta Osiyo knazliklarining
5 Усмон Турон.Туркий халқлар мафкураси. - Т.: Чўлпон, 2018. – Б. 85.
9

qurultoyi Xorazmda chaqirilib, unda ular o’rtasida o’zaro ittifoq tuzilgan. Bu
ittifoqqa faqat Termiz Toxariston va Farg’ona kirmagan. Ularning o’z knazlari
bo’lib, mustaqil davlat bo’lganlar.
Shunday qilib, Turk xoqonligi tarkibida O’zbekiston hududida juda ko’p katta-
kichik davlatlar bo’lib, ularning mahalliy sulolarning vakillari idora etar edilar.
Turk xonligi qo’shini otliqlaridan va piyoda askarladan iborat bo’lib, otliqlarni
oqsuyaklarning vakillari, piyodalari esa oddiy xalq tashkil etgan. Xoqon va
mahalliy boshliqlar o’zlarining shaxsiy gvardiyasiga ham ega bo’lganlar. Turk
xoqonligining huquq tizimi haqida bir-bir ma’lumotlar saqlanib qolmagan. Faqat
shuni aytish kerakki, u O’zbekiston hududida asosan odat huquqi amal qilib kelgan.
Umumdavlat qonunchiligi bo’lmagan. Chunki Turk xoqonligi markazlashgan
davlat emas edi. U bir necha mayda knazliklarga bo’linib ketgan va ular orasidagi
aloqalar juda zaif bo’lgan. (Shu sababli butun xoqonlikda yagona huquqiy tizim
bo’lishi ham mumkin emas edi).
Xoqon -Turk xoqonligida ushbu unvon oliy unvon hisoblanib bu unvon ostida oliy
hokimiyatni markazdan boshqarganini ko’rishimiz mumkin. Avvalo “xoqon”
unvoni Sharqiy Turk xoqonligida ishlatilgan bo’lsa keyinchalik G’arbiy Turk
xoqonligida ham qo’llanganligini ko’rishimiz mumkin. G’arbiy Turk xoqonligida
“xoqonlikka” o’tish davri uch bosqichda amalga oshiriladi.
I bosqich: “Yabg’ulik” (zpyv) VI asr 60-yillarning boshi va so’ngi choragi
davrida bo’lgan;
II bosqich: “Yabg’u-xoqonlik” (cpyv xy’n) VI asr oxiri VII asr 30-yillari
davomida shakllanganligini ko’rishimiz mumkin.
III bosqich: “Xoqonlik” (x’y’n) VII asrning 30- yillaridan to VIII asrning
2choragigacha davom etib kelgan.
Teginlar - “shahzoda” (xoqonlik xonadoniga mansub) kishilarga va “Ashina”
qabilasi va urug’idan bo’lgan shahzodalarga berilgan, ular voha ustidan nazoratni
o’rnatgan.
10

Tudunlar - “noib” (biror elning yoki vassallar ustidan nazorat qilish va soliq
yig’imlarini amalga oshirishni tashkil etishga mas’ul).
Tarxon -“imtiyozli harbiy amaldor” (xoqonlarning joylardagi mas’ul vakili) Tun
yabg’u-xoqon (618-630) davrida kelgan Xitoy sayyohi Syuan Szyan hayratlangan
voqealardan birida shunday deydi: “Xoqonning atrofida ipak chakmon kiygan va
sochlari o’rilgan 200 ga yaqin “da-gan” (tarxon) deb ataluvchi sarkardalar joy
olishgandi”.
Chabish - “lashkarboshi” (qo’shin noziri) hisoblangan.
Eltabir - “noib” bir elning boshqaruvchisi yoki harbiy unvon.
Barluq - “sud” ishlari va fuqarolarning ustidan qonunning bajarilishi ustidan
nazoratni o’rnatgan.
Damochi -“tamg’achi” Xitoy sayyohi Syuan Szyan Sharqiy Turkistonning vassal
hukmdorlar xatlarini xoqonga bergan paytda xoqon xatlarni diqqat bilan kuzatgan
va ko’zdan kechirib ularni “damochi” (tamg’achi) deb ataluvchi kishiga saqlash
uchun topshirganini yozadi. Bu ma’lumot xoqonlikda konsileriya - devon xizmati
mavjud bo’lganidan darak beradi. 6

6 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. - Т.: Шарқ, 2020. – Б. 83.
11

1.2. Turk xoqonligi tashkil topishi
To’ng yabg’u hukmronligi davrida amalda mustaqil bo’lgan O’rta Osiyo davlatlari
ustidan nisbatan qattiq siyosiy nazorat o’rnatiladi. Chunki bu davlatlarning
vassalligi faqat o’lpon to’lash bilan chegaralanar edi. Isfijobdan Toshkent
vohasigacha, shimolda Janubiy Afg’oniston va shimoli-g’arbiy Pokistongacha
bo’lgan hududlarga xoqon To’n yabg’uning ishonchli vakillari - tudunlar yuborilib ,
ular soliqlar yig’ish va xoqon qarorgohiga yuboriladigan o’lponlarni qattiq
nazoratga oldilar. Mahalliy hokimlarga ularni xoqonlik ma’muriy boshqaruviga
qo’shilganlik ramzi sifatida turk unvonlari berildi. Shu bilan birgalikda To’n yabg’u
nisbatan kuchli bo’lgan mahalliy hukmdorlar bilan shaxsiy munosabatlarini
mustahkamlashga harakat qildi. Manbalarda To’n yabg’uning Samarqand hokimiga
o’z qizini xotinlikka berganligi haqida ma’lumot bor. Xitoy manbasi To’n yabg’u
haqida ma’lumot berar ekan shunday xabar beradi: -“G’arb varvarlari hali hech
qachon bunchalik qudratli bo’lgan emas”.
O’ta yakkahokimlik xususiyatiga ega bo’lgan To’n yabg’u boshqaruvi
talontarojchilik urushlari natijasida boyib ketgan qabila zodagonlari orasida
norozilik harakatlarini kuchaytirib yubordi. Boshlanib ketgan o’zaro kurashlarni
bartaraf etishga harakat qilgan To’n yabg’uning tog’asi Qo’l Bahodir jiyanini
o’ldirib o’zini
Qo’l Elbilga xoqon deb e’lon qiladi. Ammo, qabila boshliqlarining ayrimlari
boshqa da’vogarni qo’llab-quvvatlaganlari tufayli yana qabilalararo kurashlar
boshlanib ketadi. 630-634-yillarga kelib xoqonlik o’zining Sirdaryoning g’arbidagi
O’rta Osiyo mulklaridan mahrum bo’ldi. G’arbiy turk xoqonligining asosi bo’lgan
dulu va nushibi qabilalari o’rtasida o’zaro kurashlar avj olib ketdi.
634-yilda nushibi qabilasi tomonidan qo’llab-quvvatlangan Ishbara Elterish Sher
xoqon hokimiyat tepasiga keldi. U harbiy ma’muriy tartib bo’lgan “o’n o’q eli”
boshqaruvini qayta tiklashga harakat qilib, qabila boshliqlarini o’ziga shaxsan tobe
qilish maqsadida islohotlar o’tkazdi. Undan tashqari, amaldagi nazoratni amalga
oshirish maqsadida Ishbara har bir mulkka xoqon urug’i a’zosi - shodni jo’natadi.
12

Shodlar qabila zodagonlari bilan hech qanday aloqada bo’lmay, ularnig markaziy
hokimiyatga intilishini kuzatib borgan. Bu mahalliy hokimlarning siyosiy
tashabbuslarini nihoyatda chegaralab qo’yar edi. Ammo, Ishbara Elterish Sher
boshchiligidagi xoqonlik hokimiyatining harbiy-siyosiy layoqati qaram mulklar va
qabilalarni ushlab turishga qodir emas edi. 638-yilda dulu qabilasi o’zlariga
jo’natilan shodni xoqon deb e’lon qildilar. Shundan so’ng dulu va nushibi qabilalari
o’rtasida og’ir va qonli urushlar bo’lib o’tib g’arbiy xoqonlik ikki qismga bo’linib
ketdi. Shunday bo’lsada, xoqonlikdagi qabilalararo va sulolalararo urushlar 17 yil
(640-657) davom etdi. 7

Shunday qilib, VII asrning o’rtalarida G’arbiy turk xoqonligi zaiflashib bir necha
qismlarga bo’linib ketdi. Vaziyatdan foydalangan Xitoyning Tan imperiyasi
qo’shinlari 657-659-yillarda Yettisuvga bostirib kirdilar. Xitoy bosqinchilariga
qarshi kurashlar uzoq yillar davom etdi. Faqatgina VII asrning oxirlariga kelib
xoqonlik o’z mustaqilligini tiklashga muvaffaq bo’ldi va xitoyliklar vakili Xusrav
Bo’rishod mamlakatdan xaydab yuborildi.
O’z davrida Turk hoqonligidagi madaniy jarayonlar Buyuk ipak yo’lidagi keng
ko’lamdagi, xalqaro aloqalar tufayli jamiyatdagi siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy
voqealar bilan o’zaro bog’liqlikda rivojlanib bordi. O’troq dehqonchilik vohalari
aholisi va dasht qabilalari o’rtasidagi madaniy aloqalar ayniqsa kuchaydi. Bu
davrdagi madaniy hayot moddiy madaniyat buyumlari, me’morchilik va san’at, din
va yozuv kabilarda o’z ifodasini topdi.
Dehqonlar mavjud suv resurslari hamda lalmikor yerlar imkoniyatlaridan
foydalanib, asosan don ekinlari hamda qovun, tarvuz, beda, uzumchilik, paxtachilik
sohalaridan yuqori hosil yetishtirganlar. Mevali daraxtlardan bog’-rog’lar
yetishtirishga alohida ahamiyat berilgan. Shahar aholisi asosan hunarmandchilik va
savdo-sotiq bilan mashg’ul edi. Dehqonchilik va konchilikdagi taraqqiyot ko’lami
va sifati o’zidan keyingi uch tarmoq hunarmandchilik, qurilish, savdo-sotiq ravnaqi
uchun qatta turtki bo’ladi. Shuning uchun bu vaqtda metalsozlik, zargarlik,
7 Абдураҳимова Н.А, Исакова М.С, Сулейманова З.М. Давлат муассасалари тарихи. - Т.: Шарқ, 2017. – Б. 67.
13

kulolchilik, duradgorlik, shishasozlik keng rivoj topgan. Hunarmandchilik rivojiga
turkiy aholi katta ta’sir ko’rsatdilar. Chunki ularda qadimdan ko’pchilik
kasbhunarlar juda rivojlangan edi. Turkiy xoqonlik ulkan hudud ichida zarur
tinchlikni ta’minlaganligi natijasida “Buyuk ipak yo’li” samarali ishlashda davom
etdi. O’lkaning asosiy savdo hamkorlari Eron, Xitoy, Hindiston va Vizantiya edi.
Bu mamlakatlarga to’qimachilik, ipakchilik mahsulotlari, qimmatbaho toshlar va
ulardan ishlangan buyumlar, taqinchoqlar, dorivorlar, nasldor arg’umoqlar, bir
necha xil tuz, sharob, bog’dorchilik mahsulotlari, qazilma boylik va hokazolar olib
borilgan. Ayniqsa Sug’d savdogarlarining mavqei kuchli bo’lgan. Shu ma’noda
xitoylik muallifning quyidagi guvohligi e’tiborga sazovordir: “(Sug’diyonalik)
erkaklar yigirma yoshga to’lishlari bilan qo’shni mamlakatga oshiqadilar va
qayerda qulaylik va manfaat bo’lsa u erga ham qadam ranjida etadilar”. O’rta
Osiyoning shu davrdagi Marv, Poykand, Buxoro, Samarqand, Shosh, Isfijob, Suyob
kabi shaharlari savdo-sotiqning markazlari edi. Xitoy bilan savdo munosabatlari
ayniqsa, rivojlanib, 627-647-yillar mobaynida Xitoyga 9 marotaba savdo elchilari
yuborildi. O’rta Osiyoda shu paytda 15 taga yaqin mayda davlatlar bo’lib,
Buxoroda buxorxudotlar, Xorazmda xorazmshohlar, Shosh va Iloqda bo’dun va
dehqonlar, Farg’onada ixshidlar hukmronlik qilishgan. Ularning hammasi Turkiy
xoqonlikka qaram bo’lsada, amalda yarim mustaqil edilar. Ta’kidlash joizki, O’rta
Osiyoning turk xoqonligi tarkibiga kirgan davridagi moddiy madaniyati o’zida
mahalliy o’troq xalqlar va ko’chmanchi turklarning mushtarakligini aks ettiradi.
Ularning umumiyligi qurolaslaxa, zeb-ziynat buyumlarining o’xshashligida,
qimmatbaho metallardan ishlangan buyumlar ko’rinishida o’z aksini topgan.
Tadqiqotchilarning fikricha, moddiy madaniyatdagi umumiylik, avvalo, O’rta
Osiyo shahar va qishloqlari hamda turk xoqonlari manfaatlarining umumiyligi bilan
bog’liq edi.
Turkiylarning dini haqida “Vey-shu” va “Suy-shu” Xitoy yilnomalarida qayd
etilgan. Unda turkiylar dini odatlari haqida shunday ma’lumotlar bor:
14

1-xoqon qarorgohiga Sharq tomonidan kiritilgan, bu bilan kun chiqish tarafga
hurmat ma’nosi ifodalangan, ayni paytda quyoshga sig’inishni ham bildirgan. 2-har
yili xoqon o’z amaldorlari bilan maxsus , g’orga borib, ota-bobolari ruhiga
qurbonlik keltirgan.
3-har 5-marotaba oy chiqishida va o’sha oyning o’rtasida xoqon yaqinlarini yig’ib,
daryo bo’yiga borgan osmon ruhi (tangri) ga qurbonlik keltirganlar. 8

Qabilalar o’rtasida ham turli xudolarga e’tiqod qilish bo’lgan. Tangri (osmon
ruxi) barcha qabilalar uchun yagona asosiy xudo bo’lgan. Unga doimiy qurbonliklar
keltirganlar. Ular ruh abadiyligi, narigi dunyo borligiga ishonganlar105. Biror kishi
qazo qilsa yoniga boshqa kishilar, buyumlarni ham qo’shib ko’mganlar. Masalan,
576-yil Istemi-yabg’a vafot etganida u bilan birga 4 ta harbiy asir o’ldirilib
ko’milgan. Muqanxon vafot etganida unga oxiratda xizmat qilish uchun 20.000
kishi o’ldirilib, birga ko’milgan. Qiyomat kunini turkiylar “Qoldirilgan kun” deb
ataganlar. Turkiylar qabr toshlari, ya’ni bitigtoshlar yoniga odamlarining tosh
haykalchalarini qo’yishgan. Ular “Balballar” deyilgan. Bu balballar o’lgan
odamning ruhiga bag’ishlangan yodgorlikdir. Shamanizm o’sha davrda
turkiylarning asosiy dini bo’lib, keyinchalik ular ichida buddizim, xristianlik va
boshqa dinlar ham tarqalgan. Tosh bitiglarida o’lgan odamga madhiyadan tashqari,
ko’plab tarixiy xodisa va voqealar ham bitilgan. Bunday bitiglar ichida eng
ma’lumlari Kul tigin bitigtoshi, Bilga xoqon bitigtoshi, To’nyuquq bitigtoshi va
boshqalar mashhurdir. Bular birgalikda O’rxun-Yenisey yozuvlari deb ataladi.
Shuningdek, qog’ozga yozilib, Xitoydan topilgan 104 satrlik “Ta’birnoma” asarida
ham turkiylar xayotining sahifalari yor.
Ko’k-turklar idorasi ostida yashayotgan turk arvoniy xalqlari orasida ham budda
dini keng yoyilgandi. Buddaviy rohiblar dinlarini turk xoqonlariga va xalqiga qabul
qildirmoq uchun jonlarini jabborga berishar edi. Chunonchi, Muqonxonning xalafi
Topu (topo)xon (572-581) bir rohibning ta’sirida budda diniga kiradi va bundan
keyin hukmdorlik mavqeini o’sishiga ishonadi. Biroq ushbu hodisa dinning
8 Абдураҳимова Н.А, Исакова М.С, Сулейманова З.М. Давлат муассасалари тарихи. - Т.: Шарқ, 2017. – Б. 94.
15

yoyilishiga hech qanday ta’sir o’tkazmaydi. Ko’k-turklarning xoqoni Tung yabg’u
626-yilda ziyoratga kelgan bir rohibni hurmat bilan kutib olib, uning sharafiga
bazm beradi. Biroq barcha g’ayrat va tashviqotga qaray, turklar o’z shomoniy
dinlariga sodiq qolganlar.
Turk xoqonligi davri O’rta Osiyoda ko’plab yirik shaharlar mavjud edi. Katta va
kichik shaharlarda hunarmandchilik, me’morchilik, rassomlik, haykaltaroshlik
kabilar rivojlanadi. Ularning ayrim namunalari o’sha davrda bunyod etilgan qasr va
saroylarni bezagan devoriy suratlar va ganchkor naqshlar, haykallar va
haykalchalar, tangalarda zarb etilgan ramzlar sifatida bizning kunlarimizgacha
saqlanib kelgan. Ularda o’sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotdagi
o’zgarishlar o’z aksini topgan. Surxon vohasidagi Bolaliktepa, Zarafshon
vodiysidagi Panjikent, Varaxsha va Afrosiyob, Farg’onadagi Quva xarobalaridan
topilgan devoriy suratlar manzaralari shular jumlasidandir. 9

Bu davrda ulkan hududlarda yashagan turli xalqlarning til va yozuvlari
birbirlariga ta’sir o’tkazgan edi. Arab yozuviga qadar turk-runiy, uyg’ur, moniy,
sug’d, braxma, kxaroshtiy, xorazmiy va suryoniy yozuvlari mavjud edi. Sug’d,
Xorazm va Toxariston aholisining alohida-alohida yozuvlari bor edi. Sug’d va
Xorazm yozuvlari oromiy yozuvi asosida paydo bo’lgan bo’lsa, bu yozuvlar asosida
Toxariston yozuvi paydo bo’ladi. Sug’d yozuvlari keng hududlarga tarqalgan
bo’lib, bu jarayon Sug’diylarning yangi yerlarni o’zlashtirish faoliyati va
savdogarlarning ipak yo’lidagi say-xarakatlari bilan bog’liq edi. Shu bois bo’lsa
kerakki, Sug’d tilidagi yozma yodgorliklar O’rta Osiyo, Qozog’iston, Sharqiy
Turkiston, Pokiston va Mo’g’uliston hududlaridan topib tekshirilgan. Sug’d yozuvi
ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda katta ahamiyatga ega bo’lib, qadimgi
uyg’ur, mo’g’ul va manjurlar yozuvlari paydo bo’lishiga asos bo’ldi.
Bu davrda Xorazmda mahalliy yozuv keng tarqalgan va amalda bo’lgan.
9 Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи Турк. - Т.: Чўлпон, 2019. – Б.96.
16

Tuproqqal’adan shoh arxivlarining topilishi bunga misol bo’la oladi. Boy bezaklar,
sopol, metall idishlar, devoriy sur’atlar, kiyimlardagi tasvirlar bu yerda tasviriy
san’atning rivojidan dalolat beradi.
Turklar sarrojlik, ruda qazib olish va undan qurol-yarog’ yasashda ayniqsa mohir
edilar. Turklar yasagan qurol-yarog’ va zeb-ziynat buyumlari o’zining xilmaxilligi
va pishiqligi bilan ajralib turgan.
17

Bu davrda konchilik ishlari ham ancha rivojlangan. Oltin, temir, kumush, mis,
qimmatbaho toshlar, turli ma’danlar Sug’d, Shosh, Farg’ona, Qashg’ar, Tohariston
kabi viloyatlardan qazib olinganligi manbalarda aniq ko’rsatilgan. 10

10 Гумилёв Л.Н. Қадимги турклар.-Т.: Фан, 2017. Б.34.
18

II BOB. SHARQIY VA G’ARBIY TURK XOQONLIGIDA DAVLAT
BOSHQARUV TIZIMI
2.1. Sharqiy turk xoqonligida davlat boshqaruv tizimi
O’rta Osiyoning Turk xoqonligi tarkibida bo’lishi o’sha davr davlatchilik tarixi,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot uchun muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Avvalo,
Turk xoqonligi juda katta hududlardagi turkiy qabilalarning birlashuvi va
jipslashuviga keng imkoniyatlar yaratib , O’rta Osiyodagi ayrim turkiy xalqlar
shakllanishiga asos soldi. Yana bir ahamiyatli tomoni shundaki, avval Turk
xoqonligi, keyin esa G’arbiy turk xoqonligining qudratli va ko’chmanchilarga xos
shiddatli harbiy tashkiloti, Sug’diylarning bevosita aralashuvi tufayli olib borgan
diplomatik siyosati Xitoy, Vizantiya va Eronning O’rta Osiyo ilk o’rta asrlar davri
xalqlari va elatlariga nisbatan olib borayotgan tajovuzkorlik siyosati yo’liga
mustahkam to’siq qo’ydi.
Bepoyon dasht va cho’l hududlarida, serhosil va sersuv vohalarda tashkil topgan
ulkan davlat birlashmalari kattagina hududlardagi shaharlar, hunarmandchilik,
madaniyat, savdo-sotiq va o’zaro aloqalarning rivojlanishi uchun keng
imkoniyatlar ochib berdi. Masalaning yana bir eng muhim tomoni shundaki, Turk
xoqonligi mavjudligi davr - ko’chmanchilar madaniyati insoniyat
sivilizatsiyasining o’z yo’nalishi va jihatlariga ega bo’lgan o’ziga xos va betakror
tarmog’i bo’lib, o’troq aholi madaniyati bilan aralashib, uyg’unlashgan madaniyat
paydo bo’lishi davri bo’ldi.
Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim davrlardan buyon
yashab, o’zlaridan munosib madaniy iz qoldirib kelganligini juda ko’plab tarixiy
manbalar tasdiq etadi. Mo’’tabar Xitoy manbalari, mashhur «O’g’iznoma»,
Urxonenasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari bunga ishonchli guvohdir. Oltoy, Tuva
hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi, Ashin, Arg’u,
O’g’iz, To’qqiz o’g’iz, O’ttuz tatar, Karluq, Kitan, Tolis, Turk, Uyg’ur, To’qri
(toharlar), Quriqan, Duba (tuba-tuva)va boshqalar yashardilar.
VI asr boshlarida Oltoyda siyosiy jarayonlar faollashadi. O’sha paytda hozirgi
–
19

Mo’g’uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi
hukmronlik qilardi. Sharqiy Turkiston, Farg’ona, Sug’diyona, Xorazm, Baqtriya,
Shimoliy Hindiston va Sharqiy Eron hududlarida esa eftaliylar hukmronlik qilardi.
Manbalarda ta’kidlanishicha Xitoyning shimoliy qismida hukmronlik qiluvchi Vey
sulolasi (386-558) xonadonlarining kelib chiqishi ham turkiy tilli xalqlarga borib
taqalardi. Shunday qilib, VI asr boshlarida Uzoq Sharqdan Kaspiy dengizgacha
bo’lgan hududlarda hokimiyat tepasida turkiy sulolalar turardi.
VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida Ashin urug’ining mavqei
ko’tariladi. Ashin urug’idan Asan va Tuu 460-545 yillarda boshqa urug’larni
o’zlariga bo’ysundiradilar va Oltoyda turkiy qabilalar ittifoqiga asos soladilar.Tuu
o’g’li Bumin Tele qabilasini ham bo’ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan
chiqish uchun kurashadi va 551 yilda Jujan xoni qo’shinlarini engib, ularni o’ziga
bo’ysundiradi. Bumin 551 yilda yangi davlat – Turk hoqonligiga asos soladi.
Uning poytaxti Oltoydagi O’tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning
dovrug’i ortib borgan. U ko’p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha
hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o’lpon
tariqasida yuz bo’lakdan ipak mato berib turishga majbur bo’lgan. 11

2.2. G’arbiy Turk xoqonligida davlat boshqaruv tizimi
563-567 yillar davomida Istami yabg’u qo’shinlari eftaliylar davlatiga ketmaket
zarbalar berib uning hududlarini, ya’ni hozirgi O’rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha
bo’lgan erlarni egallashga muvaffaq bo’ladi. Buning oqibatida Eftaliylar davlati
qulaydi. Turk xoqonligi O’rta Osiyo erlarini ishg’ol etgach, uning hududlari
bevosita Eron chegarasiga tutashadi. Dastlab xoqonlik Eron bilan yaxshi
qo’shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini o’rnatishga intiladi. Eron shohi Xusrav I
Anushirvonga turk malikasi uzatiladi, Eronga elchilar yuboriladi. Biroq Turk
xoqonining Eronga ikki bor yuborgan elchilari faoliyati muvaffiyatsiz chiqqach,
Eronning turklar bilan murosaga bormasligi, uning qat’iy dushmanligi ro’yirost
ma’lum bo’ladi. Buning boisi Eron shohining O’rta Osiyo hududlariga
11 Гумилёв Л.Н. Қадимги турклар.-Т.: Фан, 2017. Б.36.
20

da’vogarligida edi. Bu esa, shubhasiz, bir necha bor xoqonlikning Eron bilan
urushlar olib borishiga sabab bo’ladi. Istami qo’shiqlari Eron shohi Xisrav I ni
engadi, Eron shohlari Turk xoqonligiga 400 ming Vizantiya tillasi hajmida tovon
to’lash majburiyatini olishga majbur bo’ladi. Mug’anxon va uning avlodlari
g’arbda Qora dengizgacha bo’lgan hududlarni zabt etib o’zlariga bo’ysundiradilar.
Turk xoqonligi 568-569 yillarda o’sha davrning qudratli davlati-Vizantiya bilan
iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini o’rnatishga intilib, so’g’d savdogari Maniax
boshchiligidagi elchilarni u erga yuboradi. Elchilar imperator Yustinian II qabulida
bo’ladi. Shundan so’ng Vizantiyannig Zemarx boshliq elchilari xoqonlik davlatiga
keladi. Bu esa shu davlatlar o’rtasida o’zaro ishonch va savdo-tijorat
munosabatlarini o’rnatishda muhim ahamiyat kasb etgan deyishga asos beradi.
Turk hoqonligida boshqaruv tartiblari haqida gap borganda shuni ta’kidlash
kerakki, Turk hoqonlari O’rta Osiyo hududlariga hukmronlik qilsa-da, biroq o’zlari
bu hududga ko’chib kelmadilar. Ular Ettisuv va boshqa hududlardagi markaziy
qarorgohlarida qolib, bo’ysungan hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali
boshqarib, ulardan olinadigan soliq-o’lponlar va to’lovlar bilan kifoyalanganlar.
Bundan ko’rinadiki, Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy davlat
tuzilmalari, ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil
faoliyatlari davom etgan. Xoqonlik istisno hollardagina o’lkaning ijtimoiy-siyosiy
hayotiga aralashardi. Bu narsa ko’proq tashqi siyosat, xalqaro savdo-sotiq
masalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida ta’kidlanganidek, Zarafshon,
Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida bu davrda 9 ta mustaqil hokimlik-davlatlar
mavjud bo’lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg’, Kesh, Nahshab, Kushon,
Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Ayniqsa Samarqand, Buxoro,
Xorazm va Choch (Toshkent) hokimliklari o’zlariga ancha mustqil bo’lganlar. 12

Buxorxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada bo’lgan. Shu bilan
birlikda bu davlat hokimliklari o’rtasida o’zaro adovat, kurash, ichki ziddiyatlar
to’xtovsiz bo’lib turgan. Bu esa mahalliy aholi hayoti, turmushini nochor ahvolga
12 Насимхон Рахмон. Турк хоқонлиги. - Т.: 2018. Б.112.
–
21

duchor etgan. 585-586 yillarda Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga
qarshi qo’zg’olon ko’tariladi. Unga Obro’y boshchilik qiladi. Hoqon Qora-cho’rin
qo’shinlari qo’zg’olonni bostirib, qo’zg’olonchilarni qattiq jazolaydi.
VII asr ikkinchi yarmida ancha kuchayib ketgan Xitoy O’rta Osiyo hududlarini
ham o’z qo’l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670 yilda tibetliklar bosh
ko’tarib, sharqiy Turk xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so’ng va bu davlat
Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, endilikda Xitoy O’rta
Osiyoga bo’lgan o’z da’vosidan voz kechib, butun diqqatini Tibetga qaratadi. Bu
davrda O’rta Osiyo hududlarida Turk xoqonligi ta’siri tobora zaiflashib boradi.
Bunga mahaliy hokimliklar o’rtasidagi ichki ziddiyatlar, er-mulk uchun o’zaro
kurashlar ham sabab bo’ladi. Bu esa pirovard oqibatda bu hududlarning arab
istilochilari tomonidan bosib olinishiga sabab bo’ldi.
Endi xoqonlik davrida Turonzaminda kechgan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotga nazar tashlar ekanmiz, shu narsa ayon bo’ladiki, Turk xoqonligining
sharqiy erlaridan farqli o’laroq bu hududda aholining ijtimoiyiqtisodiy hayot tarzi,
madaniy darajasi nisbatan yuqori bo’lgan. Gap shundaki, sharqiy hududlarda
yashagan ko’pchilik ko’chmanchi turklarda urug’-qabilachilik munosbatlari hamon
kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan.
Urug’qabilaning nomdor vakillari «beklar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va
zodaganlar kengashi – «Qurultoy» boshqargan. Katta patriarxal oilalar-
xo’jaliklarning boshliqlari «Kadxudolar» deb atalgan. O’rta Osiyo erlarida esa bu
davrda dehqonchilik, bog’dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada
rivojlangan. O’lkaning Farg’ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko’plab suv
ayirg’ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan. Farg’ona va Sug’dda aholining
bir qismi tog’-kon ishlari bilan ham mashg’ul bo’lgan. Bu erlarda oltin, mis, temir
eritish, ulardan kerakli asbob-anjomlar ishlash yaxshi yo’lga qo’yilgan.
Shuningdek Iloqda qo’rg’oshin, kumush, Shaxrisabzda esa qizil tuz qazib
olingan.
Xoqonlik davrida shaharlar hayoti xiyla rivoj topgan. Xitoy manbalarida tilga
olingan Xorazm, Farg’ona, So’g’d, Chu vodiysidagi shaharlar; shuningdek
22

Tuproqqal’a, Buxoro, Samarqand, Ishtixon, Toshkent, Isfara, Qubo (Quva), Koson
va boshqalar o’sha davrning hunarmandchilik va savdo-sotiq tarmoqlari gurkirab
rivojlangan shaharlari bo’lgan. Buyuk ipak yo’li bu shaharlarning xalqaro savdoda
faol ishtirok etishini ta’minlagan. O’rta Osiyolik qo’li gul hunarmandlar,
to’quvchilar, zargarlar, miskaru temirchilar, ko’nchiyu qurolsozlar ishlab chiqargan
nafis, xaridorgir buyumlar, asbob-anjomlar dunyoning turli nuqtalariga yuborilgan.
Mahalliy hunarmandlar ishlab chiqargan rangli shishalar, qimmatbaho qog’ozlar,
zotdor otlarga xalqaro miqyosida talab katta bo’lgan. Bu davrning o’ziga xos
muhim o’zgarishlaridan yana biri-bu O’rta Osiyo kulolchiligi hunarining yuksak
san’at darajasida rivojlanganligidir. 13

Bu davrda ham yurtimizda moddiy va ma’naviy madaniyatning yangi-yangi
betimsol namunalari yaratildi. Turli olimlar mutaxassislar baxsiga sabab bo’lgan
Turk-ruin, Urxon-Enasoy yozuvi, Kultegin bitiklari, Bilga xoqon yodnomasi va
shu singari noyob topilmalar turk yozma madaniyatning qadimiyligi va
rangbarangligiga guvohlik beradi. 1970 yilda Almati yaqinidagi «Issiq» degan
joydan topilgan va fanga «Issiq yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy yozuv ham
bizning yozuv tariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi. Endilikda topilgan
noyob ashyoi dalillar
13 Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари. Масъул мухаррирлар: Алимова Д.А, Ртвеладзе Э.В. - Т.:
Шарқ, 2018. –Б.156.
–
23

asosida turkiy yozuvning tarixi miloddan avvalgi II-I asrlarga borib tutashishi
ma’lum bo’ldi.
Turonzaminda turkiy yozuv bilan bir qatorda so’g’d va xorazm yozuvlari ham
keng qo’llanilgan. So’g’d yozuvi 22 ta belgidan iborat bo’lib, chapdan o’ngga
qarab yozilgan. Shaharlarda so’g’d-turk ikki tilliligi rasmiy odat bo’lganligi haqida
Mahmud Qoshg’ariyning «Devoni lug’atit turk» (XI asr) asarida qayd etib o’tgan.
Bu yozuvlarda ulug’ ajdodlarimizning katta tarixi, boy madaniyatiga oid mislsiz
ma’lumotlar aks etgan. Yana shu narsa diqqatga sazovorki, o’sha davrlarda ulug’
ajdodlarimiz o’z navqiron nasllari to’g’risida ham muttasil qayg’urganlar. Shu
boisdan o’smir 5 yoshga to’lishi bilan uni ilm olishga yo’llab, dastavval, xatsavdo
va hisob-kitobni o’rganishga jalb etganlar. Bola o’smir-balog’at yoshiga etkach esa
uni dunyo tanish, savdo-tijorat ishlarini o’rganish uchun xorijiy ellarga
yuborganlar. Turk xoqonligida yashagan xalqlarning diniy tasavvurlari ham
turlicha bo’lgan, ko’p xudolilik xukm surgan. Bu esa ularda turli xil osmoniy va er
jismlarigaquyosh, oy, er-suv, hayvonlar va boshqa narsalarga sig’inishlikni keltirib
chiqargan. Osmon xudosi Tangri turk qavmlarining eng oliy xudosi hisoblangan.
Hozirda «Tangri» iborasi Alloh nomiga nisbat sifatida qo’llaniladi. 14

O’rta Osiyo xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir qatorda ko’pgina joylarda
buddizm, monizm yoki xristianlik dinlariga e’tiqod qilishlik keng yoyilgan. Bu
narsa qadimgi ajdodlarimizning tor, biqiq holda hayot kechirmasdan balki, boshqa
ko’plab qavmlar, elatlar bilan bog’lanib, aralashib, ma’naviy jihatdan yaqinlashib
hayot kechirganliklaridan dalolat beradi. O’rta Osiyo xalqlari orasida tasviriy
san’at o’ziga xos uslubda rivojlangan. Jumladan, Varaxsha xarobalaridan topilgan
saroy binolari devorlari, peshtoqlariga bitilgan rang-barang, bir-biridan nafis va
jozibador rasm-suratlarni (qurollangan yoxud ov qilayotgan jangchi askarlar, oq
fillar, tuyalar, otlar va boshqa xil hayvonlar, parrandayu darrandalar v.x.z.) ko’zdan
14 Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари. Масъул мухаррирлар: Алимова Д.А, Ртвеладзе Э.В. - Т.:
Шарқ, 2018. –Б.157.

24

kechirar ekanmiz, bunda ajdodlarimizning noyob iste’dodi va aqlzakovatiga tan
beramiz va o’zimizda g’urur tuyamiz.
1354-yilda turklar zilzila natijasida mudofaa istehkomlari vayron bo lgan Gelibolu ʻ
(tur. Gelibolu) shahrini osonlik bilan egalladi. 1356 yilda O rxonning o g li
ʻ ʻ ʻ
Sulaymon boshchiligidagi qo shin Dardaneldan o tdi. Bir qancha shaharlarni,
ʻ ʻ
jumladan, Dzorillos (tur. Chorlu)ni qo’lga kiritgan Sulaymon qo’shinlari
Adrianopol (gastrol. Edirne) tomon harakatlana boshladilar, ehtimol bu yurishning
asosiy maqsadi edi. Biroq, taxminan 1357 yilda Sulaymon barcha rejalarini amalga
oshirmasdan vafot etdi.
Ko’p o’tmay, O’rxonning yana bir o’g’li - Murod boshchiligida Turkiyaning
Bolqondagi harbiy operatsiyalari qayta boshlandi. O’rxon vafotidan so’ng, Murod
hukmdor bo’lgach, turklar Adrianopolni olishga muvaffaq bo’ldilar. Bu, turli
manbalarga ko’ra, 1361-1363 yillar oralig’ida sodir bo’lgan. Bu shaharning qo’lga
olinishi nisbatan oddiy harbiy operatsiya bo’lib chiqdi, blokada va uzoq davom
etgan qamal bilan birga bo’lmagan. Turklar Adrianopolning chekkasida
vizantiyaliklarni mag’lub etishdi va shahar deyarli himoyasiz qoldi. 1365 yilda
Murod qarorgohini Bursadan bir muddat bu yerga ko’chirdi.
Murod sultonlik unvonini oldi va Murod I nomi bilan tarixga kirdi. Qohirada
bo’lgan Abbosiy xalifasi hokimiyatiga tayanmoqchi bo’lgan Murodning vorisi
Boyazid I (1389-1402) unga Rum sultoni unvonini tan olishni so’rab maktub
yuboradi. Biroz vaqt o’tgach, Sulton Mehmed I (1403-1421) musulmonlar uchun
bu muqaddas shaharda sultonlik unvoniga bo’lgan huquqlarini sheriflar tomonidan
tan olinishini so’rab, Makkaga pul jo’natishni boshladi.
Shunday qilib, bir yuz ellik yildan kamroq vaqt ichida kichik beylik Erto’g’rul
keng va ancha kuchli harbiy davlatga aylandi.
Yosh Usmonli davlati o’z taraqqiyotining dastlabki bosqichida qanday edi? Uning
hududi allaqachon Kichik Osiyoning butun shimoli-g’arbiy qismini qamrab olgan
bo’lib, Qora va Marmara dengizlari suvlarigacha cho’zilgan. Ijtimoiy-iqtisodiy
institutlar shakllana boshladi.
25

Usmon davrida uning beyligida haligacha qabila hayotiga xos bo lganʻ
ijtimoiy munosabatlar hukmron edi, bu vaqtda beylik boshlig ining hokimiyati
ʻ
qabila elitasining yordamiga asoslangan bo lib, uning harbiy tuzilmalari agressiv
ʻ
harakatlarni amalga oshirgan. Usmonli davlat institutlarining shakllanishida
musulmon ruhoniylari muhim rol o’ynagan. Musulmon ilohiyotshunoslari,
ulamolari ko’plab boshqaruv funktsiyalarini bajardilar, ularning qo’lida adolatni
amalga oshirish edi. Usmon Mavleviylar va Bektoshilar darveshliklari, shuningdek,
Kichik Osiyo shaharlarining hunarmandchilik qatlamlarida katta ta sirga ega
ʼ
bo lgan ahilar diniy birodarligi bilan mustahkam aloqalar o rnatgan. Ulamoga,
ʻ ʻ
darvesh tariqati va ahiylarga tayangan Usmon va uning vorislari nafaqat o z
ʻ
kuchlarini mustahkamladilar, balki musulmonlarning jihod, “iymon uchun kurash”
shiori bilan bosqinchilik yurishlarini asoslab berdilar.
Qabilasi yarim ko’chmanchi turmush tarzini olib borgan Usmon hali ot podalari
va qo’y podalaridan boshqa hech narsaga ega emas edi. Ammo u yangi hududlarni
egallashni boshlaganida, xizmat uchun mukofot sifatida erlarni o’zining yaqin
sheriklariga taqsimlash tizimi paydo bo’ldi. Bu mukofotlar timarlar deb atalgan.
Turk yilnomalarida Usmonning mukofotlar shartlari haqidagi farmonida shunday
deyilgan:
“Birovga berayotgan Timar, sababsiz olib qolmasin. Agar men timar bergan kishi
vafot etsa, o’g’liga bersinlar. Agar o’g’il kichkina bo’lsa, unda baribir, urush
paytida uning xizmatkorlari o’zi sog’lom bo’lgunga qadar yurishlariga ruxsat
bering. O’ziga xos harbiy fief tuzumi bo’lgan va oxir-oqibat Usmonlilar davlati
ijtimoiy tuzilishining asosiga aylangan timar tuzumining mohiyati shundan iborat.
Timar tizimi o zining yakuniy shaklini yangi davlat mavjudligining birinchi
ʻ
asrida oldi. Timarlarni berishning oliy huquqi sultonning imtiyozi edi, ammo
15asrning o’rtalaridan boshlab. Timarlar ham bir qancha oliy kishilarga shikoyat
qildilar. Askar va sarkardalarga yer uchastkalari shartli mulk sifatida berilgan.
Muayyan harbiy vazifalarni bajarish sharti bilan, timar sohiblari, timoriylar ularni
avloddan-avlodga o’tkazishlari mumkin edi. Shunisi e'tiborga loyiqki, Timariylar,
aslida, xazina mulki bo’lgan erlarga emas, balki ulardan keladigan daromadlarga
26

ega edilar. Ushbu daromadlarga qarab, bunday turdagi mulklar ikki toifaga
bo’lingan - yiliga 20 ming akcegacha bo’lgan timarlar va zeamets - 20 dan 100
ming akcegacha. Ushbu summalarning haqiqiy qiymatini quyidagi raqamlar bilan
solishtirish mumkin: XV asrning o’rtalarida. Usmonli davlatining Bolqon
viloyatlarida bir shaharlik xonadondan o’rtacha daromad 100 dan 200 akçegacha
bo’lgan; 1460 yilda Bursada 1 akce uchun 7 kilogramm un sotib olish mumkin edi.
Timariylar timsolida birinchi turk sultonlari o’z kuchlari uchun kuchli va ishonchli
tayanch - harbiy va ijtimoiy-siyosiy tayanch yaratishga intilishgan. 15

Nisbatan qisqa tarixiy davrda yangi davlat hukmdorlari katta moddiy boyliklar
sohibiga aylandilar. Hatto O’rxon davrida ham beylik hukmdorining navbatdagi
yirtqich bosqinini ta'minlashga imkoni yo’q edi. O’rta asr turkiy yilnomachisi
Husayn, masalan, O’rxon Vizantiyaning asirlikdagi oliy mansabdor shaxsini shu
yo’l bilan qo’lga kiritilgan pullar bilan qo’shin jihozlash va uni o’sha shaharga
yuborish uchun Nikomediya arxoniga sotib yuborgani haqidagi voqeani keltiradi.
Ammo Murod I davrida rasm keskin o’zgardi. Sulton qo’shinni saqlashi, saroylar
va masjidlar qurishi, bayramlar va elchilarni qabul qilish uchun ko’p pul sarflashi
mumkin edi. Bu o’zgarishning sababi oddiy edi – Murod I hukmronligi davridan
boshlab harbiy o’ljaning beshdan bir qismini, jumladan, asirlarni ham xazinaga
ushlab qolish qonunga aylandi. Bolqondagi harbiy yurishlar Usmoiylar davlatining
birinchi daromad manbaiga aylandi. Bosib olingan xalqlarning o’ljalari va harbiy
o’ljalari uning xazinasini doimiy ravishda to’ldirib bordi va bosib olingan hududlar
aholisining mehnati asta-sekin Usmonli davlatlarining zodagonlari - ulug’ zotlari
va lashkarboshilari, ruhoniylari va beklarini boyita boshladi.
Birinchi sultonlar davrida Usmonlilar davlatining boshqaruv tizimi shakllana
boshladi. Agar O’rxon davrida harbiy ishlar uning yaqin safdoshlari orasidan
harbiy boshliqlar ichida hal qilinsa, ularning munozaralarida uning o’rinbosarlari
vazirlari – vazirlar ishtirok eta boshladilar. Agar O’rxon o’z mulkini eng yaqin
qarindoshlari yoki ulamolari yordamida boshqargan bo’lsa, Murod I vazirlar
15 Эшов Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқарув тарихи. - Т.: Ўзбекистон Миллий Университет, 2019. –
Б.63.
27

orasidan barcha ishlarni – fuqarolik va harbiy ishlarni boshqarish ishonib
topshirilgan shaxsni ajratib ko’rsata boshladi. Shu tariqa asrlar davomida
Usmonlilar ma’muriyatining markaziy figurasi bo’lib qolgan amir vazirlik instituti
paydo bo’ldi. Oliy maslahat organi sifatida Murod I vorislari davridagi davlatning
umumiy ishlarini amir, harbiy, moliya va sud idoralari boshliqlari, oliy musulmon
ruhoniylari vakillaridan iborat Sulton kengashi boshqargan.
Murod I davrida Usmonli moliya boshqarmasi o zining dastlabkiʻ
rasmiylashtirilishini oldi. Shu bilan birga, xazinaning asrlar davomida saqlanib
qolgan Sultonning shaxsiy xazinasiga va davlat xazinasiga bo linishi vujudga
ʻ
keldi. Ma'muriy bo’linish ham mavjud edi. Usmonlilar davlati sanjakka bo lingan.
ʻ
"Sanjak" so’zi tarjimada "bayroq" ma'nosini bildiradi, go’yo sanjak hukmdorlari,
sanjak-beylar joylarda fuqarolik va harbiy hokimiyatni ifodalaganini eslatadi. Sud
tizimiga kelsak, u butunlay ulamolar tasarrufida edi.
Bosqinchi urushlar natijasida rivojlanib, kengayib borayotgan davlat kuchli
armiya yaratishga alohida e’tibor qaratdi. Allaqachon O’rxon davrida bu
yo’nalishdagi dastlabki muhim qadamlar qo’yildi. Piyoda qo’shin yaratildi - yay.
Yig ilishlarda qatnashgan davrda piyoda askarlar maosh olib, tinch davrda
ʻ
soliqlardan ozod bo lgan holda yerlarini dehqonchilik qilib yashaganlar. O’rxon
ʻ
davrida birinchi muntazam otliq qo’shinlar - midiya yaratildi. Murod I davrida
armiya dehqon piyoda qo shinlari tomonidan mustahkamlandi. Militsionerlar,
ʻ
Azaps, faqat urush davomida ishga olingan va jangovar harakatlar davrida ham
maosh olgan. Usmonlilar davlati rivojlanishining dastlabki bosqichida piyoda
qo’shinlarning asosiy qismini azaplar tashkil etgan. Murod I davrida yangichalar
korpusi ham shakllana boshladi («yeni cheri» - «yangi qo’shin» dan), keyinchalik
turk piyodalarining zarba kuchi va turk sultonlarining o’ziga xos shaxsiy
qo’riqchisiga aylandi. Bu nasroniy oilalardan bo’lgan o’g’il bolalarni majburiy
yollash bilan yakunlandi. Ular islom dinini qabul qilib, maxsus harbiy bilim
yurtida ta’lim oldilar. Yangisariylar sultonning o ziga bo ysunib, xazinadan maosh
ʻ ʻ
olib, boshidanoq turk qo shinining imtiyozli qismiga aylangan; yangichalar korpusi
ʻ
qo’mondoni davlatning oliy mansabdor shaxslaridan biri edi. Biroz vaqt o’tgach,
28

yangichi piyoda qo’shinlari sipohiylarning otliq bo’linmalarini tuzdilar, ular ham
to’g’ridan-to’g’ri Sultonga bo’ysunib, maosh oladilar. Bu harbiy tuzilmalarning
barchasi sultonlar bosqinchilik amaliyotlarini tobora kengaytirib borayotgan bir
paytda turk qo’shinining barqaror muvaffaqiyatini ta’minladi. Bu nasroniy
oilalardan bo’lgan o’g’il bolalarni majburiy yollash bilan yakunlandi. Ular islom
dinini qabul qilib, maxsus harbiy bilim yurtida ta’lim oldilar. Yangisariylar
sultonning o ziga bo ysunib, xazinadan maosh olib, boshidanoq turk qo shininingʻ ʻ ʻ
imtiyozli qismiga aylangan; yangichalar korpusi qo’mondoni davlatning oliy
mansabdor shaxslaridan biri edi. 16

16 Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. - Т.: Ғафур Ғулом, 2016. –Б.93.
29

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Turk xoqonligida davlatning oliy hukmdori “xoqon”
unvoniga ega bo’lgan. Xitoy manbalari ma’lumotlariga ko’ra, turkiylar xonni
taxtga o’tqazishda maxsus marosim o’tkazishgan. Ya’ni, amaldorlar bo’lajak xonni
kigizga o’tqazib, quyosh yurishi bo’ylab 9 marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar
esa uni qutlab va ulug’lab turganlar. So’ngra xonni otga o’tqazib, bo’yniga ipak
mato bog’laganlar va undan “Siz necha yil xon bo’lmoqchisiz?” deb so’raganlar. U
necha yil xon bo’lishini aytgan va shu muddat tugagach taxtdan ketgan.
Qadimgi turkiy afsonalarda berilishicha, turklarning tasavvuriga ko’ra,
davlatchilikning markazi, davlatni o’z qo’lida birlashtiruvchi shaxs xoqon
hisoblangan. Boshqaruvda xoqonlarning hukmron sulolasi asosiy bo’lib u uchta
kuch - osmon (tangri), yer-suvning kuch va irodasi hamda turk xalqining
yaratuvchanlik faoliyati tufayli yuzaga keltiriladi.
Xoqondan keyingi shaxs, birinchi amaldor “Yabg’u” (Bahodir) bo’lib, u bosh
sarkarda hisoblangan. Ammo, yabg’u taxtga merosxo’rlik qila olmas edi. Turk
xoqonligi taxtiga vorislik tartibi turk davlatchiligi tuzilishi uchun xos bo’lgan
uluslarga bo’linish tizimiga asoslanib belgilanar edi. Ushbu tizimga ko’ra taxt
aksariyat hollarda otadan o’g’ilga emas, akadan ukaga, amakidan jiyanga meros
qolar edi. Taxt merosxo’ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan. Shahzodalar to taxtga
o’tirgunlariga qadar o’zlariga berilgan uluslarni boshqarib turganlar. O’rta
Osiyodagi mahalliy hokimlarning faoliyatini nazorat qiluvchi amaldor, xoqonning
nazoratchisi -“tudun” deb atalgan. Turk hoqonligi konfederativ davlat bo’lgan.
Turkiylar o’z yurti va davlatini “el” deb atashgan. Birinchi turk xoqoni Buminxon
elxon unvoniga ega bo’lganligi bejiz emas.
Xoqonlik tarkibidagi ko’plab qabila va elatlarni birlashtirish va boshqarib turish,
ulardan ma’lum miqdordagi soliqlar va o’lponlarni o’z vaqtida yig’ib olish
maqsadida xoqonlikda maxsus ma’muriy va harbiy-siyosiy boshqaruv tizimi joriy
etilgan edi.
30

Davlatni boshqarishda xoqonga uning yaqin qarindoshlari, eng avvalo, hukmron
sulola a’zolari va ular tomonidan barpo etilgan boshqaruv tizimi yordam berar edi.
Qadimgi turkiy bitiklarga ko’ra u 4 ga bo’lingan: qarindoshlar; xoqonga ittifoqdosh
bo’lgan qabila va xalqlar; xoqonning o’ng tomonida o’tiruvchi amaldorlar va
ma’muriy xodimlar, xoqonning chap tomonidan joy olgan amaldorlar va ma’muriy
xodimlar. Xoqonning qarindoshlari- o’g’illari, amakisi, jiyanlari va og’a-inilariga
tegin unvoni berilgan. Xitoy manbalarining ma’lumot berishicha , qadimgi turk
davlatidagi mansablarning asosiy shtati 28 ta bo’lgan, bunda ularning faqat 5 tasi
oliy mansabdor hisoblangan: Exu (yabg’u), She (shad), Dele (teginlar), Silifa
(eltabarlar) va Tutunfa (tudunlar). Qolgan 23 kichik amaldorlardan iborat bo’lgan.
Barcha mansablar meros qilib qoldirilar edi.
Turk xoqonligi davlatining asosini yer bilan birga xalq tashkil etar edi. O’z
davrida O’rta Osiyoda davlatchilikning mustaqil va an’anaviy shakllarini
rivojlantirgan turkiylar davlati mavjud jamiyatning muayyan ijtimoiy tuzilmalariga
va qadimgi turklarning davlat tomonidan tashkil etilgan hamda nazorat qilinadigan
xo’jalik faoliyatiga tayanar edi. Tarixiy adabiyotlarda berilishicha, bu faoliyatning
asosini ko’chmanchi chorvachilik tashkil etgan. Chorvador turklarda
urug’qabilachilik an’analari nihoyatda kuchli bo’lib, qabila va urug jamoalarining
asosi katta oilalardan iborat bo’lgan. Ko’chmanchi chorvadorlar xalq ommasini
turklar
“budun” yoki “qora budun” deb atashgan.

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.:
31

Ўзбекистон, 2011.
2. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Т.:
Ўзбекистон, 1999.
Ilmiy adabiyotlar:
1. Абдураҳимова Н.А, Исакова М.С, Сулейманова З.М. Давлат муассасалари
тарихи. - Т.: Шарқ, 2017.
2. Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи Турк. - Т.: Чўлпон, 2019.
3. Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. - Т.: Шарқ, 2020.
4. Гумилёв Л.Н. Қадимги турклар. -Т.: Фан, 2017.
5. Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. - Т.: Ғафур Ғулом, 2016.
6. Насимхон Рахмон. Турк хоқонлиги. - Т.: 2018.
7. Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари.
Алимова Д.А, Ртвеладзе Э.В. - Т.: Шарқ, 2018. Масъул мухаррирлар:
8. Усмон Турон.Туркий халқлар мафкураси. - Т.: Чўлпон, 2018.
9. Эшов Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқарув тарихи. - Т.: Ўзбекистон
Миллий Университет, 2019.

32

Turk xoqonligi davlatchiligi

Купить