Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik harakatining yo'lboshchilari faoliyati (qo'rboshi Shermuhammadbek hayoti va faoliyati misolida) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	344.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

2 Sotish

Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik harakatining yo'lboshchilari faoliyati (qo'rboshi Shermuhammadbek hayoti va faoliyati misolida)

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
TARIX YO‘NALISHI
TARIX FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: Turkiston mintaqasidagi istiqlolchilik harakatining
yo'lboshchilari faoliyati (qo'rboshi Shermuhammadbek hayoti va faoliyati
misolida)
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024

MUNDARIJA
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI ........................................................................ 1
KIRISH ..................................................................................................................... 3
I-BOB. TURKISTONDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING VUJUDGA
KELISHI VA BORISHI. ........................................................................................ 5
1.1 Turkistonda istiqlolchilik harakatining paydo bo’lish sabablari va
bosqichlari. ............................................................................................................... 5
1.2 Farg’ona vodiysi istiqlolchilik harakati yirik namoyondalari
(Shermuhammadbek) ............................................................................................ 12
II-BOB. SHERMUHAMMADBEK FAOLIYATI VA UNING TURKISTON
QO’RBOSHLARI ORASIDA TUTGAN O’RNI. .............................................. 27
2.1 Farg’ona vodiysidagi istiqlol janglari ............................................................ 27
2.2 Istiqlolchilik harakatining butunlay mag’lubiyatga uchrashi. Harakatning
yakunlari va saboqlari. ......................................................................................... 30
XULOSA ................................................................................................................ 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: ........................................ 37
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . XX asr
boshlarida sovet askarlariga va sovet tuzumiga qarshi kurashgan Turkistondagi
haqiqiy mujohid o’g’lonlar va ularning qo’llariga qurol olib toptalgan haq
huquqlari, din-u diyonatlari uchun kurashganlari tasvirlanadi.
Shermuhammadbekning bosqinchi qizil askarlarga kurashish yo’lida ko’rsatgan
jasoratlari, ularning bu mardliklarini hatto sovet xodimlari va askarlari ham e’tirof
etganlari, ammo, harakatga bir yoqlama baho berilganligi, tarixiy hujjatlarga
o’zgartirish kiritilganligi ularni istiqlolchilar, mujohidlar emas “bosmachilar deya‟
nomunosib nom bilan ataganliklari haqida so’z boradi.
Sovet davrida bolsheviklarga qarshi qurol ko’targan turkistonlik o’g’lonlarga
“Bosmachi” laqabi qo’yilib, ularning faoliyatini o’rganish taqiqlangan edi.
“Tarixni G’olib yozadi” degan tamoyilga asoslanib, sho’rolar davrida tarix
biryoqlama yozilib, mag’lubiyatlar tarixi soxtalashtirildi.
Tarixiy manbalarda Turkiston o’lkasi xalqlarining sovetlar bosqiniga qarshi
milliy ozodlik va istiqlolchilik harakatining boshlanish va uni davrlashtirish
bo’yicha har xil fikr-xulosalar ilgari surildi. Jumladan, sovetlar tarixshunosligida
O’lkamiz xalqlarining ozodlik va milliy mustaqillik uchun kurashi davrini ko’r-
ko’rona grajdanlar urushi davri d е b qaraldi, Rossiyadagi fuqarolar urushi davridan
aynan ko’chirib olindi va 1918–1920-yillar bilan b е lgilandi. Holbuki, bu tarixiy
haqiqatga mutlaqo to’g’ri k е lmaydi. Bolsheviklar va so’l eserlar musulmon
aholining o’lkani boshqarishdagi qonuniy huquqini inkor qilib, hokmiyat
to’g’risidagi masalani kelishib hal qilish imkoniyatini yo’qqa chiqardi va shu bilan
Turkiston siyosiy hayotida milliy va demokratik kuchlarning kelgusida
muholifatga o’tishini oldindan muqarrar qilib qo’ydi. Har ikkala tomondan bu
qirg’inbarot jangda qancha kishi qatnashdi degan savolga manbalarda turlicha
raqamlar keltiriladi.
Islom Karimov so‘zi bilan aytganda xalqimiz o‘sha mustabid sovetlar tuzumi
davrida biri «qizil askar», biri «bosmachi», biri «quloq», biri «komissar», yana biri
«mushtumzo‘r», yana qay biri «yo‘qsil» deb guruhlarga ajratib tashlangandi.
3

«Bo‘lib tashla, so‘ngra hukmronlik qil» shiorini amalga oshirish uchun eng
makkor, qabih usullar ishga solinib, bir millat vakillarini bir-biriga qarshi qayrash,
adovat va nizo urug‘ini sochish, shu yo‘l bilan istiqlolchilar safini bo‘lib yuborish,
ularni alohidaalohida qirg‘in qilish siyosati amalga oshirilgan edi. «Shu bois, —
deb ko‘rsatdi yo‘lboshchimiz, — ota-bobolarimizga ana shunday ranglar bilan
ajratib baho bermasligimiz, balki ularning hayotini, ular yashagan davr mohiyatini
to‘g‘ri tushunishga harakat qilishimiz lozim»
Tadqiqotning obyekti : Istiqlol bayrog‘ini baland ko‘targan, milliy ozodlik
kurashiga, qurolli harakatga bosh bo‘lgan sarkardalardan Madaminbek va
Shermuhammadbeklarning milliy istiqlol kurashidagi beqiyos hissasini yoshlar
ongiga singdirish.
Tadqiqotning predmeti : Ozodlik kurashini bostirishga qaratilgan
sovetlarning bosqinchilik urushlari tarixi,bir tomonlama bitilgan tarix, g‘oliblar
tarixi bilan bitilgan holda mag‘lublar tarixi kafanga o‘rab berkitib qo‘yilgan, yaqin
o‘tmishimizdagi ana shu istiqlol uchun kurashini har bir voqea, hodisa, jarayon,
xoh ijobiy, xoh salbiy bo‘lsin, xoh adolatli, xoh razolatli bo‘lsin, ularning
barchasini tahlil qila bilishdir.
Tadqiqotning maqsadi : Buyuk istiqlolimiz yo‘lida kurashgan ulug‘ zotlar,
ma’rifatparvaru adiblar, qo‘mondonu lashkarboshilarning hayot yo‘li, faoliyati,
taqdirini bilish, ularning betimsol ijtimoiy-siyosiy qiyofasini tiklash, bor haqiqatni
hozirgi va kelajak avlodga yetkazib berish.
Tadqiqotning vazifasi : Bu qadar jozibali, salohiyatli, salobatli, katta
ko‘lamli, favqulodda mazmunli, qudratli, ziddiyatli, ammo mislsiz qahramonlik
ko‘rsatgan, ham talafot ko‘rgan, ko‘plab qurbonlar bergan milliy ozodlik
kurashimiz qahramonlarining hayot faoliyatini o’rganish asosiy vazifadir.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi . Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta
paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib,
tadqiqot umumiy 37 betni tashkil etadi.
4

I-BOB. TURKISTONDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING VUJUDGA
KELISHI VA BORISHI.
1.1 Turkistonda istiqlolchilik harakatining paydo bo’lish sabablari va
bosqichlari.
Madaminbekning istiqlolchilar safiga qo`shilishi. Istiqlolchilarning
Madaminbek tomonidan yagona bayroq ostiga birlashtirilishi. Madaminbek - amir
al-muslimin. eski Marg’ilon, Namangan, Andijondagi janglar. Rus krest’yanlar
armiyasi bilan ittifoq. Andijon, O`sh va Jaloloboddagi mag’lubiyatlar. Farg’ona
muvaqqat muxtoriyat xukumatining tuzilishi va faoliyati. 1920 yil yanvardagi
mag’lubiyatlar. 1920 yil 6 martda Skobelyev shahrida Madaminbek va 2-Turkiston
o`qchi diviziyasining qo`mondoni N.Veryovkin-Roxal’skiy o`rtasida tuzilgan sulx.
Madaminbekning xoinona o`ldirilishi. SHermuhammadbek (1893-1970) ning
kurash maydoniga kirishi. 1920 yil maydagi /oyibota qishlog’i qurultoyi.
SHermuhammadbekning amir al-muslimin deb e`lon qilinishi. Turkiston-turk
mustaqil islom jumhuriyatining tuzilishi va hukumat tarkibi. Turkiston-turk
mustaqil islom jumhuriyati Muvaqqat Konstitutsiyasining qabul qilinishi (1922 yil
15-20 aprel. Samarqand). SHermuhammadbekning Buxoro va Xorazm
istiqlolchilari bilan aloqasi. SHermuhammadbekning xorijiy davlatlar bilan
diplomatik munosabatlari. SHermuhammadbekning Buxoroga chekinishi (1922 yil
dekabr’) va Afg’onistonga o`tishi (1923 yil bahori). SHermuhammadbekning
Afg’oniston va Turkiyadagi hayoti va faoliyati.
Turkistonda oktabr to’ntarishidan keyin sodir bo’lgan voqealar jarayoni shuni
ko’rsatadiki, bolsheviklar o’rnatgan sovet rejimi o’lka xalqlariga nafaqat
mustaqillik, hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko’rmadi. Mustaqillik osonlikcha
qo’lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar ko’lga qurol olib,
bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlolchilik harakatini boshlab
yubordilar. Sovet rejimi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida ularga
"bosmachi" deb noxaq tamg’a bosildi. Ushbu irinda "bosmachi" so’zining mohiyati
hususida to’xtalmasdan o’tib bo’lmaydi. "Bosmachi" so’zi aslida "bosmoq"
fe`lidan olingan. Aslini olganda Farg’ona vodiysida, umuman, butun Turkiston
5

xududida podsho va sovetlar Rossiyasi bolsheviklarga qarshi qurolli kurash olib
borgan turkistonliklar o’zlarini "bosmachilar" deb atashmagan. "Bosmachi" deb
xalq o’rtasida harbiy sohaga aloqasi bo’lmagan jinoyatchi unsurlar, "o’g’ri" va
"bezorilar to’dasi" tushunilgan. Shu bilan birga birovlarning yurtini bosib olgan
bosqinchilarni ham "bosmachilar" deb atash mantiqan to’g’ri keladi. Bu harakat
xaqida so’z yuritilgan 1918-1919 yillarning o’rtalarigacha bo’lgan davrga tegishli
arxiv hujjatlarida ham "bosmachi" so’zi uchramaydi. Bu xujjatlarda "qaroqchi"
( разбойник ), "shayka", juda bo’lmasa "bosqinchi" (bandit) iboralari qo’llanilgan.
1919 yilning o’rtalaridan boshlab avval sovet vaqtli matbuotida, keyinchalik
esa ayrim rasmiy xujjatlarda "bosmachi" iborasini qo’llash boshlangan.
"Bosmachi" va "bosmachilik" iboralari milliy ozodlik harakatining mohiyatini
pasaytirish, ajdodlarimizning Rossiya zulmi va bolsheviklar xukmronligiga qarshi
olib borgan qonli kurashlarini xaspo’shlash uchun buyuk davlatchi - shovinistlar
tomonidan o’ylab topildi va "banditlik", "qaroqchilik" so’zlari bilan asossiz
ravishda bir qatorga qo’yildi. Kommunizm mafkurachilari va ularning maddohlari
xatto 1917 yilgacha bo’lgan milliy ozodlik harakatlarini ham ko’p xollarda shu
atama bilan nomladilar. Xayriyatki, O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka
erishgach, "bosmachi" yorlig’i yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak
nomlari istiqlolchilar sifatida namoyon bo’ldi.
Istiqlolchilik harakati "Turkiston muxtoriyati tor-mor qilinishi bilan
boshlanganligi" deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e`tirof qilinadi. Aslini
olganda, muxtoriyat xukumati ag’darib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat
xatto mutlaqo bilmaganida ham istiqlolchilik harakatining vujudga kelishi tabiiy
bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy vaziyat
istiqlolchilik harakatining boshlanishini muqarrar qilib qiygan edi. Chunki
Turkistonda istiqlolchilik harakatining boshlanishi uchun muxtoriyatning tor-mor
qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi. Birinchidan,
1917 yilda sodir bo’lgan oktabr to’ntarishi va buning natijasida hokimiyatni qo’lga
kiritgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston
xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy aholi bu g’oyani avval
6

boshdanoq iziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Ikkinchidan, sovet hukumati
o’rnatilgan dastlabki kundanoq hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari
jalb qilinmadi, ularning milliy g’ururi, xaqhuquqi inkor qilindi. Turkistonda
o’rnatilgan bolsheviklar tuzumi chor Rossiyasi mustamlakachiligining yangi shakli
ekanligi isha dastlabki kunlardanoq oshkor bo’lgan edi. Uchinchidan, yangi tuzum
o’rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf-odatlari,
milliy qadriyatlari toptaldi. Қ ozi sudlovi bekor qilindi vaqf erlari tortib olindi,
mulkchilikning barcha shakliga chek qiyildi. Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi
istiqlolchilik harakatining butun Farg’ona vodiysida ommaviy ravishda
boshlanishiga bir turtki vazifasini itadi, xolos. Rossiya imperiyasining
mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan farg’onaliklar Turkistonda birinchi
bilib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli kurashga otlandilar. Shu tariqa,
Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi istiqlolchilik harakati
1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi. Istiqlolchilik harakatining asosiy
harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar, mardikorlar, hunarmandlar va
kosiblar zdi. Turkiston respublikasi rahbarlaridan birining e`tirof etishicha,
istiqlolchilik harakatida asosan dehqonlar va hunarmandlar qatnashdi. Ularga
shahar axolisining aksariyat qismi: iziga tiq badavlat oilalarniig vakillari,
savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba`zi boylar qo’shildi. Istiqlolchilar safida
oq-qorani tushungan savodxon kishilar-ziyolilar ham ko’pchilikni tashkil qilardi va
ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan Turkiston munavvarlari va muborizlari edi.
Bir siz bilan aytganda, istiqlolchilar safida xalqning barcha tabaqasiga mansub
kishilar bor edi. Dastlabki istiqlolchi guruhlarning tashkil topishi Kichik va Katta
Ergashlarning nomlari bilan bog’liqdir. Turkiston Muxtoriyati hukumati qishiniga
boshchilik qo’lgan Kichik Ergash qo’rboshi 1918 yil 19-21 fevralda Қ iqon
shahrida qizil askarlarga qarshi bo’lgan "ikki kunlik urush natijasida mag’lubiyatga
uchradi, uning 2.000 kishilik armiyasidan omon qolgan ikki yuzga yaqin kishi
Kichik Ergash rahbarligida Қ iqon uezdidagi Bachqir qishlog’iga ( Қ iqondan 18
chaqirim shimoli-sharq tomonda) jang bilan chekinishdi". Izining kindik qoni
tiko’lgan Bachqir qishlog’ida Kichik Ergash yigitlari bilan qal`a shaklida istehkom
7

qurib, mustahkam irnashib oldi. 26 fevral kuni Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar
otryadi va dashnoqlar drujinasi hujum qilishdi. 27 fevralda bo’lgan janglarning
birida Kichik Ergash shaxid bilgach, uning irniga Katta Ergash qo’rboshi Farg’ona
vodiysida bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi.
Sovet hokimiyati va bolsheviklarga qarshi milliy istiqlol harakatini tashkil qilish
endi uning zimmasiga tushadi. 1918 yil mart oyiga kelib Farg’ona vodiysida bir-
biridan mustaqil ravishda 40 dan ortiq qo’rboshi dastalari faoliyat ko’rsatardi.
Madaminbek Skobelev uezdida, Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek
Marg’ilon atroflarida, Omon Polvon, Қ obul, Sotiboldi Қ ozi va Rahmonqul
Namangan uezdida, Parpi qo’rboshi Andijon shahri atrofida, eshmat qo’rboshi
Қ iqonning Buvayda qishlog’ida, Umar Choli Urganji qishlog’ida, Jonibek Қ ozi
Izgan tomonda, Muhiddinbek Novqatda harakat qilmoqda edi. Bu tarqoq holda
bo’lgan istiqlolchilik harakatini yagona qimondonlikka biysundirish va birgalikda
harakat qilish maqsadida "Shiroi Islomiya" va "Shiroi Ulamo" tashkilotlari
a`zolarining tashabbusi bilan 1918 yil mart oyining oxirida Bachqir qishlog’ida
Farg’onadagi butun qo’rboshilarning birinchi qurultoyi chaqirildi. Unda 40 dan
ortiq yirik qo’rboshilar qatnashdi. Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining
boshlig’i qilib Katta Ergash saylandi va unga butun musulmon qishinlarining Oliy
bosh qimondoni - "Amir al muslimin" unvoni berildi. Katta Ergash qo’rboshining
irinbosarlari qilib Madaminbek va Shermuhammadbek tayinlandi. Umuman
olganda, Farg’ona vodiysida 1918 yilning o’rtalariga kelib, taxmiian yuzga yaqin
qo’rboshilar o’z dastalari bilan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib
bormoqda edi. Lekin shu bilan birgalikda ayrim kichik guruhlar o’z manfaatlari
yilida to’ntarishdan keyingi tartibsiztshklar va boshboshdoqlikdan foydalanib
xalqni talash, boylik orttirish maqsadida harakat qilib aholi orasida
obro’sizlandilar. Bular kichik - kichik guruxlar bo’lib, ular umumiy istiqlolchilik
harakatiga qo’shilmas, o’zlari mustaqil harakat qilar edilar. Sovet hukumati esa
bundan ustalik bilan foydalanib, Turkiston xalqlari o’rtasida xaqiqiy
istiqlolchilarni obro’sizlantirishga, ularga "bosmachilar" deb tamg’a osishga
harakat qilar edi. Turkistondagi istiqlolchilik harakatining iziga xos milliy
8

xarakteri va xususiyatlari mavjud bilib, ular harakatdagi qo’rboshilar dastalari va
guruxlari faoliyatida, ularning maqsad va istaklarida iz ifodasini topgan edi.
Bularda islom shariati qonun - qoidalari asosidagi milliy davlat barpo qilishdan
tortib, milliy demokratik tartibdagi mustaqil davlat tuzish kabi g’oyalar
mujassamlashgan edi. M.Frunze bundan sal oldinroq Turkiston fronti qimondoni
vazifasini bajarishga kirishishi munosabati bilan 1919 yil 11 avgustda chiqargan
buyrug’ida Turkiston frontining tashkil qilinishidan maqsadni quyidagi tarzda
ochiq bo’ldirgan edi: "Turkiston yurishining asl maqsadi, butun Turkistonni ishg’ol
qilishdan iboratdir». Chunki Farg’ona vodiysidagi bu harakat Markaz va butun
Turkiston o’lkasida bolsheviklar rejimiga qarshi ko’tarilgan xalq harakati bilib,
sovet hokimiyatini larzaga keltirdi, ayniqsa, Farg’onada uni halokat yoqasiga olib
keldi. 1920 yil 18 avgustda 2-Turkiston iqchi diviziyasi komandiri F.Karpov
Turkfront qimondoni M.Frunze bilan telegraf orqali bevosita suhbatida shunday
degan edi: "Farg’onadagi urush qaroqchilarga qarshi kurash bilmasdan, balki bu
erda kurash tub aholini sovet hokimiyatiga qarshi tashkiliy ravishdagi qizg’oloni
hisoblanadi. Bosmachilar bilib itgan janglarda katta kuch yiqotsalarda, hozirgi
vaqtda ularning safi yangidan, hattoki, avvalgidan ortiq darajada tilib bormokda,
har bir miltiqqa 5 ta nomzod da`vogarlik qilmoqda". Turkiston avtonom sovet
respublikasi XKS raisi Қ ayg’usiz Otaboev 1922 yil iyulida bo’lgan Turkiston MI Қ
4-plenumida istiqlolchilik harakati natijasida o’lkada vujudga kelgan vaziyatni
to’g’ri baholashga harakat qilib, shunday degan edi: "...Dastlabki davrlarda
bosqinchilik ruhida bo’lgan bu harakat endilikda siyosiy mazmun kasb etdi. Shuni
ta`kidlash lozimki, 1919-1920 yillarga kelib Farg’onada qaroqchilik, bosmachilik
emas, balki iziga xos xalq qizg’oloni vujudga keldi. Biz 4 yil davomida bu
harakatga hatto to’g’ri baxo berishni ham bilmadik, u xalk, qizg’oloni bo’lgani
xolda bosmachilik deb atadik. Bosmachilik mohiyatan talonchilik degan ma`noni
anglatadi, bizning ushbu harakatga bergan noto’g’ri ta`rifimiz masalani hal etishda
noto’g’ri yondoshuvlarga olib keldi. Va alaloqibat 4 yil davomida biz bu
harakatning biron-bir jihatini tugata olmadik". Bu tarixiy hujjat shundan dalolat
beradiki, sovet hokimiyatining Turkistondagi rahbarlari izlari istamagan holda
9

istiqlolchilik harakatiga va uning mohiyatiga ilk bor to’g’ri baho berishga,
ko’tarilgan xalq harakatini sovet tuzumiga, bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli
qizg’olon ekanligini tan olishga majbur bo’ldilar. Bu isha davr uchun muhim
ahamiyatga ega edi. Markaziy sovet hokimiyatining butun Turkiston o’lkasida
yuritgan shovinistik va mustamlakachilik siyosati, mahalliy aholi manfaatlari bilan
hisoblashmay, milliy qadriyatlarni oyoqosti qilinishi istiqlolchilik harakatining
doimiy ravishda avj olib borishiga hamda uzluksiz davom etishiga, ular safining
muntazam ortib borishiga, hatto ularning milliy tarkibini baynalmilallashuviga olib
keldi. Turkistondagi istiklolchilik harakatiiipg milliy tarkibi asosan tub joy aholisi
izbek, tojik, qirg’iz, qozoq, turkman, qoraqalpoq, uyg’urlardan iborat edi. Ayniqsa,
Madaminbek iz yigitlari safida har xil millat vakillari bilishiga e`tibor berdi. U
Farg’ona vodiysidagi rus aholisiga murojaat qilib, iz armiyasiga qo’shilgan har bir
oddiy askarga oyiga ming simdan, zobitlarga esa ikki ming simdan maosh
tilanishini va ularning diniy e`tiqodlariga dahl qilinmasligini e`lon qildi.
Madaminbek qishinlari bilan Jalolobodda turgan K.Monstrovning krest’yanlar
(dexqonlar) armiyasi o’rtasida 1919 yil 2 sentyabrda sovetlarga qarshi birgalikda
kurashish uchun izaro bitim tuzilganligi yuqoridagi fikrimizga dalildir.
Shuningdek, istiqlolchilar safida ayrim tatar va boshqird harbiylari, Turkiya va
Afg’onistondan kelgan juda oz miqordagi zobitlar ham bor edi. Masalan, arxiv
hujjatlarining dalolat berishicha, Shermuhammadbek lashkarlari safida "12 turk
harbiy instruktori bo’lgan". Istiqlolchilarning jang qilish taktikasi ham iziga xos
edi. Ularning safida maxalliy sharoitni puxta bo’lgan yilboshlovchilar ko’p bilib,
ular bilajak jang shart-sharoitlarini oldindan bilishgan: chunonchi, qizil askarlar
miqdori, ular qurol-yarog’ining turi va soni, hujum usullari yoki chekinishi
hamma-hammasi oldindan puxta irganilgan. Isha davr tarixiy hujjatlarining
guvohlik berishicha, istiqlolchilar "razvedkasi ajoyib ishlar", janglarda bilsa "ko’p
hollarda maxalliy aholi tomonidan qillab-quvvatlangan bosmachilar g’olib
chiqishar edi". Istiqlolchilar mahalliy sharoitni yaxshi bo’lganliklari uchun hovli va
bog’larda, qishloqlardagi devorlar ortida, mahalla va guzarlarda, tog’-toshlarda,
chil-biyobonlarda, odam borishi qiyin bo’lgan daralarda ham erkin harakat
10

qilishgan. Istiqlolchi dastalarning bunday kurash usullari sovet qishinlariniig
ularga qarshi itkazayotgan harbiy operatsiyalarini qiyinlashtirar edi. Farg’onadagi
milliy istiqlolchilar bilai kurashning iziga xosligini tavsiflab, Turkiston frontining
qimondoni M.Frunze buyruqlarining birida shunday e`tirof etadi: "Axoli zich
joylashgan va inqir-chinqirlari ko’p Farg’ona rayonlarida shaykalarni ta`qib qilish
juda qiyin vazifa bilib, haddan tashqari katta kuch-quvvatni talab qiladi... Barcha
tomonlari ariqlar bilan kesishgan va bir-birini tisib turgan tog’lar bilan qurshalgan
tumanlardan iborat bo’lgan, aholisi zich joylashgan Farg’ona vodiysida kurash
haddan tashqari mushkul edi. Ҳ oldan toydirilgan dushman bir joyda tarqalib ketsa,
dam olib hamda pastqam va ovloq iriplarda kuch tiplagach, yana boshqa joylarda
paydo bilardi. Ularning qiqqisdan qo’lgan hujumlari hali jangga tayyorgarlik
kirishga imkoniyati bilmagan jangchilardagina emas, balki barcha axoli o’rtasida
ham tixtovsiz asabiy ziriqish tug’dirardi va shu sababli Farg’onada kurashning
usullari boshqa frontlardagi kurash usullaridan farq qiladi. Bu erda front chizig’i
yiq, u hamma joydan itadi". Istiqlolchilarning iziga xos bu kurash usullari, ularning
xalq ommasi tomonidan doimo qo’llab-quvvatlanishi qizil askarlariipg tobora
g’azabini qizg’atardi. Natijada sovet armiyasi jangchilari butun shahar va
qishloqlarning kulini ko’kka sovurishar, qishloqlarni havodan turib samolyotlarda
bombardimon qilishar, tinch aholini qirib tashlashar, Farg’ona xalqini zaharli gaz
ishlatib big’ib ildirishar, qisqasi M.V.Frunze va keyinchalik S.S.Kamenev
tomonidan Maxsus Turkiston uchun ishlab chiqo’lgan "Bosmachilikka qarshi
kurash yiriqnomasi"ni sizsiz bajarishar edi. Shunday qilib, 1918 yil fevralda
dastlab Қ iqon atroflarida boshlanib, keyinchalik Farg’ona vodiysi va butun
mintaqani qamrab olgan istiqlolchilik harakati sovet rejimi va bosqinchi qizil
armiyaga qarshi qaratilgan bilib, ajdodlarimiz Turkiston mustaqilligi uchun xayot-
mamot kurashiga otlangan edilar. 1
1
Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. O’zbekiston tarixi. -T.: 1994.
Validiy A.Z. Bilingannni biri er. Turkiston xalqlarining milliy mustaqillik uchun kurashlari
tarixidan. -T.: Adolat. 1997.
Ziyoeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 2000.
11

1.2 Farg’ona vodiysi istiqlolchilik harakati yirik namoyondalari
(Shermuhammadbek)
Tazkiramizning Shermuhammadbekka bag‘ishlangan qismiga yetib
kelganimizda qalamimiz uzoq vaqt to‘xtab qoldi. Shu bobga kelganimizda qanday
qiyin mavzuga daxl etganligimizni tushunib yetdik. Bu mavzu go‘yo o‘tib bo‘lmas
qalin, yovvoyi changalzor. Ba’zi tarixchilar, yozuvchilar, jurnalistlar ushbu
mavzuda Qalam tebratishga chog‘lanib, changalzorga duch kelib, undan o‘tishga
biror chora topa olmay, orqaga qaytib ketganlari bizga ma’lum bo‘lsada, qalb
da’vati bilan bu mavzuga qo‘l urib, o‘zimiz ham ushbu changalzorga duch
kelganda boshimiz juda qotib qoldi. Bunday changalzorlardan o‘tishning ikki yo‘li
bor: biri-bolta va qilich bilan qurollanib, duch kelgan buta va daraxtni kesib, yo‘l
ochib borish; ikkinchisi esa so‘qmoq qidirish. Bizga ana shu yo‘l ma’qul kurindi.
Illo, so‘qmoq qaergadir olib boradi. Shermuhammadbek mavzusining qiyinligi,
murakkabligi, chigalligi shundan iboratki, avvalo, unga bo‘lgan munosabat
qutbiydir. Kurrai zaminda ikkita qutb bor: biri musbat, ikkinchisi manfiy. Kishilik
jamiyati, ayniqsa, sovet xalqi har bir narsani ushbu ikki qarama-qarshi qutb
tarozusida o‘lchashga o‘rganib qolgan. Bu ikki qutbning o‘z tusi ham bor: musbat
qutb oq rangda, manfiy qutb qora rangda ifodalanadi. Oraliq rang yo‘q.
O’zbekistonda sovet davrida Shermuhammadbek siymosi tim qora rangda
ifodalanib kelindi. Xorijda, ayniqsa, Turkiyada yaratilgan asarlarda esa bu siymo,
bir-ikki muallifni hisobga olmaganda, qordek oppoq rangda ifodalangan.
Shuningdek, Shermuhammadbek milliy-ozodlik harakatining eng sobitqadam
namoyandalaridan biri bo‘lishiga qaramay, ochig‘ini aytish kerak, xalqimizda
uning siymosiga yaxshi munosabat shakllanmagan. Aksariyat odamlar bilan
suhbatlashganingizda, Shermuhammad degan nomni tilga olsangiz, “Kim u?” —
deb so‘rashadi. Agar Ko‘rshermat desangiz darhol tushunishadi. Mavzu
chigalligining yana bir jihati shundaki, Shermuhammadbek eng mashhur
kishilardan
Mustafo Chiqay ig’li. Istiqlol jallodlari (1917 yil xotiralari). -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 1992.
12

bo‘lgani holda, uning kelib chiqishi, hayoti va faoliyati, ayniqsa, faoliyatining
1918 yilgacha bo‘lgan davri haqida ma’lumot nihoyatda kam, borlari ham bir-
biriga to‘g‘ri kelmaydi. Shermuhammadbek haqida asarlar yaratgan xorijiy
mualliflar uning o‘zi va ukasi Nurmuhammadbekdan magnit tasmasiga yozib
olingan ma’lumotlar va mazkur aka-ukalar tomonlaridan yozilgan kundalik
daftarlarga suyanganlar. Ushbu asarlarning ayrimlari bilan tanishish bizga nasib
etdi va biz bu asarlarga tanqidiy yondoshish zarurligini darhol his etdik. Gap
shundaki, mazkur asarlarning bosh qahramoni Shermuhammadbek bo‘lgani uchun
mualliflar uning xizmatlarini bo‘rttirib yuborganlar, milliy-ozodlik harakatida
qizillar ustidan qozonilgan har bir g‘alabani ham unga nisbat berganlar, boshqa
nomdor qurboshilar uning soyasida qolib ketganlar. Shuningdek, bu asarlarda
Shermuhammadbekning kurashchi sifatidagi faoliyati kamida bir yil oldinga surib
yuborilgan. Fikrimizcha, mazkur asarlarga asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan
kundalik daftarlar xorijdagi tarixchilar va adiblar taklifi bilan XX asrning ikkinchi
yarmida yozilgan. Aka-ukalar uni yozish asnosida bir-ikki yilga adashgan
bo‘lishlari ehtimoldan uzoq emas. Bu manbalarga ishonilsa, Shermuhammadbek
1917 yildayoq milliy-ozodlik harakatining bayroqdori sifatida maydonga chiqadi.
Vaholanki, asosiy manbalarning guvohlik berishicha, bayroqdorlik
Shermuhammadbekka 1919-1920
yillarda, Madaminbekning tanazzuli boshlangan paytda nasib etgan.
1874 yil. Xo‘qand xonligida taxt uchun kurashning ayni qizigan pallasi.
Xudoyorxonga qarshi kayfiyatda bo‘lgan guruhlar uni taxtdan ag‘darib, o‘rniga
Xo‘qand xonlari sulolasidan bo‘lgan yuvosh, itoatkor biror xonzodani o‘tkazib,
uning nomidan yurt so‘rash harakatiga tushadilar. Shunday guruhlardan biri
Samarqandda mashhur hukmdor Sayyid Muhammad Olimxon (Xo‘qand taxtida
1798-1810 yillarda davr surgan) ning nabirasi, 1845 yilda qisqa muddat taxtda
o‘tirish nasib etgan Murodxonning o‘g‘li Po‘latxon istiqomat qilib turganidan
xabar topadilar va uni olib kelish uchun vakillar yuboradilar. Biroq, tasavvuf
yo‘liga kirgan, hokimiyat uchun qiziqmagan Po‘latxon rad javobini beradi.
Vakillar u yerdan noumid bo‘lib qaytayotib, Toshkandga tushadilar va u yerda
13

tashqi ko‘rinishi Po‘latxonga o‘xshab ketadigan, asli Farg‘onaning O’xna
qishlog‘idan bo‘lgan Ishoq degan bir nosfurushni uchratib, Farg‘onaga olib
keladilar va uni Po‘latxon degan nom bilan oq kigizga o‘tkazadilar. Bundan xabar
topgan Xudoyorxon unga qarshi ishonchli vazirlari Abdurahmon Oftobachi va Iso
Avliyo boshchiligida qo‘shin yuboradi. Otasi – Musulmonqulni qatl ettirgani
uchun ichida Xudoyorxonga kek saqlab yurgan Abdurahmon Oftobachi soxta
Po‘latxonga qo‘shilib ketadi va Iso Avliyoni ham qo‘shilishga majbur etadi.
Abdurahmon Oftabachi qo‘shini tarkibida Marg‘ilonning Toshloq deparasidan
bo‘lgan Qo‘shoqbek Panjaboshi (ellik kishidan iborat dasta boshlig‘i) ham xizmat
qilar edi, u ichki kurashlar boshlanishi munosabati bilan poytaxtga, xon ixtiyoriga
yuborilgan edi. Bir tomondan taxt uchun kurash, ikkinchi tomondan Rusiya
istilochilariga qarshi kurash bilan band bo‘lgan Abdurahmon Oftobachi 1875 yilda
o‘z ixtiyori bilan, ruslarga taslim bo‘ladi. Xonlik qo‘shib olingach, garchi
Oftobachining o‘zi Rusiyaga surgun qilinsada, uning qo‘l ostidagi jangchilar
jazoga tortilmay qoldilar. Qo‘shoqbek Panjaboshi harbiy xizmatdan bo‘shab, o‘z
qishlog‘iga qaytdi va xizmati evaziga berilgan yerida dehqonchilik qilish bilan
shug‘ullana boshladi. Birinchi xotinidan bir necha qiz, ikkinchi xotinidan esa besh
nafar o‘g‘il farzand ko‘rdi. Ularga Toshmuhammadbek, Ro‘zimuhammadbek,
Tojimuhammadbek, Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek deb ism berdi.
To‘rtinchi o‘g‘il Shermuhammadbek 1892 yilda tavallud topdi. Aka-ukalar qishloq
maktabida o‘qib, bir oz xat-savod chiqargach, madrasa tahsilini ixtiyor etmadilar.
Ikki katta o‘g‘il uncha-muncha dehqonchilik bilan shug‘ullansalarda, kichiklari bu
ishga qayishmadilar. Ular yerga ursa ko‘kka sapchiydigan, sarguzashttalab,
jangovar yigitlar bo‘lib yetishdilar. Ular o‘z atroflariga o‘zlariga o‘xshagan bir
nechta yigitlarni to‘plab, karvonlarni, omborlarni, korxonalarni va boshqa mulk
shakllarini qo‘riqlash, qozoq dashtlari va Qoshg‘ardan qo‘y olib keladigan katta
savdogarlarning suruvlarini bexatar olib kelish kabi yarim harbiy xizmatlarni qilib
yurdilar.
XIX asrning oxirlariga kelib kurrai zaminning ovrupoliklar tomonidan kashf
etilgan qismi-Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi, Avstraliya va Okeaniya yirik
14

imperialistik davlatlar Buyuk Britaniya, Rossiya, Frantsiya tomonidan taqsimlanib
bo‘lgan, ikkinchi darajali davlatlar: Germaniya, Italiya, Yaponiya bu taqsimotdan
anchayin quruq qolgan edilar. Shuningdek, Ovruponing o‘zida bo‘lib o‘tgan
urushlar oqibatida Germaniya, Italiya, Avstro-Vengriya hudud va huquq
tomonidan qisib qo‘yilgan edi. Sanoati, iqtisodiyoti rivojlanish yo‘liga o‘tgan,
biroq xomashyo bazalari va jahon bozoridan benasib qolgan bu alamzada davlatlar
tarixiy haqiqatni tiklash, xomashyo bazalari va bozorlarni qayta taqsimlanishini
talab qilib, urush chiqarish uchun bahona qidirib turardilar. 1914 yilga kelib
shunday bahona ham topila qoldi: Avstro-Vengriya valiahdi shahzoda Frants Iosif
Saraevo shahrida otib
o‘ldirildi. Shundan so‘ng tarixda Birinchi jahon urushi deb nom olgan katta urush
boshlanib ketdi.
Buyuk Britaniya, Fransiya, Rossiya bir tomon bo‘lib jang boshlab yubordilar.
Rus armiyasi jahonning eng qudratli armiyalaridan biri hisoblansada, bu urushda
unga omad kulib boqmadi. Rossiya imperiyasi harbiy va iqtisodiy jihatdan urushga
tayyor emasligi ravshan bo‘lib qoldi. Janglar Bolqon, Polsha hududlaridan tez
orada Rossiya hududiga ko‘chdi, ya’ni Germaniya, Avstro-Vengriya va Italiya
kuchlari Rossiya hududiga bostirib kirdi. Mamlakatning rusiy zabon aholisi yalpi
tarzda armiyaga chaqirilib, front orqasidagi ishlar: front uchun zaruriy barcha
narsani yetkazib berish, front ehtiyoji uchun daraxt kesish, yo‘llar, temiryo‘llar
qurish, telegraf uzatmalarini o‘tkazish; shuningdek frontdagi ikkinchi darajali
ishlar: o‘q-dori, oziq-ovqat, dori-darmon tashish, loshmonlik (murdalarni jang
maydonlaridan olib chiqib dafn etish) kabi yumushlar uchun ishchi kuchi
yetishmay qoldi.
Rossiya Markaziy Osiyoni bosib olib, u yerda Turkiston General-gubernatorligini
tashkil etgandan so‘ng, bu o‘lka aholisi ikkinchi darajali hisoblangani, shuningdek,
mazlum mustamlaka aholisi qo‘liga qurol berishdan cho‘chib, o‘lka aholisidan
muntazam armiyaga odam olmas edi. Biroq, do‘ppi tor kelib qolgach, general-
gubernatorlik aholisini front orti hamda frontdagi ikkinchi darajali ishlarga jalb
qilish haqida podshoh farmoni e’lon qilindi. Ushbu farmonni bajarish nizomiga
15

ko‘ra, bir necha xonadondan bittadan sog‘lom, front ishi uchun yaraydigan, o‘n
to‘qqiz yoshdan qirq besh yoshgacha bo‘lgan erkak front ishlariga olinadigan
bo‘ldi. Mazkur nizomda shunday “engillik” berildiki, ro‘yxatga tushgan kishi o‘zi
bormaydigan bo‘lsa, o‘z o‘rniga boshqa begona kishini mardikorlikka yollab
jo‘natishi mumkin edi. Bu voqeaning “Mardikorlik voqeasi” deb nomlanishi ham
shundan kelib chiqqan. Safarbarlik dexqonchilik ishlari ayni qizigan payt-mayning
oxiri, iyunning boshlariga to‘g‘ri kelib qoldi. Uzoq vaqtlardan beri hech qanday
urush yoki boshqa ishlarga safarbar etilmay kelgan xalq uchun o‘z oilasidan bir
kishini uzoq o‘lkalarga, o‘lim muqarrar bo‘lgan frontga, yoki qiyinchiligi darajasi
bo‘yicha frontdan kam bo‘lmagan Sibir o‘rmonlariga daraxt kesish uchun yuborish
og‘ir tuyuldi. Buning ustiga, mahalliy mutasaddi mahkamalarda safarbarlik
bahona, tanish-bilishchilik, poraxo‘rlik holatlari boshlandi. Ya’ni uezd, volost
idoralari xodimlari, amin va oqsoqollar o‘z tanish-bilishlarini, pora berganlarni
ro‘yxatga kiritmay, ularning o‘rniga oddiy fuqarolarni, xonadon tirikchiligini
ko‘tarib turgan kishilarni yozib yubora boshladilar. Bu hol xalqning sabr-kosasini
to‘ldirdi. Safarbarlikka qarshi norozilik harakati boshlanib, ko‘p joylarda
qo‘zg‘olonga aylanib ketdi. Shunday qo‘zg‘alonlardan biri Toshloqda bo‘lib o‘tdi.
Atrof qishloqlar aholisi oqib kelib, volost boshqarmasi binosini o‘rab oldilar.
Odamlar safarbarlik bekor qilinishini, ro‘yxatlar adolatsizlik asosida tuzilganligi
uchun ularni yoqib yuborishni talab qilib chiqdilar. Volost boshlig‘i Abdurahmon
Bo‘lis aholiga nasihat boshladi:
— Aziz fuqaro! O’zingizni bosing, ko‘pga kelgan to‘y ekan, bu ham o‘tar-ketar.
Bizga ham oson tutmang, biringiz ko‘zim bo‘lsangiz, biringiz qoshim. Qandoq
qilayki, shu ro‘yxatni tuzishim kerak ekan. Xudo o‘z panohiga olsa, o‘g‘illaringiz,
erlaringiz omon-eson qaytishar... Odamlar uni ortiq so‘zlatgani qo‘ymadilar, har
tomondan savol shaklidagi po‘pisalar, xitoblar, talablar yangradi:
— Nega pulga sotildingiz, bo‘lis?
—Nega ro‘yxatga falonchi boyning, amin-oqsoqollarining o‘g‘illari
kirmayqolibdi?
— Olib chiq ro‘yxatni!
16

— Bizning bolalarimizga kuni qolgan oq poshshoning uyi kuysin!
Shu payt uezd hokimi ehtiyot shart uchun yuborgan bir necha politsiyachi va
mirshablardan iborat bir guruh yetib kelib qoldi. Mahalliy tilni biladigan
politsiyachi xalqqa qarata do‘q urdi:
— Olomon, tarqal!
— Tarqalmaymiz,-deya yakdil javob berdi olomon, ro‘yxat bekor bo‘lmaguncha
hech qayoqqa ketmaymiz!
Bir paranji yopingan ayol politsiyachining oldiga borib:
— Hoy o‘ris to‘ra, yaxshilikcha yakka-yolg‘izimni ro‘yxatdan o‘chirasanmi? – deb
do‘q qilgan bo‘ldi.
— Yo‘qol, sartning qanjig‘i! – deya politsiyachi ayolni miltiq qo‘ndog‘i bilan
turtib yubordi. Bu turtki olomonning qo‘zg‘olishiga ham turtki bo‘ldi.
Olomon ichidan 20—30 yosh-yalang otilib chiqib, politsiyaga hujum qildilar. Ular
ichida Shermuhammadbek va uning aka-ukalari ham bor edi. Ular politsiyachi va
mirshablarni urib yiqitdilar. Qo‘llaridagi miltiq, bellaridagi qilichlarini tortib
oldilar.
Qolgan ishni olomon saranjom qildi. Politsiyachilar va amaldorlarni do‘pposlab bir
oz hovurdan tushgan olomon birin-ketin tarqalib ketdi. Shermuhammadbek aka-
ukalari va bir qancha yigitlar bilan kaltak yeganlarni o‘rnidan turg‘azib, ust-boshini
qoqib volost idorasiga olib kirdilar va ro‘yxatlarni berishni talab qildilar. Kuch ular
tomondaligini bilib to‘rgan bo‘lis ro‘yxatlarni olib berdi.
Shermuhammadbek ularga:
— Agar mana shu men bilan birga bo‘lgan yigitlardan birortasiga biror narsa
bo‘lsa, senlardan ko‘ramiz-hammangni ichagingizga osamiz, —deb po‘pisa qilib
ogohlantirib qo‘ydi va ro‘yxatni tashqariga olib chiqib, yoqib yubordi.
Garchi, birinchi kungi to‘polonda odam o‘lmagan bo‘lsada, viloyat harbiy
gubernatori tomonidan jazo otryadi yuborildi. Jazo otryadi boshlig‘i bo‘lis va
amaldorlardan kechagi to‘polon ishtirokchilarini ko‘rsatishni so‘radi. Ular, qasam
va Shermuhammadbekning po‘pisasidan qo‘rqib, hech kimni aytib bermadilar.
17

Otryad boshlig‘i qishloqqa hujum boshladi, duch kelgan hovlidagi erkaklarni
sudrab
chiqib, bo‘lis idorasiga qamadi. Bu holni ko‘rgan qishloq va depara yigitlari duch
kelgan narsa bilan qurollanib, jazo otryadi qarshisiga chiqdilar. Jang boshlandi.
Shermuhammadbek va uning sheriklari kechagina tortib olingan miltiq va
qilichlarni ishga soldilar. Biroq, yaxshi qurollangan, harbiy ta’lim ko‘rgan
otryadga bas kelish qiyin edi. Oxir oqibat jazo otryadi qishloqqa o‘t qo‘yib, bir
qancha odamni jangda o‘ldirib, bir qanchasini asir olib Skobelevga qaytib ketdi,
o‘zi ham bir necha sallotini talafot berdi. Shermuhammadbek va uning sheriklari
jang oxirlaganda qariyalarning buyrug‘i bilan G’orbuvo tomon chekinib, uning
chakalakzorlaridan panoh topdilar.
Bir necha kun o‘tgach Shermuhammadbek aka-ukalari va bir necha sherigi bilan
qishloq masjidi imomi va nufuzli kishilaridan fotiha olib, kurash yo‘liga kirdilar.
Ular yonlariga yana bir necha bo‘z yigitlarni olib, Toshloqqa borib volost
politsiyasining idorasiga to‘satdan hujum qildilar va qamoqqa olingan sheriklarini
ozod qildilar. Qishloqqa yana jazo otryadi kelishining oldini olish maqsadida
yigitlar ozod qilinganlar bilan birgalikda Yozyovonga chiqib ketdilar.
Shu tariqa Shermuhammadbek 1916 yilda milliy-ozodlik harakati jabhasiga
ilk qadamini tashladi. Mardikor olish voqeasi va uning oqibatlari yigitlarga katta
maktab bo‘ldi. Ularda mustamlakachilarga qarshi nafrat hissi uyg‘ondi. Bu
voqealar Shermuhammadbekning keyingi hayot yo‘lini belgilab berdi. U o‘zining
oz miqdorli yigitlari bilan hukumat korxonalari, omborlari, harbiy postlariga
hujumlar uyushtirib turdi. Bu hujumlar, avvalo, mustamlakachilardan qandaydir
o‘ch olish vositasi bo‘lsa, ikkinchidan, talab ketilayotgan boyliklarning bir qismini
bo‘lsada, xalqqa qaytarish, uchinchidan esa, o‘zingizdan qolar gap yo‘q, qandaydir
darajada tirikchilik manbai ham edi, zero, o‘z oilalari, qo‘lidagi yigitlarini
ovqatlantirish, kiydirish, yigitlarning qurol-yarog‘ini ta’minlash kerak, axir, har
doim boylardan kelgan yordam hisobiga yashab bo‘lmaydiku.
Turkiston bosib olingach, Farg‘ona vodiysi Rossiyaning asosiy paxta xomashyo
bazasiga aylandi. Xom ashyoning katta bir qismi rus, yahudiy va mahalliy
18

paxtafurush boylar tomonidan bevosita Rossiyaning sanoat mintaqalariga olib
borib sotilar, yana bir qismi esa dehqonlardan, shirkatlar tomonidan yig‘ishtirib
olinardi. Shirkatlarning faoliyati shunday ediki, erta bahorda shirkat paxtakor
dehqonlar bilan shartnomalar tuzar edi. Bo‘nak naqd pul, ishlab chiqarish vositalari
hamda bug‘doy,
qand, gazlama kabi natura shaklida berilar edi. Hosil topshirilgach, shartnoma
bo‘yicha to‘lovning qolgan qismi berilardi. Hosil juda arzon baholanar, bu ta’bir
joiz bo‘lsa, kuppa-kunduzi qilingan qaroqchilikka o‘xshab ketar edi. Shunday
bo‘lsada, dehqon bunga ko‘nishga majbur edi, zero, bahorda berilgan bu narsa
bilan kuzga yetib olish, kuzda shartnoma bo‘yicha olingan mablag‘ esa qishni
o‘tkazishga yarab turardi. Bu hol Shermuhammadbekka o‘xshab xalqni
o‘ylaydigan yigitlarning hamiyatiga tegar, qandaydir chora ko‘rishga da’vat etar
edi. Ayniqsa, urush boshlanib, paxta xom-ashyosiga ehtiyoj kuchayib, jahon
bozorida paxtaning narxi keskin oshib ketgan holda shirkatlar tomonidan
narxlarning hamon past darajada to‘lanishi yigitlarning g‘azabini yanada oshirib
yubordi. Shunday shirkatlardan biri G’orbuvodan o‘n besh chaqirim masofada
joylashgan Akbarobod qasabasida edi. Shirkat ombori juda boy bo‘lib, unda toy-
toy paxtalar, bug‘doy, qand-shakar, gazlama, kiyim-kechak, ro‘zg‘or buyumlari va
turmush uchun yaroqli boshqa ashyolar saqlanardi.
1917 yil sentyabr oyi boshlari edi. Shermuhammadbek o‘z yigitlarini mozor
xonaqohi yonidagi takyaga to‘pladi. Shu deparalik bir necha ahli ilm va
oqsoqollarni ham taklif qildi. Jamoat jam bo‘lib, bir piyoladan choy ichilgach,
Shermuhammadbek ahli ilmga murojaat qildi:
— Taqsirlar, domla pochchalar, biz o‘z vaqtida o‘qiy olmadik, madrasa tuprog‘ini
yalay olmadik, shu tufayli ayrim ishlarimizni shariatga mos kelish-kelmasligini
bilmaymiz, bu borada sizlarning fatvo va maslahatlaringizga doimo muhtojmiz.
Shu xususda bir maslahatli ish chiqib qoldi, hammalaringiz yaxshi bilasiz,
Akbarobodda o‘ruslarning paxta yig‘ib oladigan shirkati bor. Arzimagan haq
evaziga dehqonning hosilini ko‘tarasiga olib, Rusiyaga olib ketadi. Men besh-oltita
19

dehqonni u yerga yuborib, paxtaning xarid narxini oshirishni talab qilishlarini
so‘radim. Ular shirkat idorasiga borib, shu talabni qo‘ydilar.
Shirkat kattalari ularga shartnomani pesh qilib: “— Mana sizlar barmoq bosgan
shartnoma.Undan bir miri ham oshirmaymiz. Chidasangiz shu. Agar
o‘zboshimchalik qilib hosilni topshirmasangiz, bahorda berilgan bo‘nakni ikki
hissa qilib undirib olamiz” deyishibdi. Xo‘sh aytingizlarchi, biz borib
dehqonlarning haqqini undirib bersak, agar ular yaxshilig‘cha bermasa, kuch
ishlatib tortib olib bersak, shariatga to‘g‘ri keladimi?
Ahli ilm sukutga cho‘mdi. Ha, bek og‘ir masala qo‘ydi. Nihoyat, oqsoqollardan
biri sukutni buzdi:
— Bek, meni ma’zur tutasiz, nima bo‘lganda ham qanchadan-qancha dehqonlar
qo‘l uchida bo‘lsa ham, shu shirkatdan olgan haqqi evaziga kun kechirib turibdi.
Yana bir oz sukutdan so‘ng, uch-turt yil burun madrasa tahsilini tugatib kelib
masjidda imomga noiblik qilib turgan Jaloliddin Maxsum katta yoshli ulamolardan
so‘zlashga ruxsat so‘raganday, ularning yuzlariga bir qarab oldi-da, so‘z boshladi:
— Har bir muslim va mo‘minga ma’lumki, Allohning amrisiz daraxtdan bir barg
uzilib tushmaydi. Alloh shu fikrni, ya’ni dehqonlarning haqqini olib berishni
ko‘nglimizga solibdimi, demak bu Allohning amridir. Qur’oni karimda keladiki,
asta’di billoh: — “Al ma’muru ma’zurun” ya’ni, buyurilgan odam uzrlikdir. Bir
odam bir ishni yuqoridan, aytaylik, arshia’lodan berilgan buyruqqa ko‘ra
qilayotgan bo‘lsa, uning ishi qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, uzrlikdir.
Toshloqlik Zakariyo A’lam uni qo‘llab-quvvatladi:
— To‘g‘ri, har bir ish Allohning amri bilan bo‘ladi. Biroq, Alloh bandalariga amr
bilan bir qatorda ixtiyor xam berib qo‘ygan. Qur’oni majidning yana bir joyida
Alloh Subhona va taolo shunday vahiy beribdi, asta’di billoh:
— “Yo Dovudu, inno ja’alnaka xalifatan fil-arzi, fahkum baynan-nosi bil haqqi”.
Ya’ni — kim, : — “Ey Dovud, biz seni yer yuziga xalifa qildik, endi sen odamlar
orasida o‘zing bilib haq bilan hukm yurit.”
— Bu shirkatning qilib yurgan ishlaridan mening ham xabarim bor, — deya
davom ettirdi qo‘shni qishloq imomi,-shirkatning mutasaddilari suv tekinga
20

olinayotgan paxtaning orqasidan shu tariqa boyib ketdilarki, bosar-tusarlarini
bilmay qoldilar. A’uzu billahi minashshaytonir rojim, bismillahir rohmanir rohiym:
“Izo tovatara alo ahadikum an ni’amu fal-yabki alo nafsihi faqad salaka g‘ayra
tariqis-solihin”, ya’ni: “agar birortangizga ne’matlar birma-bir kelaversa, bas, ul
kishi o‘z holiga yig‘lasin, chunki u yaxshi odamlar yo‘lidan yurmayotgan ekan”.
Demak, masala ravshan. Asta’di billoh: “Izo zaxara al-xaqqu lam yabqa maahu
g‘ayruhu”. Ya’nikim: “Haqiqat ravshan bo‘lgan vaqtda boshqa narsalarga o‘rin
qolmadi”.
Shermuhammadbek ahli ilmdan shu tariqa fotiha olgach, yaxshi tayyorgarlik
ko‘rib, bir necha kundan so‘ng Akbaroboddagi shirkatga to‘satdan hujum qildi.
Shirkat kattagina, yaxshi qurollangan otryad tomonidan qo‘riqlanardi. Hujum
yarim tunda va to‘satdan bo‘lganligi uchun u yerdagi sallotlar esankirab qoldilar,
zero, shirkat tashkil topgandan beri hech qanday kuch bu yerga hujum
uyushtirmagan edi. Shermuhammadbekning yigitlari qora tunda shirkat binosini
o‘rab oldi. Qorong‘uda bir-birlarini otib qo‘ymaslik uchun barcha yigitlar
bilaklariga oq latta bog‘lab oldilar. Bir necha yigit bu yerga ikki-uch kundan beri
dehqon qiyofasida kirib chiqib, joyning tuzilishini puxta o‘rgangan hamda bu
yerdagi itlarga suyak berib, o‘zlariga royish qilib olgan edilar. O’sha yigitlar bir
tugunchada itlarga yemish olib, shirkat binosining orqa tarafidagi pastroq devordan
oshib tushdilar. Hididan tanigan itlar vovullamasdan ularning oldiga bordi. Ular
tugunni yechib, itlarga nasibasini bergach, pisib borib, mudrab o‘tirgan
darvozabonni tappa bosdilar. Og‘ziga latta tiqib, kamariga osilgan kalitni olib,
darvozani ochdilar. Darvozaning yog‘sirab qolgan oshi-moshiqlari “qiy-qiy” deya
ovoz chiqarib, harbiy soqchilardan bir nechasini uyg‘otib yubordi.
Ular – Stoy, kto idyot? (To‘xta, kim kelyapti?)
— Stoy, strelyat budu (To‘xta, otib tashlayman) deganlaricha miltiqqa yopishdilar.
Shermuhammadbek yigitlari ochilishga ulgurgan darvozadan qiyqirgancha otilib
kirib keldilar. Ana shu qiyqiriq sallotlarni esankiratib quydi. Otishma boshlandi.
Yigitlar tez harakat qilib, bir necha sallotni yer tishlatdilar. Qolgan sallotlar yarim
chala kiyingancha kazarmadan chiqib kelayotganlarida asir olindilar. Yigitlar
21

barcha sallotlarni kazarmaga qamab, eshikni qulflab qo‘ydilar. Shunda so‘ng
ombor hovlisida turgan bir necha Qo‘qonarava hamda o‘rislarning mujik aravasiga
o‘lja olingan qurol-yarog‘, oziq-ovqat mahsulotlari, gazlama va boshqa buyumlarni
yuklab, G’orbuvoga qaytdilar. Shu deparadagi amin va oqsoqollarni chaqirtirib
kelib, ularning boshchiligida o‘ljani depara qishloqlariga taqsimlab berdilar.
Mahsulotlarning bir qismini va qurol yarog‘ni Shermuhammadbek o‘z yigitlari
uchun olib qoldi. Oziq-ovqat, gazlama va boshqa ro‘zg‘or uchun zaruriy
buyumlarni aholiga tarqatish xalq sayiliga aylanib ketdi. Illo kechagi jang bu yaqin
o‘rtada mustamlakachilar ustidan qozonilgan birinchi g‘alaba edi.
Shermuhammadbek sayil kayfiyatidan tezda chiqib oldi, zero oldinda katta
xavf-xatar kutib turibdi. Hukumat bunday beboshlikni e’tiborsiz qoldirishi mumkin
emas. Bugun bo‘lmasa ertaga jazo otryadi yetib keladi, shunga tayyor turish kerak.
Jazo otryadi, tabiiyki, ishni Akbaroboddan boshlaydi, beboshlikni kim qilganligini
aniqlaydi, shundan so‘nggina bu tomonga kelishi mumkin. Dushman bu yerga
yetib kelishini kutmay, Akbarobod yaqinida tor-mor qilish kerak, yoki, uning
yo‘lini boshqa bir usul bilan to‘sish kerak. Akbarobod yaqinida Vladikino
temiryo‘l bekati joylashgan. Otryad o‘sha joygacha poezdda kelishi aniq. Demak,
bekat va unga olib keladigan temiryo‘lni buzish kerak. Ertasi Shermuhammadbek
Vladikino temiryo‘l bekatiga kuppa-kunduzi to‘satdan hujum uyushtirdi. Bu yerda
o‘ttiztacha sallot bor ekan. Ulardan o‘n beshtasi asir tushdi, qolganlari
Akbarobodga qochdi. Shermuhammadbek bekatdagi qurol-yaroqlarni o‘lja olib,
temiryo‘lning bir qismini buzib bo‘lgach, yo‘l bo‘yiga pistirma qo‘yishni
mo‘ljalladi. Biroq qattiq jala yog‘ib unga imkon bermadi. Shundan so‘ng o‘ljalarni
olib, asirlarni ozod qo‘yib, G’orbuvoga qaytib ketdi. Ikki-uch kun mobaynida rus
ma’muriyatiga qarshi o‘tkazilgan, muvaffaqiyat qozongan bu ikki hujum rus
harbiy ma’muriyatini hushyor torttirdi. Bunday beboshlikning oldi olinmasa, ular
kengayib, mustamlaka tuzumiga qarshi urushga aylanib ketishi xech gap emas.
Ertasi kuniyoq Skobelevdan
G’orbuvo sari jazo otryadi yo‘lga chiqdi. Harbiy ma’murlar bu “beboshliklar”
kimlar tomonidan amalga oshirilganligini aniqlab ulgurgan edilar.
22

Shermuhammad “mehmonlar” ni yaxshi kutib olish uchun puxta tayyorgarlik
ko‘rdi. Yigitlar ichida Bahrom Farang degan yigit bor edi. U bir necha yil
Marg‘ilon va Skobelevdagi zavod-fabrikada o‘ris masterovoylar bilan ishlab,
ulardan turli kasb-hunarlarni o‘rgangan, mardikorlikda ham bo‘lgan, bo‘sh vaqtida
o‘zicha har xil narsalar ixtiro qilib yurar, shu hunarlari, qo‘li gulligi tufayli
“Farang” (evropalik) degan laqab orttirgan edi. Ayniqsa farangning tayyorgarligi
zo‘r bo‘ldi. Temiryo‘l
bekatidan G’orbuvoga olib keladigan yo‘l qabriston yonidan o‘tgan bo‘lib,
Shermuhammadbek yigitlarini qurollantirib shu yerga joylashtirdi. Jazo otryadi
yaqin yetib keldi. Otryad razvedkasi oldinroq kelib Shermuhammadbekning
yigitlari
qabristonda joylashganligini aniqlab ketdi. Otryad boshlig‘i Poruchik Kravchenko
otryadni qabriston sari boshladi. Otishma boshlandi. Qulay pozitsiyaga: qamishlar
va chakalak orasiga, chuqurliklarga, ariqlar ichiga o‘rnashib olgan yigitlar birin-
ketin sallotlarni qulata boshladilar. Sallotlar bunga javoban ikkita pulemyotni ishga
soldilar, jang qizib ketdi. Yigitlar qulay joyda bo‘lishganliklariga qaramay, yarim
doira hosil qilib otayotgan ikki pulemyot dahanidan chiqqan daydi o‘qlar ularni
qamishzor, chakalakzor ichida ham topib borib, bir qancha yigitlarni shahid qildi.
Yigitlarning o‘q-dorilari tugab borardi, shu tufayli ular faqat mo‘ljalga olib, oz-oz
ota boshladilar, buni sezgan poruchik “ura” deb hayqirganicha hujumga boshladi.
Shu payt qabrlardan oq sharpalar qalqib chiqa boshladi. Sallotlar oldiniga jang
qizig‘ida bunga uncha e’tibor bermadilar. Oq sharpalar harakatga kelgandagina
sallotlarning ko‘zi ochilib vahimaga tushdilar, ko‘z oldilarida dahshatli hodisalar
ro‘y bera boshladi: qabrlardan kafanga chulg‘ongan arvohlar chiqib, qo‘llarini
oldinga cho‘zgancha, go‘yo duch kelgan odamni o‘z qulochlariga olmoqchi bo‘lib,
sallotlar tomon havoda suzib kela boshladilar. Sallotlar ichida mujiklardan chiqqan
irimchilari ko‘proq edi. Ular qo‘llaridagi qurollarini tashlab, — “Sgin privedenie,
sgin v preispodnyu (yo‘qol arvoh, jahannamga daf bo‘l) degancha cho‘qina
boshladilar.
23

Irim-sirimga ishonmaydigan dovyurakroq ba’zi sallotlar o‘zlarini yo‘qotmay
arvohlar tomon miltiq va pulemyotdan o‘t ochdilar. O’t ochishga ochdilaru o‘zlari
ham dahshatga tushdilar — arvohlar o‘qdan yiqilish o‘rniga og‘iz va ko‘zlaridan
o‘t chaqnab, tutun purkay boshladilar. Poruchik va boshqa zobitlar har qancha do‘q
po‘pisa qilmasin, sallotlar qurollarini tashlagancha orqaga qarab qocha boshladilar.
Shu qochishlaricha bekatga borib qoldilar. Ertasi kuni mayitlarni yig‘ishtirib, dafn
etib, sallotlar tashlab qochgan qurol-yaroqlar (shu jumladan, ikki pulemyot) va
o‘q-dorilarni yig‘ishtirib olishgach, o‘z-o‘zidan tantana boshlanib ketdi. Tantana
qahramoni, albatta, Bahrom Farang edi. Yigitlar kechagi jang oldidan Farang
tomonidan ogohlantirib qo‘yilgan, Farang ularga – jang vaqtida nimaki ko‘rsangiz
qo‘rqmang, vahimaga tushmang, hatto shayton yoki arvoh ko‘rsangiz ham, —
degan edi. Shunda ham yigitlarning ko‘pchiligi qo‘rqib, “Lo havlo valo quvvato...”
deb kalima o‘girishga tushgan edi. Endi o‘sha yigitlar va qishloqlar ahli kechagi
voqealardan zavqlanib kulib, farangni gapga solishar, bu tomoshani qanday
qo‘yganligini so‘rab surishtira boshladilar. Farang oldiniga bir oz tarang qilib
turdi-da, yigitlar yalinishga o‘tgach, og‘zidagi nosni tuflab, mo‘ylovini burab
so‘zga tushdi va:
— Jangdan bir kun oldingi maslahatda jang qabriston yaqinida bo‘lishini bilgach,
kallamga bir fikr keldi. Fikrni kallamda pishirib olgach, bekning qarorgohiga kirib,
so‘zlab berdim. Bek avval peshonasini tirishtirib, ro‘yxush bermaganday bo‘ldi.
Asta chiqib ketdim. Yarim soat o‘tar-o‘tmas menga odam yuborib chaqirtirdi va
fikrimni boshqatdan aytishni so‘radi. Aytdim. — Mayli, tayyorlanaver, ammo
o‘zimizning yigitlarni oldindan ogohlantirib qo‘y, tag‘in sallotlardan oldinroq
qo‘rqib qochib qolishmasin, — dedi. Shundan so‘ng besh-oltita chaqqon, qo‘lidan
ish keladigan bolalardan yonimga olib, ish boshlab yubordim. Bekning ijozati bilan
tunov kuni Shirkatdan olib kelingan o‘ljalar ichidan doka, chilvir, miltiq dori
oldim, qishloqdan oshqovoq va uvada yig‘dirib keldim. Yigitlarga buyurib,
tollardan yo‘g‘on-ingichka novdalar kestirdim. Novdalarni bir-biriga ko‘ndalang
bog‘lab, odam shakliga keltirdim, chilvir vositasida ularga ikkitadan, chilvirni
tortsa qimirlaydigan qo‘l qildim. Uni doka-kafanlik bilan o‘radim.
24

Oshqovoqlarning uchini olib tashlab ichini o‘yib oldim. So‘ngra uvadani
maydalab, miltiq dori qo‘shib, mijg‘ib aralashtirdim, uni oshqovoq – kalla ichiga
bosib soldim va tayyor bo‘lgan kallani asosiy novda uchiga o‘rnatdim. Kechga
tomon ularni qabristonga olib borib, yigitlarga bittadan tarqatdim. Yigitlar bu
arvohlarni ushlab, qabrlar orqasiga yashirinib, shay bo‘lib turdilar. Bekdan ishora
bo‘lgan paytda o‘zim bitta arvohni ko‘tarib, emaklab sallotlar tomon siljidim,
emaklash asnosida chilvirni tortib, qo‘llarni harakatga keltirdim, boshqa yigitlar
uchun bu ishora bo‘ldi va ular ham men kabi harakat qilib, dushman tomon asta-
sekin siljib kela boshladilar. Sallotlarning ba’zilari arvohlarga o‘t ochganlarida
oshqovoqlar ichiga o‘q kirib miltiq dori aralashgan uvadalar yonib-tutay boshladi.
Bo‘lgan ish shu, u yog‘ini o‘zlaringiz yaxshi bilasizlar, — deganicha yana
nosqovog‘ini qo‘liga oldi.
Jazo otryadi shu qochganicha qaytib qorasini ko‘rsatmadi. Ba’zi yigitlar
o‘zlaricha buni hukumatning qo‘rqib qolganidan deb bildilar. Biroq
Shermuhammadbek katta to‘qnashuvlar bo‘lishini his etar va mudofaa choralariga
kirishishi kerakligini fahmlab turardi. U yigitlarini ishga solib, depara aholisini
hasharga chaqirib, tayyorgarlikni boshlab yubordi. Qishloq atrofini aylantirib choh
qazdirdi, ba’zi joylarga chib (yog‘och va shox-shabbadan yasalib, yonib ketmasligi
uchun loy bilan shuvalgan to‘siq) bostirdi. O’q-dori saqlash uchun yerto‘la
shaklida ombor qurilib, o‘q tekkanda yonib ketmasligi uchun ustiga tuproq tortib,
suvab qo‘yildi. Yigitlar uchun yotoq uylar, otxonalar, hashakxonalar, oshxona va
omborlar qurildi. Mardikorlikda bo‘lgan, jang ko‘rgan yigitlar boshqa yigitlarni
qishloq atrofidagi yalangliklarga olib chiqib, harbiy mashq o‘tkazadigan bo‘ldilar.
Umuman, G’orbuvo yirik bir harbiy istehkomga aylantirildi. Erishilgan qator
g‘alabalar haqidagi xabarlar atrof deparalarga yetib bordi. Atrofdan yigitlar kelib,
o‘zlarini askarlikka qabul qilishlarini so‘ray boshladilar. Yangi yigitlar uchun
qurol-yarog‘ topish kerak. Jazo otryadi qaytib qorasini ko‘rsatmay qo‘ygach,
Shermuhammadbek ham hukumatga yana bir zarba berish, ham qurol-yarog‘, oziq-
ovqat, o‘lja olish maqsadida Marg‘ilon va Skobelev oralig‘ida joylashgan Beglar
(Ma’ruf qishloq degan nomi ham bor) degan joyga hujum qilish rejasini tuzdi. Bu
25

yerda rus boylariga qarashli ip-yigiruv fabrikasi, sovun zavodi va yog‘-moy zavodi
mavjud bo‘lib, urush sharoiti bo‘lgani uchun bu korxonalar hukumat jandarmeriya
qo‘shini tomonidan qo‘riqlanardi.
Shermuhammadbek yigitlari u yerga yarim kechada bostirib borishdi.
Farg‘ona viloyatidagi eng yirik harbiy tayanch – Skobelev garnizoni bu yerdan
atigi ikki chaqirimgina masofada joylashganligi uchun xotirjamlik hukm surar,
birovning yurak dovlab bu tomonlarga hujum qilishi mumkinligi hech kimning
xayoliga kelmagan. Shu tufayli fabrika-zavodlar soqchilari, hatto navbatda
turganlari ham bemalol uyquni urib yotishardi. To‘satdan bo‘lgan hujum
Shermuhammadbekning g‘alabasi bilan yakunlandi: g‘aflatda yotgan soqchilar
tappa bosilib, qurolsizlantirildi. Faqat, kazarmada yotgan jandarm-soldatlar
ichkaridan pulemyot va beshotar miltiqlardan o‘q uzib besh-oltita yigitni nobud
qildi. Qurol-yarog‘lar yig‘ib olindi, fabrikalar omborlari ship-shiydon qilinib,
G’orbuvoga jo‘natildi. Skobelevdagi rus garnizonidan nimagadir darak bo‘lmadi,
vaholanki o‘q ovozlari u yerga ham yetib borgan bo‘lishi kerak edi. Keyinchalik
ma’lum bo‘lishicha, garnizonning asosiy kuchlari harbiy dala mashqlari uchun
adirga chiqib ketgan ekan. Bu holatni Shermuhammadbek o‘z xufiyalari orqali
oldindan bilgan bo‘lishi ehtimoldan uzoq emas.
Shermuhammadbekning shu davrdagi, ya’ni o‘z faoliyatini boshlagandan to
1918 yil bahorigacha olib borgan kurashini tom ma’nodagi milliy-ozodlik kurashi
deb baholanishiga hali erta edi. Uning bu kurashida, yuqorida bir oz eslatib
o‘tilganidek o‘zgacha jangovarlik hissi, salohiyati, g‘ayratini qayergadir,
nimagadir sarflash, rus ma’muriyatining qitig‘iga tegish, ya’ni, o‘t bilan
o‘ynashishday sarguzasht hissi, jang-jadal orqali tirikchilik o‘tkazish hissi
kuchliroq edi. Vatanni tom ma’noda ozod qilish hissi unda asta-sekinlik bilan
shakllana boshladi. U siyosatga anchayin beparvoroq edi. Shu tufayli u oktyabr
to‘ntarilishiga ham, Qo‘qonda Turkiston Muxtoriyati ta’sis etilishiga ham unchalik
e’tibor bergani yo‘q. Keyinchalik muhojirlikda yashab yurganida bu boradagi
fikrlari o‘zgargan: jurnalistlarga bergan intervyularida bu haqida shunday degan
edi:
26

— Inqilob bo‘lgani bilan, muxtoriyat bo‘lgani bilan nima o‘zgarar edi? Har ikki
holda ham baribir o‘risning qo‘l ostida qolaverar edik-da. Shu tariqa 1918 yil
bahorida Farg‘onada milliy-ozodlik harakatining yalpi kurashi boshlanguncha
Shermuhammadbek mavjud tuzum, Rossiya hukmiga qarshi o‘z holicha, o‘z
bilganicha kurashib yurdi. 2
II-BOB. SHERMUHAMMADBEK FAOLIYATI VA UNING TURKISTON
QO’RBOSHLARI ORASIDA TUTGAN O’RNI.
2.1 Farg’ona vodiysidagi istiqlol janglari
Turkistondagi istiqlolchilik harakati 1920 yilning yozi va kuzida izining yangi
bosqichiga qadam qiydi. Kurash yana ham shafqatsiz va murosasiz tus oldi.
Birinchidan, 1920 yil o’rtalaridan boshlab avval Xorazm, singra Buxoro
respublikalarida bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlolchilik harakati boshlandi va
qisqa muddatda avj olib ketdi. Ikkinchidan, istiqlolchilik harakatining yangi
bosqichi iziga xos xususiyatga ega bo’lgan murakkab va ziddiyatli davrni iz ichiga
olgan edi. Harakatning birinchi davrida bolsheviklar hukumatiga qarshi chiqqan
istiqlolchilar tub erli aholi vakillaridan iborat bilib, ular asosan rossiyaliklardan
tashkil topgan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib bordilar, ya`ni mahalliy
xalq bilan bosqinchilar o’rtasida hayot - mamot kurashi bo’lgan edi.
2
Ziyoeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 2000.
Mustafo Chiqay ig’li. Istiqlol jallodlari (1917 yil xotiralari). -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 1992.
Rajabov Q.K. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalar. -T.: O’zbekiston. 2000.
Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. -T.: Universitet, 2002.
O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. 2-kitob. -T.: Sharq, 2000.
O’zbekiston tarixi (ma`ruzalar matni). 2-kitob, Namangan, 2005.
Qosimov Y. Namangan tarixidan lavhalar. T., 1990.
27

Bolsheviklar hukumatida xizmat qilayotgan milliy rahbar xodimlarning
mahalliy aholi vakillarini qizil armiya safiga chaqirish xaqidagi talablari dastlab
Turkkomissiya va Toshkentdagi sovet hukumati tomonidan inobatga olinmadi,
sirasini aytganda, ular tub erli aholi vakillari qiliga qurol berishdan chichidilar.
Natijada istiqlolchilik kurashining birinchi bosqichi mohiyat nuqtai - nazardan
olganda, tom ma`nodagi bosqinchilarga qarshi milliy istiqlol uchun kurash bo’ldi.
Markaziy hukumat rahbarlari va uning Turkistondagi tayanchlari faqat 1920
yilning o’rtalaridagina bu haqiqatni tushunib etdilar, Mahalliy aholi vakillaridan
qizil armiya saflariga olib, ularni istiqlolchilarga qarshi qiyish bilan bu kurash
mohiyatiii izgartirishga, Turkiston xalqlarini Rossiyadagi kabi fuqarolar urushi
girdobiga tortishga harakat qildilar. Shu maqsadda Turkiston fronti qimondoni
M.Frunze 1920 yil 7 mayda qizil armiya saflariga mahalliy millat fuqarolaridan 30
ming kishini olish to’g’risida buyruq chiqardi. Lekin bu bilan masala ular
iylaganidek bilmadi. Qizil armiya safida istiqlolchilarga qarshi jang qilishni
istamagan chaqiriq yoshidagi minglab erkaklar istiqlolchilar qatorini tildirdilar.
Shu bilan birga sovet hukumati tashviqotlariga, bolsheviklarning balandparvoz
va`dalariga ishongan yuzlab mahalliy aholi vakillari esa qizil armiya safiga kirib
istiqlolchilarga qarshi kurashdilar. Natijada shu davrdan e`tiboran bu kurashning
mazmuni sal izgacharoq ruh kasb eta boshladi, u yana ham shafqatsiz va murosasiz
tus oldi. Turkiston fronti qimondoni M.Frunze 1920 yil 15 mayda Farg’ona
viloyatidagi 2—Turkiston iqchi diviziyasi komandiri Veryovkin - Roxal’skiy
nomiga buyruq yuborib, istiqlolchilarga qarshi kurash taktikasini izgartirish va
ularni yoppasiga qirib tashlashni topshirdi. Frunze qo’rboshilar bilan muzokaralar
olib borishni to’xtatishni, istiqlollar tarkibiga kirgan har qanday shaxslar xalq
dushmani safatida otib tashlanishini" buyurdi. 1920 yil 28 mayda M.Frunzening
buyrug’i bilan istiqlolchilarni qirishga miljallangan maxsus "jangovar otryadlar"
tuzildi. Shu bilan bir qatorda yana maxsus jazo otryadlari tashkil qilinib, ular ham
Farg’ona vodiysiga tashlangan edi. Shunday qilib, Turkkomissiya va Turkfront
rahbarlari istiqlolchilarga qarshi kurash strategiyasi va taktikasini tubdan izgartirib,
kechagina izlari e`lon qo’lgan siyosiy tadbirlar, istiqlolchilarni tinchlik yili bilan iz
28

tomonlariga og’dirish kabi nozik diplomatik iyinlar bir chekkaga yig’ishtirilib,
"qurol kuchi hamda ziravonlik bilan" istiqlolchilik harakatini butunlay tor -mor
qilish to’g’risida qat`iy qarorga keldilar. Turkfront qimondonligining 1920 yil may
oyi o’rtalarida qabul qo’lgan bu tadbirlari istiqlolchilarning irodasini bukolmadi.
1920 yilning may oyidap boshlab izining yangi pallasiga qadam qiygan
istiqlolchilik harakati endilikda kurash bayrog’ini Madaminbek irniga ko’targan
Shermuhammadbek nomi bilan bevosita bog’liqdir. 1920 yil avgustining oxiri va
sentyabrning boshida Turkfront qimondoni M.Frunzening buyrug’iga kira,
Farg’onadagi qishinlarning katta qismi Buxoro amirligini tugatish uchun yuborildi.
Ushbu imkoniyatdan foydalangan istiqlolchilar harbiy tashabbusni iz qillarig’a
olib, harakatni yanada kuchaytirdilar. Faqat 1920 yil 10 - 27 sentyabrda ular Vodil,
Gurunchmozor, Chuvol, Urganji qishloqlarini qo’lga kiro’tib, Ish va Qirg’ontepa
temir yil bekatlarida turgan qizil askar garnizonlariga qashqatqich zarba berdilar.
Ish shahri vaqtinchalik bilsada yana istiqlolchilar qiliga itdi. Buxoro amirligi qurol
kuchi bilan tugatilgan kun — 1920 yil 2 sentyabrda Turkiston avtonom
respublikasi hukumatining Turkfront qimondoni nomiga yillagan maktubida
"bosmachilik Farg’ona viloyati hududidan chiqib, hatto Toshkent uezdining 8 ta
volostini iziga qamrab oladi", deb tashvishlanib yozilgan edi. Farg’onadagi qizil
armiya gruppasining qimondoni Konovalovning S.S.Kamenev nomiga yozgan
ma`lumotnomasida aytilishicha, "Farg’onada bosmachilik 1920 yil sentyabr oyida
izining eng yuqori chiqqisiga chiqdi, yashirin holda ishlayotgan musulmon
tashkilotlari iz faoliyatlarini butun sovet Farg’onasida avj oldirdilar va Turkistonda
sovet xokimiyatiga qarshi qizg’olon ko’tarishga tayyorlandilar". Bunga qarshi
Tirkfront qimondonligi G.V.Zinov’ev raxbarligidagi 30.000 kishidan iborat katta
harbiy kuchni bir vaqtning izida Farg’ona vodiysiga tashladi. Istiqlolchilar
qishinlari son jixatdan nisbatan ortiq bilsada, qurol-yarog’larning miqdori va sifati
to’g’risida bunday deb bilmasdi. Qirboshi yigitlarining aksariyat qismida qurolning
izi mutlaqo yiq edi. Masalan, Yilchi qo’rboshining 500 yigiti bilib, ularning
faqatgina yarmisi qurollangan edi. Demak, har bitta miltiqqa istiqlolchi yigitlar
o’rtasida ikkita da`vogar bo’lgan. Ularga faqatgina qurol - yarog’ emas, balki iq -
29

dori, kiyim - kechak va oziq - ovqatlar ham etishmas edi. Yigitlarning ba`zilari esa
oyoqyalang edilar. Bu ahvol istiqlolchilik harakatining jiddiy natijalarni qo’lga
kiritishiga halaqit berar edi. Ana shunday murakkab bir sharoitda sovet hukumati
istiqlolchilarga va birinchi irinda Shermuhammadbek qo’rboshiga murojaat qilib,
ulardan taslim bilishni talab qildi. Shermuhammadbek bu taklifni rad etdi.
Shermuhammadbekning 1920 yil 10 dekabrda yozgan javob maktubida "sovet
xokimiyati va bizning vakillar o’rtasida tinchlik muzokaralari faqat Milliy
Respublika Konstitutsiyasi (bu erda siz Shermuhammadbek tomonidan 1920 yil
may oyida tuzilgan Turkiston muvaqqat hukumati Konstitutsiyasi ustida
ketmoqda) asosida gap yuritilgandagina biladi. Shunday xolatda muzokaralar olib
borishni xoxlasangiz, biz qachon va qaerga vakillar yuborishimizni xabar qiling",
deyiladi. Bosh qimondon Shermuhammadbek muhri urilgan va Aliyorbek
qo’rboshi tomonidan Farg’onadagi sovet hokimiyati vakillariga berilgan maktub
19 dekabrda Toshkentdan Moskvaga jinatiddi. Biroq bu maktubga Moskvadan
hech qanday javob kelmadi. 3
2.2 Istiqlolchilik harakatining butunlay mag’lubiyatga uchrashi. Harakatning
yakunlari va saboqlari.
Turkiston Milliy Birligi tashkiloti Buxoro, Xorazm, Samarqand va
Farg’onadagi istiqlolchilik harakatini yagona markazga uyushtirishda katta
jonbozlik ko’rsatdi. Shermuhammadbek qator janglardaig sing 1923 yil bahorida
Afg’onistonga ketishga majbur bo’lgan edi. Mazkur voqealar bilan istiqlolchilik
harakatining katta bir bosqichi tugadi. Ikki yarim yildan ortiq davom etgan va
asosan Shermuhammadbek faoliyati bilan chambarchas bog’liq ushbu ikkinchi
bosqichda istiqlolchilar vodiydagi qizil askarlarga qaqshatqich zarbalar berishga
muvaffaq biddilar. Istiqlolchilar xamda jadid ziyolilari boshchiligida tashkil topgan
Turkiston muvaqkdt hukumati va Turkiston Milliy Birligi tashkiloti ozodlik
kurashining mantiqiy hosilasi sifatida istiqlolchilarning g’oyaviy jihatdan
birlashtirishda muxim rol’ iynadi. Biroq, 1922 yilning oxiriga kelganda sovet
3
Ziyoeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 2000.
Mustafo Chiqay ig’li. Istiqlol jallodlari (1917 yil xotiralari). -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 1992.
30

hokimiyati va bolshevikcha rejimning Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik
harakatiga qarshi keng kilamda olib borgan urush harakatlari natijasida
vatanparvarlarning ahvoli nihoyatda og’irlashdi. Buning ustiga 1921 - 1922
yillarda Turkiston o’lkasida, ayniqsa Farg’ona vodiysida yuzaga kelgan ijtimoiy -
iqtisodiy ahvol istiqlolchilarni qiyin ahvolga solib qiydi. Chunki Farg’ona
vodiysida sovet hukumatiiing aybi bilan sodir bo’lgan ocharchilikning 1921 - 1922
yillarda kuchayishi istiqlolchilarni oziq - ovqat va em - hashak bilan ta`minlashda
jiddiy qiyinchiliklar tug’dirdi. Bundan tashqari 1921 yildan boshlab, Turkiston
o’lkasida yangi iqtisodiy siyosatning joriy qilinishi, 1921 -1922 yillarda amalga
oshirilgan birinchi er-suv islohoti natijasida chorizm mustamlakachiligi davrida
Rossiyadan kichirib kelinganlarga majburan olib berilgan erlarni qaytarib olinib,
tub erli dehqon xijaliklariga bilib berilishi natijasida 1922 yilning oxiri va 1923
yilning boshlaridan boshlab, biroz bilsada Turkistonda, ayniqsa dexqonlar,
hunarmand kosiblar va boshqalar hayotida erkinlik va jonlanish sodir bila boshladi.
Bu xol urushdan charchagan va xonavayron bo’lgan qishloq aholisini,
hunarmandlarniig tinch hayotga qaytishlari uchun imkoniyat tug’dirdi. Natijada
shu yillardan e`tiboran istiqlolchilar safiga sovet hukumatidan norozi bo’lgan
dehqonlar va hunarmandlarning kelib. qo’shilish xollari kamayib bordi. Lekin bu
holat istiqlolchilar kurashi tugadi yoki zaiflashib ketdi, degan ma`noni anglatmas
edi. Bu Turkistonda ozodlik kurashining uchinchi bosqichi boshlanganligini
bo’ldirar edi. Istiqlolchilik harakatining uchinchi bosqichida vatanparvarlar
kurashning yangicha taktikasini qillashni lozim topdilar. endi ular 1923 - 1924
yillardan boshlab kichik - kichik dastalarga bilingan holda jang harakatlarini olib
bordilar. Natijada Farg’onadagi kichik qo’rboshilar dastalarining soni 1923 yil
o’rtalariga kelib, 350 - 400 taga etdi. Ularga dastavval qo’rboshilardan Islom
Polvon, keyin esa YOrmat Maxsum rahbarlik qilishdi. Lekin qo’rboshilar erk va
istiqlol kurashiniig keyingi bosqichida turli sabab va mahalliy shart - sharoitlar
natijasida bir - birlari bilan doimo ham kelishib ish tuta olmadilar. Ular o’rtasida
jiddiy kelishmovchilik va sotqinliklar yuz bera boshladi. Masalan, namanganlik
Yoqubbek qo’rboshi izini saqlab qolish maqsadida 1923 yilda xiyonatkorona
31

ravishda safdoshi Omon Polvonni qizil askarlar qiliga topshiradi. Lekin oradan
ko’p vaqt itmasdan uning izi ham qizil askarlarga taslim biladi. Qizil askarlar esa
YOqubbekni otib tashlashadi. Bol’shevikcha rejim qo’rboshilar o’rtasiga turli
nizolar solib ular birligiga putur etkazishga muvaffaq bo’ldi. Ular o’rtasidagi ayrim
kelishmovchiliklarni qurolli tiqnashuv va mojarolar darajasigacha olib chiqdilar.
Shu yil bilan ular istiqlolchilar safini zaiflashtirishni va Turkistonga yangi qizil
askar qismlarini olib kelish orqali 1923 yilda ularni butunlay tugatishni
rejalashtirgan edilar. Lekin RKP(b) MK Orta Osiyo byurosi va Turkfront
qimondonligi 1923 yil davomida ham iz maqsadiga erisha olmadi. Olti yillik
urushdan charchagan va hoddan toygan Farg’ona xalqi esa bir tomondan, ochlik va
qashshoqlik natijasida sovet hukumatining "muruvvat" ko’rsatishi (dehqonlarga
qarz berish, ularni urug’lik va asbob - uskunalar bilan ta`minlash) evaziga
bolshevikcha tuzumni e`tirof qilishga majbur bilsa, ikkinchi tomondan, milliy
g’ururi, milliy qadriyatlari va sharqona turmush tarzi oyoq osti qilinayotganini
kirib, ozodlik kurashchilarini imkoniyat darajasida killab - quvvatlashda davom
etardi. Istiqlolchilarga qarshi bolsheviklar hukumati kurashning barcha vositalarini
ishga solib, aholi o’rtasida ularga qarshi targ’ibot va tashviqotni avj oldirdi, ulamo
va eshonlarning bir qismini sovet tuzumini qillab - quvvatlashga kindirdi. Asir
olingan yoki taslim bo’lgan qo’rboshilar va ularning yigitlarini aholi kiz ingida
ayovsiz ravishda jazoladi, istiqlolchilarga xayrixoh deb topilgan va ularning
ta`minotchilari deb shubha qilingan kishilar ommaviy ravishda hibsga olindi va
otib tashlandi, ozodlik kurashchilarining oila a`zolari garovga olinib, qiynoqlarga
solindi va ildirildi, ularning mol - mulklari musodara qilindi, aviatsiya yordamida
istiqlolchilarning manzilgohlari bombardimon qilindi, ariq, buloq va quduqlardagi
suvni zaharlash kabi usullar yordamida vatanparvarlarni yiq, qilishga harakat
qildilar. Izini "xalqchil" deb atagan sovet hukumati va uning "baynalmilal" qizil
armiyasi ana shunday yovuz choralar bilan butun Turkistondagi va Farg’ona
vodiysidagi istiqlolchilik harakatiga qarshi kurash olib bordilar. Farg’ona viloyati
qishinlarining kimondoni Todorskiy tomonidan 1923 yil 5 noyabrda Turkiston
fronti harbiy prokurori, harbiy tribunal raisi, qishinlar boshlig’i, Maxsus bilim
32

boshlig’i nomiga, nusxalari esa Alixijaev, Segizboev va qishinlar shtabi nomiga
yuborilgan "shoshilinch va maxfiy" ma`lumotpomaniig guvohlik berishicha, joriy
yilning 11 iyunidan to 4 noyabrigacha bo’lgan vaqt ichida 30 ta qo’rboshi
ildirilgan, 33 ta qo’rboshi asir olingan, 167 ta kirboshi esa taslim bo’lgan. Demak,
1923 yilning ikkinchi yarmida Farg’ona vodiysida hammasi bilib 230 ta qo’rboshi
istiqlol kurashidan chetlashtirilgan. 1923 yil noyabrida Turkiston XKS raisi
T.Risqulov hamda Lisovskiy va Kondibinlar ishtirokida tuzilgan maxsus Farg’ona
viloyati harbiy inqilobiy kengashining 2 noyabrdagi 1077-qarori biyicha qamoqqa
olingan 183 ta qo’rboshining ishi harbiy tribunalga oshirilgan. Tribunal ushbu
qo’rboshilarning dastlab bir qismini otishga buyurdi. 1924 va undan keyingi
yillarda barcha taslim bo’lgan qo’rboshilar va ularning yigitlarini otib tashlash
haqida hukm chiqarilgan. RKP(b) MK Irta Osiyo byurosining 1924 yil 6 yanvarda
bo’lgan yig’ilishida istiqlolchilarga qarshi tashviqot va targ’ibot ishlariga
kuchaytirish masalasi kirib chiqildi. Butun Turkiston mintaqasidagi ozodlik
kurashchilarini mehnatkashlar kiz ingida "bosmachi" va "xalq dushmani" sifatida
ko’rsatish lozimligi, buning uchun matbuotning barcha vositalaridai keng
foydalanish kerakligi ta`kidlandi. Rus va mahalliy tillarda varaqalar chiqarishni
kuchaytirish ham ko’rsatib itildi. Turkiston fronti qimondoni Pugachyov va
Inqilobiy Harbiy Kengash (IHK) a`zolari Berzin va Shaposhnikovlar
"Bosmachilikka qarshi kurash kengashlari" tuzish xaqidagi nizomni ishlab
chiqdilar. Ushbu nizomga kira, "Doimiy Kengashlar" Turkiston respublikasining
barcha viloyatlarida hamda Xorazm va Buxoro Xalq Respublikalarida tuzilishi,
ularning hammasi "Front Kengashi"ga biysunishi lozim edi. Ushbu "Front
Kengashi" tarkibiga rais qilib RKP (b) MK Irta Osiyo byurosining raisi, unga
urinbosar sifatida Turkiston MIK raisi, a`zolari qilib esa Turkiston XKS raisi,
Turkiston fronti qimondoni, IXK a`zolari, TKP MK mas’ul kotibi, Turkiston ichki
ishlar xalq komissari, Buxoro va Xorazm respublikalari MIK mas`ul vakillari,
GPU boshlig’i kiritiddi. RKP(b) MK Irta Osiyo byurosi istiqlolchilarga kdrshi
kurashni bir daqiqa ham bishashtirmaslik kerakligi haqida ko’rsatma berdi.
Farg’ona vodiysidagi istiqlol kurashchilari dastlabki kundanoq ana shunday
33

makkor va kuchli dushmanga qarshi kurashga tushgan edilar. Vatanparvarlar
qilidan birin - ketin vodiydagi barcha yirik qishloqlar va shaharlar tortib olindi.
Istiqlolchilar shunday og’ir sharoitda kichik - kichik dastalar va guruhlarga bilinib,
tog’u - toshlarda, dasht va qirlarda kurashni davom ettirdilar. 1924 yil 1 mayda
Farg’ona vodiysida ana shunday kichik qo’rboshilar dastalaridan 70 tasi qizil
askarlarga qarshi urush olib borayotgan edi. Tinimsiz davom etgan etti yillik
kurashdan Farg’ona xalqi ham, qo’rboshilar va ularning yigitlari xam toliqqan
edilar. Shuning uchun bilsa kerak, ozodlik kurashchilarining ko’pchiligi 1923
yilning oxiri - 1924 yil davomida qarshilikni to’xtatdilar. Shunday qilib, 1924
yilning oxirlariga kelib, Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining uchinchi
bosqichi ham yakunlandi. Turkfront qimondonligi tomonidan olib borilgan harbiy
harakatlar natijasida istiqlolchilar vaqtinchalik mag’lubiyatga uchrab chekindilar.
Ular keyingi janglar uchun xam kuch tiplashlari lozim edi. Chunki hali oldinda
kurashning tiliq 10 yili turardi. Buxoro Respublikasidagi vatanparvarlar qizil
armiya qismlariga qarshi qariyb 5 yil davomida shiddatli jang harakatlarini olib
borishdi. Bu kurashda buxoroliklar faqat iz kuchlari va ichki imkoniyatlariga
suyanib, bolsheviklar qisqa muddat ichida tashkil qo’lgan qudratli harbiy
davlatning tish-tirnog’igacha qurollangan armiyasiga qarshi tura oldilar. 1924
yilning oxiri va 1925 yilning boshlariga kelganda hozirgi Buxoro, Navoiy,
Qashqadaryo viloyatlaridagi muxolifat kuchlari umuman mag’lubiyatga uchradi.
Shunday qilib, Buxoro Respublikasi hududidagi istiqlolchilik harakatining birinchi
davri poyoniga etdi. Buxoro istiqlolchilarining ko’p qismi iz yurtlari mustaqilligi
va ozodligi uchun kurashlarda qurbon bo’ldilar. Tirik qolgan va besh yillik
tinimsiz janglardan charchagan va toliqqan fidoyilarning aksariyati yangi
hukumatga taslim bo’ldilar. Taslim bilishni xohlamagan minglab vatanparvarlar
esa, Afg’oniston va boshqa xorijiy davlatlarga muhojir bilib ketishni afzal kirdilar.
Ular bilan birgalikda in minglab buxoroliklar ham tabarruk va muqaddas Vatan
tuprog’ini tashlab, chiqib ketishga majbur bo’ldilar. Manbalarda ko’rsatilishicha,
buxorolik muhojirlarning soni 400.000 kishi atrofida bo’lgan. Lekin kurash xali
butunlay to’xtamagan edi. 1924 yilning oxiri 1925 yilning boshida O’rta Osiyoda
34

itkazilgan milliy hududiy chegaralash natijasida Buxoro Xalq Respublikasi
butunlay tugatildi. Shuningdek, XX asrning 20-yillari ikkinchi yarmida
O’zbekiston SSRga qishib yuborilgan sobiq Buxoro Respublikasi qishloqlarida
itkazilgan majburiy jamoalashtirish natijasida aholining aksariyat qismi mol-
mulkidan, eridan mahrum etildi va «quloq» sifatida surgun qilindi, qamoqlarga
tashlandi. Oqibatda xalqning noroziligi yana kuchaydi. Buxoroda o’rnatilgan sovet
tuzumiga qarshi kurash yangitdan avj oldi. Buxoroda yangidan boshlangan bu
harakat vatanparvarlar kurashining ikkinchi davrini boshlab berdi. Bu davr 1925-
1935 yillarni iz ichiga oldi. Bu yillarda kurash asosan Sharqiy Buxoroda (hozirgi
Tojikiston Respublikasi hududida) va O’zbekiston Respublikasining hozirgi
Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida avj oldi.. Qurolli muxolifat harakatiga
umumiy qimondonlik Ibrohimbek qilida ediXayriyatki, buyuk vatanparvar
bobolarimiz tikkan qutlug’ qon behuda ketmadi. Turkistondagi istiqlolchilik
harakati O’zbekiston Respublikasining mustaqilligiga erishish uchun bo’lgan
kurashlar bosqichida muxim rol o’ynab, Vatanimiz yangi tarixining eng shonli
sahifalarini tashkil qiladi. 4
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, istiqlolchilik harakatini yagona markazga
uyushtirishda qo’rboshilar katta ro’l o’ynashdi, Istiqlolchilik harakatiga rahbarlik
qilgan va uning g’oyaviy mafkurachilari bo’lgan islom ulamolari o’rtasida
yassaviylik va naqshbandiylik tariqatlarining pirlari ko’p bilishgan. Xorijlik
tadqiqotchi Meri Broksapning yozishicha, Farg’onadagi eng qattiqqil qo’rboshi
Xolxo’ja eshon yassaviylik tariqatining vakili bo’lgan. Islom Polvon va Mulla
Dehqon qo’rboshilar ham tasavvuf shayxlari edi. Shuningdek, Namanganlik
4
Ziyoeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 2000.
Mustafo Chiqay ig’li. Istiqlol jallodlari (1917 yil xotiralari). -T.: G’.G’ulom nashriyoti, 1992.
Rajabov Q.K. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalar. -T.: O’zbekiston. 2000.
7. Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. -T.: Universitet, 2002.
O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. 2-kitob. -T.: Sharq, 2000.
35

Nosirxon Tira Said Kamolxon Tira o’g’li, Toshkentlik muftiy Sadriddinxon
Maxsum Sharifxo’ja qozi o’g’li, Turkiston MIKning sobiq o’rinbosari To’raqul
Jonuzoqov, asli boshqirdistonlik Axmad Zakiy Validiy va boshqalar ham
istiqlolchilik harakatining g’oyaviy mafkurachilari edi. Istiqlolchilik xarakatini
tashkiliy jihatdan uyushtirishda qo’rboshilar qurultoyining ahamiyati juda kahta
bo’lgan. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, Turkistonda o’sha yillari
qo’rboshilarniig 30 dan ortiq qurultoylari bo’lib o’tdi. Ushbu qurultoylarda
rahbarlar saylangan, qo’rboshilar yagona qo’mondonlik ostida birlashtirilgan.
Ҳ olbuki, bunga hamma payt ham amal qilinmas edi. Shuningdek, qurultoylarda
qo’rboshilar dastalari harakat qiladigan joylar va ularning ta`sir doirasi ham
belgilab olingan.
Madaminbekni Shermuhammadbek o’ldirgan deya aytilgan fikrlar hech
qanday dalilllarga suyanmaydi. Turk tarixchisi Ali bodomchining yozishicha
Madaminbekni ruslarga sotilgan Soib qori va Lutfullo Mahdum amalga oshirgan.
Ular Madaminbekni o’ldirib Buxoroga qochib ketishgan. Madaminbek Ahmadbek
o’g’li nafaqat bolsheviklar balki har qanday dushman oldida bo’yin egishni
istamagan Turkistonning mard o’g’loni yurt ozodligi va istiqloli uchun kurashib,
qurbon bo’ldi. Qo’rboshining qabri hozirgi Qirg’iziston Respublikasi hududida,
Oloy vohasidagi Shig’ay qishlog’idadir. Bu manzil XX asrning 20-yillaridan
boshlab o’zbek, qirg’iz va boshqa turkiy xalqlarning ziyoratgohiga aylangan.
Marmartoshda “Turing begim gunohlarni yuvaylik, bosqinchini Ona‟
yurtdan quvaylik!” degan she’riy bitik lotin imlosida o’zbek tilida o’yib yozilgan.
She’riy matn ostida qilichning rasmi aks etgan. Shermuhammadbek esa o’z yurtini
qizil askarlardan ozod qilishda o’z hamrohlari bilan Madaminbekning yo’lini
davom ettirib o’tdi. Istiqlolchi harakati 1920-1924-yillarda Buxoro va Xorazm
respublikalarida ham avj oldi. Buxoroda Ibrohimbek, Mulla Abduqahhor,
Davlatmandbek, Anvar posho, Jabborbek kabi qo’rboshi va yo’lboshchilar,
Xorazmda Qurbon Mamed Sardor Junaidxon, Madrayimboy, Sa’dulla bola, Shokir
bola, Mavlonbek kabilar
36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari:
1. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 yil 22 dekabr kuni Oliy
Majlisga qilgan Murojaatnomasi. // Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr.
2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. –T.: O‘zbekiston, NMIU, 2017. – 592 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021. – 592 b.
4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yiq. -T.: Sharq, 1998.
II. Manbalar
37

1. Bobobekov X., Rahimov J., Sodiqov H. O’zbekiston tarixi. -T.: 1994.
2. Validiy A.Z. Bilingannni biri er. Turkiston xalqlarining milliy mustaqillik
uchun kurashlari tarixidan. -T.: Adolat. 1997.
3. Ziyoeva D.H. Turkiston milliy ozodlik harakati. -T.: G’.G’ulom nashriyoti,
2000.
4. Mustafo Chiqay ig’li. Istiqlol jallodlari (1917 yil xotiralari). -T.: G’.G’ulom
nashriyoti, 1992.
5. Rajabov Q.K. Mustaqil Turkiston fikri uchun mujodalar. -T.: O’zbekiston.
2000.
6. Rajabov Q., Haydarov M. Turkiston tarixi. -T.: Universitet, 2002.
7. O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida.
2-kitob. -T.: Sharq, 2000.
8. O’zbekiston tarixi (ma`ruzalar matni). 2-kitob, Namangan, 2005.
9. Qosimov Y. Namangan tarixidan lavhalar. T., 1990.
10. Xasanov M. Turkiston muhtoriyati: haqiqat va uydirma. G’G’Fan va
turmush. 1990. 9,10,11-sonlar. Shamsutdinov R., Karimov Sh. O’zbekiston
tarixidan materiallar. Uchinchi kitob. -Andijon, «Andilon nashriyot-matbaa»
OAJ, 2004.
11. Amir Said Olimxon. Buxoro xalqining hasrati tarixi. -T., Fan, 1991
38

MUNDARIJA

I-BOB. TURKISTONDA ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING VUJUDGA KELISHI VA BORISHI

1.1 Turkistonda istiqlolchilik harakatining paydo bo’lish sabablari va bosqichlari. 5

1.2 Farg’ona vodiysi istiqlolchilik harakati yirik namoyondalari (Shermuhammadbek). 12

II-BOB. SHERMUHAMMADBEK FAOLIYATI VA UNING TURKISTON QO’RBOSHLARI ORASIDA TUTGAN O’RNI.

2.1 Farg’ona vodiysidagi istiqlol janglari 27

2.2 Istiqlolchilik harakatining butunlay mag’lubiyatga uchrashi. Harakatning yakunlari va saboqlari. 30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 37

Sotib olish