Turkiston jadidlar faoliyati: Munavvarqori Abdurashidxonov misolida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	56500UZS
Hajmi	56.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

Turkiston jadidlar faoliyati: Munavvarqori Abdurashidxonov misolida

Sotib olish

MUNDARIJA .
KIRISH………………………………………………………………............3
I. BOB. XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDA TURKISTONDA
IJTIMOIY JARAYON VA JADIDCHILIK
1.1. Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan, tarixiy-ma’rifiy shart-
sharoitlar…………………………………….................... .7
1.2. Jadidchilik harakatining ilk vakillari, ularning ijtimoiy-ma’rifiy faoliyatlarda
Munavvar Qori Abdurashidxonovning yetakchilik
o‘rni. ............................................................................................ .1 6
II. BOB. MUNAVVAR QORI ABDURASHIDXONOVNING YANGI USUL
MAKTABLARIDA TA’LIM-TARBIYANING TAKOMILLASHUVIDA
FAOLIYATI
2.1. Munavvar Qorining yangi usul maktablari tizimi, mazmuni
faoliyati……... ............................................................................. ..2 7
2.2. Munavvar Qori yaratgan darsliklarda barkamol inson ma’naviy tarbiyasi
muammosining yechimlari….……… ..... ………. 31
XULOSA..................................................................…... 45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............….……… ... …..... 47

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Vatanimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, jadid
faoliyatini tadbiq etish va o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘lindi. Tarixida o‘chmas
iz qoldirgan jadidlarni atroflicha o‘rganish maqsadga muvofiqdir. “XX asr,
avvalo, ko‘pchilik xalq ommasini savodxon qilish va ayni paytda yangilanayotgan
zamonning munosib farzandlarini tarbiyalash masalasini kun tartibiga qo’ydi.
Boshqacha aytganda, ma’rifat, tenglik, ozodlik degan va xuddi shu davrda aniq
mazmunga ega bo‘lgan yuksak tushunchalar bilan birgalikda talqin qilinishi shart
bo‘lib qoldi, Turkistonda qisqa muddatda o‘zbek ma’rifatchilarining butun bir
avlodi yetishib chiqdi 1
”. Faoliyati o‘tgan asrning so‘ngidan boshlanib, inqilobdan
keyingi yillargacha kelib ulangan bu avlod xalqimizning umumiy ma’rifatidagina
emas, ijtimoiy-siyosiy ma’rifatida yangi turmushga tayyorlashda ham buyuk
xizmat edi. Jadidlar harakati ijtimoiy oqim sifatida XX asr boshlarida Qrim,
Qozon, Kavkaz va Markaziy Osiyoda shakllandi. Jadidchilikning otasi Qrim-tatar
Ismoilbek G’aspiraliy edi. U o‘zi nashr etgan “Tarjimon” gazetasida musulmon
maktab va madrasalarida diniy bilimlarni arab, fors, rus tillarini o‘rganish bilan
birga tibbiyot, kimyo, nujum, handasa ilmlarini o‘rganishni ham keng targ‘ib qildi.
I.G’aspiraliyning g‘oyasini quyidagi ma’rifatparvarlar o‘zlarining ijodiy
faoliyatlari bilan davom ettirganlar. Isxoqxon Ibrat, Abdultsodir Shakuriy, Abdulla
Avloniy, Sadriddin Ayniy, Hamza Xakimzoda Niyoziy kabilar shular
jumlasidandir. Bu ro‘yxatning boshida, hayoti va ijodiy faoliyati hozirgacha
o‘rganish bosqichida bo‘lgan Munavvar Qori Abdurashidxonov turadi. Munavvar
Qori ilg‘or fikrli, millatning kelajagini oldindan ko‘ra bilgan taraqqiyparvar edi. U
o‘z faoliyatini Turkiston o‘lkasida ayni paytda eng zarur bo‘lgan yangi usuldagi
maktab tashkil qilish va shu kabi maktablar uchun o‘quv darsligi yozishdan
boshladi. Uning “Adibi avval” “Adibi soniy”, “Alifbo”, “Jug‘rofiya”kabi darslik
kitoblari shu jumladandir. Ayni davrdagi Turkiston o‘lkasidagi sharoitdan,
bolalarning hayotiy ehtiyojlaridan kelib chiqib darsliklar yaratdi. Turkistonda
vujudga kelgan milliy uyg‘oniSh vakillari jadidlarning aksar qismi maorifning
1
Karimov I.A. O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat. - T: O‘zbekiston, 1992.y. 61bet .
2

mavjud holatiga qarshi bosh ko’tarib, islohotlar o‘tkazish, yangi usul maktablari
tashkil etish, Turkistonliklarni qisqa fursatda rivojlangan madaniyatli va farovon
turmush kechiradigan o’lkaga aylantirish yo‘lida harakat qildilar. Ularning ezgu
amallari, pokiza niyatlari, ilg‘or g‘oyalari avlodlar tomonidan unutilmaydi va
mustaqil Vatan ta’limini yo‘lga qo‘yish amaliyotida, hech shubhasiz,
foydalaniladi. Jadidchilik harakatining turli sohadagi g‘oyalarini bir qator olimlar
o‘zlarining risolalari va ilmiy-metodik qo‘llanmalarida ishlab chiqdilar.
Tadqiqotning obyekti: Munavvar Qorining ijodiyotini asarlar, arxiv
materiallari va turli manbalar orqali o‘rganishi.
Tadqiqotning predmeti : Munavvar Qorining ma’rifiy-madaniy g‘oyalari,
uning asarlarida insonga xos xalqchillik, xalqparvarlik va vatanparvarlik
g‘oyalarini asoslab berish.
Tadqiqotning maqsadi: Munavvar Qorining faoliyati, yaratgan maktab
tizimi, mazmuni, asarlarining Turkistondagi madaniyat va ma’rifat tarqatishda
tutgan o‘rnini ko‘rsatish ; Munavvar Qorining jadid harakatida qo‘shgan hissasi va
uning ijtimoiy-siyosiy , ma’rifiy, pedagogik o‘rnini aniqlash; Munavvar Qori
asarlarining tahlili orqali Turkistonda boshlang‘ich ta’limni isloh qilishdagi o‘rnini
ko‘rsatish; Munavvar Qorining tashkil etgan maktab, ta’lim va tarbiya tizimi
mohiyatini ochib berish maqsadida uning asarlarini tahlil qilish va undan
foydalanish yo‘llarini ko‘rsatish.
Tadqiqotning vazifasi: Munavvar Qorining yashab ijod etgan davrdagi
ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotga bag‘ishlangan ilmiy, falsafiy,
pedagogik asarlarini o‘rganish va ularni tahlil qilish; Munavvar Qori yozgan
darsliklarini risola va ma’ruzalarini o‘rganib ularga munosabat bildirish; Munavvar
Qori zamondoshlarini aniqlash va Munavvar Qori ijodining ma’naviyatimizda qay
darajada o‘rganilayotganligini belgilash uchun uni zamondoshlari ijodiyoti bilan
taqqoslash. Munavvar Qori merosini milliy istiqlol mafkurasi taraqqiyotiga
qo‘shgan hissasini taqqoslash.
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili) : : Munavvar Qori
Abdurashidxonov faoliyati bo‘yicha ko‘plab olimlar maqola va tezislar yozgan,
3

shuningdek asarlarida ham keltirib o‘tgan. Ularga misol qilib Abdurasulov M,
“O‘zbek marifatparvar shoirlari” 2
, Axmedov S “Munavvar Qori” Baratov M
“O‘zbekistonda marifat uchun kurash tarixi” 3
Begali Qosimov, Naim Karimov
Sirojiddin Ahmedov va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib,
tadqiqot umumiy 47 betni tashkil etadi.
Kurs ishining kirish qismida Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning
dolzarbligi, tadqiqot obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari, ilmiy yangiligi,
tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari, tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar
sharhi, tadqiqotda qo’llanilgan metodikaning tavsifi, tadqiqot natijalarining nazariy
va amaliy ahamiyati, ish tuzilmasining tavsifi kabi masalalar yoritilgan.
2
Abdurasulov M. “O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari”. - T: Fan, 1972y. 89 b.
3
Baratov M. “O‘zbekistonda ma’rifat uchun kurash tarixidan” -T: O‘zbekiston, 1989.y.
4

I .BOB. XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDAGI TURKISTONDA
IJTIMOIY JARAYON VA JADIDCHILIK.
1.1 Turkistonda jadidchilik harakatini vujudga keltirgan tarixiy-ma’rifiy
shart-sharoitlar.
Mustamlakachilar o‘zlarining maqsadlarini amalga oshirish uchun o’lkaga turli
tabaqa vakillarini, chinovniklarni, harbiylarni, ruhoniylarni, muhandis-texniklarni,
olimlarni, ishchilarni barchani safarbar etdi. Xomashyoni o’lkadan tashib ketish
uchun kuchli texnika yo‘lladi. Ana shu jarayonda o‘zbek milliy burjuaziyasi savdo
sanoat egalari ham shakllana bordi. Chorizm mahalliy burjuaziyaning paydo
bo‘lishini aslo istamasdi. Rus chorizmi va burjuaziyasi o’sib kelayotgan o‘zbek
maxalliy burjuaziyasining iqtisodiy-siyosiy huquqlarini cheklab uning rivojlanishi,
iqtisodiy potensialining qudratli bo‘lib ketishiga to‘siq qo‘ygan edi. Milliy
burjuaziya bu kamsitishdan norozi edi. Rus burjuaziyasi har jihatdan, avvalo
iqtisodiy jihatdan o‘zbek milliy burjuaziyasini qaramlikda saqlab kelardi. Millat
ravnaqini o‘ylovchi taraqqiyparvar kuchlar o‘zbek xalqining hunarmandlari,
dehqonlari, burjuaziyasi, ruhoniylari barcha tabaqalari orasida mavjud edi. Ular
xalqning milliy ongini oshirish va o’zligini anglatishning birinchi bosqichdagi
vazifasini ma’rifat, ilmu urfondan qidirdilar. Ular buni amalga oshirmay turib,
xalqni umumiy, hal qiluvchi mustaqillik kurashiga otlantirib bo’lmasligini ham
yaxshi bilardilar. Shunga ko’ra millat, xalq qayg’usi bilan yashovchi ziyolilar
xalqni uyg‘otishni ma’rifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. XIX asrning
5

ikkinchi yarmida Turkistonda ro‘y bergan ijtimoiy tarixiy o’zgarishlar
ma’rifatparvarlik g‘oyasining tarqalishiga muhim turtki berd 4
. Shu davrda
Muqimiy, Ahmad Donish, Mahmudxo‘ja Behbudiy kabilarning ma’rifat g‘oyasi
targ‘ib etuvchi asarlari maydonga keldi. XIX asrning 90-yillariga kelib, o‘lkada
ma’rifatparvarlarning tanishuvi, 1892-yilda Toshkentda ko’tarilgan “Vabo”
qo‘zg‘oloni, 1898-yilda Andijonda sodir bo‘lgan Dukchi eshon voqeasi kabilar
ma’rifatchilarning dunyoqaraqshlarida keskin o‘zgarish yasay boshladi.
Ma’rifatchilikning mohiyat zamiriga milliy ozodlik g‘oyasi chuqur nish ura bordi.
90-yillarda boshlangan bu ijtimoiy-madaniy harakat sekin-asta mavjud jamiyat
asoslarini qayta qurish g‘oyasi bilan tutashdi. Jamiyatning ijtimoiy-madaniy
muammolariga batamom yangicha yondoshishga asoslangan bu harakat jadidchilik
deb ataldi. Jadidchilik g‘oyasini tarqatuvchi ziyolilar esa jadidlar degan nom oldi.
Jadidlarni G‘arbiy Yevropa va Rossiya ma’rifatchiligidan ajratib turuvchi
xususiyati shundaki, ular mustamlakachilik sharoitida faoliyat olib borishdi.
Ikkinchidan, ma’rifatchilik davrlari G‘arbda Yevropada o‘n yillar va xatto yuz
yillar mobaynida kechgan bo‘lsa, Turkiston ma’rifatchilari esa shiddatli harakat
qilishga majbur bo‘lishdi. “Jadid” degan so‘z arabcha bo‘lib “yangi” degan
ma’noni anglatadi. Jadidlar yangilik va islohot tarafdorlari bo‘lib,
mustamlakachilik sharoitida ezilib kelayotgan xalqlarga yangi hayot olib kirishga,
ularni ijtimoyi-madaniy taraqqiyotning yuqori bosqichlariga olib chiqishga harakat
qilishgan. Jadidlar dastlab XIX asrning oxirlarida Qrim va Kavkazda yashovchi
tatarlar orasida paydo bo‘ldi. Ismoil G’aspiraliyning «Tarjimon» ro’znomasi bu
yangi harakatning beshigi bo‘ldi. Jadidchilik harakati bizga avvalo Ismoil
G’aspiraliy g‘oyalari orqali kirib kelgan bo‘lsa, ikkinchidan, Turkistonning o‘zida
ham tabiiy ravishda mustamlakachilik zulmiga qarshi yangi fikrlar paydo
bo‘layotgan edi. Yana shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu davrda jadidchilikning
paydo bo‘lishida taraqqiy etgan musulmon mamlakatlarining ta’siri ham katta
bo‘ldi. Bog‘chasaroy, Orenburg, Kufa singari shaharlardan tashqari, Eron, Gruziya
4
Maxso‘mov M. Abdulla Avloniyning “Pedagogik faoliyati va ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi fikrlar” -T: O‘qituvchi,
1966y. 86 b.
6

kabi mamlakatlarda nashr qilingan gazetalar Turkiston o‘lkasiga kirib keldi.
O‘lkada jadidchilik harakati ayniqsa 1905-yil inqilobidan so‘ng kuchayib ketdi.
Jadidchilik harakati bilan bog‘liq ma’rifiy markazlar, maktablar yuzaga keldi.
“Taraqqiy”, “Shuxrat”, “Sadoyi Turkiston”, “Oyna”, “Turon” singari gazeta va
jurnallar nashr etila boshladi. Jadidlar o‘z g‘oyalarini matbuot orqali tarqatish
ishiga qizg‘in kirishdilar. Turkiston general-gubernatorligi 1870-yildan boshlab
“Turkiston viloyatining gazeti”ni nashr etib, ayni yillarda ham uning sahifalarida
chor hukumati siyosatini targ‘ib qilmoqda edi 5
. General-gubernatorlik birinchi
navbatda mahalliy aholini rus-tuzem maktablariga jalb qilishni uylagani uchun
gazeta sahifalarida yoritilayotgan maqolalar ham asosan shu maqsadni ko‘zda tutar
edi. 1906-yil 14 iyunda “Taraqqiy” gazetasining 1-soni chiqishi boshlandi.
“Taraqqiy” gazetasidan tashqari, shu yillarda “Xurshid” “Shuxrat” “Samarqand”,
kabi nashrlarda davr manzaralarini yorqin aks ettiruvchi maqolalar e’lon qilindi.
Bu gazeta va jurnallarning sahifalarida Turkiston o‘lkasining iqtisodiy, madaniy va
ma’rifiy hayotini yangilashga qaratilgan fikrlar ilgari surildi. Bu paytga kelib,
jadidchilik yo‘lboshchilari yetishib chiqa boshladi. Bular Maxmudxo‘ja Bexbudiy,
Abdurauf Fitrat, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Ashurali Zoxiriy va
boshqalardir. Jadidlarning maqsad va fikrlari bo‘yicha jamiyatni inqilobiy yo‘l
bilan emas, balki islohot yo‘li bilan yangilash lozim edi. Ular yangi usuldagi
maktablarni tashkil qilish, u orqali mustamlakachilik zulmiga qarshi kurashishni bu
zulmdan qutulishning asosiy yo‘llaridan biri deb bildilar. Jadid tashkilotchilarining
dastlabki maqsadlari yangi usuldagi maktablarni tashkil qilish, ular orqali xalqning
uyg‘onishini ta’minlash deb tushundilar. Inqilobgacha bo‘lgan jadid
maktablarining sonini olimlar turlicha ko‘rsatadilar. 1923-yilda Shokirjon Raximiy
tomonidan to‘plab nashr qilingan “O‘zbek maorifining o‘tgandagi va hozirgi xoli”
nomli kitobida berilgan ma’lumotga ko’ra ular quyidagi tartibda bo‘lgan. Dastlabki
usuli jadid maktablarining tashkil etilishi quyidagi tartibda kechgan: 1892-yilda
Qrimda, 1893-yilda Samarqandda, 1901-yilda Toshkentda, 1910-1915-yillarda
Turkiston o‘lkasida jami 80 ta yangi usul maktablari mavjud edi. Jumladan:
5
Abdurasulov M. “O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari” - T: Fan, 1972y. 90 b.
7

Yettisuvda 7 ta. Fargona 21 ta, Samarqandda 5 ta, Sirdaryoda 40 ta, Buxoroda 57
ta. K. Ye. Bendrikovning “Turkistonda xalq ta’limi tarixi ocherklari” nomli
kitobida 1917-yil inqilobi arafasida (92 ta yangi usul maktablari bo‘lganligi
aytilgan). Jumladan; Sirdaryoda 46 ta, Farg‘onada 30 ta, Yettisuvda 18 ta,
Samarqandda 5 ta. Tadqiqotchi Yo‘ldosh Abdullaevning “Eski maktabda xat-
savod o‘rgatish” kitobida berilgan ma’lumotga ko’ra, Andijonda 34 ta, Qo‘qonda
24 ta, Toshkentda esa 16 ta, jami 74 ta usuli jadid maktabi bo‘lgan.
Tadqiqotchining yozishicha, ushbu ma’lumotda yangi usuldagi maktablar to‘la
hisobga olinmagan. Rasmiy hujjatlarning ko‘rsatishicha, 1908-yilda Turkiston
viloyatlarida 30 ta yangi usul maktablari bo‘lgan va ularda 1300 bola o‘qigan.
1915-yilda esa Turkiston o‘lkasida yangi usul maktablarining soni 63 taga yetgan,
o‘quvchilar soni esa 4100 tani tashkil etgan, Rus-tuzum maktablaridan farqli
ularoq, yangi usul maktablari pullik bo‘lib, o‘quvchilarning ota-onalari
bolalarining o‘qishi uchun pul bergan Farg‘ona viloyatida 1 so‘mdan 10
so‘mgacha, Toshkent viloyatining Sebzor maxallasida 1 so‘mdan 25 so‘mgacha
to‘langan. Shuning uchun ham yangi usul maktablari o‘qituvchilarining maoshi
eski maktabdagi rus-tuzem maktablari o‘qituvchilarining maoshiga nisbatan
yuqoriroq bo‘lgan. Turkiston general-gubernatorligida xalq maorifi ishlariga 1 084
082 so‘m, ya’ni o‘lkaning 44 570 399 so‘mlik umumiy budjetidan 24 foiz
miqdorda pul ajratgan. Boshqacha aytganda, maorif ishlariga 1 yilda 1 jon boshiga
o‘rta xisobda 23 tiyin sarf etilgan. Ushbu dalildan ko‘rinadiki, general-
gubernatorlik davrida milliy maktab va maorif ishlariga kam e’tibor qaratilgan,
shuning uchun ham jadidlar yangi usuldagi maktablarni ochish ishlari bilan jiddiy
ravishda shug‘ullanganlar. Jadidchilik harakatining asoschisi Ismoilbek G’aspiraliy
turkiy xalqlarning buyuk mutafakkiri edi. U turkiy xalqlarni birlashtirish g‘oyasi
bilan yashagani va shu g‘oya yo‘lida faoliyat ko‘rsatgani uchun tirikligidayoq
millat otasi degan nom oldi. U sharq xalqlari ma’naviy hayotida, xususan maktab-
maorif ishlarida chinakam inqilob yasadi, “usuli jadid” nomi bilan tarixga kirgan
yangi maktab tizimini boshlab berdi. U o‘z g‘oyalarini keng xalq ommasiga
tarqatish uchun matbuotga katta e’tibor berdi. 1883-yilning 10-aprel
kuni u
8

“Tarjimon” nomli gazetani chiqara boshlaydi. Gazeta 1884-yilga borib
Turkistonning o‘zidayoq 200 nusxada tarqatildi. Turkiston jadidlarining Munavvar
Qori, Maxmudxoja Bexbudiy, Abdulla Avloniy, Ashurali Zoxiriy kabi vakillari
“Tarjimon”ning faol muxlislari edi. Jadidlar politsiyadan qo‘rqinchi qattiq bo‘lsa
ham, qiyinchiliklarni o‘z ustiga olib, gazeta chiqardi va uni xalqqa tarqatdi 6
.
O‘zbek jadidlarining otasi deb nom olgan Maxmudxo‘ja Bexbudiy bu davrning
ko‘zga ko‘ringan taraqqiyparvarlaridan edi. U XX asrning boshlarida Rossiyaning
yirik shaharlari va katta taraqqiy etgan musulmon mamlakatlariga borib, qo‘shni
xalqlar hayoti bilan yaqindan tanishdi. Bilim va intilish doirasi bexad keng bo‘lgan
bu buyuk jadidchi tufayli O‘rta Osiyoda yangi usuldagi birinchi maktab, birinchi
teatr asari maydonga keldi. Uning tashabbusi bilan Sirdaryo va Amudaryo
oralig‘ida birinchi marta “Jamiyati xayriya”lar tashkil etilib, bu jamiyatlarga
tushgan, moddiy yordam tufayli kambag‘al oilalarning farzandlari ham jadid
maktablarida o‘qiy boshladilar. Jadidlar jamiyatni inqilobiy yo‘l bilan emas,
islohotlar yo‘li bilan o‘zgartirishni asosiy vazifa deb bildilar. Ular maorif, matbuot,
adabiyot va san’atning jamiyat va xalq hayotini yangilashdagi faol rolini oshirish
uchun, bu sohalar taraqqiyotiga katta e’tibor berdilar. Jadidlar ochgan o‘nlab
maktablar xalqning savodxonligini ma’lum darajada oshirdi. Ular ijtimoiy va
iqtisodiy qoloqlik, ongsizlik kabi illatlarning sababini ilmsizlik, ma’rifatsizlikda
deb bildilar. Shuning uchun ham “usuli jadid” maktabini tashkil etibgina
qolmasdan, shu maktablar uchun o‘quv qo‘llanmalarini ham yaratdilar.
Behbudiyning “Bolalar uchun yozuv kitobi”, “Melom amaliyoti”, “Xisob” X. X.
Niyoziyning “Yengil adabiyot” “O‘qish kitobi” “Qiroat kitobi” singari o‘quv
qo‘llanmalari bu maktablarda asosiy darslik sifatida o‘qitildi. Jadidlar ilm va
ma’rifatning tom ma’nodagi jonkuyarlari edi. Ular mana shu maqsad yo‘lida o‘z
jonlarini ham ayamaganlar. Jadidchilik siyosiy harakat sifatida 1905-yil arafalarida
maydonga kelgan va muayyan tashkiliy xususiyatga ega bo‘lgan. Bu harakat
dasturi asosan quyidagi masalalarni o‘z ichiga olgan:
1. Jadidchilik harakati o‘z xususiyatiga ko‘ra, g‘ayrifeodal, g‘ayrimustamlakachi
6
Azizxujaev R. Ustoz Munavvar Qori “Fan va turmush”. 1991-yil. N7. - B. 34-88 bet.
9

bo‘lib, Turkistondagi keng ommaning, birinchi navbatda, shakllanib kelayotgan
tadbirkorlar sinfining intilish va manfaatlarini ifoda etgan.
2. Turkistonni savodli va ma’rifatli, ozod va obod vatanga aylantirish, birinchi
navbatda mustaqillika erishish, mustamlakachilik iskanjasidan xalos bo‘lish
ja-
didchilik harakatining asosiy maqsad vazifasini tashkil qilgan.
Afsuski ularning mustamlakachi Rossiyaga qarshi olib borgan kurashi uzoq
vaqt davomida rus xalqi va Rossiyaga qarshi kurash sifatida talqin qilinib kelindi.
Jadidchilik harakati xilma-xil ijtimoiy guruhlarni o‘zida jam etgan edi. Shu sababli,
Turkistonning bo‘lajak idora usuli, umuman, ijtimoiy qurilish, yer va mulk
munosabatlari, xotin-qizlar ozodligi masalalarida yakdillik yo‘q va bo‘lishi ham
mumkin emas edi. Bu davrda Munavvar Qori raxbarligidagi “Ittixodi taraqqiy”,
“Milliy ittixod”ga “Milliy istiqlol” nomlari bilan tanilgan tashkilotlar aslida bir
ijtimoiy-siyosiy jamiyat bo‘lib, u 1920-yildan boshlab 1923-yilgacha yashirin
faoliyat yuritgan. “Ittixodi taraqqiy”ning asosiy maqsadi milliy-siyosiy xususiyatga
ega bo‘lgan 7
. U sho‘ro hukumatiga qarshi muxolifatda ish olib borib, uning
siyosatini tanqid qilgan, yoshlarni siyosiy faollashtirish, turk muhojirlariga yordam
berish bilan mashg‘ul bo‘lgan. Munavvar Qorining ko‘rsatishicha, dastlabki paytda
jamiyat a’zolarining soni 50 taga yetmasada, ularning obro’si juda yuqori darajada
bo‘lgan. Rus kommunistik bosqiniga qarshi kurash olib borgan maxfiy
tashkilotlardan yana biri “Turkiston milliy birligidir”. U dastlab 1920-yilda
Buxoroda “Buxoro istiqloli” va Toshkentdagi “Milliy ittifoq” hamda hozirgi
mustaqil qardosh davlatlardagi ozodlik harakatlari markazlari faoliyatlarini
birlashtirish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Munavvar Qori o‘z “Xotira” asarida uni dastlab
“Markazlar markazi” deb nomlanganini aytadi. Turkiston milliy birligi
Turkistonda bor yo‘g‘i uch yil faoliyat ko‘rsatdi. Bu qisqa muddat ichida u milliy-
ozodlik va mustaqillik uchun kurash tarixida katta iz qoldirdi. 1925-yili Munavvar
Qorining tashabbusi bilan “Ittixodi Milliy”, “Milliy istiqlol” degan nom bilan
qayta tashkil etildi. Jadidlar endi O‘zbekiston mustaqilligi uchun kurashni o‘z
7
Munavvar Qori. “Bizning jaxolat - jaxli murakkab” // “Ma’rifat”. 1995y. 23 b.
10

oldilariga asosiy vazifa qilib qo‘ydilar. Munavvar Qorining ko‘rsatmasi asosida
“Milliy istiqlol” markazi va uning viloyat hamda boshqa tarmoqlari rahbarlari
yoshlar bilan almashtirildi. “Milliy Istiqlol” markaziy “uchlik” boshqaruvi
Munavvar Qorining shogirdlari Aziz Lazizzoda, Salimxon Tillaxonov va
G’ofurjon Musaxonovlardan iborat bo‘lgan. Jadidlar yashirin tashkilotlari
mustaqillikka erishishning asosiy yo‘llaridan biri hukumat va boshqa davlat
muassasalari rahbar kadrlarni maxalliy kadrlar bilan almashtirishdan iborat deb
bildi. Jadidlar e’tibor bergan asosiy masalalardan yana biri milliy ruxni
rivojlantirish va mustahkamlashdan iborat edi. Bu to‘g‘risida Munavvar Qorining
quyidagi so‘zlari diqqatga sazovordir. Milliy chegaralanish millatchilik
mayllarining kuchayishiga turtki bo‘ldi. Bizlar millatchilikning o‘sishini hamma
jabhalarda ommada ham, matbuotda ham, adabiyotda ham ijtimoiy hayotning
hamma sohasida kuzatib turdik. Bu holatdan bizlar milliylikni rivojlantirish va
mustahkamlash uchun foydalanishga azmu qaror qildik. Jadidchilik harakati
tufayli bu davrda maktab va maorif ishlari ayniqsa kamol topdi. Behbudiy,
Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Hamza singari jadidlarning maorif sohasidagi
g‘oyalari quyidagilardan iborat bo‘lgan:
1. Turkiston xalq farzandlari uchun dunyoviy bilim berish va ularni ma’rifiy-
ma’naviy qashshoqlikdan qutqarish.
2. Maktabni isloh qilish bilan birga talabalarni islom madaniyati qonun-qoidalari
asosida tarbiyalash.
3. Yoshlar ongini o’stirish va ma’rifatli avlodlarni tarbiyalash orqali kelajakda
mustamlakachilikka barham berish va Turkistonning mustaqilligiga erishish.
Aytish mumkinki, jadidlar tarix maydoniga, avvalo milliy mustaqillik uchun
mustamlakachilikka qarshi kurash maqsadi bilan chiqdilar. Shu bois bu harakat
aholining ziyoli qismi e’tiborini tezda o‘ziga jalb qildi. Ilg‘or fikrli olimlar,
shoirlar, yozuvchilar, jurnalistlar, huquqshunoslar , matbuotchilar, jadidchilik
harakatining eng oldingi saflarida bo‘ldilar. Jadidlar o‘z ezgu orzularini, faqat
maktab, maorif va ta’lim-tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo’yish, uni rivojlantirish
bilangina amalga oshirish mumkin deb bildilar. Ular targ‘ib etgan g‘oyalar hamon
11

o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Turkistonda qisqa muddatda o‘zbek
ma’rifatparvarlarining yangi bir avlodi yetishib chiqdi. Shu avlodning ichida
jadidchilik g‘oyasini chuqur tushungan va bor vujudi bilan targ‘ib qilgan
kishilardan biri Munavvar Qori Abdurashidxonovdir 8
. U yashagan davr asosan
jadidchilik paydo bo‘lgan hamda taraqqiy qilgan davrga to‘g‘ri keladi. Uning
faoliyati xalq hayotini o‘zgartirish, xalq manfaatini ximoya qilish va xalqni
uyg‘otishga qaratilgan edi.

1.2.Jadidchilik harakatining ilk vakillari, ularning ijodiy-ma’rifiy
faoliyatlarida Munavvar Qori Abdurashidxonovning yetakchilik o‘rni.
Ma’naviyatimiz tarixida shunday insonlar borki, ular o‘z faoliyatlarini xalq
manfaatlari yo‘liga baxshida etgan. Ular Vatan, ozodlik, millat yo‘lida hatto o‘z
jonlarini ham ayamaydilar. Bunday insonlar bir umr kelajak uchun, xalq
farovonligi uchun kurashdi. Mana shunday insonlardan biri, ma’rifatparvar.
axloqshunos, jug‘rofshunos, pedagog, shoir, siyosatchi Munavvar Qori
Abdurashidxon o‘g‘lidir. Munavvar Qori tavallud topgan davr mustamlakachilik
siyosati avjiga chiqqan bir payt edi. Abdurashidxon Sotiboldixon o‘g‘li Munavvar
Qori 1878-yilda Toshkent shahrining Shayxontoxur daha Darxon maxallasida
dunyoga keldi. Uning otasi Abdurashidxon mudarris, onasi Xosiyat otin bo‘lgan.
Munavvar Xosiyat otinning uchinchi farzandi edi. Akalari A’zamxon va
Muslimxonlar ham o’z davrining ziyoli kishilaridan bo‘lgan. Ularning birlari
maktabdor domla, ikkinchilari ruhoniy kishi edi. Tadqiqotchi Sirojiddin
Axmedovning ta’kidlashicha, ba’zi manbalarda “Munavvar Qori Abdulmajidxon
o‘g‘li” deyilgan, yozilmada uning bobolari bilan bog‘liq ekanligi aytiladi 9
.
Munavvar Qori otasida 7 yoshligida yetim qolgan. Unga dastlab tarbiya va ta’limni
8
Axmedov S. Munavvar Qori “Sharq yulduzi” 1992y. N5. 70 b.
9
Munavvar Qori. “Adibi avval”. -T: Bulomiya, 1907.y. 50 bet.
12

onasi Xosiyat otin bergan. U xat savodni ham avvalo onasidan o‘rgangan. Ayni
paytda yirik maktabdorlardan hisoblangan Usmon domla ismli kishi qo‘lida o‘qidi.
Yana bilimlarini oshira borib, Toshkentda joylashgan Yunusxon madrasasida tahsil
oladi, O‘rta Osiyoda ayni paytda ilmning markazi Buxoro hisoblanar edi. Buxoro
madrasalarida diniy va ba’zi dunyoviy ilmlar ham o‘rgatilgan. Munavvar Qori ham
yuqoridagi ilmlardan baxramand bo‘lish maqsadida 1898-yilda Buxoroga boradi.
Shu yildan boshlab Buxoro madrasalarining birida tahsil ko’ra boshlaydi. Ammo
tez o’tmay Munavvar Qori Toshkentga qaytadi. Sirojiddin Axmedovning
ma’lumotiga ko‘ra, Munavvar Qori moddiy qiyinchilik tufayli Toshkentga qaytib
kelgan. Munavvar Qori yoshligidan diniy ilmlarni puxta o‘rgangan. Toshkent
Darxon masjidida imomlik bilan shug‘ullangan. Imomlik qilayotgan paytda ham u
Turkiston xalqini savodsiz holda yashayotganligini chuqur anglar edi. Yuqorida
aytilganidek Ismoil G’aspiraliyning g‘oyalari Toshkentda ham tarqalgan edi.
Munavvar Qori, birinchidan, Turkiston xalqining mustamlakachilikdagi hayotidan
ta’sirlangan bo‘lsa, ikkinchidan “Tarjimon” gazetasi hamda musulmon
mamlakatlaridan kirib kelayotgan matbuotlardan o‘ziga quvvat oldi. Toshkent
ziyolilari orasida jadidchilik ishiga alohida hissa qo’shib, uning yo‘lboshchilaridan
biriga aylandi. Amerikalik olim, o’zbek ma’rifat va madaniyatining
targ‘ibotchilaridan biri Edvard Ollvort o‘zining “Zamonaviy o‘zbeklar” kitobida
Munavvar Qorining Turkiyada ta’lim olganligini ma’lum qiladi. Ayni paytda
Bog‘chasaroyda nashr etilgan “Tarjimon” gazetasini Munavvar Qori ixlos bilan
o‘qir edi. Munavvar Qori bu matbuot sahifalaridan o’lkadagi ahvolni qanday qilib
yaxshilash kerak degan savolga javob axtara boshlaydi. Shu bilan birga, ko’nglida
islohotparvarlik fikrlari vujudga kela boshlagan edi. Chunki eski uslubdagi o‘quv
ishlari tamomila eskirgan bir holatda turardi. Tadqiqotchi Sirojiddin Axmedovning
ma’lumotiga ko’ra, Munavvar Qori 1901-1904-yillarda Qrimlik do‘sti Rasim
Kishod yordamida Toshkentda “Usuli savtiya” maktabini ochadi. Munavvar
Qorining “usuli jadid” maktabini ochilgan yili to‘g‘risida yana bir misol qilib.
E.Fyodorov “O‘rta Osiyoda milliy inqilobiy harakat tarixi” nomli kitobida
ma’lumot berishicha, jadid Bexbudiy Samarkandda birinchi marta yangi usul
13

maktabini ochgan. Munavvar Qori Abdurashidxonov ham 1904-yilda
Toshkentning Eski shaharida shunday maktab ochgani haqida ma’lumot berib
o‘tgan. Shuningdek M, Muhammadinov o‘zining “Turmush urinishlari” kitobida
keng ma’lumotlar beradi: “Shayx Xonavand Taxur daxalik Mirza
Dadaxujaboyning mehmonxonasida maktab ochib, bir-ikki yildan beri Abdusami
Qori degan bir kishi bilan bola o‘qitib turmoqda bo‘lgonini aytdilar. Borib kurdim,
bolalarning o‘qishlarini, sinflarida yurib ko’rib chiqdim. Xozirda 4-sinf
boshlang‘ich ibtidoyi maktab bo‘lib, yaxshigina tartiblik: parta, qora taxtalar, yer
yuzi bo‘laklarining qisqacha ham butun xaritalari bor ekan. Bu yangi tartiblik
maktablarning Toshkent shahrida bo‘lib ketishiga birinchi sabab Munavvar Qori
bo‘lib, barchasining yo‘nalishini shul tuzub bergan” Ushbu keltirilgan fikrdan
ko‘p narsalarni anglab olish mumkin. Demak, Munavvar Qorining dastlab ochgan
maktabi 4-sinfdan iborat bo‘lib, turli zamonaviy fanlar ham o‘qitilgan. U yangi
usuldagi maktabda o‘qitishdan maqsadi, birinchidan, xalqni savodli qilish bo‘lsa,
ikkinchidan, xalqni mustaqillik uchun kurashga hozirlaydigan ma’rifatxona ochish
edi. Munavvar Qori “usuli jadid” maktabini tashkil qilish bilan birga, xalqni
targ‘ibot qilishga ham undadi 10
. Shu jihatdan olib qaraydigan bo‘lsak, Munavvar
Qorining matbuotda dastlabki chiqishlari ham e’tiborga molikdir. U 1906-yildan
boshlagan “Taraqqiy” gazetasini faol tashkilotchilaridan biri edi. Munavvar Qori
ushbu gazetani birinchi sonida Munavvar Qori Ibn Abdurashidxon ismi bilan
“Bizning jaholat jahli murakkab” nomli ma’rifatparvarlik ruhdagi maqolasini e’lon
qildi. Bu maqola Munavvar Qorining ma’rifatparvarlik qarashlarini o‘zida
mujassamlashtirgandir. Munavvar Qori bu maqolada maktablardagi fanlarni
o‘qitishga alohida e’tibor beradi. U maktablarda faqat Fuzuliy, Navoiy, Xo’ja
Xofiz, Bedillar kabi buyuk ijodkorlarni o‘qitish bilan birga ayni paytda ilm qiroat,
ilmli hisob kabi fanlarni o‘qitilishini alohida ta’kidlaydi. Xullas, muallifning bu
maqolasi jadidlarning oldiga qo’ygan maqsadlarini ham ifoda etar edi. Tadqiqotchi
Sirojiddin Axmedovning ma’lumotiga ko’ra, Munavvar Qorining “Namuna”
maktabida bir necha yuz bola o‘qigan. Bu maktabda tayyorgarligi anchagina jiddiy
10
Abdullaev Y. “Mashxur ma’rifatparvar” “BoShlang‘ich ta’lim”. – 1992y. N12. 51-52 b.
14

bo‘lgan iste’dodli yoshlar muallimlik qilishgan, tadqiqotchining ma’lumoticha,
Munavvar Qorining qo‘lida ta’lim olgan yoshlar orasidan Hamza, Qayum
Ramazon, Musa Toshmuhammad o‘g‘li Oybek, Mannon Uyg‘ur kabi iste’dodli
ijodkorlar yetishib chiqishgan. Ayni paytda jadid taraqqiyparvarlari o‘zlarining
imkoniyatlaridan kelib chiqib o‘qitish bo‘yicha metodik dastur tavsiya qilishgan,
Munavvar Qori ham ayni paytda haftada o‘zining 25 soatlik programmasini tavsiya
qilgan. Shu soatlar asosida o‘zi ham maktabda darslar o‘tgan. Munavvar Qorining
maktab uchun va musulmonlar uchun qilgan yana katta bir xizmati shundan
iboratki, u shariatga doir manbalar bilan o‘quvchilarni o‘z tilida o‘qishini
ta’minladi. Amerikalik olim Edvard Ollvortning ma’lumotiga ko‘ra, Munavvar
Qori maktabidagi o‘quvchilar o‘qish va axloq asoslari darslarini yozib olish uchun
haftada qo‘shimcha 9 soat shug‘ullangan. Shu 9 dan 4 soat Munavvar Qorining
“Ikkinchi o‘qituvchi” kitobiga bag‘ishlangan. 1 soati So‘fi Olloyor she’riyatiga
ajratilgan. Darslar turk va fors tillarida olib borilgan. O‘quvchilar 2 soat arifmetika,
2 soat geografiya, 1 soat tarix, jami 25 soat haftalik o‘qigan. Yuqorida qayd etilgan
Munavvar Qorining namuna maktabida Oybekning tahsil olganini Edvard Ollvort
ham yozib o‘tadi..
Munavvar Qorining maktab o‘quv dasturi 6 yilga mo’ljallangan. Bu usul
boshlang‘ich maktab sinflari uchun amalda qo‘llanilgan. Munavvar Qori ba’zi bir
kishilarning rus ta’limidan andoza ko’chirilgan bilim tavsiya qilayotganliklarini
qabul qila olmas edi. Toshkendagi va ko‘pgina jadid o‘qituvchilarining dasturi
Munavvar Qori maslagida amalga oshirildi. Chunki Munavvar Qorining maqsadi
Turkiston xalqi savodsizligini barham toptirib, ularni yetuk inson bo‘lib
yetishishlari uchun kurashishdan iborat edi. Turkistonda boshqa jadidlar kabi
Munavvar Qori olib borayotgan pedagogik faoliyat chor hukumatini ancha bezovta
qilib qo’yadi. Munavvar Qori “Turon” jamiyati a’zolari va Toshkentdagi mahalliy
boylar e’tiborini maorif ishiga jalb qila olgan kishi edi. U birinchilardan bo‘lib bu
jamiyatning yig’ilishlarida chet ellarga ta’lim olish uchun talabalar yuborish kerak
degan masalani ko‘tarib chiqqan edi. Maqsad mahalliy yoshlarni chet ellarga,
asosan. Germaniyaga yuborib, millatning kelajagi uchun kadr tayyorlash bo‘lgan.
15

Munavvar Qorining tashabbuskorligida bu masala bo’yicha Toshkentning mashxur
boy, oqsoqollarini yig‘ib majlislar o‘tkazilgan. Quyida Munavvar Qorining shu
yig’ilishlaridan birida so‘zlagan nutqidan ayrim fikrlarni keltiramiz: “O‘zbek
ziyoliy bolalarining Germaniyaga yuborib o‘qitishga juda muhtojmiz, bolalar
o‘qib, ilm-tahsil olib kelsalar, millatiga katta xizmat qila oladilar, degan bo‘lsa,
yana u boylarga va oqsoqqollarga qarata “jamoat, mana bu yosh, o‘smir
bolalarimizning Germaniyaga borib o‘qib kelishlari faqat siz boylarimizning
yordami ostida vujudga chiqadi” deganidan so‘ng o‘tirganlar talabalar uchun
yordam pullari berishadi. Bundan tashqari, Munavvar Qori yordamida Turkiyada
1905-yilda 15 nafar, 1912- yilda 30 nafar yoshlar o‘qigan. 1922-yilda Turkiston va
Buxorodan 70 ga yaqin o‘smirlar Germaniyaga o‘qishga yuborilgan 11
. Yana
Fransiya va Yaponiyada ham yurtdoshlarimiz o‘qigani ma’lum. Munavvar Qori
faqat pedagog bo‘lib qolmasdan izlanuvchan, yangi uslubiy tavsiyalarni ishlab
chiqishga katta hissa qo’shgan va shu bilan bir qatorda ilmiy-pedagogik asarlar
hamda darsliklar yaratgan ijodkor edi, U birinchilardan bo‘lib, jadid maktablari
uchun darsliklar yaratish lozim ekanligini anglab yetdi. Shuning uchun ham
asrimiz boshlarida “Adibi avval” , “Adibi soniy” “Yer yuzi” “Xavoyiji diniya”
kitoblarini nashr ettirgan. 1914-yilda Salim Ismoilning “Qur’on qiroati” bo’yicha
saboq beruvchi “Tajvid” ni o‘zbekchaga tarjima qilib, Orenburgda nashr ettirgan.
U badiiy ijod bilan ham shug’ullangan. Ayni davrda matbuotlarda e’lon qilingan
Kamiy, Xislat, So’fizoda, Hamza kabi shoirlarning she’rlarini to’plab “Sabzavor”
nomi bilan chop ettirgan. Edvard Ollvortning “Zamonaviy o‘zbeklar” kitobidagi
ma’lumotlariga ko‘ra. Munavvar Qorining 1915- yilda yozilgan 120 varaqdan
iborat “Xisob” nomli kitobi, yana “Arifmetika” darsligi ham bo‘lgan. Munavvar
Qorining “Xisob va Arifmetika” darsliklari to‘g‘risida ma’lumot deyarli boshqa
joyda uchramaydi. Taraqqiyparvar bu inson o‘z atrofiga Toshkentlik fikrli
yoshlarni to’playdi. Toshkentlik bir boy raisligida “Jamiyati xayriya” nomli
jamiyatni 1909-yilda tashkil etishga muyassar bo’ladi, Bu jamiyatda Munavvar
Qori rais o‘rinbosari vazifasini olib borgan. Uning tashabbuskorligi, o‘z atrofidagi
11
Azizxujaev R. Ustoz Munavvar Qori “Fan va turmush”. 1991.y. N7. - B. 36-38.b.
16

yoshlarni yig‘a olganligi jamiyatni rivojlanishiga olib keldi. Birinchidan, jamiyat
ma’rifat yo’nalishida ish olib borsa, ikkinchidan, mustaqillik tomon borishga
qaratilgan edi. Bu jamiyat yangi usuldagi maktab va madrasalar uchun yordam
berib turdi. Umuman, kambag‘al va bechoraxol kishilarga moddiy tomondan
yordam berib, ularning tarbiyasi va o‘qishi uchun ko‘maklashdi. Munavvar Qori
bu jamiyat orqali turli toifadagi qashshoq fuqaro va o‘quvchilarga yordam
ko‘rsatish bilan cheklanib qolmagan. Doimiy ravishda chekka o‘lkalarga oliy
ta’lim olish uchun talabalarni yuborish bilan ham shug’ullangan. Bu olib
borilayotgan ishlar millat, vatan taqdirini o’ylovchi buyuk shaxsga xos
fazilatlardandir. Sirojiddin Axmedovning ma’lumotlariga ko’ra, “Jamiyati xayriya”
tashkiloti yordamida Mirmuxsin Shermuhammedov Kufadagi “Oliya” madrasasida
o‘qigan.Tadqiqotchining izlanishlaridan yana shu narsalar ko’zga tashlanadiki,
Munavvar Qori oktyabr to’ntarishlaridan keyin ham xalq ma’rifati uchun xizmatini
ayamaydi. U 1921-yilda Turkiston xalq maorifi komissari lavozimida ishlab turgan
paytida Toshkentda “Ko’mak” uyushmasini tuzib. Germaniyada tahsil olayotgan
o‘quvchilarga hamda Moskvada ta’lim olayotgan Mannon Uyg‘urga moddiy
yordam ko‘rsatadi. Munavvar Qori Abdurashidxonovning milliy matbuot paydo
bo‘lishi va shakllanishida xizmatlari juda katta. Yuqorida ta’kidlanganidek, u
1906- yil iyun oyida chiqa boshlagan “Taraqqiy” gazetasining tashkilotchilaridan
hisoblanadi. Shu yilning sentabrida “Xurshid” gazetasini chiqarib, o‘zi muharrirlik
qildi. U “Taraqqiy” gazetasi kabi xalq fikrlarini uygotishga xizmat qildi. Keyinroq
u “Najot”, “Kengash” da muharrir va ma’sul lavozimlarda ishladi. Munavvar
Qorining matbuotga alohida e’tibor berishiga bosh sabab, u matbuotni xalqni
ma’rifatli qilishdagi asosiy vosita deb bilgani edi. U o‘zining ma’rifiy qarashlarini
ham mana shu matbuot orqali targ‘ib etdi. Milliy matbuot tarixida “Sadoi
Turkiston” gazetasining xizmatlari juda katta bo‘lgandi, 1914-1915-yillarda
Munavvar Qori o‘z safdoshlari Ubaydulla Xo’jayev, Abdulla Avloniy, Tavallo,
Abdulhamid Cho’lpon, Abdurauf Fitrat, Abdurauf Muzaffarzoda, Mirmuxsin
Shermuhammedov, Shokirjon Raximoy, Nushiravon Yovushevlar bilan birgalikda
17

ushbu gazetani nashr etishdi 12
. Bu gazetada jadidlarning ko’zga ko‘ringan
ijodkorlari dastlabki faoliyatlari bilan elga tanilib, voyaga yetganlar. Bunda
Munavvar Qorining xizmatlari alohidadir. Munavvar Qori, bugungi kunda ham
Markaziy Osiyoning ko’zgusi bo‘lgan O‘rta Osiyo Davlat universiteti
tashkilotchilaridan edi. Inqilobdan so‘ng Munavvar Qori o‘rta maxsus va oliy
ta’lim asoschisi sifatida Turkiston Xalq dorilfununing musulmon bo‘limini tashkil
etish yuzasidan komissiya tuzdi. Unga Munavvar Qori rais, Burxon Xabib, Iso
To’xtaboyev, Sodiq Abdusattorov. Muxtor Bakir, Abdusami Qori Ziyaboyevlar
a’zo qilib saylandilar, 22 kun ichida Xalq dorilfununining Musulmon bo‘limi
dasturini tuzdilar. U uch bosqichdan iborat edi. 1918-yili 3 mayda dorilfununda
Munavvar Qori rais (rektor), Iso To’xtaboyev birinchi, Burxon Xabib ikkinchi
muovini qilib tayinlanadi. Dorilfunun 13 may 1918- yil yakshanba kuni (hozirgi
o‘zbek yosh tomoshabinlar teatri binosida) tantanali ravishda ochildi. Dorilfununni
boshqarishda 15 ta demokratik tashkilotdan 45 ta vakil saylandi. O‘qituvchilar soni
190 ga yetdi. Ular orasida Fitrat, Kamol Shams va boshqa ko’zga ko‘ringan
mutaxassislar bor edi. Yana shuni alohida aytish kerakki, Munavvar Qori o‘z
ma’rifiy qarashlarini teatr truppasi orqali ham ilgari surdi. U 1913-yilda ish
boshlagan Turon truppasini tashkilotchilaridan biri bo‘lgan. U truppaning tashkiliy
va tadbiriy ishlarida doimiy ravishda qatnashib kelgan. Munavvar Qori teatrning
xalqni ma’rifat uchun tarbiyalashdagi rolini alohida ko‘rsatib bergani diqqatga
sazovordir.U xalqqa fikrlarini yetkazib berish uchun har-xil o’xshatishlardan
foydalandi. Teatr taraqqiy etgan mamlakatning ishlarini misollar orqali
tushuntirish eng muhimi, millatning obro’si va nomusi teatr bilan bog‘liqligini
alohida uqdirdi. Xullas, Munavvar Qorining ma’rifatparvarlik faoliyati serqirra va
bir maqsadga qaratilgan: u insonning ma’rifatli bo‘lishi zarurligi, ko‘zi
ochilmaguncha vijdoni uyg‘onmasligi, vijdoni uyg‘onmasa na o‘zining, na
xalqining erkini muhofaza qila olishi, bu iymonsizlik ekanini mutafakkirona
noziklik bilan o‘z asarlarida turli shakllarda ifoda etadi. U har doim aytar edi:
“Turkiston xalqining boshina kelgan falokatlar har biri yolg‘iz nodonlik va
12
Axmedov S. Munavvar Qori “SHarx yulduzi” 1992y. 69 b.
18

maorifsizlik orqasidangina bo‘lganligi har kimga ma’lumdir”, Munavvar Qorining
nodonlik va falokatlardan qutulish avvalo maorif vositasida bo‘lishini qayta-qayta
ta’kidlaydi. Munavvar Qori Stalinchilarning “G‘oliblar syezdi” bo’lib o’tgan,
1929- yili qatog‘onning yangi to‘lqini kuchaya boshlagan paytda, (GPU)
tomonidan qamoqqa olinadi. Jiyani Muhammadxon Muslimxon o‘g‘li
Abdurashidov amakisini qamoqqa olingan kunni shunday eslaydi: “Uch aka uka
A’zamxon, Muslimxon va Munavvarxon bir xovlida juda inoq yashar edi.
Xovlimiz juda katta edi, Uning yarmida amakim yangi usuldagi maktab ochib,
bolalarni o‘qitgani esimda. Amakim ochgan bunday maktablar faqat bizning
hovlimizdagina emas, balki mahallada ham bo‘lgan. Ular “Muxtoriyat”, “Birinchi
may” kabi nomlari bilan atalgan. Amakimlarning katta xotinlari Muborakxon
opoqidan ikki o‘g‘il bo‘lib, ular yoshligida vafot etib ketgan. Shundan so‘ng
amakim ikkinchi xotini Lazizaxonga uylandi. Ulardan farzand bo’lmagan. Esimda
bor 1929-yil noyabri bo‘lsa kerak, erta tongda xovlimizga GPU ning qurollangan
xodimlari devordan oshib kirdi. Ulardan bir necha kishi hech kimni hovlidan
tashqariga chiqarmay, hatto hojatga borganlar orqasidan ham kuzatib turdi.
Boshqalar esa uyda tintuv o‘tkazib juda ko‘p ruznoma, kitob. qo’lyozma va
rasmlarni qoplarga solishdi, Tintuv erta tongdan namozi asrgacha davom etgandi.
Muhammadxon o’shanda 10 yoshda bo‘lgan, Munavvar Qorining qarindosh
urug‘lari ham qatag‘ondan chetda qolmagan edi. Xulosa qilib shuni aytish
mumkinki, o‘tmishdagi har bir tarixiy davrda xalq ommasi va jamoatchilikning o‘z
ma’naviy otasi-yu pirlari hamda ijtimoiy-siyosiy, ma’rifiy yo‘lboshchilari bo‘lgan.
Bunga ona tarix guvoh. El, Vatan taqdiri uchun jon fido qilgan, uning istiqlol,
mustaqilligini dil-dilidan orzu qilgan va bu orzuni amalga oshirish maslagidan bir
qadam ham chekinmagan buyuk mutafakkir Munavvar Qori Abdurashidxonov
asrimiz boshlarida mustamlaka iskanjasidan ezilgan elimiz qalbiga ma’rifat,
ozodlik va erk nurini olib kirdi. El murabbiysi Munavvar Qori har bir xalqning
millat sifatida shakllanishining birinchi belgisi mazkur xalqning o‘zligini tanishi va
o‘zini ximoya qilish tuyg’usining uyg‘onishi, milliy qadriyatlarini saqlash va
taraqqiy ettirishda ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi va shu yo‘lda turli-tuman
19

jamiyat hamda uyushmalarni vujudga keltirish zarurligi haqida o’yladi. Uning
rahbarligida “Turon” jamiyati tuzildi. Bu jamiyat ishida Munavvar Qori
boshchiligidagi Abdulla Avloniy, Ubaydulla Xo’jayev, Komilbek va Karimbek
Nurbekovlar, Toshpo’lat Norbo’tabekov kabi hur fikrli ziyolilar faoliyat
ko‘rsatdilar. O‘zbek milliy matbuotini vujudga kelishi ham bevosita Munavvar
Qorining faoliyati bilan uzviy bog‘lanadi. U milliy matbuotimizning ilk
namunalaridan biri bo’lmish “Xurshid” gazetasini nashrdan chiqardi.
20

II. BOB. MUNAVVAR QORI ABDURASHIDXONOVNING YANGI USUL
MAKTABLARIDA TA’LIM TAKOMILLASHUVIDAGI FAOLIYATI.
2.1. Munavvar Qorining yangi usul maktablari tizimini, mazmuni va
faoliyati.
Munavvar Qorining maktab ta’limi xususidagi qarashlari eng avvalo yangi
usulda tashkil qilingan maktablar hamda darsliklarda o‘z aksini topganligini
ko‘ramiz. Yangi usul maktablarida har xil toifa boy va kambag‘allarning bolalari
birdek o‘qish huquqiga ega bo‘ldi. Turkistonda yangi usuldagi maktab soni
ayniqsa 1905-yildan keyin tez ko’paydi. Ayni paytda matbuot sahifalarida usuli
jadid maktablari to‘g‘risida fikrlar tez-tez e’lon qilina bordi.
Hozirgi paytda o‘rta ma’lumotga ega bo‘lgan kishilar Moskva va boshqa
joylarga borib o‘qishni havas qilsa, avvallari savodi chiqqan har bir kishi
Yevropaga borib o‘qishni o‘zi uchun bir sharaf deb bilar edi. Chunki ular ilmni
faqat dingina deb bilar edilar. Muhit ham shuni taqozo qilar edi. Jadid maktabi
tashkil qilganlar ham eski maktab, madrasa va qorixonalar yetishtirgan kishilar edi.
Ular yolg‘iz Bog’chasaroyda chiqarilgan Ismoil G’aspiraliyning maktabini yaxshi
tushunib, kitoblar oldirar edilar. Ko‘rinayaptiki, taraqqiyparvar Munavvar Qori
jadidlar qoralanayotganda ham ularga ayni paytdagi holatdan kelib chiqib baho
berish zarurligini aytadi. Chunki ayni paytda yangi usuldagi maktablar zarur va
lozim edi. 1908-yillarga kelib, Turkiston o’lkasida yangi usuldagi maktablar soni
ko’paya bordi 13
. Chor hukumati ham ularni zo’rlik bilan bekitishga qurbi yetmay
qoldi. Aksincha Turkiston o’lkasiga yangi usuldagi maktablar ochish uchun
muallimlarning ruhsat so’rab yozgan arznomalari ko’payib bordi. Hatto jadid
maktablarini ochish taqiqlab qo’yildi. 1910-1919-yillar oralig‘ida chor amaldorlari
yangi usuldagi maktablarning 50 dan ziyodini yopib qo’ydi. Shunga qaramasdan,
fidoyi taraqqiyparvar muallimlar sa’y-harakati tufayli “usuli jadid” maktablari
13
Azizxujaev R. Ustoz Munavvar Qori “ Fan va turmush”. 1991y. N7. -B. 86-390b.
21

yanada ko’payib bordi. Y. Abdullayevning ma’lumot berishicha 1919- yil 31-
iyulda Turkiston general-gubernatori mahkamasiga bergan ma’lumotiga ko‘ra,
Toshkentning eski shahar qismida 16 ta yangi usul maktabi bo‘lgan. 1917-yil
arafasida Qo‘qonda 24 ta (Beshariq va Bag‘doddagi yangi usul maktablari ham shu
hisobga kiradi), Andijon shahri hamda shahar atrofidagi qishloqlarda 34 ta yangi
usul maktabi bo‘lgan. Turkistonda yangi usul maktablarining alohida yagona
dasturi bo‘lmagan. Jadidlar taraqqiy etgan musulmon mamlakatlari maktablari,
Ismoil G’aspiraliyning usuli jadid maktabini o‘rganishlari natijasida va o‘zlari
ijodiy ravishda mahalliy sharoitga moslab o‘quv ishlarini olib borganlar. Ular
“usuli jadid” maktablari uchun darsliklar kam bo‘lganligi tufayli o‘zlari darsliklar
yozganlar. Yangi usul maktablarida ta’lim-tarbiya “usuli-qadim” mak tablariga
qaraganda juda yaxshi yo‘lga q’yilgan edi. Bu maktablarda din darsi ham inkor
qilinmay, aksincha, chuqur o‘rgatilgan. Munavvar Qorining “Xavoyiji diniya”
kitobi ham alohida darslik sifatida qo‘llanilgan. Yangi usul maktablarida asosan
bepul o‘qitilgan. Bu maktablarda asosan o‘g‘il bolalar o‘qigan. Ammo Toshkent,
Qo‘qon Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlardagi “ usuli jadid” maktablarida qiz bolalar
uchun ham maxsus sinflar tashkil qilingan. Hatto qiz va o‘g‘il bolalar birga
o‘qiydigan sinflar ham bo‘lgan. Munavvar Qori 1890-yilda, 22 yoshida
Toshkentning hozirgi Mirobod bozori yaqinida , 1907-yilda Shayxontoxur
daxasidagi o‘z uyida jadid, ya’ni yangi maktab ochadi. Maktabda o‘qituvchilar
yozish, o‘qishni bilishi va jismoniy sog‘lom o‘sishi uchun partalarga o‘tkazilgan,
o‘qitish ko‘rgazmali, o‘rgatiladigan bilim va fan asoslari amaliy xususiyatga ega
bo‘lgan, ya’ni kasb-hunarga hayot uchun zarur bo‘lgan talablarga
yaqinlashtirilgan. Haqiqiy insonparvarlik, o‘zaro hurmat va demokratik tamoyillar
diniy va dunyoviy bilimlar Munavvar Qori maktab tuzilishi asosini tashkil etadi 14
.
Mohir pedagog va bolalar ichki dunyosini yaxshi biladigan bo‘lgan Munavvar Qori
o‘qish uchun faqat ota-onaning emas, balki bolaning ham roziligini hisobga olish
zarurligini aytadi. Munavvar Qori maktabida 1915-yilda 150 ta o‘quvchi bo‘lgan.
Shulardan 30-35 foizi kambag‘allarning bolasi bo‘lib, bepul o‘qitilgan. Ular o‘quv
14
Munavvar Qori. “Bizning jaholat - jahli murakkab” “Ma’rifat”. 1995y. 34 b.
22

darsliklari va qurollari bilan bepul ta’minlangan. Qolganlari esa, o‘qish uchun har
oyda baholi qudrat 50 tiyindan to bir yarim so‘mgacha pul to‘lagan. Ba’zi badavlat
otalar 2 so‘mdan ham berib turgan. Bir kunda 50 minutdan uchta dars o‘qitilgan,
o‘n minutdan bir soatgacha kichik va katta tanaffuslar joriy etilgan. Ayni paytda
hukumat chor amaldorlari qo’lida bo‘lganligi uchun yangi usuldagi maktabda
bolalarni maxsus binoda o‘qitishning imkoniyati yo‘q edi. Shuning uchun ham
yangi usuldagi jadid maktablari mashg‘ulotlari muallimlar va boshqa ilmga
rag‘bati bor kishilar uyida olib borilgan. Yangi usul maktablarida bolalar sinf-
sinfga bo‘lib o‘qitilgan, ular parta yoki stol-stullarga o‘tirishgan. Dars aniq dastur
asosida olib borilgan. Bu jadvallar asosida din, arab tili, shifoxiya (arab tili amaliy
mashg‘ulotlari), islom tarixi, ona tili, fors tili, turkiy adabiyot, tarix, axloq,
jug‘ofiya, hisob, rus tili va boshqa fanlar o‘qitilgan. Jadid mktablaridagi ta’lim va
darsliklarda Munavvar Qori Abdurashidxonovning ma’rifiy qarashlari yaqqol
namoyon bo’ladi. Birinchi bobdagi “Munavvar Qori ma’rifatparvar” bo‘limida
uning “usuli jadid” maktab 4 sinfdan iborat ekanligini aytgan edik. Yuqorida
keltirilgan jadid maktablarining birinchi bosqichi Munavvar Qori maktabiga ham
tegishlidir. Ayni paytda Toshkentdagi usuli jadid maktablarining dasturlarini ham
Munavvar Qori Abdurashidxonov tuzgan. Uning darsliklarida va maqolalarida
ta’lim-tarbiyaning muxim tomonlari o‘z aksini topgan. Munavvar Qorining maktab
va maorif sohasidagi faoliyati, pedagogik qarashlari pedagogikamiz tarixidagi
yorqin sahifani tashkil etadi. Xullas, Munavvar Qori o‘z mehnat faoliyatini
Toshkent shahrida yangi usul jadid maktabini ochish 1901-yil va uning 1-sinfida
muallimlik qilish bilan boshladi. Hayotining ko’p yillarini o’qituvchilikka
bag’ishladi. Maktab o‘qituvchilariga rahnamolik ko‘rsatdi. 1920- yildan
Toshkentdagi N. Narimonov nomidagi o‘g‘il bolalar pedagogika texnikumida
o‘qituvchilar tayyorlov kurslarida ona tilidan dars berdi. Munavvar Qorining
bolalarga atab yozgan she’riy hikoya va masallari mavjud. Shoir bu asarlarida
bolalarda Vatanga sadoqat, mehr-muhabbat, insoniylik tuyg‘ularini,
mexnatsevarlik fazilatlarini tarbiyalashga e’tibor berdi. Uning fikricha, Vatanni
sevish, uning gullab-yashnashi uchun mehnat qilish va o‘qib ulg‘ayish zarur.
23

Bilimsizlik nodonlik, yalqovlik demakdir. Munavvar Qorining fikricha, yosh
avlodni tarbiyalash orqali millatni uyg‘otish, Vatanni ozod qilish, xalqni ma’naviy
yuksaltirish, boyitish va farovon turmush kechirish mumkin.
2.2. Munavvar Qori yaratgan darsliklarda barkamol inson ma’naviy tarbiyasi
muammosining yechimi.
XX asr boshlarida yaratila boshlagan darsliklar yangi usul maktablarining
saviyasini ko‘rsatishda muhim ahamiyat kasb etdi. Yuqorida sanalgan darsliklar
qatorida Munavvar Qori Abdurashidxonovning “Adibi avval” (“Birinchi
Muallim”) kitobi ham alohida o‘rin tutadi. Ushbu darslik to‘g‘risida bu kunga
qadar munosabat bildirilmagan. Munavvar Qori tomonidan yozilgan ushbu alifbo
darsligi inqilobga qadar bir necha marta nashr qilingan. Dastlab bu darslik 1907-
yilda Orifjonov bosmaxonasida chop etilgan. Munavvar Qorining “Adibi avval”
alifbo darsligi asrimiz boshlarida yaratilgan alifbolar ichida mukammalligi bilan
ajralib turadi. Bu mukammallik, birinchi navbatda, uning uslubiyatida ko‘rinadi.
Asar muallifi har bir dars uchun o‘qituvchilarga uslubiy ko‘rsatmalar tavsiya
qiladi. Ikkinchidan, darslikda rasmlar berilgan, ta’limning ko’rgazmali usuli ilk bor
maktabga joriy qilingan. Bu darslik “Usuli savtiyai tadrijiya” (bosqichli tovush
usuli)ga asoslangan bo‘lib, unda didaktikaning ko’rgazmalilik, onglilik,
o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish, yengildan murakkabga qarab
borish, bilim ko’nikmalarini puxta o‘zlashtirish kabi asosiy masalalarga to’liq amal
qilingan 15
. Muallif ''Adibi avval»ning alifbe qismida har bir yangi harfning avvalo
so‘z boshida, keyin so‘z o‘rtasida va nihoyat so‘z oxirida kelishiga mos bo‘lgan
so‘zlar topib, misollar yozgan. Quyida kitobda keltirilgan harflarga misollardan
ba’zilarini aynan keltiramiz. Kitobning 3-betida keltirilgan quyidagi harflarga
misollar berilgan: ro, re, or, bor, torar, otar, totar, yotar, yonar, zo, ze, oz, boz, yoz,
15
Abdurasulov M. “O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari”. -T: Fan 1972y. 79 b.
24

noz, zod, zon, zoy, ozar, bozor, yozar, oraz, ozod, yozay, tarab, yorat, so, sin
yasab, bosay, sotay sanay. Muallif harflarni yuqoridagi tarzda tanishtira borib,
keyin bosh harflar yozilishini ham alohida ko‘rsatadi. Shu tarzda “ng” yozilishini
tushuntiradi va unga misollar keltiriladi. Masalan: zang, jang, gang, lang va hokazo
so‘zlar keltiradi. Masalan: “Maktab”nomli matn quyidagicha: “Maktab juda yaxshi
joydur, bolalarning har-xil ilmu-adab o‘rganadurgan joylari maktabdur, shuning
uchun maktabda o‘qigan bolalarning hammalari odobli bo’lurlar. Ota-onalarning
so‘zlaridan aslo chiqmaslar, ko‘chalarda ko‘ringan kishilarga salom berurlar,
o‘tirgan bo‘lsalar, o‘rinlaridan tururlar, maktabda o‘qimagan bolalar odobsiz
bulurlar, har kim ila urushib, so‘kinib ota-onalaridan va boshqa kishilardan ham
yomon so‘zlar eshiturlar, hammaning ko‘ziga ham yomon ko‘rinurlar, kiyimlari
ham yirtiq va iflos bulur.” Shuningdek insonga oid narsalar to‘g‘risida aytilsa,
“Qanotlik hayvonlar”
sarlavhasi ostida berilgan so‘zlarda hayvonlarning turlari
to‘g‘risida fikr yuritiladi. Osmondagi narsalar nomli sarlavha ostida berilgan
so‘zlarda osmon jismlari to‘g‘risida fikr yuritiladi. Shu tariqa o‘quvchilarning
bilim saviyasi va nutq doirasini oshirish maqsadida muallif inson qalbidagi muhim
jihatlar to‘g‘risida misollar keltiradi. Masalan: “Islom shaharlari
sarlavhasi ostida
quyidagi shaharlar sanab o’tiladi: “Makka, Madina, Jidda, Istanbul, Rim, Shom,
Bag‘dod, Fors, Xindiston, Eron, Turon, Tabriz, Qobil, Afg‘oniston, Balx, Boku,
Marv, Buxoro, Turkiston, Samarqand, Toshkent, Qo‘qand, Xo’jand, Marg‘ilon,
Andijon, Namangan, Chust, O‘sh, Qoshg‘ar, Yorkent, Jizzax, Chimkent,
Avliyoota, Marki Tuqmoq, Oqmasjid, Xazali, Urunbur, Ufa, Qozon, Qrim,
Bog’chasaroy. Musulmonlarning qiblalari bo‘lgan Baytullillox, Makkai
Mukarrama Shahridadur. Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning qabr
shariflari Madinai Munavvara shahridadur. Shul sababli Makka ila Madina biz
musulmonlar uchun eng muborak sanalgan shaharlardur”. Darslikda har bir
berilgan sarlavha ostida harflarning nomlanishi va matnlarga tartib sonlari qo’yib
chiqilgan. Bu qo‘yilgan tartib sonlarining hammasi 105 tadan iborat. 16
Yetmish
16
Maxso‘mov M. Abdulla Avloniyning “Pedagogik faoliyati va ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi fikrlar”-T : O‘qituvchi,
1966y. 98 b.
25

beshinchi tartib sonidan sakson sakkizinchi tartib soni oralig’ida qo‘yilgan
sarlavhalarda inson hayotiga kerak bo‘lgan narsalarning faqat nomlari sanaladi.
Sakson sakkizinchi tartib sonidan to‘qson yettinchi tartib sonigacha “Diniy
Kalimalar” ,“Alloh taologa itoat”, “Ota-onalarga itoat”, “O‘qigan kishi”,
“O‘qimagan kishi”, “Hikoyalar”, “Ahmad ila Qodir”, “Yolg‘onchilik jazosi”.
“Baxillik jazosi” sarlavhalari ostida matnlar berilgan. Mana shu matnlar hammasi
axloqiy-tarbiyaviy tomonga qaratilgan. Agar sakson sakkizinchi tartib sonigacha
bolalarning nutqini o’stirish uchun narsalarning nomlari sanab o’tilgan bo‘lsa,
sakson sakkizinchi tartib sonidan, boshlangan matnlarda ma’lum bir kichik matn
ostida o‘quvchiga tushuncha beriladi. Masalan, “Ota-onaga itoat” matnida shunday
so‘zlar bor: “Ota-onaga va xeshu-aqrabolarga ham itoat qilib, ularni yashi ko’rmoq
va ularga ham o‘zini yaxshi ko’rdirmoq kerakdur, har bola ota-onasini so‘zlarini va
nasihatlarini qulog‘iga olib, ko‘rsatgan yo‘llaridan chiqmasdan, o’qimoq,
yozmoqqa ko’p harakat qilsa, ota-onasiga itoat qilgani va ularni o‘zidan rozi qilgan
bo’lur. Shunday bolani hamma odamlar yaxshi ko’rarlar, mana shu sarlavha ostida
berilgan matnlar kitobning ikkinchi qismini tashkil qiladi. Bunda alifboni
o‘rgangan va jumla tuzishni bilgan bolalar shu kichik matnlar orqali tarbiyaviy va
axloqiy ko’nikma hosil qila borganlar. Ular o‘qishning ma’nosini o‘zlashtirib
yaxshilik va yomonlik haqida, qisqa bo‘lsa ham, ma’lumot olishgan. Agar
“Yolg‘onchilik jazosi”, “Baxillik jazosi”, matnlarida yolg‘onchilik va baxillikning
nima ekanligi bola tarbiyasi bilan bog‘lab tushuntirilsa, “O’qigan kishi”,
“O‘qimagan kishi” matnlarida berilgan hikoyalarda o‘qigan va o‘qimagan bola
qanday bo‘lishi tushuntiriladi. Jumladan, “O’qimagan kishi” sarlavhali hikoyada
quyidagi fikrlar bildirilgan: “O‘qimagan kishini johil va nodon derlar, johil va
nodon kishini Xudo qoshida ham, xalq qoshida ham e’tibori bo’lmas, so‘ziga hech
kim quloq solmas, bir kitob yo bir gazetani qo‘liga olsa, ichidagi turli so‘zlar
yaxshi xabarlardan hech birini o‘qiy olmas. Har qancha urinsa ham ko‘ziga qora
chiziqlardan boshqa narsa ko‘rinmas, oxirida diqqat bo‘lib, oh yoshligimda
o‘qisam bo‘larkan deb pushaymon qilur. Ey o’g’lonlarim, siz ham shu vaqtdan
jonu-dilingiz ila o‘qishga yopishmasangiz, dunyo va oxiratning lazzat va
26

sharofatidan quruq qolib, odamlar orasida johil va nodon nom qoldirasiz”.
Darslikning uchunchi qismiga quyidagi jihatlarni kiritishimiz mumkin. Bunda
muallif insonning yaratilishi, jamiyat va shariat qoidalari, kunlar, oylar ularning
arabcha, ruscha. rimcha nomlanishi, fasllar haqida, hijriy tarix va milodiy tarix
haqida, jug‘rofiya fani to‘g‘risida, islom dini qonun-qoidalarida shart va farzlar
to‘g‘risida, o‘quvchilar nutqi va saviyasini o’stirish maqsadida savol-javob
tariqasida foydali ma’lumotlar berilgan. Savol-javob tariqasida kengroq ma’lumot
berishiga qarab, bu matnlarni kitobning uchinchi qismi deb ajratdik. Bunda to’qson
yettinchi tartib sonidan boshlangan savol-javoblar bir yuz beshinchi tartib soniga
borib tugaydi. 17
Darslikning keyingi tartib raqamli savol-javoblarida ham turli fan
va amaliyotga oid ma’lumotlar berilgan, kitobda savol-javoblardan keyin “Kalimai
Shaxodat”, “Iymon”, “Duo”, “Ro’zaning arabcha niyat va boshqa sarlavhalar
ostida shariatga oid kichik kalimalar keltirilgan. Kitobning eng qimmatli tomoni
yana shundan iboratki, “Sababi tarbiya”, “Tartibi ta’lim” sarlavhalari ostida
kitobning so’nggi qismida muallif o‘z maktabining tarbiyasi, tartibi, ta’limi
to‘g‘risida fikr yuritadi.Munavvar Qori “Sababi tarbiya” sarlavhasi ostida
Turkiston o‘lkasida bolalarga o‘quv va yozuvni o’rgatishda usuli jadidning foydali
tomoni haqida fikr yuritadi. U usuli qadim va “usuli savtiyani” solishtiradi. Yangi
usuldagi maktablar uchun darsliklar yo‘qligidan kuyunib so‘zlaydi. Turkistondagi
Istanbul, Misr, Qozon va boshqa musulmon o’lkalaridan muallimlar kelib, maktab
ochish uchun amaliy harakatlar qilganligini alohida ta’kidlaydi. Munavvar Qori
shunday yozadi: “Savtiya bolalarga harflarni ovozlari ila tanitmoq” o‘qilgan
so‘zlarni yozdirib, ma’nosini bildirmoq. Bedil, kabi forsiy va mushkul kitoblarning
badaliga e’tiqod, imlo, husnixat, ilmi xol, hisob, tarixi islom, jug‘ofiya, handasa.
kabi diniy va dunyoviy ilmlarni har kimning o‘z tilida yozilmish kitoblaridan
o‘qitib, bildirmoqdan iborat ekanini bilib har birlarining ko’ngillariga usuli
savtiyani qaytadan qabul etmoq fikri tushdi. Muallif oxirgi jumlalarni usuli
savtiyaning qulayligini anglayotgan atrofdagi kishilarga qarata aytgan edi. U “usuli
jadid” maktablari uchun alifbo kitoblari zarurligini ta’kidlaydi, xuddi shu
17
Axmedov S. “Munavvar Qori” “ Sharq yulduzi” 1992y. N5. 96 bet.
27

majburiyat ushbu kitobni yuzaga chiqarishga da’vat etganidan so‘zlaydi.
Munavvar Qori “Adibi avval ”
kitobni muallimlarga taqdim etayotganini aytib,
agarda taklif va mulohazalar bildirilsa, ikkinchi nashrda albatta inobatga olishi va
kitobning nuqsonsizroq chiqganini takidlaydi, “Adibi avval” kitobning yakuniy
matni “Tartibi ta’lim” deb nomlanadi. Bu matndan Munavvar Qori maktabning
ta’lim muddati, qanday fanlar o‘qitilishi, bolalarni o‘qitish jarayonida qanday
qoidalarga amal qilinishi to‘g‘risida ma’lumot olish mumkin. Muallifning o‘zi
“Usuli savtiya” maktablarining tahsil muddati 4 yilligini alohida qayd etgan. Bu
to’rt yilda quyidagi fanlar o‘qitilishi ta’kidlanadi: o‘qimoq, yozmoq, e’tiqod,
ibodat, muomala darsi, imlo, insho, xususiyat, qiroat, Qur’on, Tavjid bilan
madxali, jug‘rofiya, axloq, islom tarixi , hisob va hokazolar. Munavvar Qori
maktabga ilk kelgan bolaga avvalo bismilloh va kalimai ibodatni o‘qitib, qo‘liga
daftar bilan qalam bergan. Bir hafta davomida o‘quvchi qo‘liga kitob bermay,
alifboni yozdirgan. Shundan keyin uning qo‘liga alifbo kitobni berib, dastlabki
harfdan boshlab o‘qita boshlagan va yozdira boshlagan. Uning yozishicha, har bir
harfni o’rgatayotganda muallim diqqat bilan o‘z mahoratini ishga solmog‘i lozim.
Muallim har bir saboqni qora taxtaga oq bo‘r bilan yozib berishi kerak. shu taxtaga
yozilgan saboqni bolalar bir soat takrorlashi zarur. Keyin bolalarning
o‘zlashtirishiga qarab, berilgan saboqni kitobdan 10-15 marta ko’chirib yozishga
da’vat qilmog‘i kerak. Ertasi kuni, yangi saboq berishdan avval muallim
topshirig‘ini kim qay darajada bajargan yoki bajarmaganligini o‘quv daftarlarini
tekshirish orqali ko‘rgan. Kimda kim topshiriqni bajarmagan yoki kam bajargan
bo‘lsa, unga o‘qishdan keyin qolib, tayyorlatish jazosi qo‘llangan. O‘qituvchi
yangi saboqni berishdan avval kechagi yozdirgan sabog‘ini bolalarning o‘ziga
o‘qittirgan. shundan so’ng so‘zlarning ma’nosini ham og‘zaki ravishda aytib
berishi so’ralgan. Munavvar Qori muallim bolalarga shirin so‘zli, yaxshi
muomalada bo‘lishi zarurligini aytadi. Muallif o‘z darsliklarining har bir sonidan
uning usuli va mazmunan takomillashib borishi yuzasidan ish olib borgan.
Natijada “Adibi avval” yangi usul maktablari uchun nashr qilingan alifbo kitoblari
orasida tuzilishi jihatdan puxta darajaga ko’tarilgan. Xullas, XX asrning birinchi
28

o‘n yilligida paydo bo‘lgan Munavvar Qorining “Adibi avval” asari yangi usuldagi
maktablar uchun o‘ziga xos ravishda yaratilgan asar bo‘ldi, u o‘zidan oldin
yaratilgan darsliklardan o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bu darslik bugungi
kunda ham o‘quvchiga, qolaversa, barchaga kerakli va foydali ma’lumot beradi.
Saidrasul Azizoyning “Ustodi avval” Munavvar Qorining “Adibi avval”
darsliklaridan so‘ng o‘nlab yangi darsliklar yaratildi.
1993-yili Qumri Abdullayeva tomonidan yaratilgan “Alifbo” darsligining 8-nashri
nusxasida esa, kitobning dastlabki sahifasi rasmlar bilan boshlangan, sahifadan
“A,a” harfi bilan boshlanib, archa, ayiq, asal, ari so‘zlari suratlarda berilgan. Shu
tarzda O, I, U, L, M, U harflari davom etgan. Harflar bilan birga so‘zlar va 2-3
qatorlik kichik matnlar berilgan. Bundan tashqari bolalar uchun “Archa bayrami”
kabi she’rlar, tez aytishlar berilgan. 18
. Jumladan Alifbening keyingi davri o‘qish
davrida keltirilgan matn bolaning nutq o‘stirishiga , fikrlash qobiliyatini
rivojlanishiga yordam bersada, ammo nomlanishi va mazmun jihatdan ta’lim
olishga targ‘ib etuvchi, bolalar axloqiy tarbiyasi, ota-bobolarimiz pand-nasihatlari,
o‘zbek milliy tarbiyasiga mos kelmaydigan matnlar berilgan. Darsliklarda 33 ta
turli mavzudagi sarlavhalar ostida matnlar berilgan. Asar boshlanishidagi
“Hamd”ni qo’shadigan bo‘lsak, 34 ta kichik matnlarni o‘z ichiga oladi. “Adibi
soniy” darsligidan joy olgan matnlar jamlanmasini biz quyidagi uch guruhda
bo‘lishni lozim topdik.
1. Ilm, maktab. O’qish va yozish, umuman, ta’lim olishga targ‘ib etuvchi matnlar.
Bularga “Ilm”, “Maktab,” “Nazm”, “O‘qimoq”, “Yozmoq” matnlari kiradi.
2. Axloqiy darslar deb nomlangan bo‘lim bolalarni axloqiy tarbiyaga da’vat etadi.
3. Bu guruhga kiruvchi matnlar muallif tomonidan “Fanniy darslar” deb nomlanib,
quyidagi matnlarni o‘z ichiga oladi: “Yil”, “Sana”, “Sanayi” “Qamariya oylari”,
“Sanayi Shamsiya oylari”, “Asrlar”, “Fasllar”, “Kunlar”, “Hayvonlar” “Qushlar”,
“Zavoxiv va baliq” “Qurbaqa”, “Suyaksiz hayvonlar”, “Hayvonlarning farosat va
maishatlari”, “Insonning boshi hayvonlardan farqi”, “Hayvonlarning insonlarga
foydalari”, “Jug‘ofiya”, “Mamlakat va hukumat”. Mana shu 3 guruhdan iborat
18
Azizxujaev R. Ustoz Munavvar Qori “Fan va turmuSh”. 1991y. N7. - B. 96-100 b.
29

bo‘lgan matnlar jamlanmasi usuli jadid maktablarining ibtidoiy qismi uchun
alifbodan keyin o‘qiydigan, ikkinchi yilga mo’ljallangan xrestomatiya tarzidagi
kitobdir 19
. Asarda ota-onaga qanchalik mehr oqibatli va saxovatli bo‘lish kerak
bo‘lsa, ilmga ham shunchalik mehr qo‘yish kerakligi g‘oyasi ilgari surilgan. “Adibi
soniy” darsligida muallif dunyoning yorug‘ligi ilm birla yuzaga chiqishini aytadi.
Ilmsiz, aqlsiz kishi yengsiz kiyimga o‘xshashligini aytadi. “Ilm” nomli matnda
quyidagi fikrlar keltirilgan. “Ilm bilmagan narsalarni begonalardan o‘rganmoqdur”
Odam bolasi tug‘ilgan zamonda hech narsalarni bilmas, hattoki so‘zlamoq,
yozmoq, yaxshini yomondan, oqni qoradan ayirmoq kabi eng keraklik narsalardan
ham mahrumlik holda dunyoga kelur, so’ngra oz-oz o‘rganmoq ila hamma
narsalarni bilur. Otalarimiz, onalarimiz, ulug‘larimiz va muallim afandilarimiz
ushbu bilgan narsalarimizni o’rgatmagan bo‘lsalar edi, hozirda biz ham hech
narsani bilmas edik 20
. Shuning uchun odam bolalariga eng ziyoda lozim bo‘lgan
narsa bilmaganlarini bilganlardan so’rab va o‘qib o‘rganmoq, ya’ni ilm degan aziz
va foydalik narsani qo‘lga olmoq uchun, harakat qilmoqdir. Munavvar Qori
matnlarni joylashtirishda qaysi biri oldin va keyin kelishiga alohida e’tibor beradi.
O‘quvchining o‘qishga muhabbatini orttira boradi. O‘qishni bilish bilan bir qatorda
yozishni bilish ham eng birinchi masalalardan ekanligini muallif alohida qayd
etadi 21
. Munavvar Qori darslikning keyingi matnlarini bevosita axloqiy yo’nalishga
bag’ishlaydi. Uning o‘zi ham bu yo’nalishdagi matnlarga umumiy ravishda
“Axloqiy darslar” deb sarlavha qo‘yadi. Mazkur matnlarning eng avvalida ota-
onaga bag’ishlangan fikrlar joy olgan. Bu borada Munavvar Qori Sharq
an’analariga tayangan. Muallif ota-onaning qadrini bolalarga yanada ortiqroq qilib
ko‘rsatish maqsadida bir onaning bolasiga muhabbati
xaqida ibratli hikoya
keltiradi. Hikoyada bir onaning bolasi kasal bo‘lib qoladi.Ona Xudoga iltijo qilib
unga shifo berishini so’raydi. Necha kunlar qilingan iltijolardan keyin Xudoyi
19
Maxso‘mov M. Abdulla Avloniyning “Pedagogik faoliyati va ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi fikrlar” -T : O‘qituvchi,
1966y. 89 bet.
20
https:// www. Academia. edu .
21
Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo’sag’asida: “Xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari” -T. “O‘zbekiston” 1997y. 326 bet.
30

Taolo unga shifo beradi. Ko‘rinayaptiki, onaning ko’z yoshlari natijasida bola
shifo topadi. Muallif bu hikoyadan farzandning onaga bo‘lgan mehrini yanada
orttirib, hamma bolalarda shunday mehribonlikni uyg‘otmoqchi bo’ladi. “Axloqiy
darslar”dagi boshqa matnlarda ham mana shunday tarbiyaviy fikrlar ilgari suriladi.
“Adibi soniy” asarining 3-guruhiga kiruvchi matnlar o‘quvchini aniq fanlar
bo’yicha bilim olishga qiziqtiradi.
Munavvar Qori ushbu darslikni yaratishda ko‘plab fanlarga oid kitoblarni
o‘rganganligi ko‘rinib turibdi. 22
Chunki muallif o‘quvchilarni faqat o‘qishga
o’rgatishni maqsad qilib qo‘ymaydi. U o‘quvchilarda o‘z atrofidagi voqea va
hodisalarga hamda mavjudotlarga bo‘lgan qiziqishni uyg‘otish bilan bir qatorda,
ular to‘g‘risida ilmiy ma’lumotlar beradi. Muallif “Hayvonlar” sarlavhali matnda
quyidagi fikrlarni bildiradi. “Hayvonlar dafatan ikki qismga bo’linurlar. Bir qismi
suyaklik hayvonlar, ikkinchi qismi suyaksiz hayvonlar deyiladi”. Bu fikrlar o‘quv-
chilarni e’tiborsiz qoldirmaydi, albatta. Chunki muallif o‘quvchilarga hayvonlar
to‘g‘risida haqiqiy mutaxassis darajasida ma’lumot beradi. Darslik davomida
“Jug‘rofiya” matni va u orqali jug‘rofiya haqida keltirilgan ma’lumotlar yanada
muhim ilmiy fikrlar ilgari surildi. Bunda dars jug‘rofiyasi haqida ham qisqacha
bo‘lsada ma’lumotlar beriladi. Muallif o‘quvchida darsviy fanlarga qiziqishni
yanada orttirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo’yadi. “Mamlakat va hukumat”nomli
matn yuqoridagi fikrlarni yanada kengroq ochib berishga yordam beradi. Bu
matnda Yevropa va Osiyo qit’alaridagi mamlakatlar nomi sanab o’tiladi va ular
o‘quvchilarga lo’nda qilib tushuntiriladi. Muallif o‘quvchilarga hukumat va
mamlakatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni jug‘rofiya fanida kengroq o‘rganish
mumkinligini aytib o‘tadi, xullas , “Adibi soniy” asari XX asr boshlarida yangi
usuldagi maktab darslari takomillashuviga katta hissa bo‘lib qo’shdi. Munavvar
Qori odatda har bir yaratgan darsligini nashr qilgandan keyin o‘qituvchilar va turli
kishilar bildirgan fikrlarni inobatga olib, qayta nashr qilgan. “Yer yuzi” risola ham
1915-yilda ikkinchi marta danyo yuzini ko‘radi. Muallifning bu qo‘llanmasi o‘z
22
31

davrida 3-va 4-sinflarda, ikki o‘quv yili davomida asosiy darslik sifatida
o‘qitilgan 23
. Eng muhimi bu risola Turkiston ziyolilari, muallimlari tomonidan o‘z
davrining asosiy jug‘rofiya qo‘llanmasi sifatida qabul qilingan hatto 1929-
yilgacha ham asosiy qo‘llanma bo‘lib kelgan. Risola 1917-yilda 3-marta nashr
qilingan. Biz bu risolaning 3-nashridan foydalandik. Ushbu risola 72 sahifadan
iborat. Yerning shakli va harakati. umumiy jug‘rofiy masalalar. qit’a va
mamlakatlar, Rossiya va Turkiston jug‘rofiyasi haqidagi ma’lumotlar risoladan joy
olgan. Darslikda jug‘rofiy ilmning maktab va madrasalarda o‘qitilishining
ahamiyati yoritib beriladi, uni o‘rganish keng targ‘ib etiladi, Munavvar Qori
Abdurashidxonovning “Yer yuzi” risolasi hozirgi davrda ham ahamiyatini
yo‘qotmagan. Chunki unitilgan bir qancha jug‘rofiy atama va nomlar undan joy
olgan. Respublikamizda davlat tili haqidagi qonunning joriy etilishi munosabati
bilan nohaq ravishda unitilgan jug‘rofiy atama va nomlarni qayta tiklash dolzarb
masalalardan hisoblanadi. Bu jug‘rofiy atama va nomlarni yuzaga
chiqarish,yangilarini esa yaratishda o‘zbek tilining ichki imkoniyatlaridan,
an’anaviy atama va nomlardan foydalanishimiz lozim. Munavvar Qorining “Yer
yuzi” kitobida atama va nomlar sof milliy tilimizga mos keladi. “Yer
yuzi”risolasida 88 ta sarlavha ostida turli xil atama va joy nomalari berilgan.
Jumladan, jug‘rofiy ko’rfaz, xarita, ufq, jadval, daraja atamalari bugungi kunda
ham “Yer yuzi” risolasida keltirilganidek qo‘llanilmoqda. Munavvar Qori
Abdurashidxon o‘g‘lining ushbu darsligi haqida fikr yuritar ekanmiz, uning dunyo
okeanlari haqidagi fikrlari ayniqsa diqqatga sazovordir. Darslikda dunyo okeanlari
5 ga bo’linadi; Baxri Muhiti Kabr, Baxri Muhiti Atlasi, Baxri Muhiti Xindiy, Baxri
Muhiti SHimoliy, Baxri Muhiti Janubiy, Baxri Muhiti Shimoliy bilan Baxri
Janubiy doimo muz bilan qoplanib turgani uchun muallif uni “Baxri munjamid”,
ya’ni “Muz dengizi” deb atadi. Professor M.Mirabdullaev ushbu okeanlarning
keyingi bo’linishi va nomlanishi to‘g‘risida quyidagi fikrlarni bildiradi. “Bizda
1935-yilgacha dunyo okeani uch qismga: Tinch okeani, Atlantika okeani va Hind
23
Maxso‘mov M. Abdulla Avloniyning “Pedagogik faoliyati va ta’lim - tarbiya to‘g‘risidagi fikrlar”,-T : O‘qituvchi,
1966y. 86 b.
32

okeaniga bo‘lingan. Ilgari Atlantika okeani tarkibidagi “Shimoliy Muz dengizi”
1925-yildan boshlab “Shimoliy muz okeani” (ya’ni to‘rtinchi okean)deb tan
olingan. 1960-yillardan boshlab xorijiy mamlakatlarda dunyo okeani beshga
bo‘lina boshladi. Munavvar Qori Abdurashidxonov o‘g‘lining 1915-yildagi dunyo
okeani haqidagi fikrlari hozirgi paytdagi xorijiy mamlakat jug‘rofiyalarning dunyo
okeanlari haqidagi fikrlariga mos kelmoqda. Biz ham bundan buyon ularni beshga
bo‘lib, har birini alohida o‘rganishimiz maqsadga muvofiqdir. Xullas, “Yer yuzi”
risolasi maxsus tadqiqot talab qiladigan madaniy merosimiz namunalaridandir 24
.
Munavvar Qori Abdurashidxonovning “Xavoyiji diniya”kitobi 1908-yilda yozilgan
bo‘lib, ilk nashr ettirgan asarlaridan biridir. Bu kitob asosan bo‘lim-bo‘lim
shaklida, turli vaqtlarda nashr qilingan bo‘lib, 1909-yil nashri barcha qismlarini
qamrab olgan. Shuni quvonch bilan aytish kerakki, mustaqillik davrida
taraqqiyparvar Munavvar Qori ijodidan ilk namuna sifatida ushbu risola qayta
nashr qilindi. Bu kitob Toshkentda 1993-yilda nashrdan chiqdi. Ushbu kitob 89
sahifadan iborat,risola insonlarni pokizalikka, insofli, vijdonli, mehr-oqibatli
bo‘lishiga. yaxshi ishlarni amalga oshirish va yomonlaridan har doim saqlanib
yurishga da’vat etadi. U 6 bo‘limdan iborat bo‘lib: “Musulmonlik”, “Shariati
Islomiya” “Nomozlar”, “Ro‘za”, “Zakot”, “Xajning shartlari”. Birinchi bo‘lim
savol-javob asosida tuzilgan. Ilk sarlavha “Musulmonlik” deb nomlanadi, bu
savol-javobda musulmonlikning dastlabki qoidalari to‘g‘risida fikr yuritiladi. Unda
musulmonlar uchun kerak bo‘lgan eng muhim bir xususiyat alohida ta’kidlanadi, 8
qoida keltiriladi:
1-Shariat buyurgan ibodatlarning barchasini qilib, qaytargan ishlarning
barchasidan qaytmoq.
2-Din va dunyo uchun kerakli bo‘lgan har xil ilm va har xil tillarni o‘qimoq va
o‘rganmoq.
3-Har ishni ilm, ittifoq va to‘g‘rilik ila qilmoq.
4-Barcha musulmonlarni o‘z qarindoshlari kabi do‘st tutmoq.
5-Ota-onani va ulug‘ kishilarni izzat va hurmat qilmoq, yoshlarga marhamat,
24
Ochilov M. O‘qituvchi odobi. - T: O‘zbekiston, 1975y. 40 b.
33

faqirlarga shafqat, muhtojlarga inoyat (ya’ni ehson, sovg‘a) etmoq.
6-O‘z foydasidan xalq va millat foydasini yaxshi ko’rmoq. Islom dinining
taraqqiyoti va rivojlanishi uchun doim harakatda bo‘lmoq. Ushbu qoidalardan ham
ko‘rinayaptiki, kitobning maqsadi o‘quvchiga shariat qoidalari asosida din va
dunyo uchun kerakli bo‘lgan ilmlarni o‘rgatishdir. Birinchi bo‘limning ikkinchi
savol-javobi “Iymon” haqida boradi. Unda iymon nimaligi, uning islom dinida
tutgan o‘rni alohida savol-javob bo‘lib o‘quvchini iymonga chaqiradi. Kitobning 2-
bo‘limi “Shariat Islomiya” deb nomlanib, farz, harom niyat kabi turli masalalar
haqida fikrlar beriladi 25
. Kitobning qolgan bo‘limlarida sarlavhalar ostida berilgan
matnlar islom dini qoidalarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, bu shartlar o‘quvchida
o‘zini, dinini, qolaversa, atrof-muhitni bilishga fikr uyg‘otishga qaratilgandir.
Risolada inson tarbiyasi va e’tiqodi haqida turli maslahatlar ham berilgan.
Jumladan “Mahrumlarga nodurust va durust bo‘lgan amaldor” nomli sarlavha
ostidagi matnda Hajning niyat talablarini bajargan kishilarga: birov ila urushmoq,
so‘kishmoq, odobsiz so‘zlar so‘zlashmoq bir hayvonni ov qilmoq yoki bir ovchiga
dalolat qilmoq” mumkin emasligi aytiladi. Xullas, kitobida iymon va e’tiqod
borasida hikmatomuz va maslahatli fikrlar talaygina.

25
Xalq ta’limi. – 1993y. N1. -B. 7-8 b.
34

XULOSA.
Chor hukumati mustamlakachilik maqsadini ko’zlab, 1884-yildan
Turkistonda mahalliy xalq bolalari uchun rus-tuzem maktablari deb yuritilgan
maxsus maktablar ocha boshladi. Asosan bu maktablar rus siyosatini amalga
oshirish uchun xizmat qilar edi. Mahalliy xalq endi ikki tomonlama ezila boshladi.
Avval mahalliy hukmdorlar tomonidan ezilsa, endilikda chor hukumatining
zulmkor siyosatidan azob cheka boshladi. Shunday bir paytda mahalliy ziyolilar
o‘rtasida xalqni uyg‘otishga moyillik sezila boshladi. Bular taraqqiyparvar jadidlar
bo‘lib ular orasida Manavvar Qori Abdurashdxonov haqida quydagi xulosalarga
keldim.
Manavvar Qori mana shu isloh tarafdorlarining boshida turuvchi
ma’rifatparvardir, va u mustamlakachilikdan qutulishni yo‘li xalqini keng
ma’noda savodli, ilm - ma’rifatli qilish deb hisoblaydi.
Munavvar Qori eng avvalo oldingi Sharq mutafakkirlari an’analarini tiklash
maqsadida amaliy ishlar olib bordi. O‘lkada jadidlar tomonidan dadil ravishda
darsliklar yozila boshladi.
Saidrasul Azizoyning “Ustodi avval” darsligidan keyin usuli jadid
maktablari uchun ko‘plab o‘quv darsliklari yaratildi.
Munavvar Qorining “Adibi avval” , “Birinchi adib”, “Adibi soniy” ,
35

“Ikkinchi adib”, “Jug‘rofiya” , “Xavoyiji diniya” asarlari XX asr boshlaridagi
ma’naviyatimiz tarixida asosiy o‘rinni egallaydi. U Turkiston maorifini
yuksaltirishga butun umrini bag‘ishlaydi. Chunki millat obro’sini ko’tarish va
rivojlantirishni o‘zining asosiy maqsadi deb bilib , O‘zbek xalqini ma’rifatli
qilishga intilgan buyuk murabbiy 1918- yil may oyida Toshkent shahrida “Turk
o’chog‘i” ilmiy - madaniy jamiyatini tuzdi.
Munavvar Qori Abdurashidxonov 53-yil umr ko‘rdi. Bu umr ning 30 yili
xalqning ma’rifati va kelajagi uchun kurash bilan o‘tdi. U o’z xalqining xur millat
sifatida shakllangan, ijtimoiy-siyosiy jihatdan barkamol bo‘lishini orzu qilgan va
shu yo‘lda kurashgan.
Uning ijodi va faoliyati keyingi taraqqiyparvarlarga o‘rnak bo‘ldi va ularga
kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Cho’lpon, Hamza Xakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy,
Abdulla Qodiriy, Ubaydulla Xo’jayevlar Munavvar Qorining maslakdoshlari edi.
Munavvar Qori Abdurashidxonov o‘zbek pedagoglari orasida xalqimizning
qoloqligi va amaliy faoliyatida birinchilardan bo‘lib tadqiq etgan siymodir. U
millatdoshlarini axloqli,tarbiyali bo‘lishiga va ularni oliy maqsadga istiqlolga
chorladi. U o‘zining ismiga monand inson sifatida ilm qildi. Millatimiz qalbiga
ma’rifat va ozodlik, erk va xurlik nurini sochib hayotning sertashvish yo‘llarini
munavvar qilishga intilgan alloma edi.
Munavvar Qorining ma’rifiy, siyosiy va ijtimoiy qarashlari alohida
o‘rganilmog’i lozim. U yaratgan ijodiy meros Turkiston o’lkasining jadid davri
bo‘lgan ma’rifatparvarlik yo’nalishidagi harakatini keng tadqiq qilishida asosiy
manbalardan hisoblanadi. Munavvar Qori yaratgan asarlar, darslik va qo‘llanmalar
milliy, ma’naviy va umuminsoniy qadriyatlarni o’z ichiga qamragani sababli uni
keng ma’rifatchilar ommasiga o‘rgatish zarur deb hisoblaymiz. Sababi Munavvar
Qori darsliklari badiiy asarlar bilan bir qatorda, bolalarning bilim saviyalarini
kengaytirishga xizmat qiladigan materiallar bilan boydir.
Shuni ta’kidlab o‘tish joizki Munavar Qori Abdurashidxonov millatimizning
ma’rifiy, kelgusi va mustaqillik yo‘lini munavvar qilib ketgan insonlardan desak
mubolag‘a bo‘lmaydi.
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Karimov I.A. O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat. - T.: O‘zbekiston, 1992-yil 61
bet.
2. Karimov I.A. Buyuk maqsad yo‘lidan og’ishmaylik. - T.: O‘zbekiston. 1993-yil
48 bet.
3. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. - T.: O‘zbekiston, 1994-yil.
299 bet.
4. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. - T.: O‘zbekiston, 1992-yil. 46
bet.
5. Abdullaev Y. Mashxur ma’rifatparvar // Boshlang‘ich ta’lim. – 1992-yil. - N «-
12. - B. 50-52 bet.
6. Abdurasulov M. O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari. - T.: Fan, 1972-yil. 89 bet.
Avezov N. Maxmudxo’ja Bexbudiyning ijodiy merosi: Ped. fan. nomzodi ilmiy
darajasini olish uchun bajarilgan diss. - T., 1995-yil. - 217 bet.
7. Axmedov S. Munavvar Qori // Sharq yulduzi: - 1992. - N5.
8. Azizxo’jaev R. Ustoz Munavvar Qori // Fan va Turmush. 1991-yil. N7. - B. 36-
38 bet.
9. Baratov M.O‘zbekistonda ma’rifat uchun kurash tarixidan, - T : O‘zbekiston,
1989-yil, - 178 bet.
10. Munavvar Qori, Xavoyiji diniya. - T.; Sharq, 1993-yil. 83 bet.
11. Munavvar Qori. Adibi avval. - T.: Bulomiya, 1907-yil. 53 bet.
12. Munavvar Qori. Adibi soniy. - T. :G’ulomiya, 1909-yil. 44 bet.
13. Munavvar Qori. Bizning jaholat - jahli murakkab // Ma’rifat. – 1995-yil. 23-
avgust.

37

Munavvarqori Abdurashidxonovning hayoti va faoliyati haqidagi kurs ishi

Sotib olish