Turkistonda bank ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	70.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Turkistonda bank ishi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ................................................................................................................2-4
I BOB. TURKISTONDASANOAT ISHLAB CHIQARISHNING VUJUDGA
KELISHI VA BANK ISHI
1.1 Turkistonda savdo-sanoat va bank kapitalining faoliyati ………...……… 5-12
1.2 Sanoat ishlab chiqarish rivojlanishida firma va shirkatlarning tutgan o‘rni
………………………………………………………………………..…….13-19
II BOB.
TURKISTONDA MONOPOLIYALASHGAN BIRLASHMALARNING
PAYDO BO‘LISHI, ULARNING SANOAT ISHLAB CHIQARISHDA
TUTGAN O‘RNI
2.1 Sanoat tarmoqlari ........................................................................................20-25
2.2 Bank kapitali va sanoat kapitali ..................................................................26-28
XULOSA ..........................................................................................................29-30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ...................................31-32
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bizning vatanimiz boy tarixga va madaniyatga
egaligi bilan jahon tar ixida ajralib turadi. O`zbekiston mustaqillika erishgandan
so`ng milliy davlatchiligimiz shu bilan birga jahon tarxini xaqoniy ravishda
o`rganish va o`zlashtirishga harakat qilina boshlandi. Jahon tarixida Italiya davlati
boy tarixi bilan ajralib turadi 1
.
Yurtimizda qisqa muddat mobaynida ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor
munosabatlarini shakllantirish borasida ko‘pgina ishlar amalga oshirildi. Ayni
paytda mamlakatimizni xom ashyo, mineral resurslari ishlab chiqaruvchi
hududdan, jahon talablariga to‘la javob bera oladigan tayyor mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi mamalakatga aylantirishga e’tibor qaratildi. Shu bilan birga, mulkni
davlat tasarrufidan chiqarish, ko‘p tarmoqli iqtisodiyotni vujudga keltirish, kichik
va o‘rta biznesni rivojlantirish, mulkdorlar qatlamini shakllantirish, ishlab
chiqarishga sanoatning yangi tarmoqlarini keng joriy etib, ularni zamonaviy
texnika va texnologiyalar bilan ta’minlashga e’tibor kuchaytirildi. Hozirgi kunlarda
qilinadigan ishlarning sifati va samaradorligini oshirishda, tarix tajribalarini keng
o‘rganish, yaqin o‘tmishda sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishi, mulkdorlar
qatlamini shakllanishi, ko‘p tarmoqli iqtisodiyotni vujudga keltirish borasida
amalga oshirilgan ishlarni o‘rganish, yutuq va kamchiliklardan kerakli xulosalar
chiqarish muhim ahamiyatga ega. Kurs ishning maqsad va vazifalari. XIX
asrning II yarmi-XX asr boshlarida Turkiston o‘lkasida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy-ma’rifiy sohalarda bir qator o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Mustamlakachi
hukumat o‘lkaning, o‘ziga buysundirib bu yerda boshqaruv tizimi va iqtisodiy
masalalarga oid islohotlarni amalga oshirdi. Natijada, o‘lkaning metropoliyaga
qaramligi kuchayib, u rus savdo-sanoat burjuaziyasining xom ashe bazasi va
bozoriga aylanib qoldi. Rus savdo-sanoat kapitalining kirib kelishi viloyatda
1
Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. Milliy taraqqiyot yo‘limizni kat’iyat bilan davom zttirib, yangi
bosqichga ko‘taramiz. - Toshkent: «Uzbekiston» NMIU, 2017.
2

mayda tovar ishlab chiqaruvchilvr mehnatini umumlashtirga, qishloqlarda ijtimoiy
tabaqalanishga, ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo‘lgan dehqonlarning katta
qismini proletarlashishiga, qishloq xo‘jaligining paxtachilikdan boshqa tarmoqlari
mahsulotlarini ham tovarga aylantirish jarayonining tezlashishiga doir bir qator
tadbirlarni amalga oshirgan bo‘lsa-da, qishloq xo‘jaligini yalpi rivojlantirish va
sanoat ishlab chiqarishni talab darajasiga ko‘tara olmadi. Ayni paytda, qishloq va
ovullarda ijtimoiy tabaqalanish jarayonini kuchayib, yerlarning katta qismini 4
mulkdorlar qo‘lida to‘planishi yersiz dehqonlarning ko‘payishiga va yollanma
mehnat qiluvchilar sonining oshib borishiga olib keldi. Kurs ishining obekti va
predmeti. Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosatining Turkiston xalqlari
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayotiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatishga
qaramasdan ma’lum, darajada ijobiy o‘zgarishlar ham sodir bo‘ldi. Avvalo
urbanizasiya jarayoni tezlashib, shaharlar kengaya boshladi. Ilgari dehqonchilikdan
aloqasini uzmagan shahar aholisining ko‘pchiligi o‘z kasblarini o‘zgartirib,
savdosotiq va hunarmandchilik bilan shug‘ullana boshlanadi. Ichki va tashqi savdo
rivojlandi. O‘rta Osiyo temir yo‘llarining qurilishi Turkiston paxtasi va boshqa
qishloq xo‘jalik mahsulotlarini Rossiyaning Markaziy rayonlariga tashib ketish
imkoniyatini ancha kengaytirdi. Viloyatda yetishtirilgan paxtaning tovarlik
xususiyati ko‘proq bir tomonlama xarakterga ega bo‘lib, savdogarlar paxta tolasini
asosan chetga chiqarishga harakat qildilar. Chunki, Rossiya imperiyasi viloyatda
paxtaga dastlabki ishlov berish va yog‘ ishlab chiqarish sanoatidan boshqa sanoat
tarmoqlarini rivojlantirishdan unchalik manfaatdor emas edi. Buning oqibatida,
viloyatda shaharlarning kengayishi va aholining ko‘payishiga nisbatan sanoat
ishlab chiqarish sekin rivojlandi. Shaharlarda ortiqcha ishchi kuchining to‘planib
qolishi, uning qadrsizlanishiga olib keldi. Bundan kapitalistlar qo‘shimcha
daromad olishda foydalandilar. Bu davrda Samarqand viloyatida faoliyat
ko‘rsatgan mahalliy va xorijiy ishbilarmonlar, tadbirkorlar, savdogarlar,
sanoatchilar va bankirlar o‘zlarini o‘zlarini qiziqtirgan sohalar bo‘yicha hali
viloyatda ma’lum bo‘lmagan bir qator ishlarni amalga oshirdilar. Ularning
3

dastlabki qaldirg‘ochlar sifatida ko‘rsatgan faoliyatlarini, mulkka bo‘lgan
munosabatlarini o‘rganish hamda davlatlar va xalqlar o‘rtasidagi savdo aloqalarini
tahlil qilish tarixchilar oldida turgan zarur vazifalardan biriga aylandi. Shu bilan
birga, o‘tmishda savdo-sotiq va hunarmandchilik ishlari, umuman bozor
munosabatlari nisbatan ancha yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Samarqand viloyatida
aholining bi sohalarda erishgan yutuqlari, yo‘l qo‘ygan xato va kamchiliklarini
tadqiq qilish tanlangan mavzu dolzarbligini yanada oshiradi. Tadqiq
etilayotgan davrda mahalliy savdogarlar, hunarmandlar bilan bir qatorda Rossiya
va boshqa xorijiy mamlakatlardan Turkistonga-Samarqandga haqiqiy tadbirkorlar,
ishbilanmonlar bilan bir qatorda osonlik bilan boylik orttirish ilinjida olg‘irlar va
tekinxo‘rlarning kirib kelishi, ularning foyda olish ilinjida turli sohalarga o‘zlarini
urishlari, ish jarayonida erishilgan yutuqlari, xato va kamchiliklarini atroflicha
yoritish hozirgi paytda mamlakatimizda keng yo‘l ochib berilayotgan tadbirkorlik,
ishbilarmonlik sohasida qilinayotgan ishlarga yordam berishi shubhasizdir.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Ushbu kurs ishimizni tayyorlash jarayonida,
biz ko`proq tarixiy material va manbalarga, xrestomatik asarlarga va internet
saytlaridan olingan ma`lumotlarga tayangan holda voqea-hodisalarni qiyosiy tahlil
asosida yoritishga harakat qildim.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, ikki bob, beshta paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
4

I BOB. TURKISTONDASANOAT ISHLAB CHIQARISHNING VUJUDGA
KELISHI VA BANK ISHI
1.1 Turkistonda savdo-sanoat va bank kapitalining faoliyati
Rossiyaning Turkiston o‘lkasida mustamlakachilikka asoslangan boshqarish
usuli joriy etilgach, bir qator iqtisodiy islohotlar amalga oshirila boshlandi. Bu
avvalo o‘lka xalq xo‘jaligining asosan dehqonchilik, chorvachilik va
hunarmandchilikka ixtisoslashgan tarmoqlarida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga
olib keldi. Metropoliyaning kapitalistik ishlab chiqarish usullari Turkistonning o‘z
qobig‘iga o‘ralgach, yarim natural xo‘jalik yuritishga asoslangan ishlab chiqarish
munosabatlariga zarba Bera boshladi. Biroq, chorizmning iustabidlikka asoslangan
mustamlakachilik siyosati o‘lkada to‘laqonli kapitalistik sanoat ishlab chiqarishni
vujudga keltirishga imkon bermas edi. Shunga qaramasdan, o‘lkada dastlabki
zavod va fabrikalar paydo bo‘la boshladi. Ularning vujudga kelishi va tadrijiy
rivojlanishi tarixini ikki davrga bo‘lish mumkin. Birinchi davri XIX asrning
60-90-yillarini o‘z ichiga olib, bu davrda dastlabki kapitalistik sanoat korxonalari
vujudga keldi. Ikkinchi davr-XX asr boshlarini o‘z ichiga olib, bu davrda sanoat
ishlab chiqarish birmuncha rivojlandi. Shunday qilib, o‘lkaning ruslar bosib olgan
hududlarida siprtli ichimliklar tayyorlash va sotish avj ola boshladi. D.L.Filatov
ismli ishbilarmon hukumatdan ruxsat so‘ramay, rus qo‘shinlari Samarqand shahrini
egallaganliklaridan foydalanib, 1868-yil Samarqandda spirtli ichimliklar bilan
savdo qilishni boshlab yuboradi. 1870-yili D.Filatov Samarqandda katta
maydondagi tokzorlarni sotab olib aroq zavodi qurishga kirishdi. Shunday yo‘llar
bilan o‘lkada spirtli ichimliklar ishlab chiqarish va sotish tobora keng tarmoq ota
boshladi 2
. 1881-yildan boshlab ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida
paxta zavodlari qurishga e’tibor kuchaytirildi. Aygiqsa Samarqand viloyati
hududidan temir yo‘l o‘tkazilishi sanoat korxonalari qurish imkoniyatini ancha
kengaytirdi. 1886-yil knyaz Tinxachev tomonidan Kattaqo‘rg‘on uyezdining paxta
2
Тереньев М.А. Статистические очерки Россия. ЗРТО. Отдел статистика, 4.т.-СПб.1874,с.46
5

ko‘p ekiladigan Mitan qishlog‘ida birinchi paxta zavodi qurildi 3
. Kattaqo‘rg‘on
shahridan 30 chaqirim masofada joylashgan bu zavodga paxta atrofdagi
qishloqlardan ot va ho‘kizlar qo‘shilgan aravalarda tashilgan. Paxta
yetishtirishning ko‘payishi tufayli, 1889-yili Kattaqo‘rg‘on shahrining vokzali
yaqinida injener L.O.Yugovich tomonidan 4 ta jin o‘rtanilgan va bug‘ bilan
ishlaydigan paxta zavodi qurildi 4
. Paxtaga bo‘lgan talabning oshib borishiga
qarab,ikala zavod ham takomillashtirilib borildi. Bu esa, o‘z navbatida, qo‘shimcha
sarf-xarajatlarni talab qilar edi. Ortiqcha xarajatlarga bardosh bera olmagan
Tinxachev zavodini buxorolik savdogar Mirxikmat Mirsolihovga sotib yubordi.
Zavodning yangi egasi uni qayta jihozlab qo‘shimcha bug‘ dvigateli o‘rnatgandan
keyin, u yanada ko‘proq foyda keltira boshladi. Paxta zavodlarining quvvati oshib
borishi natijasida ko‘p miqdorda chigit to‘plana boshlagan. Ilgari qadrsiz bo‘lgan,
hatto ayrim viloyatlarda qishda o‘tin sifatida foydalanilgan chigitdan 1890-yildan
boshlab sanoat usulida yog‘ olishga kirishildi. O‘lkada dastlabki yog‘ zavodi
K.K.Drjeveskiy tomonidan Yangi Buxoro (Kogon) da qurildi. Biroq, bu zavodning
aholidan chigit yig‘ib olish imkoniyati cheklanganligi, ayniqsa,mahalliy aholining
g‘ayridinlar tomonidan sanoat usulida tayyorlangan yog‘ni iste’mol qilishni
istamasligi tufayli mahsulot sotilmay qola boshladi. Zavod mablag‘ yetishmasligi
oqibatida to‘xtab qoldi. Samarqand viloyatining Chelak qishlog‘ida L.L.Xorvat
tomonidan qurilgan yog‘ zavodi, L.O.Yugovich tomonidan Kattaqo‘rg‘on shahrida
qurilgan yog‘ zavodi ham shu ahvolga tushdi. Vaziyatni oldindan sezgan Yugovich
zavodni akseonerlik jamiyati ixtiyoriga o‘tkazib oldi. 1882-yildan boshlab jamiyat
Yugovichning paxta va yog‘ zavodini qayta jihozlashga kirishdi. Dastlab, zavodda
55 ot kuchiga ega bo‘lgan bug‘ mashinasi o‘rnatildi. Lankoshir va Felzer
zavodlaridan ikkita qozon, AQShning «Igl» zavodidan 6 ta jin keltirildi 5
. Ko‘rilgan
chora-tadbirlar tufayli zavodning quvvati ortib, unda har yili o‘rta hisobda 160
ming pud tozalangan paxta, 20 ming pud yog‘ ishlab chiqarilgan 6
. O‘lkada
3
Ўша ерда, ф.И-22,р.1. х.2074,в.21
4
ЎзР.МДА, ф.И-36,р.1.х.2956,в.169-184.
5
ЎзР.МДА, ф.И-36,р.1.х.2074,в.21.
6
Ўша ерда, в.4
6

viloyatda sanoat ishlab chiqarishi va kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi
mahalliy mahalliy mehnatkashlarning turmush tarziga ham jiddiy o‘zgarishlar
kiritdi. Rossiyaning markaziy rayonlaridan sifatli mahsulotlarning keltirilishi
natijasida bozori kasod bo‘lgan hunarmandlar o‘z kasblarini o‘zgartirishga,
dastgohlarini ketmonga almashtiri, mardikorlik qilishga yoki yirik korxona
egalariga yollanib ishlashga majbur bo‘ldilar. Oqibatda, hunarmandchilik
korxonalarining soni kamaydi. 1879-yili Samarqand shahrida hunarmandchilik
korxonalari 1004 dan 472 taga tushib qolgan yoki 2.1 baravar kamaygan. Ammo,
shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, korxonalarning soni kamaygan bo‘lsa-da, ular ishlab
chiqargan mahsulotlarning miqdori ko‘paygan. Shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki,
o‘lkada-viloyatda vujudga kelgan sanoat ishlab chiqarishi chetga chiqarish uchun
xom Ashe tayyorlash bilan bir qatorda, mahalliy aholi ehtiyojlari uchun ham turli
mahsulotlar ishlab chiqara boshladi. Shunday qilib, o‘lkada sanoat ishlab
chiqarishning vujudga kelishi bu yerda kapitalistik munosabatlarning shakllanishi
uchun zamin tayyorladi. Rus savdo-sanoat
burjuaziyasi bilan bir qatorda mahalliy ishbilarmonlar, uddaburon hunarmandlar
ham bu sohaga dadil kirib kela boshladilar. Ayniqsa, paxta tozalash, ko‘nchilik,
ipak yigirish, aroq-vino zavodlari tez ko‘payib bordi. Sanoat ishlab chiqarishning
vujudga kelishida shaharlarning kengayishi, ijtimoiy tabaqalanishning tezlashib,
arzon ishchi kuchlarining ko‘payishi samarali ta’sir ko‘satdi. Biroq, o‘lkada sanoat
ishlab chiqarishning yetakchi tarmoqlari rus va chet el burjuaziyasi vakillariga
tegishli edi. Mahalliy mulkdorlarga tegishli manufaktura tipidagi korxonalar tobora
o‘z mustaqilligini yo‘qotib, yirik kapitalga qaram bo‘lib bordilar. Rossiya
imperiyasi Turkiston o‘lkasining katta qismini o‘zining iqtisodiy ta’sir doirasiga
olgandan keyin asosan etiborini o‘lka bozorlari hamda xom-ashyo manbalari
ustidan to‘la hukumronligini o‘rnatishga qaratdi. Shu maqsadda u dastlab ishni
metrologiya bilan mustamlaka o‘rtasida sovdo-sotiq va tovar almashuvini yanada
kuchaytirishdan boshladi. Ammo xonliklar bilan Rossiya o‘rtasida usha paytgacha
foydalanib kelingan karvon yo‘llari burjuaziya ko‘zlagan maqsadlarni to‘la amalga
7

oshirishga imkon bermas edi. Shu uchun ham o‘lkani Rossiya bilan bog‘lovchi
temir yo‘l qurilishi masalasi dolzarb bo‘lib qoldi. Qisqa vaqt ichida hukumat
doirasida bu masalaga doir qirqqa yaqin loyihalar ishlab chiqildi. Ular orasida
temir yo‘l qurilishiga Krasnovodsk qal’asidan boshlash loyihasi maqbul deb
topildi. 1869-yili harbiy istehkom sifatida Kaspiy dengizi bo‘yiga qurilgan . Bu
qal’a Volga daryosi orqali tashib kelingan qurilish materiallarini joylashtirish
uchun qulay edi. Ikkinchidan bu qal’a jangovar turkman qabilalarini bo‘ysundirish
uchun strategik jihatidan muhim ahamiyatga ham ega edi. Turkman urug‘larini
bo‘yso‘ndirishning cho‘zilib ketishi hamda Angliyani Turkistonga o‘z ta’sirini
kuchaytirishga intilishi natijasida Buxoro va Xiva xonliklariga nisbatan o‘z
mavqiyeining pasayishidan cho‘chigan Rossiya hukumati temir yo‘l qurulishini
aynan Krasnovodsk qal’asidan boshlashga qaror qildi. Temir yo‘l qurilishi
boshlig‘i qilib Baranovsk, temir yo‘li komissiyasining ish yurituvchisi a’zosi
ishbilarmon general M.I.Annekov tayinlandi. Unga yo‘l qurilishi muxandisi Lesser
ko‘maklashadi 7
. Temir yo‘l qurilishini amalga oshirish uchun dastlab harbiy
qurilish batal’oni tuzildi. Uning tarkibiga 25 ta zobit, 30 ta injiner-texnik va
vrachlar hamda turli kasblarga ega bo‘lgan 1081 kichik zobit va askarlar bor edi.
Ulardan tashqari tuproq ishlarini bajarish uchun Smolensk guberniyasidan 200dan
ortiq ishchilar, shuningdek bir qancha eroniylar jalb qilingan. Ularga oyiga
o‘rtacha 25-30 rubl xaq to‘langan 8
. Yo‘l qurilish ishlariga 1880-yili 26-avgustda
Mixaylovskoye qurfazidan Qizil Arvatgacha bo‘lgan 217 chaqirimlik masofada
boshlab yuborildi. Davlat yo‘l qurilishi uchun zarur barcha xarajatlarni o‘z
zimmasiga oldi. Biroq qurilishga mablag‘ bilan ta’minlashda uzilishlar bo‘la
boshladi. M.I.Annenkov varshavalik savdogar I.N.Kerenovskiy bilan shartnoma
tuzdi 9
. I.Karenovskiy temir yo‘l qurilishini zarur mablag‘ bilan ta’minlab turishni
o‘z zimmasiga oldi. Shundan keyin boshlangan ishlar tezlashib dastlabki
7
Гулшанбаров С.И. Экономический обзор Туркестанского района. Ч.II. Сооружение дороги и ее работа. –
Асхабат, 1913, - С.3
8
Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898). Исторический очерк. Путеводитель по
Туркестану. – СПб, 1903, -С.159.
9
Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898). Исторический очерк. Путеводитель по
Туркестану. – СПб, 1883, -С.159.
8

samarasini bera boshladi. Temir yo‘l 1881-yil 1-yanvardan 60 chaqirim masofaga
qurilib Bola-Eshim degan joygacha yetkazildi.
Tarixda birinchi marta kuchma qumlardan o‘tkazilgan temir yo‘l
qurilishining Qizil Arvat qismi katta qiyinchiliklardan keyin 1881-yil 1-sentyabrda
ishga tushirildi. Rossiya imperiyasining Turkistonni batamom egallab olish
maqsadidagi xarakatlari Angliya xukmron doiralarining jiddiy qarshiligiga duch
keldi. AngliyaRossiya munosabatlari yanada keskinlashdi. 1885-yil 18-martda
Angliya ta’sirida bo‘lgan afg‘onlar russlar bilan Toshko‘prik yaqinida
to‘knashdilar. Bu to‘knashuvda g‘alaba qozongan ruslar Panda va Atrek voxalarini
qo‘lga kiritdilar. Bu muvaffaqiyatlardan mag‘rurlangan Rossiya Harbiy vazirligi
temir yo‘l qurilishini Amudaryogacha chuzish xarakatiga tushdi. 1885 yil iyun
oyida temir yo‘lni Chorjo‘ygacha yetkazish haqida Buxoro amiri
Abdulaxadxondan ruxsat olindi. Shunday qilib, temir yo‘l qurilishiga mahalliy
xalqlar vakillaridan ham ko‘plab ishchilar jalb qilindi. Agar 1885-yil 4-iyungacha
Kaspiy oldi temir yo‘li qurilishida 2000 ga yaqin kishi ishlagan bo‘lsa, 20-
noyabrga kelib ularning soni 14 mingga yetdi 10
. 1886-yili 4-fevralda chor xukumati
Marv-Chorjo‘y temir yo‘li qurilishini tasdiqladi 11
. Temir yo‘l qurilishi bu
bosqichning og‘irligi va uzoqligi xisobga olinib ikkinchi qurilish batalonini tuzdi.
Ishchilarning umumiy soni 23 ming kishiga yetdi. Shuning uchun ham qurilish
ishlari o‘sha davr sharoitiga nisbatan nixoyatda tez olib borilgan. Quruvchilar
kuniga o‘rtacha ikki chaqirim masofaga rels yotqizishgan. 1886-yil 2-iyundan
boshlab Marvgacha 12
, 9-noyabrdan Repetek stansiyasigacha poyezdlar qatnay
boshladi 13
. Shu yilning 30-noyabrida Buxoro amirligi xududiga Chorjo‘yga kirib
keldi 14
. Temir yo‘lni yana davom ettirish uchun Amudaryodan o‘tish kerak edi.
Birok, daryo ko‘prik qurish ko‘p vaqt va xarajat talab qilishi tufayli loyixada sol
10
Ахмаджонова З.К. К истории строительства железных дорог Средней Азии (1880-1917). Ташкент, 1965. –
С.19-20.
11
Ахмаджонова З.К. Железнодорожное строительство в Средней Азии и Казахстане. – Ташкент, «Фан»,
1984, - С. 19-20
12
ЎРМДА, ф.И-3,р.1.х.3, в.85.
13
Ўша ерда, в.151
14
Ўша ерда. в.85
9

yasash mo‘ljallangan edi, ammo solning o‘ziga yarasha tashvishlari ko‘pligi uchun
muxandis-me’mor Baginskiy daryoga yog‘och ko‘prik qurishni taklif kildi. Bu
taklif ko‘pchilikka ma’qul tushdi va katta texnik qiyinchiliklarga qaramasdan
ko‘prik qurish ishlari boshlab yuborildi. Ko‘prik 124 kun ichida qurib bitkazildi.
Ko‘prikning asosiy qismining uzunligi 811 sajen bo‘lib, ikki cheti 300 sajenlik
tug‘onlarga ulangandi. 1888-yil 6-yanvarda ko‘prikdan dastlabki poyezd o‘tdi.
Ko‘prik tez va shoshilinch qurilganligi tufayli unchalik mustaxkam bo‘lmagan.
Shu tufayli toshqinlar va og‘ir yukli poyezdlar uni tez-tez ishdan chiqarib turgan.
Shunday bo‘lsada, bu ko‘prik o‘z davrining ulkan inshooti bo‘lib, uzunligi
jihatidan dunyoda uchinchi o‘rinda turgan.
1886-yil, ya’ni ko‘prik qurilish ishlari boshlanishi arafasida muxandis
K.Tolp ы go, Samarkandda texnik R. Palmgren, Kattaqo‘rg‘onda texnik
V.Lepinskiy, Ziyovuddinda muxandis S.Ivanov, Buxoroda muxandislar
D.Semagen va L. Daraganlar Qorako‘l hamda Amudaryoda temir yo‘l qurilishi
bo‘yicha ishlarni boshlab yubordilar 15
. 1887-yil-12 iyunda yo‘lning Samarqand
qismida qurilish ishlarini tashkil etish bo‘yicha qullanma ishlab chiqildi 16
va
nixoyat 1888 yilning fevralida Samarqandgacha temir yo‘l kurib bitkazildi 17
. Temir
yo‘l qurilishi Samarqandgacha yetkazilgandan keyin imperiya xukumati moliyaviy
qiyinchiliklarni sabab qilib ko‘rsatib, Samarqand-Andijon yo‘nalishini (Toshkent
tarmog‘i bilan) vaqtincha to‘xtatib turishga qaror qildi. Biroq, Turkiston general
gubernatorligi shakllanayotga maxalliy burjuaziya va ishbilarmonlar yo‘l
qurilishini Toshkentgacha yetkazish talabi bilan chiqa boshladilar.
Xatto, 1890-yili knyaz M.I.Xilkov 18
, 1892-yili boshida sanoatchi
Reshetnikov 19
, 1893-yili maslaxatchi F.A.Polovsev va iste’fodagi kapitan
Bibinikovlar 20
temir yo‘l qurilishiga doir o‘z loyixalarini taklif qildilar. Rossiya
15
ЎРМДА ф.И-3.р.1.х.3.в.134
16
ЎРМДА ф.И-1.р.29.х.846.в.26-31.
17
ЎРМДА ф.И-1.р.29.х.867.в.20
18
ЎРМДА ф.И-1.р.16.х.2228.в.54
19
Ўша ерда. ф.р-1308.р.12.х.127.в.12
20
Ўша ерда.
10

aloqa vazirligi qurilish ishlarini o‘z zimmasiga oldi 21
. 1895-yil 21-sentyabrida
qurilishni boshlash haqida rasmiy ko‘rsatma berildi. Samarqand-Andijon temir yo‘l
ishlarining jadallashishi natijasida birinchi poyezd 1897-yili 27-noyabrda
Qo‘qonga, 1899-yili Toshkentga, 1900-yili Andijonga kirib keldi. Bu magistral
yo‘lga ―O‘rta Osiyo temir yo‘li deb nom berildi. Uning O‘rta Osiy temir yo‘l‖
qurilishi faqat davlat xisobidan amalga oshirildi.
1900 yildan temir yo‘lni Orenburg bilan bog‘lash masalasi ko‘yilib, u davlat
xisobidan amalga oshirildi va 1906-yili Toshkent-Orenburg temir yo‘li qurib
bitkazildi. Shundan keyin O‘rta Osiyo temir yo‘lining yana 42, 7 km. lik ikkita
tarmog‘i qurildi. Shunday qilib, Zaorskaya va Aleksander ma’ulmotlariga ko‘ra
O‘rta Osiyo (1748 km) va Orenburg-Toshkent (1852 km) temir yo‘llari
qurilgandan keyin davlat xisobidan temir yo‘l qurilishi tuxtatildi 22
. Turkistonda
temir yo‘l qurilishi shu bilan tuxtab qolmasdan uni yana davom ettirish masalasi
ko‘rila boshladi. Endi ko‘prok xususiy tadbirkorlar faoliyat kursata boshladilar.
Masalan, 1907-yili baxorida savdo-sanoat vaziri boshchiligida to‘qimachilik
sanoatining bir gurux mashxur korchalonlar tomonidan podshoga yozilgan
bayonnomaga ―Emil Sindeye, ―Vikula Morozov , M.N.Polishin, Ivan
‖
Konovalov, ―Yaroslavl katta manufakturasi , Albert Gubner, Andrevskiy shirkati,
‖
Ismoilov, Krengolm, Viskovskiy, Vonnesenskiy manufakturalari va boshqalarning
boshliklari imzo chekishib, ular xususiy temir yo‘l qurishga ruxsat berishni va
Yettisuv temir yo‘lini qurilishini tezlashtirishni iltimos qildilar 23
. 1908-yildan
boshlab o‘lka temir yo‘l qurilishida yangi bosqich boshlandi.
Ilgari temir yo‘l qurilishi faqat davlat tomonidan amalga oshirilgan bo‘lsa,
keyinchalik bu ishni xususiy tadbirkorlar o‘z zimmasiga ola boshladilar. Ular
458400 rublik aksiya kapitaliga ega bo‘lgan ―Qo‘qon-Namangan temir yo‘l
‖
21
Ўша ерда. ф.И-1,р.13,х.5.в.109
22
Ўзбекистон ССР тарихи. I-жилд, II-китоб…Б.126-240
23
Lavzentjef I.Tyristanola Kepitebism. – Toskent, - 1931 – Baku. B.68
11

jamiyatini tashkil etdilar 24
. 1912-yili bu jamiyat 89,6 km lik Quqon-Namangan
temir yo‘l qurilishi boshlab yuborildi.
1.2 Sanoat ishlab chiqarish rivojlanishida firma va shirkatlarning
tutgan o‘rni
O‘lkada tobora rivojlanib borayotgan kapitalistik munosabatlar xususiy
mulkdorlarning temir yo‘l qurilishiga e’tiborini kuchaytirdi. 1913 yili maxalliy
paxta shirkatining ega bo‘lgan R.Potelyaxov savdo uyi Asakadan Vannovskiy
stansiyasigacha temir yo‘l kurildi 25
. Faoliyat tobora o‘zgarib borayotgan
―Qo‘qonNamangan temir yo‘l jamiyati Namangandan Andijon orqali‖
Jalolobodgacha hamda Andijondan Qo‘qon qishloq va Chinobodgacha temir yo‘l
qurilishiga ruxsat oldi 26
.
1913-yili Kogon-Termiz temir yo‘li qurilishiga ham ruxsat berildi. Shunday
qilib, xususiy temir yo‘l qurilishiga e’tiborni kuchaytirish natijasida 1912-1915
yillarda O‘rta Osiyoda quyidagi temir yo‘l shaxobchalari qurildi 27
.
Temir yo‘l shaxobchalarining qurilishi Turkistonda aholi zich yashaydigan
barcha tumanlarni o‘zaro bog‘ladi. Bu shahobchalar yirik paxta zavodlari va
kolarga ham yetazildi. Natijada, o‘lkada yetishtirilgan paxta tolasi, meva, ipak va
boshqa tovarlar Rossiya bozorlariga tashila boshlandi. Faqat Xiva xonligigina
temir yo‘l orqali bog‘lanmagan edi.. Toshkent-Orenburg temir yo‘li qurilishi bilan
Orol dengizida ham kemalar qatnovi avj oldi. Shundan keyin Xorazm paxtasi,
Chorjo‘y orqali aylanma yo‘l bilan tashilmasdan. Amudaryo orqali Orol
stansiyasiga yetkazilib berilla boshlandi.
Shunday qilib, O‘rta Osiyo va Toshkent-Orenburg temir yo‘llari hamda
mahalliy shaharchalarning ishga tushurilishi tovar almashuvini, o‘lkaga kapital
kirib kelishini nihoyatda jadallashtirib yubordi. Turkistonning Rossiya imperiyasi
shaharari bilan temir yo‘l orqali bog‘lanishi o‘lkada nafaqat sanoat ishlab
24
Ўзбекистон ССР тарихи. I-жилд, II-китоб…Б.126-240.
25
Аминов А.М. Экономическое развитие Средней Азии (колониальный период). Ташкент, Госиздат УзССР,
1959. – С.164
26
Ўзбекистон ССР тарихи. I-жилд, II-китоб…Б.126-240.
27
Ўша жойда. – Б.241.
12

chiqarishni, balki qishlog‘ xo‘jaligining ham muqobil rivojlanishi uchun sharoit
yaratdi.
Turkistonda asrlar davomida takomillashib borgan feodal ishlab chiqarish
usulining jiddiy to‘sqinlik qilishiga qaramasdan, o‘lkaning-viloyatning paxtachilik
bilan shug‘ullangan vohalarida boshlangan bozor iqtimodiyoti munosabatlari
shahar va qishloqlar aholisi o‘rtasida ijtimoiy tabaqalanish jarayonini tezlashtirdi.
Qishloqlarda tovar-pul munosabatlari va kapitalizmga xos ishlab chiqarish
usulining vujudga kelishi esa bu jarayonni yanada kuchaytirdi. Natijada, qishloqlar
aholisi ijtimoiy qatlam va tabaqalarga ajraldi. Ular yirik yer egalari, shakllanib
kelayotgan qishloq burjuaziyasi-quloqlar, o‘rta hol va kambag‘al dehqonlar,
chorakorlar, mardikorlar hamda endi paydo bo‘layotgan qishloq proletariatiga
bo‘lina boshladilar. Mustamlakachilik sharoitida yuzaga chiqqan ijtimoiy
tabaqalanish natijasida qishloq aholisining mulkdor tabaqalar-yirik yer egalari,
feodallar, savdogarlar, sudxo‘rlar va qishloq burjuaziyasi deb nomlangan
tadbirkorlarga, ikkinchidan, mazlum-mehnatkash qatlamlar, qishloq
proletarlaryetim va qarolarga, qishloq yarim proletarlari-mardikorlarga, kambag‘al,
qaram dehqonlarga ajralish jarayoni tezlashdi. O‘lkaning o‘troq vohalari aholi
o‘rtasida yollanma mehnatning qadimdan keng tarqalgan shakllari chorakorlik va
mardikorlik edi. «Hidoya» ning ko‘rsatishicha,-deb yozgan edi M.Vahobov,-
chorakorlik munosabati shundan iboratki, bir kishi chiqargan daromaddan ma’lum
ulushini olish sharti bilan o‘z mulkini ikishiga beradi 28
. Bunda har ikki tomon
daromadning miqdori to‘g‘risida emas, balki olingan hosilni bo‘lish haqida
kelishib oladilar. Olinadigan hosilning miqdori oldindan belgilab qo‘yilsa, olingan
daromad evaziga haq to‘lovchi kishi chorakor emas, ijarachi hisoblangan. Biroq,
chorakorlarning shunday toifasi ham bor Ediki, ular yirik yer egalaridan ijaraga yer
olishib, og‘ir ekspluatasiya shartlari asosida ishlashga rozi bo‘lishgan. Mardikorlik
bilan esa, ishi yurishmay qolgan kambag‘al yoki kosiblar shug‘ullanishib, ishlari
o‘nglanib ketgandan keyin o‘z kasblariga qaytishgan. Mardikorlik iblan ish
28
Ваҳобов М. Ўзбек социалистик миллати. Тошкент. Ўздавнашр. 1960.-Б.179
13

mavsusi paytida qo‘shimcha daromad olish ilinjida o‘rta hol dehqonlar va
hunarmandlar ham shug‘ullanishgan. Mardikorlar qishloq ekinlarini yig‘ib olish,
qurilish va boshqa og‘ir ishlarga yollangan. Turkistonda senator K.K.Palen
boshchiligida tekshirish ishlarini olib borgan taftish komissiyasi ijtimoiy
tabaqalanish va yollanma mehnat haqida atroflicha ma’lumot bergan 29
. Komissiya
Samarqand uyezdidagi Mahalla va Qoraqalpoq, Kattaqo‘rg‘on uyezdidagi
Kalqo‘ron volostlarini atroflicha tekshirib qiziqarli xulosalarga kelgan.
Volostlarning ekin maydonlari 12809,85 desyatinani tashkil etib, shundan
12261,49 desyatinasi sug‘oriladigan, 548,36 desyatinasi lalmi yerlar edi.
Sug‘oriladigan yerlarning 3116,54 desyatinasiga paxta ekilgan. B uvolostlarda
tekshirishdan o‘tkazilgan 4220 oilada, 21960 jon yashab, ulardan 11633 kishi
erkak, 10032 kishi ayollar bo‘lgan. Balog‘at yoshiga yetgan erkaklar 6575 kishini
tashkil etgan. Qambag‘al dehqonlarning asosiy qismi feodalizm usulida
ekspluatasiya qilingan bo‘lsada, 1917-yilgi aholi ro‘yxatiga ko‘ra, viloyatda
qishloq xo‘jaligida yollanma ishchilar ham anchagina bo‘lganligidan guvohlik
beradi 30
. Samarqand viloyatining Jizzax, Kattaqo‘rg‘on, Samarqand, Xo‘jand
uyezdlarida jami aholi 574031 kishi bo‘lgan. Shulardan qishloq xo‘jaligidagi
yollanma ishchilarning soni 23027 kishini tashkil etgan.
Mustamlakachilik davrida viloyat qishloqlarining o‘ziga xos xususiyati
shundan iborat Ediki, bu davrda dehqonlar va chorvadorlar o‘rtasida
proletarlashish emas,balki pauperlashish,ya’ni kapitalistik mulkchilik rivojlangan
sari qishloq aholisi asosiy qismining yashash uchun eng zarur vositalardan maxrum
bo‘lishi, mulkiy tengsizlik, ijtimoiy tabaqalanish va mazlum qatlamlarni hukmron
tabaqalar tomonidan ekspluatasiya qilinishi kuchayib bordi. Chor Rossiyasi
Turkistonning bosib olinganidan keyin, o‘lka iqtisodiyotining boshqa tarmoqlari
qatori foydali qazilmalarni izlab topi shva tadqiq qilish ishlariga e’tiborini
kuchaytirdi. Bundan ikki maqsad ko‘zda tutilgan bo‘lib, birinchisi, Turkistonning-
29
Пален К.К. Материалы к характеристики…ч. II. приложение к отчету. –СПб, 1911,-С.106-108,125,248, 146-
147.
30
Зие}ев Х. Ўзбекистон пахтачилиги тарихидан. 37 б.
14

Samarqandning geologik tuzilishini aniqlash va foydali qazilmalarning joylarini
belgilashdan; ikkinchisi, mustamlakachi hukumat uchun nihoyatda zarur bo‘lgan
toshko‘mir, neft konlarini qidirib topish va ishga tushirishdan iborat edi.
Turkiston bosib olinganidan keyin o‘lkani-viloyatni kezib
chiqqan rus sayyohlari va konchilik muhandislari bu yerda tabiiy boyliklarning
ko‘pligi va turli-tumanligini ko‘rib hayratga tushishgan.
«…Turkistonda qazilma boyliklar nihoyatda mo‘l, -dub yozgan edi,
muhandis P.S.Nazarov,»-deyarli hyech kim kelajakda o‘lkaning O‘ral yoki birinchi
jahon urushidan oldingi Belgiya kabi kon sanoati rivojlangan mamlakatga
aylanishi mumkinligini tasavvur ham qilolmaydi. Ammo, u allaqachon ikkinchi
Ural yoki Belgiya bo‘lgan edi. O‘lkaning-viloyatning konchilik sanoati xalqaro
miqyosda rivojlangan bir vaqtda Rossiya davlati yo‘rgakda edi, yilnomachining
yozishichabizning ajdodlarimiz hali hayvoniy odatlarini tark etmagan edilar» 31
.
O‘lka aholisining qadimdan qadimdan konchilik bilan shug‘illanib
kelganligini bu yerda saqlanib qolgan qadimgi konlarning qoldiqlari, qazib olingan
tog‘-tog‘lar ham tasdiqlaydi.
Qadimshunoslar olib borishgan tadqiqotlar jarayonida ko‘plab shaharlar
xarobalari va kon qoldiqlarini topishgan. Bu tadqiqotlar X-XII asrlardagi O‘rta
Osiyoda, jumladan-Samarqand hududlarida konchilik sanoati ancha yaxshi yo‘lga
qo‘yilganligini ko‘rsatadi.
O‘lkada chorizm hukmronligi o‘rnatila boshlagan yerlarida neft kabi
toshko‘mirni ham sanoat usulida qazib olishga e’tibor kuchaydi. Turkiston
aksionerlik jamiyati Xo‘jand tumanida toshko‘mir qazib olishni keng yo‘lga
qo‘ydi. Dragomirova temir yo‘l stansiyasidan 26-chaqirim masofada joylashgan
kondan yiliga 1,5 mln pud toshko‘mir qazib olingan.
Shunday qilib, A.I.Dmitriyev-Mamonov m’lumotiga ko‘ra, 1911-yili
Samarqand viloyatida 7 ta toshko‘mir koni bo‘lib, ulardan beshtasi, ya’ni yangi
Qo‘qimsoy, «Verbov va K» shirkatiga qarashli,Ivanovning Qo‘qimsoydagi,
31
ЎзРМДА, ф. И-1.р.25. х.85, в.1
15

Krauzenning Qo‘qimsoy va Parchatog‘dagi, Ovsyannikovning Suluqtog‘dagi
konlari Xo‘jand uyezdida, qolgan ikkitasi («Toshko‘mir va kon sanoati jamiyatiga
qarashli Qo‘shtut va Borshovning Chuqursoydagi konlari») Samarqand uyezdida
joylashgan 32
.
XIX asr oxirlarida Rossiyada kapitalistik taraqqiyot yangi bosqichga
ko‘tarildi. Bu vaqtda mamlakatda turli kapitalistik monopoliyalar vujudga kelib,
chetga kapital chiqarish jarayoni tezlashdi. Rossiyada boshqa sohalarga nisbatan
sekin rivojlanayotgan to‘qimachilik sanoatida ham monopolistik birlashmalar
vujudga kela boshladi. Bu birlashmalarning rivojlanishi ko‘proq xom Ashe
manbalari va qo‘shimcha bozorga bog‘liq bo‘lganligi uchun ular asosiy e’tiborini
mustamlakalarga qaratdilar. Ayniqsa, O‘rta Osiyoda temir yo‘llarning ishga
tushirilishi, Rossiya monopolistik kapitalizmining o‘lka xalq xo‘jaligining barcha
tarmoqlariga suqilib kirishiga qulay sharoit yaratdi.
Rossiya Turkistonda o‘z mavqiyeni mustahkamlab olgandan keyin,
mustamlaka bilan metropoliya o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning xarakteri
ham o‘zgara boshladi. O‘lkaga tovarlar bilan bir qatorda kapital jalb qilish harakati
ham tezlashdi. Boshqa mustamlaka o‘lkalarda bo‘lgani kabi, bu yerda ham Rossiya
tijorat banklarining bo‘limlari ochildi. Ular o‘lka xalq xo‘jaligining serdaromad
tarmoqlarini boshqarishni o‘z qo‘llariga ola boshladilar. Oqibatta o‘lka asosan
paxtachilikka ixtisoslashgan hududga aylanib, o‘lkada rus to‘qimachilik sanoati
hukmron mavqyega ega bo‘ldi. Paxtaga bo‘lgan talabning oshib borishi boshqa
ekinlar (ayniqsa donchilik) ni siqib chiqara boshladi. Bu o‘z navbatida, o‘lkaning,
viloyatning Rossiya don mahsulotlariga qaramligini yanada kuchaytirdi.
O‘lkada paxta maydonlarining kengayishi va paxta hosildorligining oshib
borishi paxta tozalash zavodlariga bo‘lgan talabni yanada kuchaytirdi. Natijada
o‘lkada-viloyatda pata tozalash va yog‘ zavodlari qurish harakati avj oldi.
Turkiston general-gubernatorligi munshiyxonasining-devonxonasining 1899-yil 3-
aprelda berilgan ma’lumotnomasida qayd etilishicha 1898 yilgacha Samarqand
32
Дмитрев–Мамонов А.И. Путеводитель по Туркестану и железных дорога Среднеазиатский и Ташкентский.
Изд. 8-е,-СПб. 1915.-С.17-19.
16

viloyatida 22 ta paxta tozalash zavodi ishga tushirilgan. Paxta tozalash
zavodlarining muntazam suratda ko‘payib borishi o‘lkada yetishtirilayotgan
paxtani qayta ishlash imkoniyatini yanada kengaytirdi. 1898-yili Samarqand
viloyatidagi paxta tozalash zavodlaridan 1294591 pud tola olingan 33
.
Zavodlar qurilishi ko‘plab shaharliklarni ish bilan ta’minlash imkonini berdi.
1900-yili Samarqand viloyatida zavodlar ikki smenada ishlagan har ikki smenada
399 ishi band bo‘lgan. Bulardan tashqari 82 kishi kunbay ishlagan. Zavodlarning 8
tasi Samarqand uyezdida, 6 tasi Kattaqo‘rg‘on uyezdida, 6 tasi Xo‘jand uyezdida
va 2 tasi Jizzax uyezdida joylashgan. Zavodchilar o‘z korxonalarini yangi tenxnik
uskunalar bilan jihozlashga ham katta e’tibor berishgan. Viloyatdagi zavodlarga
jami 4030 arrali 69 ta jin, paxtani tayyorlash uchun 4 ta gidravlik va 22 ta qo‘l
kuchi bilan ishlaydigan paxtakach o‘rnatilgan. 22 ta zavodning 7 tasi bug‘ bilan, 8
tasi suv kuchi bilan harakatga keltirilgan. Bu zavodlarning egalari o‘z
korxonalarini imkoniyatlari darajasida qurishgan bo‘lib, ularni har birining narxi
o‘rtacha 3000 rubldan 60000 ming rublgacha bo‘lgan. 4 Ular orasida «Yaroslavl
katta manufakturasi», «Rus paxtachilar shirkati», Minder, Yugovich va
boshqalarning zavodlari yaxshi jihozlangan, salobatli va o‘sha davr texnik talablari
asosida qurilganligi bilan ajralib turgan.Samarqand viloyatida paxta zavodlari bilan
bir qatorda boshqa sanoat korxonalarining soni ham ko‘payib bordi. 1904-yili 11-
dekabrda viloyat hokimining talabiga ko‘ra, nazoratchi-mexanik tomonidan taqdim
etilgan ma’lumotda viloyatdagi sanoat korxonalarining soni va egalarining nomlari
ko‘rsatilgan. Bu ma’lumotga ko‘ra, 5 yil ichida paxta tozalash zavodlari 4 taga
ko‘payi
II BOB. TURKISTONDA MONOPOLIYALASHGAN
BIRLASHMALARNING PAYDO BO‘LISHI, ULARNING SANOAT
ISHLAB CHIQARISHDA TUTGAN O‘RNI
33
ЎзРМДА,ф.1.р.11х.1163.в.51.
17

2.1 Sanoat tarmoqlari
Sanoat ishlab chiqarishni tashkil qilish viloyatda xalq xo‘jaligining boshqa
sohalariga nisbatan ancha murakkab bo‘lishiga qaramasdan savdo-sanoat
burjuaziyasi o‘z manfaatlaridan kelib chiqib, bu sohani rivojlantirish uchun jiddiy
kirishdi. Buning uchun viloyatning tabiiy sharoiti, ixtisoslashish jarayoni va
imkoniyatlariga alohida e’tibor berildi. Samarqand viloyatida uzumchilik ham
keng tarqalgan bo‘lib, bu vino ishlab chiqarishni tez rivojlanishi uchun sharoit
yaratgan. Agar, 1887-yili bu yerda D.Filatov va A.Abramovlar tomonidan
qurilgan 2 ta zavoda 15 ta ishchi bo‘lib, yiliga 13200 chelak (3300 rubllik) vino
ishlab chiqarilganbo‘lsa, 1906-yilga kelib viloyatda vino zavodlarining soni
24 taga yetdi. Ularda 191 ishchi ishlab, yiliga 289650 chelak (599300 rubllik)
vino ishlab chiqarildi 34
. Zavod egalari sanoatning boshqa tarmoqlaridan ko‘ra,
vinochilikdan ko‘proq daromad ola boshladilar. XIX asr oxirlarida viloyatda pila
quritish korxonalari qurishga ham e’tibor kuchaydi. 1910-1914-yillar ichida
Samarqandda 1 ta pila quritish zavodi qurildi. Umuman Turkiston o‘lkasi viloyat
Rossiya imperiyasining asosiy xom Ashe yetkazib beruvchi bazasi bo‘lishiga
qo‘ramasdan, bu yerda birorta to‘qimachilik korxonasi qurishga harakat
qilinmadi. Rossiya mustamlakachilik siyosatining mohiyati imperializmning
chetga tovar chiqarishidan ko‘ra, sarmoya chiqarish afzalligiga qaratilgan
an’anaviy tamoyillarga zid edi. Chorizm ma’muriyatining bundan ko‘zlagan
asosiy maqsadi har qanday yo‘llar bilan (hatto iqtisodiy zarar hisobiga bo‘lsa
ham) o‘z mustamlakalarida sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishiga imkon
bermaslik vash u yo‘sinda bosib olingan hududlar aholisining ijtimoiy, iqtisodiy
va madaniy taraqqiyotini cheklab qo‘yishga qaratilgan. Buni quyidagi misolda
ham ko‘rish mumkin. Turkistonga kelib qolgan xorijiy ishbilarmonlardan biri
Samarqandda to‘qimachilik fabrikasi ochish Turkiston general-gubernatori
Samsonovdan ruxsat so‘raganda, general: «…O‘lkada ipgazlama sanoatining
34
Комаров А. Обзор фабрично-заводской промышленности Туркестанского края. Туркестанский сборник.
Т.512-Тошкент; 1909.-С.46.
18

rivojlantirish markaziy Rossiya sanoatiga putur yetkazadi, undan tashqari temir
yo‘lni yukdan mahrum qiladi. Shuning uchun bunga rozilik berish nomaqbul
ishdir» 35
deb, Rossiyaning Turkistonda sanoat ishlab chiqarishning keng yo‘lga
qo‘yilishiga qarshi o‘z strategtyasi va taktikasini izohlab berdi. Viloyatda
sanoatning boshqa tarmoqlari ishlab chiqargan mahsulotlarning hajmi va
ishchilarning soni jihatidan paxta tozalash sanoatidan orqada edi. Paxta tozalash
zavodlarining asosiy ko‘pchiligi Samarqand viloyatida 117 tani tashkil etardi 36
.
1913-yil mahsulot ishlab chiqarish Samarqand viloyati bo‘yicha quyidagi
miqdorda baholangan (ming rubl hisobida) 37
. Sanoat korxonalarining
ko‘payishi qishloq aholisining shaharlarga ko‘chish jarayonini tezlashtirdi.
XIX asrning so‘ngi choragida Rossiyaning Markaziy rayonlaridan kelib,
Turkistonda faol ish boshlagan rus savdo-sanoat burjuaziyasi va u bilan
hamkorlik qilgan chet el kapitali o‘lka-viloyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga katta
ta’sir ko‘rsatdi. O‘lkada-viloyatda kapitalistik sanoat ishlab chiqarishning joriy
etilish shahar aholisi katta qismining ishlab chiqarish vositalaridan mahrum
bo‘lib, kambag‘allashishiga va dehqonlar o‘rtasida proletarlashish jarayonining
tezlashishiga olib keldi. Chorizmning mustamlakachilik siyosati mahalliy
xalqlarning milliy tuyg‘u va manfaatlariga zid bo‘lsada o‘lkaning-viloyatning
shahar va qishloqlaridan yetishib chiqqan savdogarlar, sudxo‘rlar va boshqa
mulkdor shaxslar boylik orttirish maqsadida metropoliya burjuaziyasi va chor
ma’murlari bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor bo‘ldilar. Milliy burjuaziyaning
vujudga kelishi bir tomondan, obyektiv tarixiy taraqqiyotning natijasi bo‘lsa,
ikkinchi tomondan, o‘lkaga rus savdo va bank kapitalining kirib kelishi bilan
bevosita bog‘liq edi. Milliy burjuaziya dastlab paxtachilikka ixtisoslashgan
hududlarda, ya’ni turli xorijiy savdo firmalari bank bo‘limlari o‘z faoliyatlarini
boshlagan joylarda paydo bo‘ldi. Mahalliy xalqlar orasidan chiqqan vositachi-
sudxo‘rlar Aossiya banklari va sanoat firmalari bilan hamkorlikda dastlabki
35
Мамашокиров С., Мусаев Н.У. Бозор иқтисодие}ти ва инсонпарварлик. Гулистон. 1994, м.2.4.6
36
Заорская В.В. и Александр К.А. Промышленные заведения Туркестанского края…С.23
37
Там же.-С.21
19

kapital jamg‘arishda faol ishtirok etdilar va mahalliy mehnatkashlarni birgalikda
ekspluatasiya qilib, katta boylik orttirdilar. Shuni ta’kidlash lozimki, rus savdo-
sanoat kapitalining yolg‘iz o‘zi o‘lkada-viloyatda mustaqil ish yuritishga qodir
emas edi. «Vositachilarsiz,-deb yozgan edi. V.V.Bartold, - rus hukumatining ham
mahalliy omma bilan duch kelganda ishi o‘ngidan kelishi qiyin edi» 38
. Har ikka
tomon o‘rtasidagi o‘zaro manfaatdorlik mustamlaka va metropoliya burjuaziyasi
vakillarini o‘zaro hamkorlik qilish zaruriyatini tug‘dirdi.
Rossiya sanoat kapitali bilan bevosita paxta yetishtiruvchilar o‘rtasida
bevosita vositachilik qilgan burjua har ikala tomonni aldab, ayniqsa dehqonlarni
surbetlarcha talashga to‘la moslashgan «Osiyocha» usulni qo‘llab, boylik orttira
boshladi. Mahalliy burjuaziya sudxo‘rlik va vositachilik orqali tekinxo‘rlik,
surbetlik, diyonatsizlikni tobora avj oldirdi. Turkiston mehnatkashlari, jumladan
Samarqand viloyat mehnatkashlari ahvoli bilan yaqindan tanishgan taftish
komissiyasi raisi senator K.K.Palen shunday taklif bilan chiqqan edi: «Biz
Turkistonni Yevropa qismidagi zavod-fabrika mahsulotlarini sotish uchun asosiyo
bozor sifatida saqlab qolishni istasak, mahalliy dehqonlar ommasini sudxo‘rlar va
boshqa qarz beruvchilar qo‘lidan tortib olish zarur» 39
.
Kapitalizm sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilarning burjuaziyaga bevosita
yollanib ishlashlariga, ularni sudxo‘rlar tomonidan haddayn ziyod ekspluatasiya
qilinishlariga barham berishi mumkin edi. Biroq, Turkistonda ko‘p sonli qishloq
proletariatini vujudga keltirish uchun barcha shart-sharoitlar mavjud bo‘lishiga
qaramasdan, dehqon xo‘jaliklarining ishlab chiqarish va xo‘jalik yuritish usullari
takomillashmaganligi tufayli bu tarmoqda kapitalistik ishlab chiqarish jarayoni
hukmron mavqyega ega emas edi. Rus savdo-sanoat burjuaziyasi Turkistonda
savdo-sudxo‘rlik vositachiligini va «mayda» mustaqil dehqon xo‘jaliklarini
yo‘qotishga har qancha uringan taqdirda ham buni uddasidan chiqa olmasligining
sabablari ham shunda edi.
Viloyatda bu davrga kelib arzon garovga yer sotib olib, uni ijaraga beri
38
Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестан….-с.188.
39
Пален К.К. Материалы к характеристика народного хозяйства в Туркестане. ч.1….-с.372.
20

byoki mardikorlar yollab ishlatuvchi mulkdorlar soni tobora ko‘payib bordi. Ular
qishloq kambag‘allarini ekspluatasiya qilish hisobiga katta boylik orttira
boshladilar. Samarqand viloyatida boylarning sug‘oriladigan va lalmi yerlari
nisbatan kamroq bo‘lib, ular o‘rtacha 100-200 tanobni tashkil qilgan, kamdan-
kam boylarning yerlari 500 tanobdan oshgan. Ko‘pchilik boylarning yerlari
200 tanobdan oshmas edi. Masalan, Kattaqo‘rg‘on uyezdida Abduchamanboyning
500 tanob, Mamadg‘ofirboy va Qurbonboylarning 200 tanobga yaqin yerlari
bo‘lgan. Pastdarg‘om uyezdida Murodboyning 120 tanob, Do‘stmatboy
Abdurahimovning 196 tanobsuvg‘oriladigan yer va 160 tanob lalmi yeri,
Subxonqulboyning 80 tanob sug‘oriladigan va 60 tanob lalmi yerlari bo‘lgan 40
.
Qishloq burjuaziyasiga aylangan yirik yer egalari yerga daromad manbai sifatida
qarashib, o‘z yerlarini tobora kengaytirishga harakat qilishgan. Dehqonlarning
sudxo‘r va yirik yer egalari tomonidan ekspluatasiya qilinishi viloyatda sarmoya
jamg‘arishning o‘sishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu sudxo‘rlikning ortiqchaligidan
emas,balki, chorizmning mustamlakachilikka va zo‘ravonlikka asoslangan
siyosati mahalliy xalqlarning iqtisodiy taraqqiyotiga to‘sqinlik qilayotgan edi.
Ayni vaqtda, imperiya ma’muriyati bevosita ishlab chiqaruvchilarning turmushi
yaxshilanib erkin nafas olishlarini istamas edi. Shuning uchun ham dehqonlarning
sudxo‘rlar yordamida qullarcha ekspluatasiya qilinishiga arham berilmadi. Biroq,
sudxo‘rlikni cheklab qo‘yish va unga qarshi kurash uchun tadbirlar amalga
oshirildi. Shulardan biri XX asrning dastlabki yillarida paxtakor dehqonlarga
mayda qarz berishni joriy etish g‘oyasi edi. Shu g‘oya asosida 1909-yildan
boshlab, faqat davlat banki mablag‘i hisobidan mayda qarz beruvchi kassalar ish
boshladi.
O‘lkada va viloyatda rus va Yevropa kapitali yordamida ish yuritayotgan
savdo-sudxo‘rlik burjuaziyasidan tashqari, mahalliy hunarmandlar va
savdogarlardan yetishib chiqqan sanoatchilar ham ko‘payib bordi. Ammo,
ularning korxonalari dastlab nihoyatda oddiy bo‘lib, bunday korxonalarda mehnat
40
Юлдашев А.М. Аграрные отношения в Туркестане…с.138.
21

unumdorligi ham past edi.
Viloyatda sanoat korxonalarining ko‘payishi, hunarmandchilik va
savdosotiqning rivojlanishi, ularda ishlaydigan yollanma ishchilar sonining oshib
borishi hisobiga 1880-1897-yilgacha Samarqand viloyatida shaharlar aholisi
taxminan ikki baravar ko‘paydi. Senator Palen o‘tkazgan taftish ma’lumotlariga
qaraganda shahar aholisining salmog‘i Samarqand viloyatida 15,71%ga yetgan 41
.
Ma’lumki, o‘lkada temir yo‘l qurilishi, rus va chet el kapitalining kirib
kelishi, bu yerda sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishiga samarali ta’sir
ko‘rsatdi. Natijada viloyatda mahalliy proletarlar soni tobora ko‘payib bordi.
Tadqiqotchilar temir yo‘l ishchilari kabi viloyat sanoat korxonalari
ishchilarining umumiy soni haqida turlicha fikrlar bildirishgan. Masalan,
M.G.Vahobov, V.V.Zaorskaya va K.A.Aleksanderlarning hisob-kitoblari va
«1917-1923-yillar statistika solnomasi» ga asoslanib quyidagi fikrlarni bildiradi:
«Sirdaryo viloyatida 31707, Samarqand viloyatida 12197, Farg‘ona viloyatida
16616, hammast bo‘lib 60520 ta sanoat ishchi bor edi» 42
.
Viloyatda bozor munosabatlarining rivojlanishi ijtimoiy tabaqalanish
jarayonini ham tezlashtirdi. Bu yerda jamiyat a’zolari bir tomondan
savdosudxo‘rlar, yirik yer egalari va sanoat mulkdorlariga, ikkinchi tomondan
o‘rta hol va kambag‘al dehqonlar, chorakorlar, mardikorlar hamda sanoat ishlab
chiqarish ishchilariga bo‘lindi. Viloyat aholisi o‘rtasida boshlanib ketgan
tabaqalanish mehnatkash omma turmush tarzining og‘irlashuviga, ularni ikki
tomonlama ekspluatasiya qilinishining kuchayishiga olib keldi. Senator
K.K.Palen viloyatdagi ishchilar qatlami haqida to‘plagan ma’lumotlarida
ishchilarni ikki guruhga –yevropalik ishchilar hamda «ko‘p sonli yersiz hamda
kam yerli dehqonlardan tashkil topgan» mahalliy ishchilarga bo‘lgan. Birinchi
guruh «texnik tayyorgarligi yaxshi bo‘lgan kam sonli ustalar va yetakchi
ishchilardan iborat» bo‘lgan. «Mahalliy ishchilar,-deb yozadi senator Palen
ikkinchi guruh haqida, -mehnatlarining past baholanishiga ko‘nikishlari, bayram
41
Ўзбекистон ССР тарихи. 1-жилд. II-китоб…132-б.
42
Ваҳобов М. Ўзбек социалистик миллати….178-б.
22

va dam olish kunlariga deyarli e’tibor bermasliklari xo‘jayinlar oldiga turli
talablar qo‘ymasliklari bilan ajralib turadi». 1 Shuning uchun ham ular o‘z
xo‘jayinlariga butunlay qaram bo‘lib qolgan edi. Xo‘jayinlar (ayniqsa, ular
mahalliy mulkdorlar vakillari bo‘lishsa) ishchilarning deyarli e’tiborga
olishmagan. Ularning ishlab chiqarish jarayoni murakkab bo‘lmagan
korxonalarida xavfsizlik qoidalariga mutlaqo e’tibor berilmagan. «…Viloyat
mexaniklarining esa ishchilarni muhofaza qilishlari, mashinalarning baxtsiz
hodisalarga olib kelishi mumkin bo‘lgan xavfli joylariga to‘siqlar qo‘yishlari, ish
joylarini ozoda saqlash va boshqa talablarni bajarilishini nazorat qilishlari amri
mahol edi» 43
.
2.2 Bank kapitali va sanoat kapitali
1894-yil 14-martda Turkistonning uch viloyatida bittadan mexaniklik
lavozimi joriy etilgan bo‘lsada, biroq bir mexanik butun bir viloyatning sanoat
43
Пален К.К. Материалы к характеристика народного хозяйства в Туркестане. ч.II….-с.133.
23

ishlab chiqarishi ustidan nazorat o‘rnatishi amri mahol edi. Yettisuv va
Kaspiybo‘yi viloyatlarida mexaniklik lavozimi joriy ham etilmagan.
Viloyato‘lkada fabrika-zavod nazoratchilar yetishmaganligi va ayrim joylarda bu
lavozim butunlay joiry etilmaganligi tufayli ishchilarning ijtimoiy-iqtisodiy
ahvollarini yaxshilash, xaq-huquqlarini himoya qilish, ish joylarida hayotlarini
muxofaza qilishga doir chora tadbirlar ko‘rilmas edi. O‘lkada-jumladan
Samarqand viloyatida ko‘pchilikni tashkil etgan paxta zavodlarida mehnat og‘ir,
ish sharoiti nihoyatda yomon, paxtadan muntazam chiqib turgan changlar inson
salomatligi uchun zararli edi. «…barcha zavodlarda ozgina farqni hisobga
olmaganda ahvol deyarli bir xil edi: 1) ishchilarga tura rjoy uchun zavod
omborxonalaridan biri ajratilgan; 2) tura rjoy binolari yoritilmaydi va isitilmaydi;
3) hamma joyda sutkasiga 12 soatlik ish kuni joriy etilgan; zavodning jinlar
o‘rnatilgan bo‘limida tasavvur qilib bo‘lmaydigan darajada doimiy chang mavjud;
5) zavodning butun binosida 3-4 donagina osma chiroq bo‘lib, bu yoritish tizimi
hisoblanadi. Zavod binosi yaxshi yoritilmaganligi oqibatida ishchilar butun
korxona bo‘ylab paypaslashib yurishadi. Ular o‘zlarini oz bo‘lsada changli
havodan himoya qilish uchun og‘iz burunlariga paxta tiqib olishadi». 44
Bundan
tashqari, zavodlarda inson hayoti uchun xavfli bo‘lgan holatlar bartaraf etilmagan.
Masalan, suv kuchi bilan ishlaydigan dvigatel orqali harakatga keltiriladigan
zavodlarning ishga tushirilishida salmoqli g‘ildirak (maxovik)ka uzatgich tasmani
qo‘l kuchi bilan kiydirishgan, zavodni to‘xtatishda ham shunday qiyinchilik bilan
tasmani chiqarib olishgan. Natijada zavodlarda tez-tez baxtsiz hodisalar; ishchilar
o‘rtasida qo‘llarini, oyoqlarini uzatgichlar qirqib ketishi yoki siqib qolishi, hatto
o‘lim holatlari ham sodar bo‘lib turgan.
Paxta tozalash sanoati ishchilari boshqa tarmoqlarga nisbatan ancha
kam,ya’ni yiliga o‘rtacha 132,2 rubl haq olishib, bu jihatdan 20-o‘rinda turishgan.
Sanoatning bu tarmog‘ida ish haqi ishlab chiqarish xarajatlarining bor yo‘g‘i 0,8%
ni tashkil etgan. Ayni paytda, sarflangan kapitalga nisbatan olingan foyda 10% dan
44
Положение фабричных рабочих в крае Туркестанский сборник. М.521 …Ташкент. 1909.-с.135
24

oshgan. Ishchilarni sog‘lig‘ini himoyalash va ijtimoiy ta’minoti uchun ham
nihoyatda kam mablag‘ ajratilgan. U yiliga bir ishchiga o‘rtacha 5 rubl 77
kopeyekdan 7 rubl 69 kopeyekgacha bo‘lgan. Bunday mablag‘ o‘lkadagi faqat 61
zavoddagina joriy etilgan, xolos 45
.
Fabrika-zavod nazoratchilari, shuningdek savdo-sanoat shirkatlari
hisobotlarida ishchilarning ekspluatasiya qilinishi darajalari, ularning hayotlari
ishlab chiqarish jarohatlaridan himoya qilinmaganligi bayon qilingan.
Turkistonda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi jarayonidagi
ijtimoiyiqtisodiy ehtiyojlar, malakali ishchilarning jarohatlanish xavfi chor
ma’murlarini fuqoralar uchun shifoxonalar ochish haqida o‘ylashga majbur etdi.
Biroq, o‘lka bosib olinganiga 30-yildan oshganligiga qaramasdan, faqat
Samarqand 1870-yil, Kattaqo‘rg‘on 1873-yillarda o‘rtamiyona shifoxonalar
ochildi, xolos 46
. Ular ishchilarning ijtimoiy hayotida deyarli o‘zgarish yasay
olmadi. «Zavodlarimizda ishchilarning yotib davolanishi u yoqda tursin,-deb
yozadi o‘sha vaqtdagi matbuot, hatto dastlabki yordam va qatnab davolanishi
uchun ham sharoit yaratilmagan. Qisqasi, bizning zavodlarda tibbiy yordam
ko‘rsatish butunlay yo‘q desa ham bo‘ladi» 47
. Viloyatda bozor munosabatlarining
rivojlanishi daromadning oshib borishiga samarali ta’sir ko‘rsatishiga qaramasdan
ijtimoiy ehtiyojlar uchun juda oz mablag‘ ajratilgan. Masalan, 1903-yilga kelib
sog‘liqni saqlash sohasiga Samarqand viloyatida aholi jon boshiga 11 kopeyek
ajratilgan 48
. Bu Rossiya imperiyasining cheka o‘lkalarda olib borgan
mustamlakachilik siyosatining yorqin namunasi edi. Rossiya imperiyasi
ma’murlari mahalliy mehnatkashlarga nisbatan mustamlakachilik siyosatini tobora
avj oldirdilar. O‘lkada ishchilar asosan bajargan ishlariga qarab emas, balki milliy
kelib chiqishlariga qarab haq olishgan. Masalan, zavodlarda rus mashinistlari va
45
Акопов Н.А. Положение рабочих и состояние заработной платы в хлопкоочистительной промышленности
до Октябрьской Социалистической революции. Сб.науч. исслед. работ. Ташкентского текстильного
института. Вып.8.Т.1959.-С.169.
46
Махмудов М. Становление и развитие медицины и здравоохранения в Средний Азии. Автореф.
дисс.док.ист. наук.-Ташкент. 1991.-С.18.
47
Туркестанские ведомости.-Тошкент.1902. М.90, 10 ноябрь.
48
Язмин И.Я. Врачебное дело в Азиатской России//в кн: «Азиатская Россия». –СПб.1914.-с.93
25

ustalariga kuniga o‘rtacha 3 rubl to‘lasa, xuddi shunday ishlarini bajargan
o‘zbeklarga 1 rubl 99 kopeyek to‘langan 49
. Yuqorida bayon qilinganidek, mahalliy
ishchilarga malakasiz degan bahonada kam to‘lanadigan ish haqi kamaytirilgan.
1895-yil ba’zi korxonalarda malakali ishchilarning oyligi malakasiz ishchilarga
nisbatan 4,7 baravar ko‘p bo‘lgan 50
. Bu ko‘rsatkich keyingi yillarda ham saqlanib
qolgan. Agar mashinist 1900-yil oyiga o‘rtacha 100 rubl ish haqi olgan bo‘lsa,
1916-yili u 120 rublga yetgan, ya’ni uning ish haqi 16 yil ichida 20% oshgan.
Yukchilarning ish haqi esa 13 rubldan 20 rublga ko‘paygan. Ko‘rinib turibdiki,
malakasiz ishchilarning mehnati nihoyatda og‘ir va Ayni paytda qadrsiz bo‘lgan.
Ish haqlarining ma’lum darajada oshib borishi esa korxonalar egalarining o‘z
ishchilariga g‘amxo‘rlik qilishlari emas, balki pulning qadrsizlanib ishchilarning
turmush darajasi og‘irlashayotganligida edi.
XULOSA
Rus savdo-sanoat kapitalining kirib kelishi, o‘lkada mayda tovar ishlab
chiqaruvchilar mehnatini umumlashtirishga qishloqlarda ijtimoiy tabaqalanishga,
ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo‘lgan dehqonlarning katta qismining
49
Вяткин М.Социально-экономическое развитие Средней Азии.-с.244.
50
Акопов Н.А. Положение рабочих и состояние заработной плати в хлопкоочистительной промышленности
до октябрьской социалистической революции….С.169
26

proletarlashishiga, qishloq xo‘jaligining paxtachilikdan boshqa tarmoqlari
mahsulotlarini ham tovarga aylantirish jarayonini tezlashtirishga doir bir qator
tadbirlarni amalga oshirgan bo‘lsada, qishloq xo‘jaligini yalpi rivojlantirish va
sanoat ishlab chiqarishni talab darajasiga ko‘tarish bo‘yicha tub burilish yasay
olmadi. Ayni paytda qishloq va ovullarda ijtimoiy tabaqalanish jarayoni kuchayib,
yerlarning katta qismini mulkdorlar qo‘lida to‘planishi yersiz dehqonlarning
ko‘payishiga va yollanma mehnat qiluvchilar sonining oshib borishiga olib keldi.
O‘lkada sanoat ishlab chiqarishning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundan
iborat ediki, uning yetakchi tarmoqlari paxta tozalash, jun yuvish, ipak quritish va
o‘rash, konchilik, yog‘ tayyorlash zavodlarida tayyorlangan mahsulotlar asosan
chetga chiqarilgan. Ichki bozor uchun asosan oziq-ovqat, sovun, un, metalni qayta
ishlash, pivo, aroq, konchilik sanoati kabi korxonalarning mahsulotlari
yetishtirilgan. Bu mahsulotlar ikkinchi darajali ahamiyatga ega edi.
Rossiya imperiyasi o‘lkada sanoat tarmoqlarini rivojlantirmaslik, viloyat
iqtisodiyotiga yakka hukmronlik qilish maqsadida, bu yerga chet el kapitali kirib
kelishiga imkoni boricha to‘sqinlik qildi. Biroq, uddaburon chet el kapitalistlari
Rossiyaning reaksion va chalkash qonunlarini chetlab o‘tishga yo‘l topdilar,
ularning ba’zilari esa rus banklari orqali Samarqand viloyati sanoat ishlab
chiqarishga kapital qo‘yishga erishdilar.
O‘lkada sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi milliy burjuaziya va
proletariatning shakllanishi jarayonini tezlashtira olmadi. Oqibatda, milliy
burjuaziya o‘sib borishiga qaramasdan, u viloyat iqtimodiyoti va siyosatida
yetakchi rol o‘ynay olmadi. Buning asosiy sababi, milliy burjuaziyaning
manfaatlari va taqdiri, Rossiya moliya va sanoat kapitali bilan bog‘liqligi va unga
47 qaramligida edi. Milliy burjuaziyaning rus burjuaziyasi bilan hamkorligi unda
viloyat proletariatiga nisbatan reaksion eksplutatorlik psixologiyasini kuchaytirdi.
Turkistonda sanoat ishlab chiqarishning vujudga kelishi va rivojlanishi
viloyat xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarziga va ma’naviy dunyoqarishiga
ham jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati
27

viloyat mehnatkashlari boshiga katta musibatlar keltirish, ular orasida ijtimoiy
tabaqalanishni kuchaytirishi bilan bir qatorda xalq xo‘jaligining rivojlanishiga
jiddiy turtki berdi.
Shunday qilib, rus va chet ellar burjuaziyasi viloyatda sanoat ishlab
chiqarish mnosabatlarining rivojlanishiga turtki berib, tarixiy jihatdan progressiv
rol o‘ynagan bo‘lsada, biroq u nihoyatda chegaralangan xarakterga ega edi. Rus
burjuaziyasi o‘z zimmasidagi vazifani nihoyatda to‘porilik, o‘zboshimchalik va
reaksion usullar bilan bajardi. U viloyatni idora qilishda tanlangan yo‘lining o‘zi
uchun ham, jamiyat a’zolarining ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy hayoti uchun ham
halokatli ta’sir ko‘rsatishi mumkin ekanligini sezishga qodir emas edi. Sovetlar
hukmronligi davrida xususiy mulkka, tadbirkorlikka qarshi harakat kuchayib,
asrlar davomida shakllanib kelgan bozor munosabatlari cheklab qo‘yildi. Yangi
hukumat o‘zining dastlabki kunlaridanoq bank, sanoat, transport tarmoqlari, portlar
va boshqa yetakchi tamoqlarni milliylashtirdi. Sovetlarning ma’muriy
buyruqbozlik siyosati bozor munosabatlarini cheklab qo‘ygan bo‘lsada, biroq uni
butunlay tugata olmadi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda bozor
munosabatlarini rivojlantirishga, kishilarning erkin mehnat qilishlariga, ularning
o‘z imkoniyatlaridan keng foydalanishlariga zarur sharoitlar yaratildi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
I O‘zbekiston Respublikasi prezidentining asarlari
28

1. Mirziyoyev, Shavkat Miromonovich. Milliy taraqqiyot yo‘limizni kat’iyat
bilan davom zttirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. - Toshkent: «Uzbekiston»
NMIU, 2017.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2008. – B.30. Алексеева И . В . Агония Сердечного согласия :
Царизм , буржуазия и их союзники по Антанте . 1914 – 1917. Л., 1990.
II ASAOSIY ADABIYOTLAR
3. Акопов Н.А. Положение рабочих и состояние заработной платы в
хлопкоочистительной промышленности до Октябрьской
Социалистической революции. Сб.науч. исслед. работ. Ташкентского
текстильного института. Вып.8.Т.1959.
4. Аминов А.,Бобоходжаев А. Экономическое и политическое
присоединение Средней Азии к России. Ташкент: Узбекистан, 1966.
5. Аминов А.М. Экономическое развитие Средней Азии (колониальный
период). Ташкент, Госиздат УзССР, 1959.
6. Антипин В.А. Закаспийская военная железная дорога (1880-1898).
Исторический очерк. Путеводитель по Туркестану. – СПб, 1903.
7. Арендаренко Г. Зеравшанские заметки // Туркестанский сборник.
Ташкент, 1908. Т.458.
8. Арендаренко Г. Из Самарканда // Туркестанский сборник. СПб., 1880.
9. Ахмаджонова З.К. Железнодорожное строительство в Средней Азии и
Казахстане. – Ташкент, «Фан», 1984,
10. Ахмаджонова З.К. К истории строительства железных дорог Средней
Азии (1880-1917). Ташкент, 1965.
11. Ваҳобов М. Ўзбек социалистик миллати. Тошкент. Ўздавнашр. 1960.
12. Вексельман М.И. К вопросу о проникновении иностранного капитала в
экономику Средней Азии до первой мировой войны.// Общественные
наука в Узбекистане. 1961.
29

13. Вирский М. Хлопководства и хлопковая промышленность в
Самаркандской области. Туркестанский сборник. Т. 527,-Тошкент.
1909. 49
14. Вирский Н. Виноградарство в Самаркандском уезде // Туркестанский
сборник. Ташкент, 1907. Т.433.
15. Гиндин И.Ф. Государственный банк и экономическая политика
царского правительствы. –М.Госфиниздат. 1960.
16. Гребенкин А.Д. Узбеки и таджики // Туркестанский сборник. СПб.,
187375. Т.81.
III QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR
17. Гулшанбаров С.И. Экономический обзор Туркестанского района. Ч.II.
Сооружение дороги и ее работа. – Асхабат, 1913.
18. Ғаффоров Ш.С. Тарих ва тақдир: Россия импeриясидан Туркистонга
кўчирилганлар: (XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бош.) Тошкeнт
«ФАН» нашрие}ти, 2006.
19. Ғаффоров Ш.С. Мустамлака даврида Самарқандда бошқарув тизими ва
саноат ишлаб чиқаришнинг шаклланиши. Самарқанд, 2011.
20. Дмитрев–Мамонов А.И. Путеводитель по Туркестану и железных
дорога Среднеазиатский и Ташкентский. Изд. 8-е,-СПб. 1915.
30

turkistonda bank ishi

Sotib olish