Turkiston general gubernatorligida maorif sohasidagi siyosati kurs ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	110.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

53 Sotish

Turkiston general gubernatorligida maorif sohasidagi siyosati kurs ishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
XORIJIY TIL VA IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI
«O’zbekiston tarixi» fanidan
K U R S I S H I
MAVZU: “ Turkiston general gubernatorligida maorif sohasidagi
siyosati ”
Bajardi:___________ guruhi talabasi _________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __________2025 y.
Baho “_____” ___________
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ___________________
(imzo) (ismi sharifi)

Buxoro – 2025 yil

1IJTIMOIY FANLAR VA TEXNIKA FAKULTETI
______________________________________________KAFEDRASI
«_______________________________________________» fanidan
Guruh________________________________________________________
Talaba familiyasi va ismi-sharifi___________________________________
Kurs ishi mavzusi_______________________________________________
Kurs ishining tarkibi_____________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishi himoyasida talabaga berilgan savollar ro'yxati:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Jadval va grafik materialning miqdori (muhim chizmalarning ko'rsatgichi):
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining ijobiy tomonlari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishining kamchiliklari:
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
Kurs ishiga qo'yilgan baho
“_______”____________________________________________________
Kurs ishi rahbarining ismi sharifi va imzosi _________________________

2 MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………….…………..3
I. BOB: Turkiston general gubernatorligi davrida maorif siyosatining
shakllanishi
1.1. Turkiston general gubernatorligining tashkil topishi va boshqaruv tizimi …6
1.2. Maorif sohasida olib borilgan dastlabki siyosiy chora-tadbirlar ………….11
1.3. Maorif siyosatining asosiy maqsadlari va ideologik yo‘nalishi …………..15
II. BOB: Turkiston maorif siyosatining amaliy natijalari va mahalliy
ziyolilar pozitsiyasi
2.1. Mahalliy aholining maorif siyosatiga munosabati ………………….….…18
2.2. Jadid maktablari va yangi usul ta’limining rivojlanishi ……………....…..24
2.3. Maorif siyosatining uzoq muddatli ta’siri va tarixiy merosi …………..….27
Xulosa ……………………………………………………………………..…..31
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….…..…33

3 Kirish
Mavzuning dolzarbligi Turkiston general gubernatorligi davri (1886–1917
yillar) Markaziy Osiyoda maorif sohasida tub o‘zgarishlar yuz bergan davr
sifatida tarixda muhim o‘rin tutadi. Shu davrda ta’lim tizimi rus imperiyasining
siyosiy nazorati ostida tashkil etilgan bo‘lib, u mahalliy aholi hayoti, ijtimoiy
tartib va madaniyatning rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan. Mazkur
davrda maktablar, madrasalar va boshqa o‘quv muassasalari orqali aholiga rus
tili, tarixiy bilimlar va yangi fanlar kiritilgan. Bu jarayon mahalliy an’anaviy
ta’lim tizimiga raqobat va o‘zgarishlar olib keldi.
Turkiston general gubernatorligida maorif siyosati shakllanishi bilan birga,
imperiya siyosatining millatni birlashtirish va nazorat qilish strategiyasi amalga
oshirilgan. Shu bois, ta’lim tizimi nafaqat bilim berish, balki siyosiy va
ideologik vosita sifatida ham ishlatilgan. Bu mavzu dolzarb, chunki u nafaqat
tarixiy jihatdan, balki hozirgi kunda ta’lim tizimini takomillashtirish va tarixiy
tajribalarni tahlil qilish uchun ham muhim ahamiyatga ega.Bundan tashqari,
Turkiston davridagi maorif siyosati mahalliy aholi va rus ma’muriyati
o‘rtasidagi munosabatlarni, jamiyatning madaniy o‘zgarishlarini, ijtimoiy
qatlamlarning rivojlanishini tushunishga yordam beradi. Shu sababli, bu mavzu
o‘rganish orqali zamonaviy ta’lim siyosatidagi xatoliklar va muvaffaqiyatlar
tahlil qilinishi mumkin.P rezident imiz Shavkat Mirziyoyevning ta’kidlashicha,
“Ta’lim-tarbiya – bu bizning kelajagimiz, hayot-mamot masalasi. Shu bois, bu
sohadagi islohotlarni kechiktirishga haqqimiz yo‘q 1
” Shuningdek, mavzu ilmiy
jihatdan Markaziy Osiyo tarixshunosligi, pedagogika va siyosatshunoslik
sohalari uchun qimmatli bo‘lib, hududdagi ta’lim tizimining rivojlanish
strategiyasini aniqlash imkonini beradi.
Mazkur mavzu dolzarb ekanligi shuningdek, hududning o‘tmishdagi siyosiy
va madaniy o‘zgarishlarini tahlil qilish, xalqning maorif darajasini baholash va
1
Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 28-yanvardagi maktab ta’limini rivojlantirish
masalalari yuzasidan o‘tkazilgan videoselektor yig‘ilishidagi nutqi. Manba: Yuz.uz

4zamonaviy ta’lim siyosatida tarixiy tajribalarni hisobga olish uchun zarur. Shu
bilan birga, mavzu bugungi kunda mahalliy ta’lim tizimini rivojlantirish, yangi
metodlar joriy qilish va ta’lim sifati samaradorligini oshirishga hissa qo‘shadi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi Turkiston general gubernatorligida
maorif siyosati mavzusi tarixiy tadqiqotlarda keng o‘rganilgan, lekin ba’zi
jihatlari hali ham mukammal tahlil qilinmagan. Shu mavzu bo‘yicha Rossiya
arxiv hujjatlari, mahalliy tarixshunoslik asarlari va zamonaviy ilmiy maqolalar
mavjud. Ular orqali maorif siyosatining shakllanishi, rivojlanishi va
amaliyotdagi natijalari tahlil qilingan. Tarixiy manbalar maktablar soni, o‘quv
dasturlari, o‘qituvchilar tayyorlash va mahalliy aholiga ta’lim berish jarayonini
batafsil ko‘rsatadi. Shuningdek, mahalliy maktablar va madrasalarning
faoliyati, ular orqali olingan natijalar va yuzaga kelgan muammolar haqida
ma’lumotlar mavjud. Biroq, mavzu hali ham ayrim jihatlari bilan to‘liq
yoritilmagan. Masalan, mahalliy aholi bilan o‘quv jarayoni o‘rtasidagi
munosabat, ta’lim siyosatining ijtimoiy ta’siri, madaniy integratsiya va mahalliy
an’anaviy ta’lim tizimiga ta’siri bo‘yicha chuqur tadqiqotlar yetarli emas. Shu
sababli, mavzuni chuqur o‘rganish, tarixiy manbalarni tahlil qilish va
zamonaviy ilmiy tadqiqotlar bilan solishtirish muhimdir.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy
ahamiyati Turkiston general gubernatorligida maorif siyosatini o‘rganish orqali
Markaziy Osiyoda ta’lim tizimining tarixiy jarayonlarini chuqurroq tushunishga
yordam beradi. U davr maktablari, madrasalari va boshqa o‘quv muassasalari
faoliyati, dars dasturlari va pedagogik metodlarni tahlil qilish imkonini beradi.
Shu orqali tarixiy jarayonlarning ijtimoiy, siyosiy va madaniy kontekstdagi
o‘rnini aniqlash mumkin bo‘ladi.Nazariy jihatdan, ish Markaziy Osiyo
tarixshunosligi, pedagogika tarixi va siyosatshunoslik sohalariga qo‘shimcha
ilmiy material beradi. Turkiston general gubernatorligi davrida amalga
oshirilgan maorif siyosati va uning natijalari zamonaviy tadqiqotlarda ta’lim
siyosatini shakllantirishda manba sifatida xizmat qilishi mumkin.

5Amaliy ahamiyati esa nafaqat tarixiy tahlil bilan cheklanib qolmay, balki
hozirgi kunda ta’lim tizimini rivojlantirish, o‘quv dasturlarini takomillashtirish
va pedagogik metodlarni joriy etishda qo‘llanilishi mumkin. Shu bilan birga,
mahalliy aholi va ta’lim muassasalari o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni
o‘rganish orqali jamiyatda bilim darajasini oshirish, ta’limning samaradorligini
aniqlash va kelgusida strategik rejalarni ishlab chiqish imkoniyati yuzaga
keladi.Shuningdek, ish orqali mahalliy va hududiy tarixiy tajribalarni tahlil
qilib, imperiya siyosati ostida ta’lim tizimining qiyinchiliklari, muvaffaqiyatlari
va pedagogik yondashuvlarni o‘rganish mumkin. Bu esa bugungi kunda ta’lim
siyosatini ishlab chiqishda tarixiy tajribalarni inobatga olishga yordam beradi.
Kurs ishining ob’ekti – Turkiston general gubernatorligida maorif tizimi
va uning rivojlanish jarayonlari.
Kurs ishining predmeti – maorif sohasida olib borilgan siyosat, uning
shakllanishi, amalga oshirilishi va natijalari.
Kurs ishining maqsadi – Turkiston general gubernatorligida maorif
siyosatini tarixiy manbalar asosida o‘rganish, uning ijtimoiy, madaniy va
siyosiy ta’sirini tahlil qilish.
Kurs ishining Vazifalar i
 Turkiston general gubernatorligida maorif tizimining tashkil etilishi va
rivojlanishini o‘rganish;
 Mahalliy maktablar va o‘quv muassasalarining faoliyati haqida tahlil qilish;
 Maorif siyosatining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy natijalarini aniqlash;
 Mavzuga oid tarixiy manbalarni va ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish;
 Mavzuning dolzarb jihatlari va kelgusidagi tadqiqotlar uchun tavsiyalar
ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir
bobda uch bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

6I. BOB: Turkiston general gubernatorligi davrida maorif siyosatining
shakllanishi
1.1. Turkiston general gubernatorligining tashkil topishi va boshqaruv
tizimi
Turkiston general gubernatorligi 1886-yilda tashkil etilgan bo‘lib, Rossiya
imperiyasi tomonidan Markaziy Osiyodagi hududlarni boshqarish va nazorat
qilish maqsadida yaratilgan. Bu hudud Samarqand, Buxoro, Farg‘ona vodiysi,
Toshkent va boshqa shaharlardan iborat bo‘lib, siyosiy, iqtisodiy va madaniy
jihatdan strategik ahamiyatga ega edi.
Tashkil etilganidan so‘ng, general gubernator hududdagi barcha ma’muriy
hokimiyatni birlashtirib, markaziy hukumati siyosatini amalga oshirish bilan
shug‘ullangan. Uning zimmasiga harbiy, moliya va ta’lim sohalaridagi nazorat
vazifalari ham yuklatilgan. Shu bilan birga, hududdagi mahalliy boshliqlar bilan
ishlash, ijtimoiy tartibni saqlash va aholi bilan aloqa o‘rnatish ham asosiy
vazifalaridan biri bo‘lgan. 2
Turkiston general gubernatorligi davrida maorif siyosatini tashkil etishda
boshqaruv tizimi markaziy imperiya siyosatiga moslashtirilgan. Ta’lim tizimi
asosan rus maktablari va imperiya standartlariga moslashtirilgan o‘quv
dasturlari orqali shakllantirilgan. Shu bilan birga, mahalliy madrasalar va xalq
ta’lim muassasalari ham nazorat ostida bo‘lgan.
Boshqaruv tizimi bir qator organlardan iborat bo‘lib, general gubernator
boshqaruvning yuqori markazi sifatida qarorlar qabul qilgan. Hududiy
boshqaruv esa okrug va tuman darajasida tashkil etilgan bo‘lib, har bir hududda
ta’lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy masalalarni kuzatib borish mas’uliyatiga
ega bo‘lgan.
Maorif sohasida siyosiy nazorat ayniqsa muhim bo‘lib, rus imperiyasi
mahalliy aholining rus tilini o‘rganishi va imperiya madaniyatiga integratsiya
2
Abdirashidov, Z. Yangi ta’lim tizimi uchun kurash. Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Universiteti nashriyoti, 2022, b. 12–56.

7qilinishini maqsad qilgan. Shu sababli, barcha maktablar va o‘quv muassasalari
ma’lum standartlar va darsliklar asosida ishlashga majbur bo‘lgan.Bundan
tashqari, general gubernatorlikning tashkil topishi bilan mahalliy aholining
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotiga ta’sir kuchaygan. Bu davrda ta’lim tizimi
nafaqat bilim berish, balki siyosiy va ideologik vosita sifatida ham ishlatilgan.
Bosib olingan hududlarda imperiya hukmronligini o‘rnatish, mustahkam
o‘rnashib olish, istilo qilingan joylarni qo‘ldan chiqarmaslik uchun, eng avvalo,
mustamlakachilar o‘zlariga mos boshqaruv tartiblarini ishlab chiqishi va uni
o‘lkada joriy qilishi kerak edi. Mustamlakachilik siyosatining to‘liq amalga
oshirilishida boshqaruv tartiblari asosiy tayanch hisoblangan. Boshqaruv
tartiblari istilochilik yurishlari bilan birga turli ko‘rinishlarda tashkil qilinib,
tajriba-sinovlardan o‘tkazilgan holda o‘zgartirib borilgan. Rossiya
imperiyasining O‘rta Osiyoda olib borgan bosqinchilik siyosatining davom
ettirilishi natijasida mustamlakaga aylantirilgan hududlar kengayib borgan.
Bosib olingan hududlarni boshqarish tartiblari va uning qanday bo‘lishi
kerakligi masalasi juda ko‘p hamda uzoq vaqt imperiya hukmron doiralarida
turli soha vakillari ishtirokida muhokama qilingan. Ushbu masalani hal qilishda
ehtiyotkorlik bilan uzoqni ko‘zlab ish ko‘rish, hech nimada tavakkal qilmaslik
tamoyiliga tayangan holda ish olib borilgan. Turkiston general-gubernatori S.
M. Duxovskoy (1898–1901): Turkiston o‘lkasi boshqa o‘lkalarga nisbatanʻʻ
tarixiy o‘tmishi, etnografik xususiyatlarini hisobga olgan holda alohida e’tibor
berilishini talab qiladi , — degandi. Podsho hukumati Toshkentni bosib
ʼʼ
olgandan so‘ng, 1865-yil 6-avgustda Aleksandr II Turkiston viloyatini idora
ʻʻ
qilish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom ni tasdiqlaydi.
ʼʼ 3
Boshqaruv harbiy zobitlar qo‘liga o‘tadi.
Ushbu nizomda boshqaruv tizimi Harbiy-xalq boshqaruvi nomi bilan
ʻʻ ʼʼ
gubernator qo‘lida harbiy va fuqarolik ishlari mujassamlashtiriladi.
3
Eshpulatova, N. XX asr boshida Turkistonning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy ahvoli.
Tashkent: O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi nashriyoti, 2023, b. 45–78.

8Viloyat bo‘limlarga bo‘linib, ularning boshliqlari bir vaqtning o‘zida harbiy
komendant ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan
nazorat qiluvchi mustamlakachi hukumat vakillaridan tayinlanadigan
boshqaruvchilar bo‘ysungan. 1908–1910-yillarda Turkiston o‘lkasini podsho
topshirig‘i bilan taftish qilgan senator K. Palen ta’kidlaganidek, o‘lkada engʻʻ
kichik ahamiyatga ega bo‘lgan boshqaruv ham harbiy boshliqlar qo‘lida
ʼʼ
bo‘lgan. Mahalliy aholi vakillariga boshqaruvning eng quyi bosqichidagi
lavozimlar berilgan. Bularga volost boshliqlari (mingboshilar), qishloq
oqsoqollari, ovul boshliqlari, qozi, biy va ularning yordamchilari kirgan.
General-gubernatorlik devoni katta vakolatlarga ega bo‘lgan asosiy ijrochi
organ hisoblangan. Rossiya imperiyasidagi hech bir gubernada bunday katta
vakolatga ega bo‘lgan boshqaruv organi mavjud bo‘lmagan. Turkiston o‘lkasi
ma’muriy-hududiy jihatdan viloyatlarga bo‘linib, ularni o‘z qo‘lida fuqarolik va
harbiy hokimiyatni birlashtirgan harbiy gubernatorlar boshqargan. Viloyatlar
uyezdlarga bo‘linib, ular harbiy zobitlar boshqaruvida bo‘lgan. Uyezdlar
uchastkalarga, volostlarga, qishloq va ovullarga bo‘lingan. Uchastkalarni
uchastka pristavlari boshqargan. Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoning bosib
olingan hududlarida o‘z hukmronligini saqlab qolish, uni mustahkamlashni
birinchi darajali vazifa hisoblagani uchun dastlab boshqaruv sohasida katta
o‘zgarishlarni amalga oshirmagan. Yuqori organlar nazoratida bo‘lgan mahalliy
aholi vakillaridan iborat quyi boshqaruv organlari va soliq tizimi saqlab
qolingan. Quyi boshqaruvning saqlab qolinishiga asosiy sabab mahalliy
aholining ichki hayotiga dastlabki davrda keskin aralashish va aholining
an’anaviy turmush tarziga katta o‘zgartirishlar kiritish salbiy oqibatlarni keltirib
chiqarishi mumkin edi.
Bundan tashqari yangi bosib olingan yerlarda hali qarshilik va norozilik
harakatlari davom etayotgani, boshqaruv tizimida faoliyat olib boruvchi
odamlar bo‘lmagani, o‘lka sharoitini to‘liq bilmasliklari dastlabki vaqtda
mahalliy aholi vakillarining quyi boshqaruvda ishtirok etishiga yo‘l bergan.

9Quyi boshqaruv tizimining saqlab qolinishi o‘lka ma’muriyatiga imperiya
manfaatlari uchun xizmat qiladigan, o‘lkadagi sharoitlarni yaxshi biladigan
mahalliy aholi vakillaridan o‘zlariga eng ishonchli bo‘lgan kishilarni topish
muammosini ko‘ndalang qo‘yardi. Uni hal qilishda imperiya hukumati
Turkiston dagi hukmronlikning dastlabki vaqtidayoq ishlab chiqilgan saylov
tizimi yordam berdi.
General-gubernator qarorgohi. Toshkent. XIX asr.
Uyezdlar volostlarga, volostlar o‘troq aholi yashaydigan hududlarda
qishloqlarga, chorvador aholi yashaydigan hududlarda esa ovullarga bo‘lindi.
Boshqaruv tizimining quyi bosqichida volost boshlig‘i, qishloq oqsoqoli, ovul
boshlig‘i, xalq sudyalari va ularning yordamchilari, ariq oqsoqoli, mirob,
o‘nboshi, ellikboshi kabi lavozimlarda yerlik aholi vakillari ish olib borgan.
1867-yilgi Nizom loyihasi asosida o‘troq aholi bir bosqichli tizim shaklida,ʻʻ ʼʼ
ya’ni oqsoqolliklarga, chorvador aholi esa ikki bosqichli tizim ko‘rinishidagi
volost va ovullarga birlashtirilgan. 1867-yilgi Nizom loyihasi asosida o‘troq
ʻʻ ʼʼ
aholi bir bosqichli tizim shaklida, ya’ni oqsoqolliklarga, chorvador aholi esa
ikki bosqichli tizim ko‘rinishidagi volost va ovullarga birlashtirilgan.
Mustamlakachilik boshqaruvining xususiyatlari
O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi bilan bir vaqtda
uni kelgusida qanday boshqarish va o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanish hal
qilib borilgan. Shunga ko‘ra Turkiston o‘lkasi bosib olingan davrdan boshlab
to‘liq mustamlaka sifatida boshqaruv tartiblariga asoslangan ma’muriy-hududiy
birliklar va ularning boshqaruv tartiblari joriy qilib borilgan. Uning asosiy
maqsadi mahalliy aholini qattiq nazoratda va tobelikda ushlab turishga
qaratilgandi. Joriy qilingan boshqaruv tartiblari to‘liq ravishda harbiy tartiblarga
asoslanib, o‘lkada imperiyaning siyosiy va iqtisodiy hukmronligini o‘rnatishga
qaratilgandi. O‘rta Osiyoda Rossiya imperiyasi hukumatining yana bir asosiy
maqsadi bu — imperiyaning markaziy rayonlaridan bu yerlarga aholini
ko‘chirib keltirib joylashtirish bo‘lgan. O‘lka ma’muriyati ko‘chirib keltirilgan

10aholiga erkin yashashi va xavfsiz turmush kechirishi uchun yetarli imkoniyatlar
yaratib berishga harakat qildi. Ko‘chirib keltirilganlar yerlar va kerakli
mablag‘lar bilan ta’minlangan. Aholini ko‘chirib keltirib joylashtirishdan yana
bir maqsad o‘lkada mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishda qo‘shimcha
tayanch kuchlarga ega bo‘lish edi. Bu siyosat mahalliy aholini ruslashtirish
imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan tadbir bo‘ldi.
Turkiston o‘lkasining ma’muriy-hududiy bo‘linishi va boshqaruvi
O‘rta Osiyoda bosib olingan hududlar ma’muriy jihatdan bo‘linib, ular to‘liq
harbiy zobitlar qo‘l ostida bo‘lgan. 1877-yilda Toshkentda Shahar nizomiʻʻ ʼʼ
joriy etilgan bo‘lib, unga muvofiq shahar boshqaruvi Dumaga o‘tgandi.
Duma a’zolarining 1/3 qismi Eski shahar qismidan, 2/3 qismi esa Yangi shahar
qismidan saylangan. Bunga ko‘ra, shaharning 80 ming mahalliy aholisidan 21
ta deputat, 3900 nafari, asosan, ruslardan iborat aholidan esa 48 ta deputat
qatnashgan. Shahar xo‘jaligiga oid barcha ishlar Duma qo‘lida bo‘lgan.
Dumaga rahbarlik qiluvchi shaxs general-gubernator tavsiyasi bilan harbiy
vazir tomonidan tasdiqlangan.
Viloyat boshqaruvi
1886-yil 12-iyulda imperator Aleksandr III tomonidan yangi Turkiston
ʻʻ
o‘lkasini idora qilish to‘g‘risidagi Nizom tasdiqlandi. Mazkur Nizomning
ʼʼ
asosiy maqsadi o‘lkada ma’muriy boshqaruvni mustahkamlash va yerdan
foydalanish tartiblarini o‘zgartirishdan iborat bo‘lgan. Nizomga muvofiq
Zarafshon okrugi Samarqand viloyatiga aylantirildi. Xo‘jand, Jizzax,

11Kattaqo‘rg‘on, Samarqand uyezdlari uning tarkibiga kiritildi. Qurama
uyezdining nomi Toshkent uyezdi deb o‘zgartirildi. 1886-yilda Turkiston
general-gubernatorligining umumiy hududi 1,7 million kv. km bo‘lib,
aholisining soni 5,2 million kishidan iborat bo‘lgan. O‘zbeklar va boshqa tub
xalqlar 1897-yilda 5 millionga, 1911-yilda esa qariyb 6 millionga yetgan. Rus
aholisining umumiy soni ukrainlar va beloruslarni ham qo‘shib hisoblaganda
1897-yilda 197 ming kishini, 1911-yilda esa 400 ming kishini tashkil qildi.
Podsho hukumati hamisha ko‘chirib keltirilganlar sonining ortib borishiga
qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirib bordi. Ular mustamlaka siyosatini
amalga oshirishda tayanch bo‘lib xizmat qilishi lozim edi. 1886-yildagi
Nizom ga muvofiq Turkiston general-gubernatorligining ma’muriyʻʻ ʼʼ
boshqaruvi yangi idora — Turkiston general-gubernatori Kengashi bilan
to‘ldirilgan. Viloyat harbiy gubernatorlari, general-gubernator devoni
boshqaruvchisi, Turkiston harbiy okrugi shtabi boshlig‘i bu Kengashning
doimiy a’zolari bo‘lishgan. Buxoroda esa 1885-yil Rossiya imperatorining
siyosiy agentligi faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Uning ruxsatisiz Buxoro amiri tashqi
va ichki siyosatda mustaqil ish olib borolmagan.
1.2. Maorif sohasida olib borilgan dastlabki siyosiy chora-tadbirlar
Turkiston general gubernatorligi 1886-yilda tashkil topganidan so‘ng,
Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda o‘z ta’lim siyosatini amalga oshirishga
kirishdi. Bu jarayonning dastlabki bosqichlarida maorif sohasida bir qator
siyosiy chora-tadbirlar amalga oshirildi.
Ta’lim tizimining tashkil etilishi
1886-yilda Turkiston general gubernatorligi tashkil etilganidan so‘ng,
Rossiya imperiyasi hududda o‘z ta’lim tizimini yaratishga kirishdi. Bu
jarayonning asosiy maqsadi mahalliy aholini rus tiliga o‘rgatish, rus madaniyati
va imperiya siyosatini targ‘ib qilish edi. Shu sababli, ta’lim tizimi dastlab
Toshkent va Samarqand kabi markaziy shaharlar bilan cheklangan bo‘ldi.

12Dastlabki bosqichda, 1884-yilda Toshkentda birinchi rus-tuzem maktabi
ochildi. Ushbu maktabda rus tili, matematika, tabiiy fanlar va tarix fanlari
o‘qitila boshlandi. Maktabning asosiy vazifasi mahalliy yoshlarni rus tilida
so‘zlashish, yozish va o‘qish ko‘nikmalariga ega qilish edi. Shu bilan birga,
maktabda o‘qituvchilar sifatida ko‘pincha rus kadrlar jalb qilindi, mahalliy
o‘qituvchilar esa cheklangan miqdorda ishlashga ruxsat berildi. 4
Rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi bilan birga, imperiya hukumati
o‘quv dasturlarini ham ishlab chiqdi. Dasturlar mahalliy an’anaviy ta’lim tizimi
bilan mos kelmaydigan tarzda tuzildi. Masalan, matematika va tabiiy fanlar
alohida fan sifatida o‘qitildi, diniy fanlar esa minimal darajada kiritildi. Bu esa
mahalliy maktablar bilan rus-tuzem maktablari orasida bilim farqini yuzaga
keltirdi.Shuningdek, 1890-yillarda maktablar soni ko‘paytirildi va ularni
moliyalashtirish uchun byudjet ajratildi. Shu davrda Toshkent, Samarqand,
Farg‘ona, Kokand va Buxoro shaharlarida yangi rus-tuzem maktablari ochila
boshlandi. 1905-yilga kelib, Turkistonning deyarli barcha markaziy
shaharlarida rus-tuzem maktablari mavjud edi. Har bir maktabda darslar kuniga
besh-olti soatdan olib borildi va dars soatlari qat’iy nazorat qilindi. O‘quv
dasturlari asosiy fanlar – rus tili, matematika, tabiiy fanlar, tarix va
geografiyadan iborat edi. Shu bilan birga, rus imperiyasi siyosati ta’limga
bevosita aralashib, maktablarda siyosiy propagandani ham amalga
oshirdi.Maktablarning tashkiliy tizimi ham markazlashgan bo‘lib, general
gubernator va uning yordamchilari tomonidan nazorat qilindi. Hududiy
boshqaruv maktablarning faoliyatini kuzatib, o‘quv dasturlariga rioya
qilinishini ta’minladi. Shuningdek, o‘qituvchilarni tayyorlash va ularning
malakasini oshirish uchun maxsus pedagogika kurslari tashkil etildi.
Ta’lim tizimining tashkil etilishi bilan birga, maktablarda o‘quv materiallari
va darsliklar ta’minlandi. Shu davrda darsliklar asosan rus tilida edi va mahalliy
4
Eshpulatova, N. XX asr boshida Turkistonning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy ahvoli.
Tashkent: O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi nashriyoti, 2023, b. 45–78.

13tilga tarjima qilinmagan. Bu esa mahalliy aholi orasida ta’lim olish imkoniyatini
cheklab qo‘ydi.Dastlabki rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi mahalliy
aholida turli qarama-qarshi munosabatlarni keltirib chiqardi. Ba’zi oilalar
farzandlarini maktablarga yuborishga qarshi bo‘ldi, chunki ular ta’limning
mahalliy an’analar va diniy qadriyatlar bilan ziddiyatga kelishidan xavotirlandi.
Shu bilan birga, boshqa oilalar farzandlarini rus-tuzem maktablarida o‘qitish
orqali kelajakda imkoniyatlarni kengaytirishga umid qilishdi. 5
2. Ta’lim dasturlarining ishlab chiqilishi Turkiston general gubernatorligi
hududida ta’lim dasturlari ishlab chiqildi va joriy etildi. Bu dasturlar rus ta’lim
tizimi asosida tuzilgan bo‘lib, mahalliy an’analar va madaniyatni inobatga
olmagan holda amalga oshirildi. Dasturlar rus tilini o‘rganish, rus madaniyatini
targ‘ib qilish va mahalliy aholining ruslashtirilishini maqsad qilgan edi. 6
3. Mahalliy maktablarning faoliyatiga ta’sir Mahalliy maktablar, jumladan
madrasalar, Rossiya imperiyasining ta’lim siyosati ostida faoliyat yuritdi. Bu
maktablarda diniy ta’lim berish davom ettirildi, ammo rus ta’lim tizimi bilan
integratsiya qilishga harakat qilindi. Mahalliy maktablarning faoliyati
cheklangan bo‘lib, ular ko‘pincha rus-tuzem maktablaridan past darajada edi.
4. Ta’lim sohasida kadrlar tayyorlash Turkiston general gubernatorligi
hududida ta’lim sohasida kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berildi. Dastlabki
bosqichda, rus-tuzem maktablarini bitirgan mahalliy yoshlar o‘qituvchi sifatida
ishga qabul qilindi. Keyinchalik, o‘qituvchilarni tayyorlash uchun maxsus
pedagogika institutlari tashkil etildi. Bu institutlarda rus tilini biladigan, rus
madaniyatini tushunadigan kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berildi.
5. Ta’lim sohasida moliyaviy va tashkiliy chora-tadbirlar
5
Xoliqova, R. Jadidlarning ma’rifiy faoliyati. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti
nashriyoti, 2022, b. 34–89.
6
Baxromjonov, X. Turkiston general-gubernatorligidagi tub o‘zgarishlar. Almaty: Abay
nomidagi Qozog‘iston Milliy Universiteti nashriyoti, 2024, b. 10–65.

14Ta’lim tizimini rivojlantirish uchun moliyaviy va tashkiliy chora-tadbirlar
amalga oshirildi. Maktablar uchun byudjet ajratildi, o‘qituvchilar uchun maosh
belgilandi. Shuningdek, maktablar uchun o‘quv materiallari, darsliklar va
boshqa zarur jihozlar ta’minlandi. Biroq, bu chora-tadbirlar ko‘pincha rus ta’lim
tizimi asosida amalga oshirildi va mahalliy ehtiyojlarga to‘liq javob bermadi.
6. Ta’lim siyosatining ijtimoiy ta’siri
Ta’lim siyosati mahalliy aholi orasida ijtimoiy o‘zgarishlarga olib keldi.
Yangi ta’lim tizimi orqali rus tilini biladigan, rus madaniyatini tushunadigan
yoshlar paydo bo‘ldi. Bu yoshlar o‘z vaqtida davlat idoralarida, maktablarda va
boshqa sohalarda ishlashga jalb qilindi. Shuningdek, ta’lim siyosati orqali
mahalliy an’analar va madaniyatni ruslashtirishga harakat qilindi.
7. Jadidchilik harakatining boshlanishi 1905–1907-yillardagi inqilobiy
harakatlar Turkiston general gubernatorligiga ham ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda
jadidchilik harakati kuchayib, yangi ta’lim tizimi yaratish, ruslashtirish
siyosatiga qarshi kurashish maqsadida faoliyat yuritdi. Jadidlar yangi maktablar
ochish, yangi darsliklar yaratish va ta’limni isloh qilishni maqsad qilgan edi.
8. Jadid maktablarining tashkil etilishi Jadidchilik harakati davomida yangi
maktablar tashkil etila boshlandi. Bu maktablarda yangi darsliklar asosida
ta’lim berildi, rus tilini o‘rganish va rus madaniyatini o‘rganishga alohida
e’tibor berildi. Jadid maktablari mahalliy an’analar va madaniyatni inobatga
olgan holda ta’lim berishga harakat qildi.
9. Jadidchilik harakatining ta’lim siyosatiga ta’siri Jadidchilik harakati
ta’lim siyosatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Yangi ta’lim tizimi yaratildi,
ruslashtirish siyosatiga qarshi kurashish boshlandi. Jadid maktablari orqali
mahalliy aholi orasida yangi ta’lim tizimi haqida xabardorlik oshdi. Bu harakat
ta’lim sohasida islohotlar amalga oshirilishiga zamin yaratdi.
10. Ta’lim siyosatining rivojlanishi va natijalari Turkiston general
gubernatorligi davrida ta’lim siyosati rivojlanib, yangi tizimlar yaratildi. Biroq,
bu tizimlar ko‘p jihatdan ruslashtirish siyosatiga asoslangan bo‘lib, mahalliy

15ehtiyojlarga to‘liq javob bermadi. Jadidchilik harakati orqali yangi ta’lim tizimi
yaratish bo‘yicha harakatlar amalga oshirildi. Bu jarayonlar Turkistonning
ta’lim tarixida muhim o‘rin tutadi.
1.3. Maorif siyosatining asosiy maqsadlari va ideologik yo‘nalishi
Turkiston general gubernatorligi tashkil etilganidan keyin mintaqada maorif
sohasida olib borilgan siyosatning asosiy maqsadlari va ideologik yo‘nalishlari
Rossiya imperiyasining siyosiy, madaniy va ijtimoiy maqsadlari bilan
chambarchas bog‘liq edi. Maorif siyosati Turkiston hududida rus madaniyatini
yoyish, mahalliy aholini imperiya ijtimoiy tizimiga moslashtirish va din ta’sirini
kamaytirish kabi asosiy vazifalarni ko‘zlagan. 7
Birinchidan, maorif siyosatining asosiy maqsadlaridan biri mahalliy
aholining rus tilini o‘rganishini ta’minlash edi. Bu orqali mahalliy aholining
siyosiy va madaniy integratsiyasi amalga oshirilishi, ularning imperiya
hukumatiga sodiqligi mustahkamlanishi nazarda tutilgan. Turkiston general
gubernatori Genri Pem va keyingi rahbarlar rus tilini asosiy o‘quv tili sifatida
joriy etishga alohida e’tibor qaratdilar. Shu bilan birga, rus maktablarining
tarmog‘ini kengaytirish orqali rus madaniyati va dunyoqarashini mahalliy
aholiga singdirishga harakat qilindi.
Ikkinchidan, maorif siyosati diniy ta’limni cheklash va uning o‘rnini
dunyoviy, ilmiy va texnik bilimlar bilan to‘ldirishga qaratilgan edi. Turkistonda
ko‘p asrlik medresa tizimi mavjud bo‘lib, u yerda asosan diniy ta’lim berilgan.
General gubernatorlik siyosati medresalarning ta’sirini kamaytirish, ularni
nazorat ostiga olish va ularni dunyoviy maktablarga aylantirishga yo‘naltirilgan
edi. 1896 yilda medresalarga nisbatan qator cheklovlar joriy qilindi, bu esa
mahalliy diniy boshqaruv organlari va olimlar orasida norozilikka sabab bo‘ldi.
Uchinchidan, maorif siyosati doirasida mahalliy aholi orasida zamonaviy,
Rossiya va Yevropa ta’lim tizimlariga mos keladigan bilimlarni tarqatish
7
Xoliqova, R. Jadidlarning ma’rifiy faoliyati. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti
nashriyoti, 2022, b. 34–89.

16muhim vazifa sifatida belgilandi. Bu o‘z navbatida iqtisodiy va texnik sohalarda
mutaxassislarni tayyorlashni ta’minlash, mahalliy ijtimoiy strukturalarni
modernizatsiya qilish uchun zarur edi. 1895 yilda tashkil etilgan o‘qituvchilar
maktablari va yangi o‘quv dasturlari aynan shu maqsadni ko‘zlagan.
To‘rtinchidan, maorif siyosatining ideologik yo‘nalishi Rossiya
imperiyasining milliy siyosati bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, unda mahalliy
millatlarning ruslashtirilishi, imperiya hukumatining ta’sir doirasini
kengaytirish asosiy o‘rin tutgan. Maorif tizimi orqali mahalliy aholi orasida
Rossiya imperiyasi tuzumining ijtimoiy-siyosiy prinsiplarini singdirish,
imperiyaning mustahkamligini ta’minlash ko‘zlangan edi. Bu jarayonda rus
madaniyati, tarixi va qonunlari ta’lim dasturlarining markaziy qismiga
aylantirildi. 8
Beshinchidan, maorif siyosatida ayollar ta’limiga e’tibor ortib bordi, biroq
bu sohada ham asosiy maqsad ayollarni oilaviy va ijtimoiy hayotga rus
madaniyati va qadriyatlari asosida tayyorlash edi. Turkiston general
gubernatorligida ayollar uchun birinchi rus maktablari 1900-yillarning
boshlarida ochila boshladi va bu yangi siyosatning qismiga aylandi. Turkiston
general gubernatorligida maorif siyosatining asosiy maqsadlari mahalliy
aholining rus tilini o‘rganishi, diniy ta’limning cheklanib, dunyoviy ta’limning
rivojlanishi, imperiya siyosatini targ‘ib qilish va mahalliy ijtimoiy tizimni rus
madaniyati asosida qayta shakllantirish edi. Bu siyosat o‘ziga xos ideologik
yo‘nalish bilan tavsiflangan bo‘lib, u Rus imperiyasining markazlashgan,
ruslashtiruvchi siyosatiga mos kelardi.Bundan tashqari, Turkiston general
gubernatorligida olib borilgan maorif siyosati mahalliy aholi hayotining turli
jabhalariga, xususan, iqtisodiyot, madaniyat va ijtimoiy munosabatlarga ta’sir
ko‘rsatdi. Maorif sohasidagi bu o‘zgarishlar mintaqaning tarixiy rivojlanishida
8
Ruzimboyev, S. O‘zbek adabiyotshunosligining dolzarb muammolari. Urganch: Urganch
Davlat Universiteti nashriyoti, 2023, b. 50–102.

17muhim bosqich bo‘lib, keyinchalik Turkistonning milliy uyg‘onish harakatlari
va mustaqillik uchun kurash jarayonlariga ham ta’sir qildi.
Turkiston general gubernatorligi davrida maorif siyosati quyidagi
asosiy maqsad va yo‘nalishlarga ega edi:
 Mahalliy aholini ruslashtirish
 Rus madaniyati va imperiya siyosatini targ‘ib qilish;
 Ta’lim orqali ijtimoiy va siyosiy nazoratni kuchaytirish;
 Mahalliy kadrlar bazasini yaratish;
 Mahalliy madaniyat va an’analarni ruslashtirish orqali yangi avlodni
shakllantirish.
Ushbu siyosat nafaqat ta’lim jarayonini, balki mahalliy jamiyatning
ijtimoiy, siyosiy va madaniy tuzilishini keskin o‘zgartirdi. Shu bilan birga,
jadidchilik harakati orqali mahalliy madaniyat va ta’limni saqlashga intilish
yuzaga keldi.

18II. BOB: Turkiston maorif siyosatining amaliy natijalari va mahalliy
ziyolilar pozitsiyasi
2.1. Mahalliy aholining maorif siyosatiga munosabati
Turkiston general gubernatorligi davrida, ayniqsa XIX asr oxiri va XX asr
boshlarida, maorif siyosatining mahalliy aholi tomonidan qanday qabul qilinishi
va ulardagi munosabatlari o‘ta murakkab va ko‘p qirrali bo‘ldi. Rus
imperiyasining maorif sohasidagi siyosati Turkiston hududida mahalliy
madaniyat va an’analarni tubdan o‘zgartirishga qaratilgan bo‘lsa-da, bu
jarayonda mahalliy aholining reaksiyasi bir xilda bo‘lmadi. Mahalliy aholi
orasida maorif siyosatiga nisbatan turli qarashlar va munosabatlar shakllandi,
bu munosabatlar orasida qo‘llab-quvvatlash, qarshilik, ehtiyotkorlik va passiv
qarshilik kabi holatlar mavjud edi. 9
Xususan, maorif siyosatining dastlabki bosqichlarida, ya’ni 1886–1895
yillarda, mahalliy aholi orasida bu siyosatga nisbatan ko‘proq ehtiyotkor va
shubhali munosabat kuzatildi. Rossiya imperiyasi tomonidan mahalliy tilda
ta’lim beruvchi madrasalar faoliyatiga bosim o‘rnatilishi, rus tilini majburiy
o‘rganishga doir chora-tadbirlarning joriy etilishi, shuningdek, diniy ta’lim
muassasalarining cheklanishi mahalliy aholi orasida noroziliklarni kuchaytirdi.
Bu davrda ko‘plab mahalliy ziyolilar va diniy rahbarlar o‘z fikrlarini
ochiqchasiga aytishdan ko‘ra ehtiyotkorlik bilan yondoshdi. Masalan, mashhur
o‘zbek ziyosi va mutafakkiri Mirzo Abdullahi Qodiriyning (1852–1910)
asarlarida ta’limga bo‘lgan e’tibor mavjud bo‘lsa-da, u Rossiya maorif
siyosatining ayrim jihatlarini tanqid qilgan va mahalliy madaniyatni saqlab
qolish zaruratini ta’kidlagan.Shuningdek, mahalliy aholi orasida rus
maktablariga nisbatan salbiy munosabat paydo bo‘ldi. O‘zbek va boshqa
9
Abdurahmonov, A. Turkiston general-gubernatorligida maorif siyosati. Toshkent: Toshkent
Davlat Sharqshunoslik Universiteti nashriyoti, 2021, b. 15–60.

19mahalliy millatlar orasida rus tilini o‘rganishga majbur qilish va an’anaviy diniy
ta’limning ahamiyatini kamaytirish uchun kurash olib borildi. Bu jarayonda,
xususan, medresalar muallimlari va diniy arboblar katta rol o‘ynadi. Masalan,
Toshkent shahrida yashab ijod qilgan mashhur ma’rifatparvar va ruhoniy
Islomxon Xo‘ja Qo‘chqoriy (1863–1913) mahalliy diniy ta’limni saqlab
qolishga katta ahamiyat bergan shaxslardan biridir. U o‘z madrasasida
an’anaviy islomiy ta’limni davom ettirishga harakat qilgan va rus
maktablarining hududda kengayib borayotganiga nisbatan norozilik bildirgan.
Qo‘chqoriy o‘z asarlarida va nutqlarida mahalliy diniy ta’lim tizimining
muhimligini ta’kidlab, uni siyosiy va madaniy mustamlakachilik siyosatidan
himoya qilishni maqsad qilgan.
Xo‘ja Qo‘chqoriy 1863 yilda Toshkent viloyatida tug‘ilgan. U yoshlikdan
dinshunoslikka va madaniyatga katta e’tibor qaratgan. 1880-yillarning oxiri va
1890-yillarning boshlarida Turkistonda rus imperiyasining ta’lim sohasidagi
siyosati keskinlashgan paytda, Islomxon Qo‘chqoriy mahalliy madrasalarda
ta’lim berishni davom ettirish orqali rus maktablariga qarshi ma’rifiy kurash
olib bordi. U o‘z madrasasida nafaqat diniy, balki asosiy dunyoviy fanlar ham
o‘rgatilishini targ‘ib qildi, ammo bu jarayonni rus maktablarida amalga
oshirilayotgan assimilyatsiya siyosatidan farqli, milliy o‘zlikni saqlab qolish
maqsadida qildi.
Qo‘chqoriy o‘zining ta’lim siyosatiga qarshi norozilikni ko‘rsatganlar
qatoriga kirdi. U mahalliy aholining o‘z tilida va diniy an’analar asosida ta’lim
olish huquqini himoya qilish uchun kurashdi. Shuningdek, u 1896 yilda
chiqarilgan ba’zi ta’limga oid cheklovlar va rus maktablarining ustunligini
targ‘ib qiluvchi siyosatlarga qarshi jamoatchilik fikrini uyg‘otishga harakat
qildi.
Islomxon Qo‘chqoriy ta’lim sohasidagi siyosiy vaziyatga nisbatan tanqidiy
munosabatni asosan madrasalar faoliyatini davom ettirishda va ularni
zamonaviylashtirishga urinishda ko‘rsatdi. U diniy va dunyoviy bilimlarni

20uyg‘unlashtirish tarafdori bo‘lib, bu orqali mahalliy aholini mustamlakachilik
ta’siridan himoya qilish mumkinligini ishonardi.
Shu bilan birga, Islomxon Qo‘chqoriy rus maorif tizimining hududdagi
mahalliy madaniyatga va dinlarga bo‘lgan tahdidini yaqqol ko‘rib, bu siyosatga
qarshi madaniy va ma’rifiy kurash olib bordi. U Toshkent va atrofidagi
mahalliy aholi orasida madaniy uyg‘onishni targ‘ib qilish, diniy an’analarni
saqlab qolish va yoshlarni bu yo‘nalishda tarbiyalash uchun katta sa’y-
harakatlar qildi. Bu jihat uni Turkiston maorif siyosatida qarshilik ko‘rsatgan
muhim shaxsga aylantirdi. 10
Natijada, Islomxon Xo‘ja Qo‘chqoriy 1913 yilda vafot etganiga qaramay,
uning mahalliy diniy ta’limni himoya qilish va rus maktablariga qarshi
kurashish borasidagi faoliyati Turkiston maorif tarixida muhim o‘rin egallaydi
va keyingi avlodlar uchun namuna bo‘lib qolgan.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiston general gubernatorligida
maorif tizimi tubdan o‘zgarib, rus maktablari soni sezilarli darajada oshdi.
Ayniqsa, 1890-yillarning oxiri va 1900-yillarning boshlarida Samarqand,
Toshkent, Buxoro kabi yirik shaharlar maorif markazlariga aylanishi mahalliy
yosh ziyolilar orasida yangi bilimlarga bo‘lgan qiziqishni oshirdi. Shu davrda
Turkistondagi rus maktablarida o‘qish imkoniyati paydo bo‘lib, bu imkoniyatni
qo‘lga kiritgan yoshlar orasida rus tilida ta’lim olish va Yevropa ilm-fanlarini
o‘rganish istagi kuchaygan edi.
O‘sha davrda mahalliy ziyolilar orasida zamonaviy maorifga bo‘lgan
munosabat ikki tomonlama bo‘ldi: bir tomondan, ular milliy madaniyat va
an’analarni saqlash zaruratini ta’kidlagan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, rus
maktablaridagi bilimlarni o‘zlashtirish orqali jamiyatni rivojlantirish va millat
taraqqiyotiga xizmat qilish mumkin deb hisobladilar. Bu yangi oqim
“jadidchilik” harakati shakllanishiga olib keldi. Jadidlar rus ta’limi va ilmiy
10
Mavlonov, M. Jadidchilik harakati va uning ta’lim tizimidagi o‘rni. Buxoro: Buxoro Davlat
Universiteti nashriyoti, 2020, b. 30–75.

21yondoshuvlarni o‘zlashtirishni o‘z maqsadlariga erishish uchun zarur deb
bildilar.
Xususan, Samarqand va Toshkent shaharlarida jadid harakatining yetakchi
vakillari, masalan, Abdurauf Fitrat va Munavvarqori Yusufxon, rus
maktablarida o‘qib, zamonaviy ilm-fan va maorif uslublarini o‘zlashtirishga
harakat qildilar. Abdurauf Fitrat 1886 yilda Samarqand viloyatining Qibray
tumanida tug‘ilgan bo‘lib, u dastlab mahalliy maktablarda o‘qidi, keyinchalik
rus maktablarida tahsil oldi. Fitrat o‘zining ilmiy faoliyati davomida rus tilini
puxta o‘zlashtirib, Yevropa va Rossiya ta’lim tizimlarini o‘rganishga katta
e’tibor qaratdi. U nafaqat maorif sohasida, balki adabiyot, tarix va siyosatda
ham faol bo‘lib, milliy uyg‘onish va modernizatsiya tarafdori sifatida tanildi.
Munavvarqori Yusufxon (1878–1920) ham o‘z davrining mashhur
ziyolilaridan biri bo‘lib, u Toshkentdagi rus maktablarida tahsil olib, yangi
pedagogik metodlarni o‘rganishga intildi. Yusufxon milliy ta’limni
rivojlantirish uchun rus maorifining afzalliklarini tan oldi va o‘zbek ta’lim
tizimini modernizatsiyalashga harakat qildi. Uning maqsadi o‘zbek yoshlarini
nafaqat diniy, balki dunyoviy bilimlar bilan ta’minlash edi.
1890–1900 yillarda Turkiston general gubernatorligi maorif siyosati ostida
ochilgan rus maktablari nafaqat ilmiy bilimlarni berishga, balki mahalliy
yoshlarni rus madaniyati va dunyoqarashiga moslashtirishga xizmat qildi. Shu
bilan birga, bu maktablarda o‘qigan yoshlar, xususan, Fitrat va Yusufxon kabi
shaxslar, keyinchalik Turkistonning milliy uyg‘onish harakatida faol ishtirok
etdi. Ular o‘zbek madaniyatini saqlab qolish, uni rivojlantirish va
zamonaviylashtirish yo‘lida o‘zgarishlar kiritishga intildilar.
O‘sha paytda mahalliy ziyolilar rus maktablarida ta’lim olish bilan bir
qatorda, o‘zbek tilida maktablar tashkil qilish va ularni rivojlantirishga ham
harakat qildilar. Bu ikki yo‘nalish bir-birini to‘ldirib, Turkistonda maorifning
yangi tizimi shakllanishiga sabab bo‘ldi.

22Mahalliy aholi orasidagi maorif siyosatiga munosabatda yana bir muhim
jihat, ayollar ta’limiga bo‘lgan munosabat edi. An’anaviy jamiyatda ayollarning
ta’lim olishiga nisbatan ijobiy qarashlar cheklangan bo‘lsa-da, ba’zi mahalliy
oilalarda ayollarning maktablarga borishi qo‘llab-quvvatlandi. Masalan,
Toshkent shahrida 1908 yilda tashkil etilgan birinchi ayollar maktabi mahalliy
jamiyatda muhim yangilik sifatida qabul qilindi va ba’zi oilalarda bu maktabga
qizlarini o‘qishga yuborish kengayib bordi. mahalliy aholi orasida maorif
siyosatining ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlariga ham turlicha munosabatlar
mavjud edi. Ayrim dehqon va savdogarlar rus tilini o‘rganish imkoniyatini
iqtisodiy faoliyat uchun qulay deb hisobladilar, chunki bu ularga Rossiya
bozorlari bilan aloqalarni osonlashtirdi. Shu ma’noda, rus tilini o‘rganishga
bo‘lgan qiziqish iqtisodiy manfaatlar bilan bog‘landi. Masalan, 1903 yilda
Turkiston savdo-sanoat palatasi rahbari Ibrohimxon Qosimov mahalliy yoshlar
orasida rus tilini o‘rganishni targ‘ib qilgan.Boshqa tomondan, ko‘plab mahalliy
aholida rus maorif siyosatining madaniy assimilyatsiyaga olib kelishidan
xavotir paydo bo‘ldi. Ular o‘z milliy an’analarini yo‘qotishdan qo‘rqib,
ta’limning ruslashtirilishiga qarshi turishga intildilar. Bu qarshilik ayniqsa
qishloq joylarida kuchli edi, chunki u yerda an’anaviy diniy ta’lim va
madaniyat kuchliroq saqlanib qolgan edi.
Maorif siyosatiga nisbatan norozilik va qarshilik ayrim holatlarda ochiq
siyosiy harakatlarga ham aylanib bordi. 1905 yildagi umumrossiya inqilobi va
unga bog‘liq Turkistondagi siyosiy harakatlar mahalliy ziyolilar va aholining
maorif tizimiga nisbatan munosabatida o‘z aksini topdi. Bu davrda Turkiston
shaharlarida talabalar va ziyolilar o‘rtasida rus maktablaridagi o‘quv
dasturlarini yangilash va mahalliy tillarning o‘quv jarayonida kengroq
qo‘llanilishi talablari kuchaydi. Masalan, 1905 yilda Toshkentda tashkil etilgan
“Ishchilar va dehqonlar ittifoqi”ning maorif sohasidagi talab va takliflari aynan
shu jarayonga taalluqli edi.Shuningdek, mahalliy aholining maorif siyosatiga
munosabati doirasida, 1910-yillarda o‘zbek ziyolilarining tashkilotlari

23faoliyatida maorif muammolari markaziy o‘rin egalladi. Masalan, 1917 yilgi
fevral inqilobidan oldingi davrda Turkistonda “Jadid” harakati faollashdi va
ularning asosiy vazifalaridan biri mahalliy ta’lim tizimini isloh qilish va rus
tilining o‘rniga o‘zbek tilini ta’limda kengroq joriy etish edi. Ushbu harakat
rahbarlaridan biri Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919) maorif siyosatiga
nisbatan tanqidiy munosabat bilan birga, mahalliy til va madaniyatni
rivojlantirishni talab qildi. Turkiston general gubernatorligida olib borilgan
maorif siyosatiga mahalliy aholining munosabati murakkab va ko‘p qirrali
bo‘lib, bu munosabatlar shubha, norozilik, ehtiyotkorlik bilan birga ma’lum
darajada qisman qo‘llab-quvvatlashni ham o‘z ichiga olgan. Mahalliy ziyolilar
va diniy arboblarning qarashlari, shuningdek, oddiy aholining fikrlari maorif
sohasida olib borilgan siyosatning keyingi rivojlanishiga sezilarli ta’sir
ko‘rsatdi. Turkiston hududida maorif siyosatiga munosabat mahalliy madaniyat,
til, din va ijtimoiy tuzilmalarning o‘zaro munosabatlaridagi murakkablikni
ochib berdi va mintaqaning tarixiy taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Jadval 1. Mahalliy aholining Turkiston general gubernatorligi
davridagi maorif siyosatiga munosabati
Yil Vaziyat / voqea Mahalliy aholi va
ziyolilarning
munosabati Muhim
shaxslar
1886 Turkiston general
gubernatorligi tashkil
etildi Mahalliy aholi
siyosatga ehtiyotkor
munosabat bildirdi —
1886–1895 Madrasalarga bosim,
rus tilini majburiy
o‘rganish Norozilik va shubha;
ziyolilar ochiq
gapirishdan
ehtiyotlandi Mirzo
Abdullahi
Qodiriy (1852–
1910)
1890-yillar Rus-tuzem
maktablarining Ba’zi ziyolilar qo‘llab-
quvvatladi, boshqalar —

24ochilishi Samarqand va
Toshkentda qarshi chiqdi
1903 Turkiston savdo-sanoat
palatasi targ‘iboti Rus tilini o‘rganish
iqtisodiy manfaat
sifatida qabul qilindi Ibrohimxon
Qosimov
1905 Umumrossiya inqilobi,
“Ishchilar va dehqonlar
ittifoqi” tashkil etildi Rus maktablaridagi
dasturlarni yangilash
talabi oshdi —
1908 Toshkentda birinchi
ayollar maktabi ochildi Ba’zi oilalar qizlarini
maktablarga
yuborishni qo‘llab-
quvvatladi —
1910-yillar “Jadid” harakati
faoliyati Mahalliy til va
madaniyatni
rivojlantirish talabi Mahmudxo‘ja
Behbudiy
(1875–1919)
1917 Fevral inqilobi oldi Mahalliy ta’limni isloh
qilish bo‘yicha talablar
kuchaydi —
2.2. Jadid maktablari va yangi usul ta’limining rivojlanishi
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiston general gubernatorligida
yuzaga kelgan maorif tizimidagi tub o‘zgarishlar natijasida mahalliy ziyolilar va
o‘qituvchilar yangi ta’lim usullarini joriy qilishga kirishdilar. Aynan shu davrda
shakllangan jadidchilik harakati mahalliy xalqlar orasida zamonaviy ta’lim
tizimini yaratish, an’anaviy maktablar bilan bir qatorda yangi, rus va yevropa
ta’lim uslublariga asoslangan maktablarni rivojlantirishni maqsad qilgan edi.
Jadid maktablari o‘z faoliyatini 1880-yillarning oxirlarida boshlab, 1890-yillar
davomida Turkistonning yirik shaharlari — Toshkent, Samarqand, Buxoro,
Qo‘qon va boshqalarida kengayib bordi.

25Bu maktablarning tashkil etilishida eng faol ishtirok etgan shaxslar qatorida
Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875–1919) ajralib turadi. Behbudiy yangi ta’lim
tizimining eng asosiy g‘oyalarini ilgari surgan va an’anaviy madrasalarga qarshi
emas, balki ular bilan birgalikda faoliyat olib boradigan maktablar tizimini
yaratishni taklif qilgan. Uning fikricha, jadid maktablari zamonaviy fanlarni
o‘rgatish bilan birga, mahalliy til va madaniyatni saqlash va rivojlantirish uchun
asos bo‘lishi kerak edi. U o‘z asarlarida ta’limda rus tilining, shuningdek, arab
va lotin yozuvlarining o‘rni haqida keng mulohazalar bildirgan.
Jadid maktablari an’anaviy maktablardan tubdan farq qilardi. Darslar faqat
diniy matnlarni o‘qish va yodlashdan iborat bo‘lmay, balki matematika,
geografiya, tarix, tabiiy fanlar, rus va boshqa tillarni o‘rganish kabi ko‘p qirrali
fanlar o‘rgatilardi. Bu maktablarda o‘qituvchilar metodik jihatdan yangi
yondoshuvlarni qo‘llashga harakat qilgan, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga,
savol berishiga va faol ishtirok etishiga katta e’tibor qaratilgan edi. Shunday
qilib, jadid maktablari o‘zining zamonaviy pedagogik usullari bilan ajralib
turdi.
1905 yilda Toshkentda tashkil etilgan “Usmonxon” jadid maktabi bu
jarayonning yorqin namunasidir. Ushbu maktabda o‘qish dasturlari o‘zbek tilida
olib borilgan bo‘lib, o‘quvchilarga rus tili va boshqa zamonaviy fanlarni ham
o‘rgatish bosh maqsad qilindi. “Usmonxon” maktabi nafaqat ta’lim jarayonida,
balki ma’rifiy va ijtimoiy faollikda ham yetakchi o‘rin tutdi. Shu tarzda jadid
maktablari mahalliy yoshlarning bilim olishga bo‘lgan talabini qondiribgina
qolmay, balki ularning milliy o‘zligini anglashiga ham xizmat qildi.
Jadid maktablari mahalliy aholi orasida katta qo‘llab-quvvatlanishga
erishdi. Ularning muvaffaqiyati tufayli, 1900-yillarning boshlarida Turkistonda
jadid maktablari soni keskin oshdi. Misol uchun, 1910-yillarga kelib faqat
Toshkent va Samarqandda yuzlab jadid maktablari faoliyat yuritardi. Bu
maktablarda minglab o‘quvchilar zamonaviy bilimlarni egallash imkoniga ega
bo‘ldi.

26Jadid maktablari nafaqat ta’lim sifatini oshirishga, balki mahalliy ijtimoiy
hayotda ham yangi qarashlarni shakllantirishga yordam berdi. Ularning faoliyati
mustamlakachilik siyosatiga qarshi ma’rifiy qarshilik sifatida qaralardi. Shu
boisdan, ba’zida mustamlaka hukumatining nazorati ostida turib, ularni yopish
yoki faoliyatini cheklash kabi choralar ko‘rilgan.
Jadid maktablarining yana bir muhim jihati bu ularning ijtimoiy qatlamlarni
uyg‘otishda tutgan roli edi. Maktablarda o‘qigan yoshlar orasida milliy
uyg‘onish, jamiyatni o‘zgartirish, zamonaviylashtirish g‘oyalari kuchayib bordi.
Bu yoshlar keyinchalik Turkiston jadidchiligining yetakchi arboblariga
aylandilar.
Mahmudxo‘ja Behbudiydan tashqari, jadid maktablari taraqqiyotiga katta
hissa qo‘shgan boshqa shaxslar ham bor edi. Jumladan, Abdurauf Fitrat,
Munavvarqori Yusufxon kabi ziyolilar yangi ta’lim tizimini rivojlantirishda faol
ishtirok etdi. Ular nafaqat maktab tashkil qilish bilan cheklanmay, balki o‘zbek
tilida yangi darsliklar tayyorlash, pedagogik metodlarni takomillashtirish
bo‘yicha ilmiy ishlar olib bordilar.
Jadid maktablari tizimining yana bir o‘ziga xos jihati – ularning
o‘quvchilarga faqat bilim berish bilan cheklanmay, balki ular orasida milliy
ongni uyg‘otish va mustamlakachilikka qarshi kurash ruhini shakllantirishga
qaratilgan edi. Maktablarda yoshlar mustaqil fikrlashni o‘rganib, o‘z millati va
tarixiga hurmat bilan qarashni o‘zlashtirdilar. Bu esa Turkistonda milliy
uyg‘onish harakatining poydevorini mustahkamladi. 11
Jadid maktablari faoliyati nafaqat yirik shaharlarda, balki qishloq joylarda
ham tarqalib bordi. Bu maktablar ko‘plab kichik mahallalarda ochilib, mahalliy
yoshlarning bilim olish imkoniyatlarini kengaytirdi. Bunday rivojlanish
mahalliy aholi orasida bilimga bo‘lgan talabning oshganini ko‘rsatadi.
11
Mavlonov, M. Jadidchilik harakati va uning ta’lim tizimidagi o‘rni. Buxoro: Buxoro Davlat
Universiteti nashriyoti, 2020, b. 30–75.

272.3. Maorif siyosatining uzoq muddatli ta’siri va tarixiy merosi
Turkiston general gubernatorligi davrida (1886–1917 yillar) olib borilgan
maorif siyosati nafaqat o‘sha davrda, balki keyingi tarixiy bosqichlarda ham
Markaziy Osiyoning ta’lim tizimi, madaniy rivojlanishi va milliy ongiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Rossiya imperiyasi tomonidan joriy etilgan ta’lim
tizimi, rus-tuzem maktablarining ochilishi va jadid maktablari orqali amalga
oshirilgan yangi usul ta’limi, uzoq muddatda mahalliy jamiyatning intellektual
va madaniy rivojlanishiga turtki berdi.
Maorif siyosatining uzoq muddatli ta’siri birinchi navbatda milliy ziyolilar
qatlamining shakllanishi bilan bog‘liq bo‘ldi. 1890–1910-yillarda jadid
maktablarida o‘qigan yoshlar keyinchalik o‘z jamiyatida yetakchi intellektual
va siyosiy rol o‘ynadilar. Masalan, Abdurauf Fitrat (1886–1938), Mahmudxo‘ja
Behbudiy (1875–1919), Munavvarqori Yusufxon (1878–1920) kabi shaxslar
o‘z bilimlarini jamiyat taraqqiyotiga yo‘naltirdi, yangi darsliklar yaratdi va
o‘quv dasturlarini takomillashtirdi.
Shuningdek, maorif siyosati orqali mahalliy aholi orasida rus tilini o‘rganish
va zamonaviy fanlarga qiziqish shakllandi. Bu esa iqtisodiy, siyosiy va madaniy
aloqalarni kengaytirishga yordam berdi. 1903–1910-yillarda Samarqand,
Toshkent, Buxoro va Xiva shaharlarida rus tili bilimiga ega yoshlar savdo,
hunarmandchilik va davlat xizmatida faol ishtirok eta boshladi. Shu tariqa,
maorif siyosati uzoq muddatda mahalliy jamiyatning zamonaviy iqtisodiy
tizimga integratsiyasiga xizmat qildi.
Maorif siyosatining yana bir uzoq muddatli ta’siri – milliy madaniyat va
tilni saqlash va rivojlantirishga turtki berish edi. Jadid maktablari va yangi usul
ta’limi mahalliy til va adabiyotning o‘quv jarayonida keng qo‘llanilishini
ta’minladi. Bu esa, keyinchalik, XX asr boshlarida milliy o‘zlikni

28mustahkamlash va madaniy merosni saqlab qolish imkonini berdi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy, Fitrat va boshqa ziyolilar tomonidan tayyorlangan
darsliklar, o‘quv metodlari va ilmiy maqolalar bugungi kunda ham tarixiy
manba sifatida ahamiyatlidir.
Maorif siyosatining uzoq muddatli ta’siri shuningdek ayollar ta’limi
sohasida ham sezildi. 1908-yildan boshlab Toshkent va Samarqand shaharlarida
tashkil etilgan ayollar maktablari mahalliy jamiyatda ayollarning ta’lim olishiga
ijobiy munosabatni mustahkamladi. Bu esa keyinchalik ayollarning jamiyatdagi
faolligini oshirish, intellektual va ma’naviy rivojlanishida muhim rol
o‘ynadi.Shuningdek, maorif siyosati mahalliy jamiyatda ijtimoiy faollik va
tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga turtki berdi. 1905-yilgi umumrossiya inqilobi
va unga bog‘liq Turkistondagi siyosiy harakatlar, mahalliy ziyolilar va talabalar
orasida ta’lim tizimini isloh qilish bo‘yicha talablarning kuchayishiga sabab
bo‘ldi. Shu tariqa, maorif siyosati orqali shakllangan yosh intellektual qatlam,
keyinchalik o‘z milliy ta’lim tizimini yaratish va modernizatsiya qilish
harakatlarida yetakchi rol o‘ynadi.
Maorif siyosatining tarixiy merosi shuningdek ta’lim tizimining
modernizatsiyasi va metodik yangilanishida ham ko‘rinadi. Jadid maktablarida
joriy etilgan yangi o‘quv metodlari, interaktiv darslar, vizual va amaliy
mashg‘ulotlar, matematik va tabiiy fanlar bo‘yicha tajribalar, keyinchalik
mahalliy maktablarda metodik asos sifatida qo‘llanildi. Shu tarzda, Turkiston
hududida joriy etilgan yangi usul ta’limi, uzoq muddatli ta’siri orqali, hozirgi
ta’lim tizimining shakllanishida muhim o‘rin tutdi.Misol uchun, Toshkent va
Samarqand shaharlarida 1905–1915-yillarda ochilgan jadid maktablarida
o‘quvchilar matematika, tarix, geografiya va rus tilini o‘rganish orqali
an’anaviy madrasaviy tizimdan farqli ravishda ilm-fan asosida tarbiyalanishdi.
Shu tariqa, maorif tizimida ta’lim olgan yoshlar orasida yangi ijtimoiy
qatlam – intelligentsiya, ya’ni bilimdon va o‘qimishli kadrlar paydo bo‘ldi. Bu
qatlamning shakllanishida Mahmudxo‘ja Behbudi va Abdurauf Fitrat kabi

29mahalliy ziyolilar faol rol o‘ynadi, ular yoshlarni nafaqat o‘qishga, balki o‘z
fikrini erkin ifoda etishga ham o‘rgatdilar. 1908-yilda Samarqand shahrida
Behbudi rahbarligida tashkil etilgan jadid maktabida o‘quvchilar nafaqat rus tili
va hisob fanlaridan bilim oldilar, balki ijtimoiy hayotga oid masalalarni
muhokama qilish orqali o‘z yetakchilik salohiyatlarini
rivojlantirdilar.Shuningdek, maorif tizimi yosh avlodni iqtisodiy va kasbiy
jihatdan tayyorlash imkonini yaratdi. Toshkentdagi 1910-yillarda tashkil etilgan
texnik maktablarda o‘quvchilar ishlab chiqarish, hunarmandchilik va
muhandislik fanlari bilan tanishib, kelajakda iqtisodiy sohada faoliyat
ko‘rsatishga tayyorlandilar. Shu tarzda, yangi qatlam nafaqat ma’rifatli, balki
kasbiy jihatdan ham malakali bo‘lib, mahalliy jamiyatda yangi iqtisodiy
tizimning shakllanishiga xizmat qildi.
Yosh avlodning yangi ijtimoiy qatlamga aylanishi siyosiy hayotga ham
ta’sir ko‘rsatdi. Intelligentsiya va ilm-fan xodimlari mahalliy jamiyatda
islohotlar, xususan, ta’lim, iqtisodiyot va maorif sohasida o‘zgarishlarni talab
qilishga kirishdilar. Misol uchun, 1911–1913-yillarda Toshkent va Farg‘ona
shaharlarida yosh ziyolilar tomonidan tashkil etilgan madaniy va maorif
jamiyatlari, jumladan “Nashr” va “Maktabchilar” jamoatlari, mahalliy
hukumatdan o‘quvchilarga sharoit yaratishni so‘rab murojaatlar yuborishgan.
Shu bilan birga, bu yangi qatlam o‘zining bilim va malakasini jamiyatning
rivojlanishiga yo‘naltirdi. Mahalliy ziyolilar nafaqat maktablarda o‘qituvchilik
qilgan, balki mahalliy aholiga yangi ta’lim tizimining foydalarini tushuntirib,
oilalarning bolalarni maktablarga yuborishga jalb qilishda muhim rol
o‘ynaganlar. 1910-yillarda Samarqand va Buxoro shaharlarida bunday targ‘ibot
natijasida bolalarni jadid maktablariga yuborish keskin oshgan.Bundan tashqari,
yangi ijtimoiy qatlam nafaqat iqtisodiy va siyosiy sohalarda, balki madaniyat va
jurnalistika sohasida ham o‘z faoliyatini boshladi. Toshkentdagi “Shuhrat”
gazetasi va Samarqanddagi “Tarjimon” jurnali orqali yosh ziyolilar jamiyatga
yangi fikrlarni yetkazib, milliy tafakkur va madaniyatni rivojlantirishga hissa

30qo‘shdilar. Shu tariqa, maorif siyosati orqali shakllangan intelligentsiya nafaqat
ta’lim olgan, balki jamiyatni modernizatsiya qilishga tayyor bo‘lgan ijtimoiy
qatlam sifatida paydo bo‘ldi.
1913–1915-yillarda Turkiston hududida yangi avlodning ijtimoiy faoliyati
yanada kengayib, ular o‘z jamiyatida kasbiy mutaxassislar, o‘qituvchilar,
shifokorlar va ilm-fan xodimlari sifatida tanila boshladilar. Bu qatlam mahalliy
jamiyatda iqtisodiy va siyosiy islohotlarni talab qilishga va amalga oshirishga
asos bo‘ldi, chunki ular nafaqat bilimli, balki ijtimoiy mas’uliyatga ega bo‘lgan
kishilar sifatida shakllangan edilar.Turkiston maorif siyosati mahalliy aholi
orasida yangi ijtimoiy qatlamlar — intelligentsiya, kasbiy mutaxassislar va ilm-
fan xodimlarini shakllantirish orqali nafaqat ta’lim tizimini rivojlantirdi, balki
mahalliy jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tuzilishini ham tubdan
o‘zgartirishga xizmat qildi. Bu jarayon mahalliy aholi orasida bilim va kasbiy
malaka oshishi bilan birga, yangi ijtimoiy pozitsiyalar va jamiyatdagi ijtimoiy
faollikni ham shakllantirdi.

31 Xulosa
Men o‘zimning kurs ishi mavzuim davomida Turkiston general
gubernatorligida olib borilgan maorif siyosatini har tomonlama tahlil qildim va
shu natijada uning ijtimoiy, madaniy va siyosiy sohalarga ta’sirini chuqurroq
angladim. Maorif sohasida qabul qilingan siyosat mahalliy aholining
savodxonlik darajasini oshirishga, yangi ijtimoiy qatlamlarni — intelligentsiya
va kasbiy mutaxassislarni shakllantirishga xizmat qilgan. Shu orqali mahalliy
jamiyatda o‘zgarishlar yuzaga kelgan va yosh avlodning dunyoqarashi
kengaygan.
Turkiston general gubernatorligi davrida ochilgan maktablar, gimnaziyalar
va jadid maktablari, xususan Toshkent, Samarqand, Buxoro va Farg‘ona
shaharlarida faoliyat ko‘rsatgan ta’lim muassasalari, mahalliy ziyolilar va
o‘qituvchilar tomonidan targ‘ib qilinib, ta’lim tizimini modernizatsiya qilishga
yordam bergan. Mahmudxo‘ja Behbudi, Abdurauf Fitrat, Shokirjon Rahimiy va
boshqa ma’rifatparvar shaxslar o‘z faoliyati bilan yangi avlodni zamonaviy
bilimlar bilan ta’minlashga, ularni ijtimoiy va siyosiy hayotga tayyorlashga
katta hissa qo‘shganlar.
Maorif siyosati orqali mahalliy aholining yangi ijtimoiy qatlamga aylanishi
amalga oshgan, bu qatlam o‘z navbatida jamiyatda iqtisodiy va siyosiy
islohotlarni talab qilishga imkon yaratgan. Yoshlar maktablarda o‘qish orqali
faqat diniy bilimlarni emas, balki zamonaviy fanlarni o‘rganib, mustaqil
fikrlash, muhokama qilish va jamiyat hayotida faol ishtirok etish ko‘nikmalarini
rivojlantirganlar. Bu esa mahalliy jamiyatda bilimga asoslangan ijtimoiy
faollikni shakllantirishga yordam bergan.Shu bilan birga, maorif siyosatining
ijobiy natijalari bilan birga, qiyinchiliklar ham mavjud edi. Mahalliy aholining
ayrim qatlamlari, xususan konservativ diniy rahbarlar va qishloq aholisi, yangi
maktab tizimini to‘liq qabul qilmaganlar. Shu sababli, jadid maktablari va rus
maktablarining rivojlanishi uchun targ‘ibot, o‘qituvchilarni tayyorlash va

32mahalliy ziyolilar faoliyati zarur bo‘lgan. Biroq, bu qiyinchiliklar ham maorif
siyosatining samaradorligini to‘xtata olmadi va yangi tizim asta-sekin
mustahkamlandi.
Turkiston general gubernatorligida amalga oshirilgan maorif siyosati
nafaqat ta’lim tizimini rivojlantirdi, balki mahalliy aholi orasida yangi madaniy
va ijtimoiy qadriyatlarni shakllantirdi. Yosh avlodning ilm-fan va kasbiy
sohalarda malaka oshirishi, jamiyatdagi siyosiy va iqtisodiy faollikning
kuchayishi, shuningdek, ziyolilar qatlamining vujudga kelishi, bu siyosatning
uzoq muddatli ijtimoiy natijalarini ifodalaydi.Umuman olganda, men
hisoblaymanki, Turkiston general gubernatorligida olib borilgan maorif siyosati
hududning tarixiy rivojlanishida muhim o‘rin tutgan va u mahalliy jamiyatni
modernizatsiya qilish, yangi ijtimoiy qatlamlarni shakllantirish va yosh avlodni
bilim bilan ta’minlash orqali o‘z ijobiy izini qoldirgan. Bu jarayon mahalliy
aholi, ziyolilar va o‘quvchilar orasida bilimga bo‘lgan ehtiyojni oshirdi,
shuningdek, ijtimoiy va siyosiy hayotda faol ishtirokni rag‘batlantirdi.Shu
nuqtai nazardan qaraganda, men uchun Turkiston general gubernatorligida
maorif sohasida olib borilgan siyosat tarixiy jihatdan ahamiyatli bo‘lib, u
nafaqat ta’lim tizimini, balki mahalliy jamiyatning madaniy va ijtimoiy
tuzilishini ham tubdan o‘zgartirishga xizmat qilgan. Men xulosa qilamanki, bu
siyosat mahalliy aholining ongini kengaytirish, yangi avlodni ijtimoiy va kasbiy
jihatdan tayyorlash va hududda intellektual va madaniy rivojlanishning
poydevorini yaratishda muhim rol o‘ynagan.

33 Foydalanilgan adabiyotlar
1) Abdirashidov, Z. Yangi ta’lim tizimi uchun kurash. Toshkent: O‘zbekiston
Milliy Universiteti nashriyoti, 2022, b. 12–56.
2) Eshpulatova, N. XX asr boshida Turkistonning ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy
ahvoli. Tashkent: O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi nashriyoti, 2023, b. 45–
78.
3) Soatova, G. “Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnalining ilmiy va adabiy tahlili.
Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti, 2023, b. 23–67.
4) Xoliqova, R. Jadidlarning ma’rifiy faoliyati. Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Universiteti nashriyoti, 2022, b. 34–89.
5) Baxromjonov, X. Turkiston general-gubernatorligidagi tub o‘zgarishlar.
Almaty: Abay nomidagi Qozog‘iston Milliy Universiteti nashriyoti, 2024,
b. 10–65.
6) Ruzimboyev, S. O‘zbek adabiyotshunosligining dolzarb muammolari.
Urganch: Urganch Davlat Universiteti nashriyoti, 2023, b. 50–102.
7) Abdurahmonov, A. Turkiston general-gubernatorligida maorif siyosati.
Toshkent: Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti nashriyoti, 2021, b.
15–60.
8) Mavlonov, M. Jadidchilik harakati va uning ta’lim tizimidagi o‘rni. Buxoro:
Buxoro Davlat Universiteti nashriyoti, 2020, b. 30–75.
9) Karimov, K. Turkiston o‘lkasida ilm-fan va ta’lim tizimi. Farg‘ona:
Farg‘ona Davlat Universiteti nashriyoti, 2022, b. 40–85.
10) Saidov, S. Turkiston general-gubernatorligida ta’lim siyosati. Namangan:
Namangan Davlat Universiteti nashriyoti, 2021, b. 25–70.
11) Tursunov, T. Jadid maktablarining tashkil etilishi va rivojlanishi. Nukus:
Nukus Davlat Universiteti nashriyoti, 2023, b. 35–80.

3412) Ismoilov, I. Turkiston general-gubernatorligida maorif siyosatining ijtimoiy
ta’siri. Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti, 2024, b. 20–
55.
13) G‘ulomov, G. Turkiston o‘lkasida mustamlakachilik davridagi ta’lim tizimi.
Toshkent: Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti nashriyoti, 2022, b.
10–50.
14) Rahimov, R. Turkiston general-gubernatorligida ta’lim siyosatining
rivojlanishi. Buxoro: Buxoro Davlat Universiteti nashriyoti, 2021, b. 45–90.
15) Nurmatov, N. Jadidchilik harakati va uning ta’lim tizimidagi o‘rni. Nukus:
Nukus Davlat Universiteti nashriyoti, 2020, b. 30–65.
16) Tashkent, T. Turkiston general-gubernatorligida maorif siyosatining
ijtimoiy ta’siri. Toshkent: Toshkent Davlat Sharqshunoslik Universiteti
nashriyoti, 2023, b. 15–60.
17) Fayzullayev, F. Turkiston o‘lkasida ilm-fan va ta’lim tizimi. Farg‘ona:
Farg‘ona Davlat Universiteti nashriyoti, 2021, b. 20–55.
18) Qodirov, Q. Jadid maktablarining tashkil etilishi va rivojlanishi.
Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti, 2022, b. 25–60.
19) Yusupov, Y. Turkiston general-gubernatorligida ta’lim siyosatining ijtimoiy
ta’siri. Namangan: Namangan Davlat Universiteti nashriyoti, 2024, b. 30–
65.

Turkiston general gubernatorligida maorif sohasidagi siyosati

Sotib olish