Turkison boshqaruvini Sovet tarixshunosligida o'rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	88.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Turkison boshqaruvini Sovet tarixshunosligida o'rganilishi

Sotib olish

Reja
Kirish …………………………………………………………………….2-5
I – BOB. Mustaqillik davri tadqiqotlarida Turkiston general –
gubernatorligiga oid manbalarni o’rganilishi.
1.1 Mustaqillik davri tadqiqotlarida Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat
tuzilishi va uning funksiyalarini manbalarda o’rganilishi ……………….6-12
1.2 Turkistonda mustamlaka tuzumining mustahkamlanishi va uning o‘ziga xos
jihatlarining manbalarda yoritilishi………………………………………13-15
II – BOB. Mustaqillik davridan so’ng Turkistonda Rossiya mustamlaka
tuzumining qaror topishini tadqiqotchilar tomonidan o’rganilishi.
2.1 Mustaqillik davri tadqiqotlarida Turkiston o’lkasining boshqaruv organlari
tizimining yoritilishi……………………………………………………….16-21
2.2 Mustaqillik tarixchilari tominidan Turkiston general – gubernatorligining
qo’shni davlatlar bilan siyosiy – iqtisodiy aloqlarini manbalarda
o’rganilishi………………………………………………………………….22-27
Xulosa ………………………………………………………………………28-29
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………...30
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Mustaqillik sharoitida va tub islohotlarni amalga
oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma’naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga
xoslikni yaxlit tarzda anglab etgan, erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va
mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash
vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda ortmoqda. Jumladan,
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlab
o‘tganidek, «Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining
xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy
iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi» 1
. Istiqlol
yillarida O’zbekiston asrlarga teng yo’lni bosib o’tganligi, iqtisodiy, siyosiy va
madaniy taraqqiyotda yangi cho’qqilarni zabt etganligi dunyo hamjamiyati
tomonidan e’tirof etilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich
Mirziyoevning tashabbusi bilan mamlakatimizning ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy
hayotida juda katta o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu hol O’zbekiston sabot
bilan tub islohotlar va yangilanish yo’lidan ildam borayotganligidan darak beradi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi 4947-sonli farmoni qabul qilindi 2
. Farmonning 1-ilovasiga asosan
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqilib hayotga samarali tadbiq
etilishi ta’lim sohasidagi davlat siyosatini yangi bosqichiga asos bo’ldi. Bugungi
kunda tarix faniga qo`yilayotgan talablar o`tmishni sinchiklab o`rganish, ularni hal
etishga bo`lgan yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil etib, ulardan bugungi kun
uchun zarur xulosalarni chiqarishni talab etadi.
Tarixni o`rganishga bo`lgan munosabatning turli siyosiy tuzumlar ta`sirida
o`zgarib turishi bugungi kun tadqiqotchilari oldiga uni xolisona tahlil qilish va
1
Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. —Т.: Ўзбекистон. 1997. — Б. 140.
2
Xalq so ‘ zi gazetasi . 2017 yil . 9 fevral soni
2

ob`ektiv ilmiy xulosalar chiqarish kabi katta va mas`uliyatli vazifa qo`yadi. Bunda
eng avvalo ilmiy bilishning asosiy tamoyillari, umumjahon tarix fanining nazariy –
kontseptual asoslari, milliy istiqlol mafkurasi falsafasiga asoslanish muhim
ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikka erishgan respublikamiz milliy madaniyatining
tezkorlik bilan rivojlanishi tabiiy ravishda uning asosiy manbai bo`lmish madaniy
merosimizni keng va chuqur hamda ilmiy asosda izchil o`rganishimizni taqozo
etadi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Turkiston o‘lkasida Rossiya imperiyasining
mustamlakachik boshqaruv tizimi tarixini sovet davri tadqiqotlarida o’rganilishi
ishining ob’ekti sifatida belgilangan. Tadqiqotning predmetini Rossiya imperiyasi
tomonidan Turkiston o‘lkasining bosib olinishini, Rossiya imperiyasining o‘lkada
mustamlaka boshqaruv tizimining qaror topishini ilmiy manbalar asosida tahlil
qilish masalalari tashkil qiladi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ushbu kurs ishida Rossiya
imperiyasining Turkistonda mustamlaka etilishi tarixi mavzuga oid manbalar va
ilmiy adabiyotlar asosida o‘rganish, tadqiq etish maqsadi qo‘yildi. Ushbu umumiy
maqsaddan kelib chiqib, kurs ishida quyidagi vazifalarni hal etish belgilandi:
- Rossiya imperiyasining Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimining
qaror topishi va uning mohiyati tarixi bo‘yicha ilmiy-tarixiy adabiyotlarni
tarixshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilish;
- Mustaqillik davri tadqiqotlarida Turkiston o’lkasining
boshqaruv organlari tizimining yoritilishi;
- Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasining
bosib olinishini to‘g‘risida ma’lumotlarni yoritish;
- Turkistonda mustamlaka tuzumining mustahkamlanishi
va uning o‘ziga xos jihatlarining manbalarda yoritilishi;
- Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi
va uning funksiyalarini manbalarda o’rganilishi;
- Mustaqillik tarixchilari tominidan Turkiston general –
gubernatorligining qo’shni davlatlar bilan siyosiy – iqtisodiy aloqlarini manbalarda
o’rganilishini tahlil qilishidir.
3

Mavzuning o’rganilganlik darajasi Turkiston diyoriga Chor
Rossiyasini bostirib kirishi va mustamlakachilik boshqaruv tartibini qaror topishi
Mustaqillik davrida tarixchi olimlar tomonidan tadqiq etishga keng imkoniyatlar
yaratilib kelinmoqda. Bu asarlarda Chor Rossiyasi tomonidan o‘zbek xonliklariga
qarshi olib harbiy istelochilik yurishlari, uning maqsad va vazifalari, mintaqada
chorizm mustamlakachilik boshqaruv tartibining qaror topishi, ya’ni boshqaruv
masalalariga oid qabul qilingan qonunlar mustaqillik davri tarixchilarining ilmiy
tadqiqotlarida o‘z aksini topip kelmoqda.
Jumladan A бдураимова Н . А ., Эргашев Ф . А . “ Туркистонда чор
мустамлака тизим ” 1
, Зиёев Ҳ . “ Туркистонда Россия тажовузи ва
ҳукмронлигига қарши кураши ” 2
, Тиллабоев С . Б . “ Туркистон ўлкасининг
маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки ” 3
,
Иргашев Ф . Р ., Абдурахимова Н . А . “ Мустамлакачилик сиёсати ва
Туркистоннинг ижтимоий - иқтисодий аҳволи ” 4
, Мусаев Н . “ Туркистонда
саноат ишлаб чиқаришининг вужудга келиши ва ривожланиши тарихидан
( Х I Х асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари ) 5
, Урақов . Д – “ Туркистон
генерал - губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий
алоқалари ., Toshkent., 2021” 6
, Жумаев У – “ Туркистондаги Назорат
палатасининг фаолияти ” 7
kabi bir qancha tarixchi olimlariiz tomonidan ilmiy
izlanishlar olib borilmoqda. Hususan mustaqillik davrida o’zbekistonlik tarixchilar
tomonidan ushbu davr bo’yicha ilmiy ishlar yanada ko’proq diyorimizda haqqoniy
tarixni yoritish maqsadida tarixchi manbashunoslarimiz tomonidan juda ko’plab
ilmiy izlanishlar olib borilyabdi.
1
Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002.
2
Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураши. - Т.: Шарқ. 1998.
3
Тиллабоев С.Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг
иштироки. Тошкент. Фан. 2008.
4
Иргашев Ф.Р., Абдурахимова Н.А. Мустамлакачилик сиёсати ва Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий
аҳволи. – Тошкент, Академия. 2005.
5
Мусаев Н. Туркистонда саноат ишлаб чиқаришининг вужудга келиши ва ривожланиши тарихидан (ХIХ
асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари). – Тошкент, Молия-иқтисод, 2011
6
Урақов. Д - Туркистон генерал-губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий
алоқалари., Toshkent., 2021.
7
4

Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraph, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I – BOB. Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston boshqaruvi.
5

1.1 Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning
funksiyalarini manbalarda o’rganilishi
Ma’lumki, XIX asming o'rtalaridan boshlab Rossiya imperiyasi Markaziy
Osiyo xonliklariga qarshi bosqinchilik harakatlarini jadal olib bordi. Bosqinchilik
harakatlari nafaqat rus harbiy va rasmiy manbalari, shu bilan birga ko‘plab
mahalliy muarrixlaming asarlarida ham saqlanib qolgan. Ulami o‘rganish va tahlil
qilish natijasida ushbu davrga oid ko‘plab muhim ma’lumotlarga ega bo‘lish
imkoni yaratiladi. Mazkur davrda yaratilgan “Afzal at-tavorix”, “Tarixi Umarxon”,
“Risolai askariya”, Hakimxon Tо‘raning “Muntaxab ut-tavorix”, Mulla Niyoz
Muhammadning “Tarixi Shoxruxiy”, Avaz Muhammad Attorning “Tarixi
jaxonnamoyi”, Muhammad Solihning “Tarixi jadidayi Toshkand”, Mullo Yunus
Munshiyning “Amir Lashkar Alimkul tarixi” kabi asarlar Qо‘qon xonligi” ,
“Tuxfat
ul-xoniy”, “Tarixi amir Xaydar”, “Fatxnomayi sultoniya”, “Mangitlar sulolasi
tarixi”, “O’zbek podshoxliklari zikri”, Mirzo Abdulaziz Somiyning “Tarixi salotini
mangitiya”, “Shajarayi Xusravi Komkor” nomli asarlar Buxoro amirligi;
Munisning “Firdavs ul-iqbol”, Muxammad Rizo Ogaxiyning “Riyoz ud-davlat”,
“Zubdat ut-tavorix”, “Jome’ al-voqioti sultoniy”, “Gulshan ud-davla”, Bayoniyniig
“Shajarayi Xorazmshoxiy”, “Xorazm tarixi” va “Iqboli Feruziy” kabi tarixiy
asarlar Xiva xonligi tarixiga oiddir.
Tarixchi manbashunos Babajanovning “ Русская колонизацсия
Центральной Азии , взгляд местных интеллектуалов ” asarida rus
qo’shinlarining Qo’qon xonligiga dastlabki harbiy yurishlari mahalliy tarixchi
Is’hoqxon Ibratning “Tarixi Farg’ona” asarida batafsil tasvirlanganligi haqida
ma’lumot berilgan 1
. Mazkur asaming avvalida “Ammo ba’d, bu bandai Xudo va
ummati Mustafo alkan ul-lisoni, notavon, a’no Qozi Is’hoqxon sokini qal’ai Xon,
a’no Tо‘raqо‘rg‘on min muzofoti Farg’ona va az iqlimi Turkiston, bu tariqa ayon
va bu tarzda bayon qilur...” jumlasidan ma’lumki, Ibrat ushbu asarini qozilik davri
(u 27 yil davomida Tо‘raqо‘rg‘on qozisi lavozimida faoliyat olib borgan)da
yozgan. Mazkur tarixiy asarda asosan, o’zbek davlatchiligi rivojining oqsagan
1
Babajanov . B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд местных интеллектуалов”. Париж. 1976. –
С. 11.
6

bosqichi, ya’ni xonliklaming tanazzulga yuz tutishi va rus bosqinchiligi kulfatlari
keng tasvirlanadi. Asar 1916-yilda yozib tugallangan. Ushbu asarda rus
mustamlakachilik davriga oid ko’plab ma’lumotlar berilgan. Masalan “1281-
hijriyda Turkiston va Avliyo ota Russiya tasarrufiga o’tdi. Andin Chimkandg‘a
qasd etg‘oni amirlashkarg’a eshitildi. Ho’qand askari bilan qish vaqtida
Chimkandg’a keldi, unda Rusiya askari Turkistondan chiqqani yо‘q ekan...
Amiriashkar Turkistonga borib, urush qilmoqchi bо‘lib Qo’qonga bordi.
Turkistondan Rusiyaga hech pisand bo’lmay, ahamiyat bir oz soldat ila urushga
kirdi”.
Babajanovning ilmiy dissertatsiyasida keltirilishicha “ Ibrat Toshkent uchun
bo’lgan jang haqida yozar ekan, “Toshkand tashinda muhosarasindagi Rusiya
askari ikki ming miqdorinda bo’lub, qirg‘iz-qazoq qo’shulub, kо‘b edi. Bu
muhorabada islomdan kо‘b odam nobud bo’lub, Rusiyadan talofot bir yuzga
yetmas edi, deydilar”. Ya’ni, Toshkent uchun bo’lib o’tgan jangdan ko’plab
musulmon mahalliy aholi vakillari nobud bo’lgan. Ibrat rus bosqini davrida
Xudoyorxonning mamlakatni himoya qilish о‘miga maishatga berilganini tanqidiy
tarzda ochib berdi deb keltirib o’tgan” 1
. Asardagi ma’lumotlarga ko’ra,
“Xudoyorxon Rusiyadan xotirjam bо‘lub, vaqtini о‘yin-kulgi ilan o’tkarub, qush
solmak va kо‘kbо‘ri chopmoq yotiarinda ulamo va fuzalo nasihatlariga amal
qilmay, zulm va jabr tarafiga о‘tub turganda, raiya, xalq yuz o’gurub turganida
Musulmonqulning о‘g‘li oftobachi mulla Abdurahmon vaat g’animat deb,
atosining intiqomini olmoq qalbindan chiqqan yo‘q edi”.
Muarrixning fikriga ko‘ra, rus imperiyasi zobitlari
mahalliy xalqlami o‘z xizmatiga olish uchun ularga manfaatli takliflar berib turgan.
Masalan, “Rusiya katta podshohdur, sizlar urusholmaysizlar, yaxshi turub
fuqarolik qilsalaringiz, sizlami boy qiladur, agar janjal chiqarsalaringiz mana
shunga o‘xshagan otuv qiladur. Fuqarolarga aytinglar, sizga podshohdan in’om
beriladur”. 1875-yil oktabrda Namangan shahri va uning
1
Babajanov . B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд местных интеллектуалов”. Париж. 1976. –
С. 12.
7

atroflari Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilingan va rus bosqinchilaming o‘ta
shafqatsizligi “ Тарихи Фаргона ” asarida ro‘y-rost ochib berilgan. Ibratning
yozishicha, To‘raqo‘rg‘onga kirgan rus soldatlari qochganlami ham, qocholmay
qolganlami bam otavergan. Yoki Golovachev boshliq askarlar Namangan shahrida
bir kun qatli om qilgan, hatto masjid va xonaqohdagilami ham qirib tashlagan.
Is’hoqxon Ibrat o‘sha davr voqealarining guvohi bo‘lgan.
Bundan tashqari Ruslarning Buxoroga
bosqini davrini yoritib beruvchi muhim asarlardan biri XIX asrning ikkinchi yarmi
tarixini o’z asarida bayon etgan Mirzo Salimbekning “ Тарихи Салимий ” asarida
ko’plab ma’lumotlar uchraydi. Norqulov o’z kitobida shunday ma’lumotlar
qoldirgan “ Mirza Salimbek amir Muzaffaming farmoyishi bilan Toshkentga rus
ma’murlarining xatti-harakati va ayniqsa, Buxoro xususida tutgan siyosatini
kuzatib boruvchi qilib yuborildi. U 12 yil davomida Toshkentda yashagan va
shundan so‘ng 1880-1883-yillarda amir huzurida, 1884-1885-yillarda esa
Turkiston general-gubematori huzurida Buxoro vakili bo'lib ishlagan edi.
Keyinchalik, ya’ni XX asming 20-yillaridan Buxoroda tashkil etilgan “Анжумани
тарих” (“Тарихшунослар жамиятида”)dа xizmat qiladi” 1
deb keltirib o’tgan.
N. Norqulovning yana bir
fikriga ko'ra, mazkur asar XX asring 20-yillarida yozilgan va uning dastlabki qismi
Chingizxondan tortib to amir Muzaffar davrigacha bo'lgan tarixni
umumlashtiruvchi xarakterga ega. Asaming 1860-1920-yillar voqealarini o'z ichiga
olgan kattagina qismi esa butunlay yangi bo'lib, muallifning o'zi ushbu
voqealaming guvohi bo'lgan. Sovet davrida
Rossiya va Turkiston o’lkasi haqida ko’plab ilmiy izlanishlar olib borgan rus
sharqshunosi Yakuninning “Народы Средней Азии и Россия” deb nomlangan
kitobida 1866 yil yanvar oyida Chernyaev tomonidan Jizzaxga yurish boshidan to
Turkiston general – gubernatorligi tashkil topishigacha bo’lgan ma’lumotlarni
o’zining asarida jamlaganligiga guvoh bo’lamiz. Yakunin Jizzaxda bo’lgan
daxshatli jang haqida shunday yozadi “1866 yil yanvar oyining oxirida Chernyaev
1
Н. Норкулов. Мирза Салимбек о бухарских событиях 1918 года. 1967. № 4. – C . 47
8

Jizzaxga yurish boshlaydi. Ammo 8-9 ming kishilik shahar himoyalashilarining
ko`rsatgan qarshiligi tufayli u orqaga chekinishga majbur bo`ladi. 1866 yil mart
oyida Chernyaev Peterburgga chaqirib olinadi, uning o`rniga genyeral
Romanovskiy yuboriladi. Toshkentga yordam uchun yuborilgan Buxoro amirining
100 ming kishilik ko`shini bilan genyeral Romanovskiy qo`mondonligidagi Chor
Rossiyasi qo`shinlari o`rtasida 8 mayda Erjarda bo`lgan jangda rus qo`shinlari
g`alaba qozonadi. 24 mayda rus askarlari Xo`jandda ham g`alabaga erishadilar.
Avgust oyida
Romanovskiy Toshkent, Xo`jand va Chirchiq orti o`lkasini Rossiyaga qo`shib
olish to`g`risida ko`rsatma beradi. Buxoro amiri bilan muzokaralarda kelisha
olmagach, Romanovskiy 2 oktyabrda Buxoro amirligiga qarashli O`ratepa
qal`asini, 18 oktabrda esa Jizzaxni bosib oladi” 1
. Jizzax uchun jang g`oyatda
dahshatli bo`lganligini bayon etgan asar tarixni yoritish uchun juda muhimdir.
Yana
bir o’zbek tarixchi olimi Tarixchi olim Hamid Ziyoevning yozishicha bu jang
davomida “...to`kilgan odam qoni bamisoli ariq suviga o`xshab oqqan”.
Romanovskiy 1866 yil 19 oktyabrda Harbiy vazirga yozgan telegrammasida
Buxoro amirining Sirdaryo vodiysidagi so`nggi tayanchi, besh kunlik qamaldan
so`ng 18 oktyabr soat 12 da zarb bilan egallandi. Himoyachilardan oz qismi qutilib
qoladi, holos. Ko`plari halok bo`ladi yoki asir olinadi. “26 bayroq, 53 qurol va juda
ko`p boyliklar qo`lga tushiriladi. Bizning yo`qotishimiz, xudoning irodasi bilan
100 kichidan kamroq bo`ldi, shu jumladan to`rt ofityer yaralandi”. General
Romanovskiy Jizzax uchun bo`lgan jangda kamida 6 ming kishi o`ldirilganligi va
2 ming kishining asir olinganligini yozgan edi. Qizig`i shundaki, Buxoro amiri rus
qo`shinlariga qarshi birgalikda jang qilishni Qo`qon xoni Xudoyorxonga taklif
qilganda u turli vaj-karsonlarni bahona qilib bu ishga bosh qo`shmaydi.
Amirlik qo`shinlari Ho`jand va Jizzaxda yengilgach, Xudoyorxon rus
bosqinchi generali Romanovskiyga tabrik telegrammasi yuboradi. Bu
telegrammada biz quyidagi sharmandali jumlalarni o`qiymiz: “Oq podsho bilan
1
Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и Россия. М., 1954. – C . 93.
9

do`stlikni saqlab, turli bahonalar bilan Qo`qondan chiqmadim va o`z
Chegaralarimni saqlash uchun 35 ming qo`shinni to`plab Shaytonmuzgarda
turdim. Shundan so`ng Ho`jandda turgan amir o`z qo`shini va boshlig`ini olib
shaharni mutlaqo bo`sh qoldirganligini eshitdim; bu haqdagi xabarni bilib o`z
qo`shinim va artelleriyam bilan orqaga qaytdim va agar men Oq podsho bilan
do`stlikni istamaganimda men qo`shinim bilan Shaytonmuzgardan qaytmasdanoq,
Ho`jandga kirar edim va buning oqibatida Buxoro amiri bilan kuchli raqib bo`lur
edim. Alloh yordamida Siz Ho`jandni zabt etdingiz, buni eshitib, ilgarigi do`stlikni
mustahkamlash uchun Sizni g`alaba bilan tabriklayman”.
Suleymanovaning “ В опросы
уголовного права узбекских ханств идо револю ционного Туркестана ”
kitobida shunday yoziladi “1867 yil 14 iyunda chor hukumati bosib olgan joylarda
favqulodda Turkiston general-gubernatorligi tuziladi. Injener-general
K.P.Kaufman bosh qilib tayinlangan bu gubernatorlikning markazi Toshkent bo`lib
uning tarkibiga Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari ham kirgan edi. K.P.Kaufman
podsho Aleksandr II dan katta vakolatlar bitilgan “Oltin yorliq” oladi. U mustaqil
ravishda urush e`lon qilish, sulh tuzish va boshqa huquqlarga ega edi. Shu bois
Turkiston xalqi K.P.Kaufmanni “Yarim podsho” 1
deb atalgan ekanligini yozgan
asari orqali bilib olamiz. Ma’lumki,
1867 yilda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilib, uning general-
gubernatori o‘z qo‘lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan. General-
gubernator bir vaqtning o‘zida podsho noibi, harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni,
Ettisuv kazak qo‘shinlari atamani, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham
o‘tagan. General-gubernator imperator tomonidan tayinlangan va vazifasidan ozod
etilgan bo‘lib, u harbiy vazirga bo‘ysungan. Turkiston general-gubernatorligi
boshqaruv tizimi markaziy, viloyat, uezd (tuman), uchastka (volost), shahar,
qishloq va ovul boshqaruvi shakllaridan iborat edi. General-gubernatorlik dastlabki
tashkil etilgan paytda ikkita – markazi Toshkent bo‘lgan Sirdaryo va markazi
1
Сулейманова X. В опросы уголовного права узбекских ханств и д о револю ционного Туркестана. С обр.
соч. Т.1 Т., 1967. – C .76.
10

Verniy (Olmaota) bo‘lgan Ettisuv viloyatlaridan iborat bo‘lgan. Sirdaryo viloyati
hududiga aosan ilgari Turkiston viloyatiga tegishli bo‘lgan erlar va Qo‘qon
xonligining bosib olingan shimoliy hududlari kirgan. Ettisuv viloyati esa
Semipalatinsk viloyatining Sergiopol, Kopal va Alatavsk okrugi hududlari hamda
Turkiston viloyatining bir qismidan iborat hududlarda tashkil etilgan. Sirdaryo
viloyati ma’muriy jihatdan Kazalinsk, Perovsk, Turkiston, CHimkent, Avliyoota,
Toshkent, Xo‘jand, Jizzax uezdlariga bo‘lingan bo‘lsa, Ettisuv viloyati Sergiopol,
Kopal, Verniy, Issiqko‘l va To‘qmoq uezdlariga bo‘lingan.
Tarixchi olima Avsharovaning “ Русская периодическая печать в
Туркестане (1870-1917)” asarida shunday keltiriladi “Rossiya hukumati yangidan
bosib olingan erlar hisobiga Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga qo‘shimcha
ma’muriy – hududiy birlik tashkil etib borgan. Jumladan, 1868 yilda Buxoro
amirligiga qarashli bosib olingan erlarda markazi Samarqand bo‘lgan Zarafshon
okrugi, Xiva xonligiga qarashli erlarni bosib olish hisobiga 1874 yilda markazi
Petro-Aleksandrovich (To‘rtko‘l) bo‘lgan Amudaryo bo‘limi, 1876 yilda Qo‘qon
xonligi hududlarida markazi Yangi Marg‘ilon (Skobelev, Farg‘ona) bo‘lgan
Farg‘ona viloyati tashkil etilgan edi” 1
.
Kitobda yana shunday ma’lumotlar ham keltirilgan XIX asr oxiri – XX asr
boshlarida Turkiston general-gubernatorligi ma’muriy-hududiy jihatdan Sirdaryo,
Ettisuv, Samarqand, Farg‘ona va Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyatlari hamda
Amudaryo bo‘limidan iborat edi. Viloyatlar uezdlarga bo‘lingan bo‘lib, ular
quyidagilar edi: Sirdaryo viloyati – Avliyoota, Kazalinsk, Qurama, Perovsk,
Turkiston, CHimkent; Toshkent shahri markaz sifatida general-gubernatorga
bo‘ysungan; Amudaryo bo‘limi ham Sirdaryo tarkibida bo‘lgan; Ettisuv viloyati –
Verniy, Kopal, Jarkent, Lepsin, Pishpek, Prjevalsk, To‘qmoq; Farg‘ona viloyati –
Andijon, Qo‘qon, Marg‘ilon, Namangan, O‘sh, CHust va CHimyon; Samarqand
viloyati – Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Xo‘jand va Jizzax; Kaspiyorti (Zakaspiy)
1
A вшарова М. П. Русская периодическая печать в Туркестане (1870-1917) / Библиографический чказатель
литературы Ташкент. 1960. – C .39.
11

viloyati – Mang‘ishloq, Krasnovodsk, Ashxobod, Tajan va Marv uezdlari tashkil
etilganligi haqida ma’luotlar uchraydi.
12

1.2 Turkistonda mustamlaka tuzumining mustahkamlanishi va uning o‘ziga
xos jihatlarining manbalarda yoritilishi
Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Turkiston ma’muriyati imperiyaning
boshqa o‘lkalari boshqaruvidan o‘zining keskin harbiylashgani bilan alohida
ajralib turadi. Rossiya hukumatining Turkiston o‘lkasi uchun 1865-1916 yillar
oralig‘ida ishlab chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o‘nta qonun loyihalari
(1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916 yillar) da va
ularning moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar
kiritgan o‘zgarishlarda ana shu holat o‘z aksini topgan. Toshkent shahri bosib
olinganidan so‘ng 1864-1865 yillarda bosib olingan hududlarda Orenburg general-
gubernatorligi tarkibida (1865 y.) harbiylashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga
asoslangan Turkiston viloyati tashkil etilib, unga general-mayor M.G.CHernyaev
gubernator etib tayinlanadi. Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865 yil 6
avgustda “Turkiston viloyatini boshqarish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom” qabul
qilinib, unga muvofiq harbiy va fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo‘lida
bo‘limlarga bo‘linib, ularni bo‘lim boshliqlari boshqargan.
Serebrennikovning “ Сборник
материалов для истории завоевания Туркестанского края ” kitobida qabul
qilingan Muvaqqat nizomda haqida shunday yoziladi “bo‘lim boshlig‘i bir
vaqtning o‘zida bo‘lim harbiy komendanti ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga
mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan
boshqaruvchilar bo‘ysungan. Shuningdek, bu “Nizom” ga ko‘ra, Turkiston viloyati
gubernatori, “biy, oqsaqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini
egallab turgan lavozimiga tasdiqlash, bo‘shatish, almashtirish vakolatiga ega
bo‘lgan” deb keltirib o’tilgan 1
. Bundan tashqari kitobda mahalliy aholi ustidan
nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda tinchlikni saqlash,
karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o‘rmon, suv inshootlarini qo‘riqlash, o‘troq va
ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi janjallarni hal qilish, aholiga soliq va
1
Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. C .87.
13

majburiyatlarni belgilash, ularni o‘z vaqtida va o‘z miqdorida to‘lashni nazorat
qilish, nazorat natijalarini bo‘lim boshlig‘iga etkazishdan iborat bo‘lganligi haqida
ham ma’lumotlar yozilgan. Mahalliy aholining o‘troq hayot kechiruvchi qismida
sud ishlari bo‘yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan
tasdiqlanishi lozim bo‘lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator
o‘zgartirish huquqiga ega bo‘lgan. Ko‘chmanchi aholining biy sudlari mahalliy
aholi boshqaruvchilarining ruxsati bilan o‘tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat
qoidalari asosida ko‘rilgan. 1865
yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan Orenburg va G‘arbiy
Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati turmush tarzi va umumiy
ahvolini o‘rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzilib, O‘rta Osiyoga jo‘natiladi.
Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o‘rganish
hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar
to‘plashdan iborat edi. Komissiya o‘z ish jarayonida bosib olingan erlardan
quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi. Harbiy va
fuqaro hokimiyatini bir qo‘lda to‘plagan holda o‘lkani boshqarish. Siyosiy
hokimiyatga ega bo‘lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni erli aholining xulq-
atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo‘liga topshirish. Mahalliy
boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo‘lgan davlat manfaatlariga
ziyon etkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish. Imkoniyati boricha sudni
ma’muriyatdan batamom ajratib qo‘yish.
Sovet davri tadqiqotchilarining tadqiqotlariga ko‘ra, Turkiston viloyatining
Orenburg general-gubernatorligi tarkibida bo‘lishi vaqt o‘tishi bilan turli
muammolarni keltirib chiqargan edi. SHuning uchun ham Turkiston viloyatining
uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi general-
gubernatorlik bilan bog‘lanishga, uning ko‘rsatmalarini o‘z vaqtida bajarilishiga
salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o‘rtasida Turkiston
viloyatini Orenburg general-gebernatorligidan alohida ajratish masalasini kun
tartibiga qo‘ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi bo‘yicha
tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama qilinib,
14

unda Orenburg general-gubernatorligidan alohida bo‘lgan Turkiston general-
gubernatorligini tashkil qilish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinadi. 1867 yil 11
aprelda Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy
Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general-
gubernatorligi tashkil etilganligi to‘g‘risida farmon e’lon qilinadi. Birinchi general-
gubernator qilib fon Kaufman tayinlanadi. Yangi tashkil etilgan ushbu ma’muriy
birlik dastavval 2 ta – Sirdaryo va Ettisuv viloyatlarini o‘z ichiga olgan edi. Arxiv
manbalarining ma’lumot berishicha, chor hukumatining 1867 yilgi manifestiga
ko‘ra, Kaufmanga “o‘lkani boshqarish uchun kerakli va zarur deb hisoblangan
barcha tadbirlarni mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda
amalga oshirish huquqi berilib, siyosiy, chegaraviy va savdo ishlarini hal qilish,
qo‘shni mamlakatlarga ularning Rossiya bilan o‘zaro aloqalariga tegishli
muzokaralar olib borish va bitimlar imzolash, o‘zaro kelishuvga erishish va
qarorlar qabul qilish uchun ishonchli vakillarni jo‘natishda cheklanmagan
vakolatlar berildi”. 1867 yilgi “Nizom” loyihasida Turkiston
o‘lkasining Rossiya harbiy vazirligi tarkibida bo‘lishi, o‘lka harbiy hokimiyat
orqali boshqarilishi, general-gubernator o‘lkada joylashgan qo‘shinga
qo‘mondonlik qilishi, boshqaruvning quyi bo‘g‘iniga erlik aholi vakillari saylov
orqali saylanishi, o‘lka boshqaruvini Rossiya imperiyasidagi mavjud boshqaruv
tizimiga yaqinlashtirib, keyinchalik o‘lkani imperiyaning ajralmas bir qismiga
aylantirish, o‘lkaning ma’muriy – hududiy bo‘linishida esa imperiyaning siyosiy,
iqtisodiy va strategik maqsadlaridan kelib chiqib ish tutilishi ko‘rsatib o‘tilgan.
15

2.1 Sovet davri tadqiqotlarida Turkiston o’lkasining boshqaruv organlari
tizimining yoritilishi
Rus sharqshunos olimi Serebrennikov o’z asarida “XIX asrning 60-80-yillari
o‘rtalarida yuzaga kelgan Turkistonni mustamlaka sifatida ekspluatatsiya
qilishning shakl va usullari to‘g‘risidagi qarama-qarshi tasavvurlar o‘lka
ma’muriyatining siyosatiga, eng avvalo, u tayyorlagan Turkistonni boshqarish
to‘g‘risidagi yangi qonun loyihasiga ta’sir qildi. Rossiya byurokratik apparatining
tarkibiy qismi hisoblangan K.P.Kaufman boshchiligidagi “harbiy xalq” boshqaruvi
bu loyihadagi oliy feodal-monarxik tabaqalarning manfaatlarini jon-dildan qo‘llab-
quvvatlaganligi haqida yozib o’tgan 1
. Boshqa tomondan, kundalik amaliyot
mustamlaka hokimiyatini ekspluatatsiya qutilishning noiqtisodiy usullari
Turkistonning chor g‘aznasiga daromad berishi darajasining jadal o‘sishiga olib
kelmasligiga ishontirdi. SHu bois, ular o‘z loyihalarida islohotlarni sekin-asta va
ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish yulidan borishni taklif qildilar. Bu islohotlar er-
suv munosabatlarini, aholiga soliq solish tizimini qayta ko‘rish, sanoat va temir
yo‘l qurilishiga davlat mablag‘ini jalb qilish va shu kabilarni nazarda tutardi.
Umuman olganda, mahalliy ma’murlar dasturi chor xukumatining XIX asr
oxiridagi Rossiyaning markaziy mintaqalarini jadal sur’atlarda sanoatlashtirish va
ixtisoslashtirishga qaratilgan umumiy yo‘lidan chetga chiqardi. Biroq, ijtimoiy-
iqtisodiy o‘ziga xosliklar va harbiy-siyosiy vaziyatdan kelib chiqib tayyorlangan
bu dastur katta sarf-xarajatlarni talab qilardi.
Rossiyaning iqtisodiy ahvoli va moliyaviy imkoniyatlari mustamlaka
ma’muriyatining byudjetini qat’iy chegaraga soldiki, buning natijasida, olib
borilayotgan siyosat darhol yoki tez orada samara berishi mumkin emasdi. SHu
bois Rossiyaning oliy byurokratik hokimiyati K.P.Kaufman yo‘liga ishonchsizlik
bildirdi va uning 1871 hamda 1873 yillarda taqdim etgan Turkistonni boshqarish
to‘g‘risidagi nizom loyihalarini rad qildi. Loyihaning etarli darajada puxta
o‘ylanmaganligi haqidagi fikr-mulohazalar bunga bahona bo‘ldi. Vazirlar
1
Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. – C .131.
16

Kaufmanni byurokratik radikalizmda, ya’ni muhim davlat vazifalarini bajarishga
volyuntaristik munosabatda bo‘lishda aybladilar.
Asarda yana shunday ma’lumotlar keltiriladi “Rossiya vazirliklari
tomonidan Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan juda ko‘p ta’nali gaplar
aytildi. Chunonchi, Adliya vazirligi “tub aholining barcha huquqlarini rus
fuqarolariniki singari batafsil sanab o‘tirish”ni ortiqcha deb hisobladi va tub
aholiga “qonunlarda belgilangan qishloq va shahar obivatellari huquqlari”ni berish
bilan chegaralanishni tavsiya qildi. “O‘z turmush sharoitiga ko‘ra, imperiyaning
past tabaqasiga yaqinroq bo‘lgan qishloq aholisi” huquqlariga kelganda ularni
kengaytirishdan tiyilish tavsiya qilinib, ular “rus fuqarolariga o‘xshash biron-bir
maxsus huquqlarga ega bo‘lmasligi lozimligi” uqtirildi. SHu bilan birga, dasturda
tub aholining ichki turmushiga tegishli bo‘limlarni (85-modda) kuchaytirish va
“e’tiqod erkinligi”, “shaxsiy, uy va jamoat hayoti o‘zgarmay qoldirilishi”ning
ijobiy ahamiyatini ajratib ko‘rsatish, ularni mavjud urf-odatlarga muvofiq merosiy,
mulkiy va shartnomaviy huquqlarini batafsil bayon etish yo‘li bilan kengaytirish
taklif qilindi” 1
. Ichki ishlar vazirligi o‘z
navbatida Turkiston shaharlarining barcha fuqarolariga “shahar obivatellari
huquqlari”ni berish niyatini tanqid qildi va bunday huquqni faqat SHarqning
tarixiy yuzaga kelgan yirik savdo markazlari bo‘lgan Toshkent, Qo‘qon, Andijon,
Marg‘ilon, Namangan va Samarqand shaharlarining fuqarolarigina olishlari
mumkinligini uqtirdi. “Uezd mahkamalari, mansabdor shaxslar va qo‘shinning
katta qismi jamlangan” Xo‘jand, CHimkent, Avliyoota, Kattaqo‘rg‘on va
Turkiston shaharlarining fuqarolariga ham shunday huquqlarni berish mumkinligi
ko‘rsatildi. SHuningdek, “ruslar ko‘chirib keltirilgan” va “ruslar savdo qiladigan”
aholi punktlari fuqarolariga ham shunday huquqlar berilishi mumkinligi aytildi. V.
Bartoldning « Отчет о командировке в Туркестан ” kitobida shunday ma'’umot
keltiriladi “amalda esa hamma Kaufman podshodan olgan “chegarasiz vakolatlar”
unga ko‘ngliga kelgan ishini qilish imkonini berishini yaxshi bilardi. U xuddi
1
Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. – C .132.
17

shunday ish tutadi va bu haqda o‘z hisobotida ma’lum qiladi: “Zarafshon okrugi va
Amudaryo bo‘limidagi vaqf er egaligi shu ma’noda tartibga solindiki... umumiy
soliq to‘lash holatiga bo‘ysundirildi, avvalgi egalariga mutlaqo aloqasi yuk va
ularga g‘aznadan pul beriladi”. Fargona viloyatida ham ahvol shunday edi. 1880
yilda maxsus “Jamoat, soliqqa tortish va er-suv qurilishi to‘g‘risidagi majmua”
e’lon qilindi, u chegaralash ishlarini amalga oshirish, vaqf erlari hisobi bo‘yicha
maxsus vedomostlar tuzish, ularning hajmlarini belgilash, egalarining machit,
madrasa, maktablarga harajatlarini tayinlash, musodara qilingan yerlarni ijara
savdosiga qo‘yish imkonini berardi deb yozib o’tgan 1
. Asarning qolgan qismida
ham shunday ma’lumotlar yozilgan “Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan
rahbarlar o‘rtasidagi bu yozishmalar xiyla uzoq davom etdi. Mahalliy ma’muriyat
o‘lkada zudlik bilan iqtisodiy islohotlar o‘tkazilishini talab qildi, ularni keyinga
surish “davlat g‘aznasiga jiddiy zarar etkazibgina qolmay”, Rossiyaning
Turkistondagi siyosiy mavqeiga ham putur etkazishini uqtirdi. Kaufman uz
opponentlariga javoban, jumladan, shunday deb yozadi: “Agar biz o‘lkani bundan
keyin ham shunday boshqaradigan bo‘lsak, uning aholisi bizni o‘z xukmdori deb
hisoblamay qo‘yadi, balki haqli ravishda ixtiyoriga har ehtimolga qarshi katta
harbiy kuch berib qo‘yilgan politsiya agentlari deb hisoblay boshlaydi. Biz ularni
tartibning qattiq shakllariga rioya kilishga o‘rgatib qo‘yamiz, ammo uning
hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsata olmaymiz. Bunday harakatlar xiyla ayanchli
oqibatlarga olib kelishi mumkin”.
Aminov A.M, Babaxodjayev A.X. “ Экономические и
политические последствия присоединения Средней Азии к России ” kitobida
“ 80-yillar o‘rtalariga kelib ma’muriy o‘zboshimchalikka asoslangan “harbiy-xalq”
boshqaruvi tizimi Rossiya savdo-sanoat doiralari va mahalliy tadbirkorlarning
manfaatlari bilan bog‘liq yangicha munosabatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik
qilayotgani ochiq-oydin ko‘zga tashlanib qolganligi haqida ma’lumot keltiriladi 2
.
Asarda yana shunday ma’lumotlar ham uchrayi: bu hukmron doiralarning
1
Бартольд В. В. Отчет о командировке в Туркестан. Соч. T IX М., 1973. – C . 187.
2
Аминов А.М., Бабаходжаев А.Х. “Экономические и политические последствия присоединения Средней
Азии к России. – Ташкент, 1966. – C .47.
18

mustamlaka ma’muriyati yo‘liga nisbatan bildirgan, hatto bir qadar tahdidli
tanqidiy fikrlari chindan ham “do‘stona” bo‘lganligidan dalolat berardi. Mazkur
doiralar Kaufmanga tanqidga uchragan loyihalarni eng katta va aholi zich
joylashgan, 1873 yil loyihasiga muvofiq boshqarilgan Farg‘ona viloyatida
“sinovdan o‘tkazish”ga monelik qilmadi. Chor ma’muriy tizimining ikkala -
markaziy va mintaqaviy — tarmog‘i ham o‘zini xuddi Turkiston xalklarining
manfaatlari va ehtiyojlari haqiida qayg‘urayotgandek qilib ko‘rsatar, amalda esa
chorizm uchun muhim bo‘lgan bitta vazifa - o‘lkani mustamlakaga aylantirishni
tezlatish va mustamlaka tuzumini mustahkamlash vazifasini bajarardi.
Rossiya imperiyasining
Turkistondagi agrar siyosatidan ko`zlangan bosh maqsad va asosiy yo`nalishlarini
Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri A.V.Krivoshein shunday ifodalagan; «Bu
O’rta Osiyo masalasida uch lavha mavjud. Agar birinchisiga yarqirab turgan yozuv
«Paxta» bo`lsa, ikkinchisida «Sug`orish» va nihoyat, uchinchisida soyalanib turgan
bo`lsa ham aslida hammasidan muhimi «ruslarni keltirib o`rnashtirish» yozuvi
turibdi». Chor ma`murlari Turkiston o`lkasida olib borgan mustamlakachilik
siyosatlarida o`z oldilariga bosh maqsad qilib ruslashtirish siyosatini qo`ydilar. Bu
boradagi eng muhim va boshlang`ich qadam Rossiya hududlaridagi xalqlarni
Turkiston yerlariga ko`chirishdan iborat bo`ladi. Chorizmning ko`chirish
siyosatining mohiyatiga shundan iborat ediki ko`chirma xo`jaliklar uchun yer fondi
mahalliy xalqning yerga bo`lgan xuquqlarini o`taketgan darajada buzish yo`li bilan
tuzilgan Rossiyadan dehqonlarni u yerga ko`chirish esa, chekka o`lkalarni
ruslashtirish maqsadini ko`zlab millatchilik tamoyili asosida amalga oshirilgan.
Otajonov, A ning
“ Организация и деятельность Рабоче - крестьянской инспекции в
Туркестанской ” dissertatsiyasida shunday ma’lumot yoziladi “1869 yildayoq
Yettisuvdagi dehqonlar manzilgohlari to`g`risidagi qoidalar ishlab chiqilgan bo`lib,
bu qoidalar ruslarning turkistonlilar yurtiga ko`plab ko`chib kelishlari uchun qulay
sharoitlar yaratib berardi. 1868-1882 yillarda Yettisuvda har birida 250 aholi
bo`lgan 29 rus qishlog`i tuziladi. Shu davrda Sirdaryo viloyatida bunday qishloqlar
19

19 ta bo`lib 1300 aholini o`z qamroviga olardi. Xususan 1891 yildagi Russiyada
ro`y bergan ochlikdan so`ng O’rta Osiyoga bamisoli vabodek yopirilib kelayotgan
rus oilalari oqimi kuchaydi. 1906 yilda o`lkaning besh viloyatida 451 ming tanob
yerga ega bo`lgan 136 rus posyolkalari paydo bo`ladi. Har bir xo`jalikning
tomorqasi 34,5 tanobdan iborat edi. Turkistondagi eng yaxshi yerlarga egalik
qilgan bunday rus xonadonlari 1916 yilga kelganda 2.659 ming desyatina yerni
o`ziniki qilib olgan 336 ming oiladan iborat edi. Bu o`lka umumiy aholisining 4,5
foizini tashkil etardi. Bundan tashqari 14 million desyatina yer bevosita davlat
hazinasi ixtiyoriga olinadi. 190 ming desyatina yerni esa rus plantatorlari va
pomeshchiklari o`zlariniki qilib oldilar. Eng katta yer egasi bo`lgan podsho
Nikolay II ning birgina Murg`ob vohasidagi yerlari 104 desyatinaga teng edi. 1886
yilda Chor hukumati yer islohoti o`tkazadi. Mustamlakachilik harakteridagi bu yer
islohoti natijasida barcha serunum va sug`oriladigan yerlar boylar va zamindorlar
qo`liga o`tib ketadi, kambag`al dehqon xo`jaliklari yanada qashshoqlashdi va
xonavayron bo`ladi” deb yozib o’tgan 1
. 1889-1893 yillarda bunday xonavayron
bo`lgan dehqonlar o`z bisotlaridagi 15.588 desyatina yerni sotib yuborqadilar.
AQSHdan paxta olishdan deyarli mahrum bo`lgan Russiya hukumati bu qimmatli
homashyoga nisbatan o`sib borayotgan ehtiyojnini asoratga solingan Turkiston
hisobidan qondirishga asosiy diqqat-e`tiborini qaratadi. 1869
yili «Rus sanoati va savdosi o`sishiga yordam berish jamiyati» kengashida
I.N.Raevskiy «Rossiya va unga qo`shni sharq mamlakatlarida paxtachilikni
rivojlantirish» mavzuida ma`ruza qiladi. Ma`ruzachi Rossiyaga O’rta Osiyo va
boshqa paxtakor joylardan hom ashyo keltirilishi har jihatdan foydali va
qulayligini isbotlab beradi. Uning ta`kidlashicha, Rossiyaga jami 3 088 285 pud
(42 710 136 so`mlik) paxta keltirilgan bo`lib, shundan 639192 pud (5972491
so`mlik) paxta sharq o`lkalaridan olib kelingan ekan. Bu Rossiyaga keltirilgan
paxtaning 21 foizini tashkil etgan. Albatta ko`p miqdordagi paxtani harid qilish
uchun millionlab so`m mablag` sarflangan. Rossiyada savdo floti bo`lmaganidan
1
Otajonov . A . Организация и деятельность Рабоче-крестьянской инспекции в Туркестанской. Автореф. дисс.
канд. ист. наук. - Т., 1966. – C .81.
20

paxta Yevropa mamlakatlari floti va temir yo`llarida olib kelingan, natijada
ulovidan tushovi qimmatga tushgan. Turkiston Rossiya tojidagi bebaho javohir
ekanligini qayta-qayta ta’kidlagan chorizm ma’murlari, ko‘rilayotgan chora-
tadbirlar o‘lkada mustahkamlanib olish uchun etarli emasligini bilib, bu erga
Rossiyaning markaziy rayonlaridan “ortiqcha” notinch aholini ko‘chirish siyosatini
olib bordilar. CHorizm turli yo‘llar va vositalar bilan mahalliy xalqlarning erlarini
rus mujiklari foydasiga musodara qilishga urindi. Erga soliqlar miqdorini haddan
tashqari oshirib yuborish ana shunday vositalardan biri bo‘ldi. Natijada aholi o‘z
erlarini sotishga yoki undan butunlay voz kechishga majbur bo‘ldi. Rossiyadan
Turkistonga “ortiqcha” aholini ko‘chirish chorizm uchun bu erda strategik jihatdan
mustahkamlanib olish, mustamlakachilik tartiblarini o‘rnatish, o‘lkada tayanch
punktlarini kuchaytirish uchun zarur edi. Dastlab ruslarni Turkistonga ko‘chirib
keltirish siyosati majburiy amalga oshirilgan. Keyinchalik, ixtiyoriy ko‘chib
keluvchilarning soni tobora ko‘payib borgan.
Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, ko‘chib
kelganlarning 43,1 foizi mol-mulksiz, 37,8 foizi pulsiz edilar. Ko‘chib kelgan
dehqonlarga o‘rtacha 38,8 so‘m miqdorda pul berilgan. Markaziy Rossiyadan
Turkistonga doimiy yashash uchun ko‘chib keluvchilarning soni yildan – yilga
ko‘payib bordi. Jumladan, manbalarga ko‘ra 1875 yildan 1890 yilgacha
Turkistonga 1300 ta oila ko‘chirilib, 19 ta rus qishlog‘i paydo bo‘lgan bo‘lsa,
1891-1892 yillar Rossiyada ocharchilik kuchaygan vaqtda bu qishloqlarning soni
25 taga etdi. X1X asrning oxirlarida o‘lkada 116 ta rus posyolkalari qurilib, ularda
70.745 kishi yashagan bo‘lsa, XX asr boshlariga kelib, Turkistondagi rus
aholisining soni 197.420 kishiga etgan. Mustamlaka
sharoitidagi milliy va sinfiy tengsizlik hamda rus ishchilarining imtiyozlari va
ularning mahalliy ishchilardan keskin farqlanuvchi hukmron mavqei, chorizmning
ruslashtirish siyosati, ko‘chirib keltirilgan rus aholisiga mahalliy aholi erlarining
bo‘lib berilishi milliy – ozodlik harakatlariga sabab bo‘lgan edi.
21

2.2 Sovet davri tarixchilari tominidan Turkistonda hokimiyat, politsiya va sud
organlari: ularning jazolash funksiyalarini kengayishini tadqiqotlarda yoritib
berish.
Tadqiqotchi Yakunin kitobida Turkistonda poitsiya va sud organlarini
quydagicha yoritib bergan “Turkiston general-gubernatorligida joriy qilingan
boshqaruv usuli mahalliy aholi ustidan to‘la nazorat qilish imkonini bera oladigan
tarzda qilib tashkil etilgan edi. Markaziy o‘lka boshqaruvi general gubernatori,
uning Kengashi va mahkamasidan iborat bo‘lgan. Turkiston general gubernatori
o‘z qo‘lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan edi. Ayni vaqtning
o‘zida u podsho noibi, harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Ettisuv kazak
qo‘shinlari qo‘mondoni, bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o‘z
qo‘lida birlashtirgan edi. Turkiston general gubernatori Rossiyaga vassal
hisoblangan Buxoro amirligini Rossiya imperator siyosiy agentligi (1885-1917) va
Xiva xonligini Amudaryo bo‘limi (1873-1918) boshliqlari orqali nazorat qilingan 1
.
O‘lka boshqaruvining eng dolzarb masalalari general gubernatorlik
kengashi tomonidan hal etilgan. Bu kengash o‘z tarkibiga harbiy guernator, sud
palatasi raisi, prokuror, okrug shtabi boshlig‘i, general gubernator yordamchisini
kiritgan edi. SHuningdek, markaziy boshqaruvda to‘rt mahkamadan iborat general
gubernator mahkamasining ham o‘rni katta bo‘lgan. Birinchi bo‘lim ma’muriy va
nazorat ishlarini, ikkinchi bo‘lim bosh boshqarmaning moliyaviy xo‘jalik ishlarini,
uchinchi bo‘lim soliqlar, shaharlar mablag‘lari va boshqaruvga doir loyihalar
tayyorlash ishlarini nazorat qilgan bo‘lsa, to‘rtinchi bo‘lim mahsus bo‘lim bo‘lgan.
Bu bo‘lim 1886 yilgacha faoliyat yuritgan va harbiy hamda adliya vazirliklari
ko‘rsatmalariga ham amal qilmagan.
General gubernatorning diplomatiya idorasi Buxoro amirligi, Xiva
xonligi, Afg‘oniston va Qoshg‘ar bilan munosabatlarini muvofiqlashtirish ishlari
bilan shug‘ullangan. Avsharovaning tadqiqotida shunday keltirilgan “General
1
Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и Россия. М., 1954. – C .147.
22

gubernator mahkamasi ixtiyorida Turkiston ommaviy kutubxonasi, Toshkent
muzeyi, markaziy arxiv, «Turkestanskie vedomosti» va «Turkiston viloyatining
gazeti» gazetalari va bosmaxona ham bo‘lgan 1
. Turkiston o‘lkasi markaziy bosh
boshqarmasida general gubernatorga bo‘ysunmaydigan adliya, moliya, ziroat va
davlat mulklari vazirliklariga qarashli idoralar ham bo‘lgan va ular to‘g‘ridan-
to‘g‘ri podshoga bo‘ysunganligi haqida ma’lumotlar ham uchraydi.
X. Tursunovning “ Ў збекистан коммунисти ” jurnalida
yozgan maqolasida sud organlari haqida ma’lumotlar berilgan. “Turkiston general
gubernatorligi beshta viloyatdan iborat bo‘lib, ular Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand,
Ettisuv va Kaspiyorti viloyatlari edi. Viloyatlar podsho tomonidan tayinlangan
harbiy gubernatorlar ixtiyorida bo‘lgan. Bir vaqtning o‘zida ular viloyat harbiy
qo‘shinlari qo‘mondoni vazifasini ham bajarganlar. Viloyatdagi ma’muriy,
politsiya va sud hokimiyatlari ham harbiy gubernatorlarga bo‘ysunganligi” 2
haqida
ma’lumotlar uchraydi. Viloyatlar o‘z navbatida uezdlarga bo‘lib boshqarilgan.
Uezdlar uezd boshliqlari tomonidan idora etilgan.
Sirdaryo viloyati Toshkent, Avliyoota, Kazalinsk, Perovsk, CHimkent: Farg‘ona
viloyati Marg‘ilon, Andijon, O‘sh, Qo‘qon, Namangan: Samarqand viloyati Jizzax,
Xo‘jand, Samarqand: Ettisuv viloyati Verniy, Kopal, Lersin, Pishpak, Prjevalsk:
Kaspiyorti viloyati Ashxobod, Krasnovodsk, Mang‘ishloq, Marv, Tajan, uezdlariga
bo‘lingan. Uezdlar uchastkalarga bo‘lib idora qilingan. Uchastkalar esa o‘z
navbatida mahalliy ma’muriy amaldorlar boshqaradigan ma’muriy hududlarga
bo‘lingan. Mustamlakachi sud hokimiyati Turkistonda imperiyaning mustamlaka
siyosatini amalga oshirishda asosiy tayanch ma’muriy va majburiy qiluvchi
hokimiyat bo‘g‘ini bo‘lgan. Turkistondagi mustamlakachi sud hokimiyati
cheklanmagan katta vakolatlarga ega bo‘lgan. Bosh mirshab va bosh prokuror
vazifalarini general-gubernatorning o‘zi bajargan. Ma’muriy boshqaruvning har bir
bugini boshlig‘i o‘z qo‘llarida sud ishlari va mirshablik ishlari bo‘yicha ham katta
vakolatlarga ega bo‘lganlar. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy
1
A вшарова М. П. Русская периодическая печать в Туркестане (1870-1917) / Библиографический чказатель
литературы Ташкент. 1960. - C .227.
2
“ Ў збекистан коммунисти” (1986- yil , 7- son ).
23

etilgan bo‘lsa, Toshkentda yangi va eski shaharlarda alohida politsmeysterlar ish
olib borganlar. Ularga politsiya pristavlari bo‘ysungan va ko‘p sonli mirshablar
ham ularning izmida bo‘lgan.
Turkistonda sud hokimiyati ikki xil - imperiya sudlari va halq sudlaridan
iborat bo‘lgan. Imperiya sudlari imperiya qonunlari asosida faoliyat yuritgan
bo‘lsa, halq sudlari shariat qonun-qoidalari asosida faoliyat yuritgan. Sudlar, tuman
sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy sudlar
qurultoylari va harbiy sudlardan iborat bo‘lgan. Davlatga qarshi jinoyatlar va
boshqa turdagi siyosiy jinoyatlar, davlat mulkini o‘g‘irlash va talon-taroj etish va
boshqa shu kabi jinoyatlar imperiya sudlari tomonidan ko‘rib chiqilgan. Muhim va
og‘ir hisoblangan jinoiy ishlar esa harbiy sudlar tomonidan ko‘rilgan. siyosiy
bo‘lmagan va asosan mahalliy aholi tomonidan sodir etilgan mayda jinoyatlar
shariat qozilari tomonidan ko‘rib chiqilgan, biroq ular rus millatiga va
evropaliklarga mansub shaxslarning jinoiy ishlarini ko‘rishga huquqsiz bo‘lganlar.
1886 yilda qabul qilingan «Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom» ga
ko‘ra, sudlar faoliyatiga bir oz o‘zgartirishlar kiritildi va tuman sudlari bekor
qilindi. Viloyat prokurori va unga yordamchi
muovin, sud tergovchisi lavozimlari joriy etildi. 1893 yil 2 iyunda Rossiya
imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud sohasidagi islohotlar tizimi tasdiqlandi.
Unga ko‘ra, Toshkent shahrida sud palatasi, viloyatlarda esa bittadan okrug sudlari
ta’sis etildi. Serebrennikovning ma’lumotlariga ko’ra “1899 yil
14 mayda ochilgan Toshkent sud palatasi barcha sudlar ustidan nazorat ishlarini
ham olib borardi” 1
. Mahalliy sudlar esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek, siyosiy
tusga bo‘lmagan barcha fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish huquqiga ega edi.
SHaharlar hamma tarixiy davrlarda bo‘lganidek, XIX asr ikkinchi yarmida ham
siyosiy harbiy, iqtisodiy va madaniy markazlar vazifalarini bajarganlar. Turkiston
general gubernatorligiga qarashli Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Marg‘ilon,
Andijon, Namangan, Ashxobod yirik shaharlardan sanalsa, mahalliy ahamiyatga
1
Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг. – C . 158.
24

ega bo‘lgan CHimkent, Turkiston, Xo‘jand, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlar
ham o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lgan shaharlardan hisoblangan.
Bosqinchilarning O‘rta Osiyoni mustamlakaga aylantirishi barobarida Kazalinsk,
Petro-Aleksandrovsk, Skobelev, CHernyaevka kabi shaharlar va aholi turar joylari
barpo etildi. Bosib olingan shaharlarda ruslar yashaydigan alohida turar-joylar
barpo etildi va shaharlar yangi hamda eski shaharlar qismlarga ajratildi.
Eski shahar aholisining yangi
shaharlar hududlariga o‘tishlari mat’iyan ta’qiqlab qo‘yildi. Bu ham milliy
kamsitishning bir ko‘rinishi edi. YAngi shaharlarda aholining yashashlari uchun
qulay shart-sharoitlar yaratildi. SHaharlarda rus millatiga mansub fuqarolarning
savdo-sotiq qilishlari uchun katta imtiyozlar berildi. Aksincha, musulmon
fuqarolarining iqtisodiy jihatdan kuchayib ketmasliklari uchun turli-tuman choralar
ko‘rilib turildi. Turkiston o‘lkasida shaharlar boshqaruviga mahsus e’tibor XIX
asrning 70 yillaridan boshlab kuchaydi. «SHaharlar Nizomini qo‘llash» bo‘yicha
ishlab chiqilgan qonun loyihasi 1872 yilda Sirdaryo viloyati boshqarmasida ko‘rib
chiqildi va 1877 yildan boshlab bu Nizomni qo‘llash haqida qaror qilindi. Bu
Nizom bosib olingan shaharlardan faqatgina Toshkent va Olmaata shaharlariga
nisbatan qo‘llanildi. Toshkent o‘zining harbiy,
strategik va iqtisodiy jihatdan tutgan o‘rni va joylashuviga asosan Turkiston o‘lkasi
shaharlari orasida alohida ahamiyatga ega edi. SHuning uchun ham Toshkent
shahri general gubernatorlikning markazi etib belgilangan edi. 1877 yilda mahsus
muvaqqat komissiya tuzilib, Toshkent shahri dumasi saylovlari uchun mahsus
tartiblarni belgilab chiqdi. Bunga ko‘ra, Dumaga saylovchilar mol-mulklariga
asosan uch toifaga ajratildi. Etarli miqdorda mulk bo‘lmaganlar saylov huquqidan
mahrum etildi. 2400 saylovchi ishtirokida bo‘lib o‘tgan saylovda shahar Dumasi
va boshqarmasi saylandi. Bunda rus noiblari uchun uchdan ikki qismi o‘rni
ajratildi. SHahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi harbiy gubernatori
boshchiligidagi viloyat idorasi tuzildi.
Serebrennikovning “ Сборник материалов для истории завоевания
Туркестанского края ” asarida 1888 yilda imperator tomonidan Toshkent shahrini
25

boshqaruv ishi ma’qullandi va shu bilan birga uni nazorat qilish general
gubernatorga yuklatildi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrug qo‘mondoni
zimmasiga yuklatildi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan tayinlangan va 1877-
1907 yillarda bu vazifani hokim to‘raning o‘zi bajargan. SHahar ma’muriy
politsiya tartiblari asosida boshqarilganligini keltirib o’tgan 1
. Rossiya
imperiyasining Turkistondagi asosiy tayanch ma’muriy va majbur qiluvchi
tashkiloti - bu politsiya idorasi edi. U juda katta vakolatlarga ega bo‘lgan. Politsiya
ma’muriyati mustamlakachilik qonun – qoidalariga amal etishni nazorat qilar,
mahalliy xalqning istalgan shubhali shaxsni istalgan paytda hibsga olar edi.
Amaliy hayotda esa politsiyaning o‘zi inson huquqlarini qo‘pol ravishda buzardi.
Podsho hukumati politsiyaga suyangan holda Turkiston o‘lkasi idorasini eng quyi
bo‘g‘inidan oliy bug‘inigacha o‘z qo‘lida tutgan.
General – gubernatorning o‘zi bosh mirshab vazifasini o‘tagan.
Hokimi mutlaq general – gubernator o‘lkadagi istagan odamini, xoh o‘zbek xoh
rus bo‘lishidan qat’i nazar, imperiyaning chekkalariga 5 yil muddatga surgun
qilishi huquqi qonunan mustahkamlangan edi. U harbiy bo‘lmagan fuqarolar
ustidan harbiy sudlar hukmini tasdiqlashdek ichki ishlar vaziri vakolatlarini ham
o‘z qo‘lida jamlangan. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari, tumanboshilar, qasaba
pristavlari ham politsiya generallari va zobitlari vakolatlariga ega bo‘lganlar.
Bundan tashqari, o‘lkada ichki ishlar vazirligining idoralari, uning vakillari ham
shunga muvofiq ish ko‘rishgan. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi
joriy etilib, ularning huquqlari ham tumanboshilar huquqlari bilan tenglashtiriladi.
Toshkentda yangi va eski shahar politsmeysterlari ish olib borgan. Ularga politsiya
pristavlari bo‘ysungan.
Mahalliy ma’muriyat – volost boshqaruvchilari va oqsoqollar ham quyi
mirshablik zobitlari vakolotlariga ega bo‘lib, ularga yollangan mirshablar xizmat
qilgan. Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy bo‘g‘ini sud organlari
hisoblangan. 1867 – 1886 yillar mobaynida o‘lkada umumsaltanat rus sudlari va
1
Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба
Туркестанского военного округа, Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг . – C.163.
26

xalq sudlari, ya’ni shariat asosida ish ko‘ruvchi qozi sudlari faoliyat ko‘rsatganligi
haqida ma’lumotlarni olishimiz mumkin.
27

Xulosa
Xulosa qilib aytganda Turkistonda mustamlaka tuzumi sharoitida tashkil
etilgan politsiya, jazo va harbiy tizim muassasalarining faoliyati o’lka aholisini
imkon qadar nazoratda va itoatda saqlashga qaratilgan bo’lib, buning uchun
mustabid hukumat mablag’ni ayamagan, aksincha, o’lka byudjetining katta qismi
ana shu xarajatlarga yo’naltirilgan. Mazkur tartiblar yil sayin kuchaytirilib, sarf-
xarajatlar ham ortib borgan. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida
hukmronlik qilgan Chorizm davrida zo’rovonlikka asoslangan ma‘muriy
buyruqbozlik tizimi totalitar markaz o’z qo’lidagi cheksiz hokimiyatni ishga solib
respublikalarning mustaqilligini, fuqarolarning eng oddiy haq-huquqlarini ham
kamsitish, ularni xo’rlash qul qilishdan iborat edi.
50-yillarning boshlaridan boshlab mustamlakachilik masalalari bilan
shug’ullanayotgan tarixchilar “bo’ysundirish”, “mustamlaka” kabi atamalardan voz
kechib, ularga tuzatish kiritib, ularni o’rniga “kirgizish”, “birlashtirish”, “ixtiyoriy
birlashtirishning progressiv ahamiyati” kabi siyosatni qullab yangicha mavzuga
yondashib tadqiqotlar qiladilar. XX asr 50-60 yillarida Toshkent tarixi va uning
boshqaruv sistemasi va adliya masalalariga bag’ishlangan ayrim asarlar orasida
M.E.Masson, M.D.Vahobov, V.A.Shishkinlar asarlarida Toshkentning
arxeologiyasi, o’tmish tarixiga oid faktlar keltirilgan. XX asrning 60-yillarida
yozilgan F.A. Ozodaev, A.M. Aminov, Yu.A.Sokolovlarning asarlarida
Toshkentda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixi, shaharning XIX asr o’rtalarigacha
tarixiy o’tmishi, uning 1865 yilda Chorizm tomonidan bosib olinishi o’z aksini
topgan. Yana shuni alohida takidlashimiz kerakki, XIX asr 80 yillaridan XX asr
boshlariga qadar mahalliy qozilar tomonidan Toshkent shahar boshqarmasiga
barcha qabul qilingan hukm va qarorlari junatilgani arxiv materiallarida o‘z aksini
topgan. Shu davr ichida sud mahkama ishidagi faqat Toshkent shahriga xos har bir
yil uchun (yanvardan dekabr oxirigacha) ko’rib chiqilgan mahalliy sud idorasi
chiqargan hukm va qaror ostida rus tilida ko’rilgan ishlarni qabul qilinganligi
kuzatilgan. Rossiya imperiyasiga nafaqat Turkistonni, balki Buxoro va
Xiva xonliklarini ham o’z ta‘siri ostida saqlab turish uchun muntazam qo’shin
28

zarur edi. Shu sababli 1867 yilda imperiyaning to’la hukmronligi ostida bo’lgan
Turkiston general-gubernatorligi tashkil etilishi bilan Turkiston harbiy okrugi
(THO) vujudga keldi. Rus zobitlari va soldatlaridan tashkil etilgan THO harbiy
xizmat bilan bir qatorda Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro va Xiva
xonliklarida imperiya hukmronligini ta‘minlash va ularning chegaralarini
qo’riqlash va harbiy-statistik tadqiqotlar olib borish asosida tabiiy iqlim, iqtisodiy
salohiyat, ijtimoiy ahvol, siyosiy va harbiy vaziyat hamda xalq kayfiyatini chuqur
o’rganish; hukumatga qarshi harakatlarni bostirish va xalqni to’la itoatda saqlash,
qo’shni mamlakatlarda strategik maqsadlarda razvedka ishlarini olib borish va
ulardagi ichki vaziyatni tahlil etish kabi muhim vazifalarni bajargan. Rossiya
imperiyasi hukmronligi davrida (1867–1917 yy.)
Turkiston o’lkasining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
hayotida tub o’zgarishlar yuz berdi. Xususan, bunday o’zgarishlar ilm-fan va
ta‘lim sohasiga ham doir bo’lib, mustamlaka ma‘muriyati ilm-fan va ta‘lim
sohasini o’z maqsadlariga bo’ysundirgan holda uning rivojlanishini ta‘minlagan.
Rossiya imperiyasining hukmron doiralari yangi bosib olingan erlardan ko’proq
iqtisodiy foyda olish, mahalliy aholining tobeligini ta‘minlash maqsadida o’lkani
va bu erdagi shart-sharoitlarni tizimli o’rganishga harakat qiladi. Rus hukmatining
o’lkadagi ma‘muriy boshqaruvi ham O’rta Osiyo haqida iloji boricha tezroq ilmiy
ma‘lumotlarga ega bo’lishga qiziqardi. Bundan ko’zlangan asosiy maqsad uning er
osti va usti boyliklari joylashgan manzillar haqida batafsil ma‘lumotga ega bo’lish
va u erlarga harbiy harakatlarni boshlash edi. Shu maqsadda Rossiya
imperiyasining markaziy va o’lkadagi mahalliy amaldorlari Turkiston general-
gubernatorligi tashkil topishi bilanoq bir qator boshqaruv organlari, ilmiy
jamiyatlar va muassasalarni tashkil etadilar. Shuning uchun ham ushbu mavzuni
tadqiq qilishda yuqorida keltirilgan boshqaruv organlari va ilmiy muassasalarning
hujjatlari alohida o‘rganildi.
29

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид ,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . — Т .: Ўзбекистон .
1997 .
2. Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil. 9 fevral soni
3. A вшарова М. П. Русская периодическая печать в Туркестане (1870-
1917) / Библиографический чказатель литературы Ташкент. 1960.
4. Аминов А.М., Бабаходжаев А.Х. “Экономические и политические
последствия присоединения Средней Азии к России. – Ташкент, 1966.
5. Babajanov . B “Русская колонизацсия Центральной Азии, взгляд
местных интеллектуалов”. Париж. 1976.
6. Бартольд В. В. Отчет о командировке в Туркестан. 1902 г. // Соч. T IX
М., 1973
7. Бичурин Н. Я. Собрание сведений по исторической географии
Восточной и Средней Азии. Чебоксары, 1960
8. Сулейманова X. В опросы уголовного права узбекских ханств идо
револю ционного Туркестана. С обр. соч. Т.1 Т., 1967.
9. Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания
Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба Туркестанского военного округа,
Т.1, 2, 3, 4. 1908-1913 гг.
10. Мирза Салимбек о бухарских событиях 1918 года И ОНУ 1967. № 4. /
Пер. Н. К. Норкулова.
11. Otajonov . A . Организация и деятельность Рабоче-крестьянской
инспекции в Туркестанской. Автореф. дисс. канд. ист. наук. - Т., 1966.
12. Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и Россия. М., 1954.
30

Sotib olish