Turkistonda dastlabki temir yo'l qurilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	1,011.2KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	27 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

Turkistonda dastlabki temir yo'l qurilishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
Mirzo Ulug’bek nomidagi
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
_________________________FAKULTETI
KURS ISHI
Mavzu: XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshida
Turkistonda temir yo’llar qurilishi va uning o’lka
ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga ta’siri
Bajardi___________________
Qabul qildi__________________
Toshkent – 2024
1

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………..2
I BOB. Turkistonda temir yo’l qurish loyihalarining tadbiq etilishi.
1.1 Temir yo’l loyihalarininng tashkil etilishi va amaliy choralar………….7
1.2 Turkistonga dastlabki temir yo’lning kirib kelishi va Kaspiyorti temir yo’lining
qurilishi…………………………………………………………………….11
II BOB. Temir yo’l faoliyati va uning o’lka ijtimoiy – iqtisodiy hayotiga
ta’siri.
2.1 Toshkent-Orenburg temir yo’lining qurib bitkazilishi va temir yo’lning o’lka
hayotidagi tutgan o’rni…………………………………………………….17
2.2 Temir yo’llarning sanoat va iqtisodiyot sohasidagi roli va
ahamiyati…………………………………………………………………..22
Xulosa……………………………………………………………………..31
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….33
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. О ‘zbekistonning ichki va tashqi kommunikatsiya
tizimi, uning rivojlanish tarixini tadqiq etish bugungi kunda tarix fani oldida turgan
dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. О ‘zbekiston Respublikasi о ‘zining tabiiy-
geografik tuzilishi jihatidan jahon okeanidan eng uzoqda joylashgan davlatlar
qatoriga kirganligi (eng yaqin masofadagi dengiz 3000 kmni tashkil etadi)
respublikaning jahon savdo aloqalarida ishtirok etishida sezilarli qiyinchiliklar
tug‘diradi. Bunday sharoitda, tabiiyki, mamlakatimizning ichki va tashqi iqtisodiy
munosabatlarida quruqlik transporti, xususan, temir y о ‘l transporti alohida
ahamiyat kasb etadi. Transport infrastrukturasini takomillashtirish nafaqat
mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish, balki, Markaziy Osiyodagi
geoiqtisodiy va geosiyosiy vaziyatni barqarorlashtirishda ham muhim omillardan
biri hisoblanadi. О ‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.
Karimov ta’kidlaganidek, “Markaziy Osiyo mintaqasi о ‘zining davomli iqtisodiy
taraqqiyoti uchun ulkan zahiraviy salohiyatga ega. ... О ‘zaro foydali savdo-
iqtisodiy aloqalar va transport kommunikatsiyasi infratuzilmasining rivojlanishi
mintaqaning barcha davlatlari hamda xalqlarining farovonligi va gullab-
yashnashini ta’minlash uchun salmoqli hissa q о ‘sha oladi” 1
.
XX asr tarixshunosligida, xususan,
mustamlaka va sovet davri tadqiqotlarida mazkur masalani tadqiq etishda hukmron
mafkura talabi va tayziqi tufayli biryoqlamalikka y о ‘l q о ‘yib kelindi. Rossiya
imperiyasining temir y о ‘llar qurilishidan k о ‘zlagan strategik maqsadlarining
mustamlakachilik mohiyatini rad etish, temir y о ‘l qurilishining salbiy va ijobiy
oqibatlarini hisobga olmaslik bu davrda mazkur masalani obyektiv yoritishga
t о ‘sqinlik qilgan edi. Turkistondagi dastlabki temir y о ‘l tarmoqlari, jumladan,
Toshkent– Orenburg temir y о ‘li ham XIX asr oxiri – XX asr boshlarida vujudga
kelgan b о ‘lib, ularning nafaqat aloqa vositasi, balki, uzoqni k о ‘zlagan strategik
maqsadlarda qurilganligi mazkur muammo tarixiga alohida qiziqishni uyg‘otadi.
1
Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. – Тошкент: Ўзбекистон, 2001. Б.383.
3

Metropoliyani uning
mustamlakasi bilan zamonaviy transport vositasida bog‘lash, Turkistonda Rossiya
imperiyasining siyosiy va harbiy-strategik mavqeini mustahkamlash, о ‘lkaning
tabiiy–xomashyo resurslaridan metropoliyaning iqtisodiy manfaatlari y о ‘lida
unumli. foydalanish maqsadlarida barpo etilgan ilk temir y о ‘llar qurilishi hamda
ularning faoliyati nihoyatda murakkab va ziddiyatli kechgan. Bir tomondan, temir
y о ‘llar Rossiya imperiyasining manfaatlarini ifoda etgan va о ‘lkaning
mustamlakachilik asoratlariga yanada kengroq tortilishiga olib kelgan. Ikkinchi
tomondan, temir y о ‘llarning qurib, ishga tushirilishi о ‘z davrining eng ilg‘or
transport vositasi sifatida о ‘lkada ichki va tashqi savdoning intensiv rivojlanishiga,
x о ‘jalik ishlab chiqarishi va bozor munosabatlarining taraqqiyotiga katta ta’sir
k о ‘rsatgan. Demak,
Toshkent– Orenburg temir y о ‘li tarixini о ‘rganish nafaqat о ‘lkadagi temir y о ‘l
transporti hamda kommunikatsiya tizimi tarixini, balki Turkistonning XIX asr oxiri
– XX asr boshlaridagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotini tadqiq etishda ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqotning davriy chegarasi Turkistonning 1860 yillardan to 1917
yilgacha b о ‘lgan davrni о ‘z ichiga oladi. XX asr boshlarida qurilgan b о ‘lsa ham,
mazkur y о ‘nalishda temir y о ‘li qurish zaruriyati borasida ilk mulohazalar XIX
asrning 60-yillarida vujudga kelib, uning loyihalarining muhokamasi qariyb о ‘ttiz
yil davom etgan.
Muammoning о ‘rganilganlik darajasi. Vatan tarixshunosligida Toshkent–
Orenburg temir y о ‘li tarixi alohida tadqiqot obyekti sifatida о ‘rganilmagan. Biroq,
ayrim tadqiqotlarda О ‘rta Osiyo va Qozog‘istonning ilk temir y о ‘llari tarixini,
shuningdek, Turkistonning Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri tarixini
yoritish mobaynida Kaspiyorti, Toshkent–Orenburg, temir y о ‘li qurilishi tarixi va
uning faoliyatiga oid ayrim masalalarga t о ‘xtalib о ‘tilgan.
Turkistonda dastlabki temir yo’llarning qurilishiga oid manbalarni biz uch
guruhga bo’ldik. Birinchi guruh Sovet tuzumi davrida amalga oshirilgan
tadqiqotlar, Ikkinchi guruh Mustaqillik yillarida yaratilgan asarlar, Uchinchi guruh
4

esa Xorijiy tadqiqotlardir.
Birinchi guruh Sovet davrining 20-50 yillari oralig‘ida yaratilgan
tadqiqotlarda Toshkent–Orenburg temir y о ‘li tarixi va faoliyatiga oid umumiy,
statistik ma’lumotlar keltirilgan, xolos. XX asrning 50-80 yillariga kelib,
Turkistonning ilk temir y о ‘llari tarixini yoritishga bag‘ishlangan k о ‘plab asarlar va
tadqiqotlar yaratildi. Xususan, Toshkent–Orenburg temir y о ‘li tarixini alohida
tadqiqot obyekti sifatida о ‘rgangan A. Aksenov mazkur masalaga oid tarixiy
ma’lumotlar va arxiv hujjatlarini birinchilar qatorida iste’molga olib kirdi va
umumlashtirdi. Ammo, mazkur tadqiqotda temir y о ‘li ishchilari sinfi tarixiga keng
t о ‘xtalib о ‘tilgani holda, uning Turkiston о ‘lkasi, shuningdek, temir y о ‘l о ‘tgan
Sirdaryo viloyati iqtisodiy-ijtimoiy hayotiga k о ‘rsatgan ta’siri yetarli darajada
ochib berilmagan.
Sovet davri nashrlari orasida Z. Ahmadjonovaning О ‘rta Osiyoda temir
y о ‘llarning qurilishi va ularning faoliyati tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotlari
alohida о ‘rin egallaydi. Mazkur tadqiqotlarda Toshkent– Orenburg temir y о ‘li
qurilishi tarixi va uning faoliyatiga doir umumiy ma’lumotlar keltirilgan,
shuningdek, temir y о ‘l ishchilarining inqilobiy harakatlardagi ishtirokiga alohida
e’tibor qaratilgan G. Kunavinaning Turkiston о ‘lkasida temir y о ‘l proletariatining
vujudga kelish masalasiga bag‘ishlangan tadqiqotida О ‘rta Osiyo va Toshkent–
Orenburg temir y о ‘llari ishchilarining ijtimoiy kelib chiqishi hamda moddiy va
huquqiy ahvoli t о ‘g‘risidagi ma’lumotlar qayd etilgan 2
.
Ikkinchi guruh О ‘zbekiston mustaqillikka erishganidan s о ‘ng
yaratilgan tadqiqotlarda muammoga butunlay yangicha nazariy-konseptual va
metodologik yondashuvlar о ‘z aksini topdi. Bu davrga kelib, temir y о ‘llarning
metropoliya manfaatlari y о ‘lida xizmat qilganligi va о ‘lka moddiy boyliklarini
tashib ketishdagi roli keng manbaviy ma’lumotlar asosida ochib berila boshlandi.
H. Ziyoyev Turkistonning mustamlakachilik davri tarixini yoritar
2
Аксенов А.В. Оренбургско–Ташкентская железная дорога и её роль в развитии капитализма в Средней
Азии.: Автореф. дисс … канд. ист. наук. – М.: 1955. Ахмаджанова З.К. К истории строительства железных
дорог в Средней Азии (1880–1917 гг.). – Ташкент.: Наука. 1965. Кунавина Г.С. Формирование
железнодорожного пролетариата в Туркестане (1881–1914 гг.) – Ташкент.: Фан, 1967.
5

ekan, о ‘lkadagi ilk temir y о ‘llar, jumladan, Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining
qurilishi, uning о ‘lka iqtisodiy hayotida tutgan о ‘rni va savdo aloqalarining
rivojlanishidagi ahamiyatini ochib berishga alohida e’tibor qaratgan.
N. Musayevning Turkistonda sanoat ishlab chiqarishi tarixiga
bag‘ishlangan tadqiqotida О ‘rta Osiyo va Toshkent temir y о ‘llari tarixiga oid
ma’lumotlar keltirilib, ularning qurilishi, shuningdek, о ‘lka iqtisodiy-ijtimoiy
hayoti va Rossiya bilan savdo aloqalariga k о ‘rsatgan ta’siriga masalalariga ham
t о ‘xtalib о ‘tilgan. T. Safarovning tadqiqotida Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida О ‘rta osiyo savdo y о ‘llari tizimida tutgan о ‘rni
tahlil qilinib, temir y о ‘llar qurilishi natijasida о ‘lka kommunikatsiya tizimida r о ‘y
bergan о ‘zgarishlar yoritilgan 3
. A. Tog’ayevaning ilmiy tadqiqotida ham Toshkent
– Orenburg temir yo’lining tashkil etilishi, loyihalashtirilish jarayonlari haqida
yoritib bergilgan. Uchinchi guruh Turkistonda temir y о ‘llarning qurilishi
va ularning faoliyatiga oid ma’lumotlar XX asrda ba’zi xorijiy nashrlar
sahifalaridan ham о ‘rin olgan. Xususan, Boymirza Hayit Turkistonda Rossiya
imperiyasi mustamlakachiligi davri tarixini yoritish bilan birga, о ‘lkada temir y о ‘l
qurilishi va uning faoliyatiga ham e’tibor qaratib, temir y о ‘llarning Buxoro
amirligi va Rossiya о ‘rtasidagi savdo aloqalarining rivojlanishiga k о ‘rsatgan
ta’sirini tahlil etishga harakat qilgan. Zamonaviy xorijiy nashrlar orasida
amerikalik olim Payn Mazening tadqiqotini alohida qayd etib о ‘tish lozim. Muallif
Turkiston–Sibir (Turksib) temir y о ‘li tarixini о ‘rganishni tadqiqot obyekti sifatida
tanlagan. Umuman, vatan va xorijiy tarixshunoslik namunalari tahlili shuni
k о ‘rsatadiki, О ‘rta Osiyo mintaqasidagi temir y о ‘l transporti, jumladan, Toshkent–
Orenburg temir y о ‘li tarixining ayrim jihatlari turli tadqiqotlarda ma’lum darajada
о ‘z aksini topgan. Ammo, vatan tarixshunosligida Toshkent–Orenburg temir
3
Зияева Д. XIX аср охири – ХХ аср бошларида Туркистонда чор Россиясининг моддий бойликларини
ўзлаштириш сиёсати // Ўзбекистон тарихи. – Тошкент.: 2000. – № 1-2. Мусаев Н.М. Россия империясининг
Туркистон моддий ва табиий бойликларини ўзлаштириш сиёсати / Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари. –
Тошкент:. Шарқ, 2000. Зиёев Ҳ.З. Сибирь, Волга ва Урал бўйларидаги ўзбеклар (энг қадимги даврлардан XX
аср бошларигача). – Тошкент:. Шарқ. 2003. Мусаев Н.У. XIX асрнинг II ярми – XX аср бошларида
Туркистонда саноат ишлаб чиқаришининг шаклланиши / Ўқув қўлланма. – Тошкент.: Иқтисод – Молия,
2008. Сафаров Т.Т. XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Ўрта Осиёнинг савдо йўллари.: Тарих
фан. номз. … дисс. автореф. – Тошкент, 2009. Tog ’ ayeva . A . Тошкент – O ренбург темир йўли ва унинг
туркистон иқтисодий–ижтимоий ҳаётида тутган ўрни. Tar. fan. Nom. diss. T.: 2010.
6

y о ‘lining qurilishi, maqsadlari va faoliyati, о ‘lka iqtisodiy-ijtimoiy hayotiga ta’siri
yaxlit va izchil о ‘rganilmagan 4
. Tadqiqotning maqsadi Tadqiqotning
maqsadi Turkistonda dastlabki temir y о ‘lining qurilish tarixi va 1917 yilga qadar
b о ‘lgan faoliyatini hamda uning Turkiston iqtisodiy-ijtimoiy hayotida tutgan
о ‘rnini о ‘rganish va tahlil qilishdan iborat.
Tadqiqotning vazifasi Qo`yilgan maqsaddan kelib chiqib,
quyidagi vazifalar belgilandi:
- Turkistonda temir yo’l qurish loyihalarining tadbiq
etilishini o’rganishl; - Temir yo’l loyihalarininng tashkil etilishi va
amaliy choralarni tahlil qilish; - Turkistonga dastlabki Temir yulning kirib kelishi
va Kaspiyorti Temir yo’lining qurilishi;
- Toshkent-Orenburg Temir yo’lining qurib bitkazilishi
va Temir yo’lning o’lka hayotidagi tutgan o’rni;
- Temir yo’llarning sanoat va iqtisodiyot sohasidagi roli
va ahamiyatini yoritib berishdor.
Tadqiqotning obyekti va predmeti. Turkistonni
Rossiya imperiyasi hududi bilan bog‘lashga xizmat qilgan Toshkent–Orenburg
temir y о ‘li tarixi va uning faoliyati tadqiqot obyekti va predmeti hisoblanadi.
Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi.
Tadqiqot ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, tadqiqot umumiy 35 betni tashkil etadi.
4
Hayit B. Türkistan Rusya ile Çin arasında. – Istambul.: 1975. Payne Matthew. Turksib: The building of the
Turkestano–Siberian railroad and the politics of production during the Cultural Revolution, 1926-1931. – USA.:
1995.
7

I BOB. Turkistonda temir yo’l qurish loyihalarining tadbiq etilishi.
1.1 Temir yo’l loyihalarininng tashkil etilishi va amaliy choralar
XIX asrning ikkinchi yarmida Turkistonda Rossiya imperiyasi
mustamlakachilik tuzumining о ‘rnatilishi о ‘lka xalqlarining siyosiy, iqtisodiy va
ijtimoiy hayotida tub о ‘zgarishlarning yuzaga kelishiga sabab b о ‘ldi. Rossiya
imperiyasi hukumati Turkistonni zabt etar ekan, uning oldiga q о ‘ygan yagona
maqsadi – о ‘lkaning milliy boyliklaridan imperiyaning tobora oshib borayotgan
sanoat ehtiyojlari y о ‘lida foydalanish, о ‘lkani о ‘zining xom ashyo manbai va
tayyor mahsulotlar bozoriga aylantirishdan iborat edi. Tabiiyki, bu borada imperiya
hukumatining maqsadlari yirik sarmoyadorlar, yer-mulk egalari va savdo-sotiq
tabaqasi vakillarining manfaatlari bilan mushtarak edi. 1967 yilda Turkiston
general-gubernatorligi tashkil etilganidan s о ‘ng bu yerda imperiya manfaatlarini
ifoda etuvchi boshqaruv tizimi tashkil etildi.
Imperiyaning talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, Turkiston
iqtisodiyotining asosiy y о ‘nalishlari belgilab berildi va shu asosda iqtisodiy siyosat
amalga oshirila boshlandi. Metropoliya bilan uning mustamlakasiga xos b о ‘lgan
munosabatlar о ‘rnatilganidan s о ‘ng, imperiya oldida о ‘lka boyliklaridan
foydalanish uchun keng imkoniyatlar eshigi ochildi. Biroq, bu borada asosiy
muammolardan biri Turkiston о ‘lkasini Rossiya imperiyasi bilan bog‘lab turuvchi,
ikkala о ‘rtadagi mustahkam harbiy, siyosiy-ma’muriy, savdo-iqtisodiy aloqalarini
amalga oshirish uchun zamonaviy transport vositalarining mavjud emasligi edi. Bu
transport vositasi – temir y о ‘llar b о ‘lib, bir s о ‘z bilan aytganda, Turkistonga temir
y о ‘l о ‘tkazilishi Rossiya imperiyasining о ‘lkadagi mavqeini mustahkamlashi lozim
edi. Temir y о ‘l transporti dastlab XIX asrning boshlarida Angliyada
vujudga kelgan. 1825 yilda jahondagi birinchi temir y о ‘l tarmog‘i hisoblangan
Stokton–Darlington temir y о ‘li J. Stefenson tomonidan qurilgan b о ‘lib, uning
uzunligi 21 km ni tashkil etgan edi 5
. Tez orada qator afzalliklari tufayli jahonning
barcha yirik davlatlarida ushbu transport vositasi xizmatidan keng foydalanila
5
Раматов О. Темир йўл транспорти / ЎМЭ. 8-жилд. – Тошкент: Давлат илмий нашриёти, 2004. B .56.
8

boshlangan. Jumladan, XIX asrning 30-yillariga kelib, Avstriya, Germaniya,
Belgiya, Fransiya, Rossiyada temir y о ‘l tarmoqlari barpo etila boshlangan. 1850-
1870 yillarda Osiyo, Afrika, Amerika va Avstraliyada ham temir y о ‘llar qurilgan.
XIX asrning о ‘rtalarida Rossiyada temir y о ‘llar qurilishi avj olgan va tez orada
temir y о ‘llar imperiya iqtisodiyotining tayanch vositalaridan biriga aylangan edi.
Xususan, temir y о ‘llar yirik imperiyalarni о ‘zining mustamlakasi bilan
bog‘lashda muhim vositachilik rolini о ‘ynagan. Shu ma’noda, О ‘rta Osiyoni
Rossiya imperiyasi hududi bilan temir y о ‘llar orqali bog‘lash imperiyaning
manfaatlariga mos b о ‘lib, о ‘lkaga temir y о ‘llar qurish muammosi kun tartibidagi
eng muhim masalalar safidan о ‘rin oldi. Rossiya imperiyasi hukumatining
Turkistonda temir y о ‘llar qurilishidan k о ‘zlagan maqsadlarida ham siyosiy, ham
harbiy-strategik, ham iqtisodiy manfaatlar mushtarak holda ifodalanadi. Bu о ‘rinda
manfaatdorlikning aynan bir omilini alohida olib k о ‘rsatish maqsadga muvofiq
emas. Turkiston о ‘lkasini Rossiya hududi bilan bog‘lovchi temir y о ‘llarni qurish
birinchi galda imperiyaning mustamlakadagi harbiy holatini mustahkamlash bilan
birga, uning о ‘z metropoliyasi bilan siyosiy munosabatlarni о ‘rnatish, iqtisodiy va
savdo aloqalarini y о ‘lga q о ‘yish maqsadini k о ‘zda tutganligi shubhasizdir.
Turkistonga temir y о ‘llar о ‘tkazish borasidagi fikrlar XIX asrning 50-
yillarida, о ‘lkada Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi о ‘rnatilishidan ilgariyoq
vujudga kelgan edi. Bu masaladagi ilk takliflarda о ‘lkani istilo qilishni tezlashtirish
maqsadida temir y о ‘llar qurish g‘oyasi ilgari surilgan b о ‘lib, ular Rossiya
imperiyasining harbiy vazirligiga taqdim etilgan edi. Jumladan, 1854, 1856, 1857
va 1858 yillarda temir y о ‘llar qurish b о ‘yicha takliflar kiritilgan va loyihalar
tayyorlangan. Biroq, Rossiya imperiyasining markaziy hududlarida temir y о ‘llar
tarmog‘ining yetarli darajada rivojlanmaganligi ushbu loyihalarni amalga
oshirishga imkon bermas edi. XIX asrning 60-70 yillariga kelib, о ‘lkaga temir
y о ‘llar о ‘tkazish masalasi imperiya hukumatining О ‘rta Osiyoda amalga oshirishi
lozim b о ‘lgan eng muhim ishlari jumlasidan о ‘rin oldi. Bu davrda Turkistonda
temir y о ‘l qurilishini taklif etuvchi 40 dan oshiq loyihalar ishlab chiqilgan va taklif
etilgan edi. Ularning aksariyatini о ‘zining maqsad va y о ‘nalishiga k о ‘ra t о ‘rtta
9

asosiy guruhga b о ‘lish mumkin:
1. Kaspiy va Orol dengizlari oralig‘idan О ‘rta Osiyoning
ichkarisigacha b о ‘lgan y о ‘nalishdagi temir y о ‘l loyihalari.
2. Orenburg–Toshkent y о ‘nalishidagi temir y о ‘l loyihalari.
3. Parij–Kalkutta y о ‘nalishidagi, ya’ni, Yevropani Hindiston, Eron,
Afg‘oniston, Xitoy bilan О ‘rta Osiyo orqali bog‘lovchi temir y о ‘llar loyihalari.
4. Kaspiy dengizi b о ‘yidan Turkiston о ‘lkasining ichki hududlarigacha
b о ‘lgan y о ‘nalishdagi temir y о ‘l loyihalari 6
.
Loyihalarning juda ozchilik qismida Kaspiy dengizining sharqiy
qirg‘oqlaridan Turkiston о ‘lkasigacha b о ‘lgan, ya’ni t о ‘rtinchi guruhga kiruvchi
y о ‘nalishdagi temir y о ‘lni qurish zarur deb topilgan edi. Sababi, bu paytda hali
Marv vohasi Rossiya imperiyasi tarkibiga kirmagan, shuningdek, rus temir y о ‘l
tarmoqlari faqat Saritsingacha keltirilgan edi. Asosiysi, Qoraqum ch о ‘llarini
b о ‘ysundirish, ya’ni qumli sahroda rels yotqizish amalga oshmaydigan reja b о ‘lib
k о ‘rinar edi. Turkiston о ‘lkasini Rossiya imperiyasi hududi bilan
bog‘lab turuvchi temir y о ‘llar loyihalarining asosiy qismi imperiya hukumati
vakillariga tegishli b о ‘lib, shubhasiz, davlat temir y о ‘l о ‘tkazishdan bevosita
manfaatdor edi. Xususan, bu borada Turkiston general-gubernatorligi ma’muriyati
alohida faollik bilan say-harakat qilganligini ta’kidlab о ‘tish joizdir. Loyihalarning
salmoqli qismi chet el kompaniyalari, banklari, xususiy tadbirkorlar va injenerlari
tomonidan ishlab chiqilgan va taklif etilgan b о ‘lib, ular orasida ayniqsa fransuzlar,
nemislar va belgiyaliklarga tegishli loyihalar k о ‘pchilikni tashkil etar edi. Chunki,
bir tomondan, Yevropa davlatlarini Turkiston о ‘lkasi tabiiy-xomashyo resurslariga
boy b о ‘lgan hudud sifatida qiziqtirsa, ikkinchi tomondan, sharq mamlakatlari bilan
bevosita bog‘lab turuvchi о ‘lka b о ‘lganligi uchun ham unga alohida e’tiborni
qaratgan edilar. Temir y о ‘l qurilishidan bevosita manfaatdor b о ‘lgan rus
tadbirkorlari, sarmoyadorlari, savdo va sanoat tabaqasi vakillariga tegishli
loyihalar va takliflar ham k о ‘p sonli edi. Buning sababi shundaki, temir y о ‘l
6
Ахмаджанова З.К. Железнодорожное строительство в Средней Азии и Казахстане (конец ХIХ – начало ХХ
вв.) – Ташкент:. Фан, 1984. С. 14.
10

tarmog‘ini barpo etish uchun sanoatning qator sohalari – relslar, lokomotivlar,
parovozlar, vagonlar ishlab chiqarish korxonalari, shuningdek, k о ‘mirchilik, neft
sanoati korxonalari va boshqalar katta buyurtmalar evaziga yirik daromad
manbaiga ega b о ‘lar edi. Turkistonga temir y о ‘l qurish borasidagi fikr-mulohazalar
keng doiralarda qizg‘in muhokama qilinib, turli y о ‘nalishlardagi temir y о ‘l
loyihalari yaratilgan. Taklif etilgan loyihalar orasida uch ta y о ‘nalishda temir
y о ‘l qurish borasidagi fikrlar k о ‘pchilikni tashkil etgan. Bular – Toshkent–Sibir
temir y о ‘li, Chorj о ‘y–Aleksandrov-Gay–Saratov, Toshkent– Orenburg
y о ‘nalishlari b о ‘lib, s о ‘nggi y о ‘nalish uchun ovoz beruvchilar nisbatan
k о ‘pchilikni tashkil etgan. Jumladan, uyushtirilgan ilmiy ekspeditsiyalarning
aksariyati ham Toshkent–Orenburg y о ‘nalishida temir y о ‘l qurish eng ma’qul
y о ‘nalish b о ‘lishini qayd etgan. K о ‘rsatilgan davrda imperiya hukmron doiralarida
mazkur y о ‘nalishda temir y о ‘l qurilishiga kirishish mumkinligi t о ‘g‘risidagi fikrlar
nazariy jihatdan yetilib, kun tartibidagi muhim vazifaga aylangan edi.
11

1.2 Turkistonga dastlabki Temir yo’lning kirib kelishi va Kaspiyorti Temir
yo’lining qurilishi
XIX asrning 80-yillari boshlariga kelib, Rossiya imperiyasining harbiy-
strategik vaziyati va siyosiy ahvoli zudlik bilan О ‘rta Osiyoni Rossiya imperiyasi
bilan temir y о ‘llar vositasida bog‘lash zaruriyatini taqozo etdi.
Rossiya imperiyasining bu davrdagi siyosiy-harbiy vaziyati uzoq vaqtdan
buyon muhokama etilib, ma’qullanib kelinayotgan Orenburg–Toshkent
y о ‘nalishida emas, balki butunlay boshqa y о ‘nalishda temir y о ‘l qurilishining
boshlab yuborilishiga sabab b о ‘ldi. Bu y о ‘nalish – boshqa y о ‘nalishlarga nisbatan
kam loyihalarda tilga olingan, general Chernyayev tomonidan samarasiz deb
topilib, qattiq tanqid qilingan 7
, Kaspiy dengizning qirg‘oqlaridan Turkistonning
ichkarisigacha b о ‘lgan y о ‘nalishdagi temir y о ‘l edi. О ‘lkadagi ilk temir y о ‘lning
nomi Kaspiyorti temir y о ‘li deb nomlandi. Imperiya hukumati Kaspiyorti temir
y о ‘li qurilishiga qaror qilishining asosiy sababi – yuqorida aytib о ‘tilganidek,
ingliz-rus munosabatlarining keskinlashuvi oqibatida imperiya oldida о ‘zining
sharqiy chegaralarining mustahkamlab olish zaruriyati tug‘ilgan edi. Bundan
tashqari, turkmanlarni b о ‘ysundirish, Marv vohasini zabt etish, Kaspiyorti
hududida о ‘z ahvolini mustahkamlab olish uchun Kaspiyorti temir y о ‘li qurilishi
g‘oyasi amalga oshirildi. Ma’lumki, rus hukumatining Marv vohasini bosib olish
uchun uyushtirgan 1879 yildagi Axaltegin ekspeditsiyasi muvaffaqiyatsiz
yakunlangan edi. Hukumat doirasidagi uzoq muzokaralardan s о ‘ng,
1880 yil 11-12 fevraldagi hukumat majlisida ikkinchi Axaltegin ekspeditsiyasini
uyushtirish va bu harbiy harakatlarda g‘alabani ta’minlash maqsadida Kaspiy
dengizining Mixaylovsk q о ‘ltig‘idan Qizil Arvotgacha temir y о ‘l qurishga qaror
qilindi 8
. Y о ‘lni qurish ishlari harbiy vazirlik ixtiyoriga topshirildi. Unga general-
leytenant M.N. Annenkov boshchilik qildi. Qurilish 1880 yil 26 avgustda
boshlanib, 9 kun mobaynida tugatildi. 4 sentabrda Mixaylovsk q о ‘ltig‘idan Mulla
7
Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии. С картами и планами. СПб.: Типо-литография
В.В.Комарова. 1906. Т:. III. C .49.
8
Ахмаджанова З.К. К истории строительства железных дорог в Средней Азии (1880–1917 гг.). – Ташкент.:
Наука. 1965. C .42.
12

Qorigacha b о ‘lgan masofada relslar yotqizib b о ‘lindi. Ushbu y о ‘lni qurish uchun
1-harbiy temir y о ‘l batalyoni tashkil qilindi hamda Rossiyadan malakali ishchilar
chiqarib olindi. 1880 yil 25 noyabrda hukumat Mulla
Qoridan Qizil Arvotgacha b о ‘lgan masofada, 217 verst uzunlikda temir y о ‘lni
qurishni davom ettirishga qaror qildi. 1881 yilning 1 sentabrida, 8 oy davom etgan
qurilish nihoyasiga yetkazildi va Mixaylovsk q о ‘ltig‘idan Qizil Arvotgacha
b о ‘lgan masofada temir y о ‘l qatnovi boshlandi. Qizil Arvot temir y о ‘l
boshqaruvining markaziga aylantirildi. Temir y о ‘lning boshlang‘ich va s о ‘nggi
nuqtalari b о ‘lgan Mixaylovsk va Qizil Arvotda zarur temir y о ‘l ustaxonalari, depo
va omborlar barpo qilindi. Shu tariqa, О ‘rta Osiyodagi ilk temir y о ‘l tarmog‘i ishga
tushdi va shundan s о ‘ng qurilish ishlari ma’lum muddatgacha t о ‘xtatib q о ‘yildi.
Aytib о ‘tish lozimki, ushbu temir y о ‘l g‘oyat qiyin sharoitlarda qurib bitkazildi.
Qoraqum sahrosi qumliklari orqali rels
yotqizish rus quruvchilari uchun jahonda ilk tajriba b о ‘lib, keyinchalik u fransuz
injenerlarining Sahroi Kabirda temir y о ‘l qurishlari uchun namuna vazifasini
о ‘tagan edi. Ikkinchidan, qurilish materiallari tashib kelish sahro sharoitida
mashaqqat bilan amalga oshirildi. Qoraqum sahrosida rels yotqizish ishlari
quruvchilarni og‘ir ahvolga soldi. Qurilish materiallari Volga daryosi va Kaspiy
dengizi orqali Rossiyadan tashib keltirildi. Kaspiyorti temir y о ‘lining birinchi
uchastkasi qurilishi rus hukumatini nafaqat qumli sahroda temir y о ‘l qurilish
mumkinligiga ishontirdi, balki bu narsa Rossiyaning Turkistondagi harbiy va
siyosiy barqarorligi ta’minlanishiga olib keldi. Qurilish t о ‘xtab qolgan muddat
oralig‘ida hukumat doirasida temir y о ‘lni davom ettirish masalasida tortishuvlar
boshlanib ketdi. K о ‘pchilik buni zarur deb hisoblasa, ba’zi davlat arboblari temir
y о ‘l qurilishini davom ettirish ishini foydasiz deb topishdi. Kaspiyorti
temir y о ‘lini davom ettirish tarafdorlari safiga Rossiya harbiy vaziri, Kavkaz
harbiy okrugi q о ‘mondoni, Turkiston general-gubernatorligi boshqaruvini kiritish
mumkin. 1884 yilda, Marv Rossiyaga q о ‘shilib olinishidan olgari okrug
q о ‘mondoni hukumatdan Kaspiyorti temir y о ‘li qurilishini davom ettirishni
s о ‘ragan va uni harbiy va tashqi ishlar vazirliklari q о ‘llab-quvvatlagan edi. Marv,
13

Murg‘ob va Tajan vodiysining katta qismi Rossiya tasarrufiga о ‘tgach, harbiy
vazirlik y о ‘lni Ashxobodgacha davom ettirish talabini yanada qattiqroq q о ‘ydi. U
bu narsa nafaqat harbiy, balki iqtisodiy manfaatlarni ham nazarda tutishini qayd
etdi. 1884 yil 30 iyulda hukumat Kaspiyorti temir y о ‘lning Ashxobod
uchastkasini qurish loyihasini tasdiqladi. Yig‘ilishda, shuningdek qurilish muddati
belgilab berildi va zarur materiallarni tashib kelish uchun mablag‘ ajratildi. 1885
yil 17 martda, Ashxobod y о ‘nalishi qurilishi nihoyasiga yetmay turib, ingliz-rus
munosabatlarining keskinlashib ketganligi munosabati bilan qurilayotgan y о ‘l
qurilishini davom ettirishga qaror qilindi. 1886 yil 16 aprelda temir y о ‘lni
Amudaryogacha davom ettirish loyihasi hukumat tomonidan tasdiqlandi.
Imperiya hukumati barcha talab va ehtiyojlarni hisobga olgan holda, 1885
yilda Chorj о ‘y stansiyasidan Samarqandgacha b о ‘lgan y о ‘nalishida temir y о ‘l
qurish uchun tadqiqot ishlari о ‘tkazish haqida k о ‘rsatma berdi 9
. Ushbu qurilishlar
davom etayotgan bir paytda, Samarqandgacha temir y о ‘l qurish t о ‘g‘risida ham
kelishib olingan edi. 1888 yilning 26 fevralida Buxoroga birinchi poyezd tashrif
buyurdi. 11 mayda Samarqand shahrida ham temir y о ‘l ochilishining tantanali
marosimi о ‘tkazildi. Mixaylovsk q о ‘ltig‘idan Samarqandgacha b о ‘lgan 1335 verst
uzunlikdagi Kaspiyorti temir y о ‘l yagona loyiha asosida emas, balki kichik-kichik
loyihalarning umumlashuvi oqibatida bunyod qilindi. M.A. Terentyevning
ma’lumotiga k о ‘ra, Samarqandgacha 62 ta stansiya b о ‘lib, ulardan 32 tasida suv
bor edi xolos, qolgan staniyalarga tashib keltirilardi. Shuningdek, 129 ta parovoz,
1965 ta vagon b о ‘lib, shulardan 136 tasi y о ‘lovchilar uchun m о ‘ljallangan edi.
Kaspiyorti temir y о ‘li qurib bitkazilmasdan ilgari y о ‘lni Toshkent va
Farg‘onaga yetkazish lozimligi t о ‘g‘risidagi fikrlari ilgari surila boshlagan edi,
chunki, Turkistonning siyosiy-ma’muriy, savdo va madaniy markazi Toshkentni
о ‘lkaning paxta yetishtiruvchi asosiy hududi Farg‘ona bilan temir y о ‘llar
vositasida bog‘lash imperiyaning iqtisodiy manfaatlari uchun о ‘ta muhim edi. 1895
yilning 27 mayida Samarqand–Andijon y о ‘nalishini Toshkent shoxobchasi bilan
qurishga qaror qilindi, 21 sentabrda esa bu yerda qurilish ishlari boshlandi. 1897
9
Ходжаев С.М. Транспорт Узбекистана. – Ташкент: АН УзССР, 1961. C .59.
14

yilda Q о ‘qonga birinchi poyezd keldi. 1899 yilda Toshkentgacha temir y о ‘l qurib
bitkazildi. Samarqand-Toshkent y о ‘nalishining uzunligi 357 kmni, Ursatyevdan
Andijon stansiyasigacha b о ‘lgan masofa esa 325 kmni tashkil etdi.
1897-1898 yillarda Marvdan Kushkagacha b о ‘lgan masofada ham temir y о ‘l
liniyasi о ‘tkazildi. Harbiy vazirlik tomonidan qurilgan va uning tasarrufida
b о ‘lganligi tufayli Kaspiyorti harbiy temir y о ‘li deb yuritilgan. Kaspiyorti va
Samarqand–Andijon–Toshkent y о ‘nalishlari dastlabki yillarda mustaqil temir
y о ‘llar sifatida faoliyat yuritgan edi. Ularning har ikkisi ham hamon harbiy vazirlik
tasarrufida edi. Biroq, bu holat bir qator qiyinchiliklarga sabab b о ‘layotgan edi,
chunki, Rossiyaning qolgan barcha y о ‘llari aloqa y о ‘llari vazirligi ixtiyorida
b о ‘lib, mazkur y о ‘llarni boshqarishda noqulaylik yuzaga kelayotgan edi. Yuzaga
kelgan holatni bartaraf etish maqsadida 1898 yilning dekabrida maxsus hukumat
komissiyasi chaqirildi va u Kaspiyorti harbiy temir y о ‘lini harbiy vazirlik
ixtiyoridan aloqa y о ‘llari vazirligi tasarrufiga olib berishning asosiy shartlarini
k о ‘rib chiqdi. 1899 yilda Kaspiyorti harbiy temir y о ‘li Samarqand–Andijon y о ‘li
va Toshkent shoxobchasi bilan birlashtirildi va О ‘rta Osiyo temir y о ‘li deb
nomlandi. О ‘rta Osiyo temir y о ‘lini aloqa y о ‘llari vazirligining О ‘rta Osiyo temir
y о ‘li Boshqarmasi boshqaradigan b о ‘ldi. Boshqarma Ashxobod shahrida
joylashgan edi. Shunday qilib, 1880 yildan 1899 yilga qadar Turkiston
о ‘lkasida davlat xazinasi hisobidan 2885 verst uzunlikdagi temir y о ‘llar qurildi. Bu
davrda О ‘rta Osiyo temir y о ‘lida 10 mingga yaqin doimiy va muvaqqat ishchi-
xizmatchilar ishlagan edi. О ‘rta Osiyo temir y о ‘li о ‘lkadagi eng zamonaviy
kommunikatsiya tizimi sifatida Turkiston iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega
b о ‘ldi. Shuni qayd etib о ‘tish lozimki, о ‘lkadagi ilk temir y о ‘lning qurilishi va
ishga tushirilishi о ‘lka iqtisodiyotiga ziddiyatli ta’sir k о ‘rsatdi. Bir tomondan,
temir y о ‘lning qurilishi Turkistonning mustamlakachilik asoratiga yanada
chuqurroq tortilishiga olib keldi va Rossiyaning о ‘lkadagi mavqeini
mustahkamladi – imperiyaning Turkistondagi harbiy-strategik holati
barqarorlashdi, о ‘lka boyliklaridan Rossiyaning sanoat manfaatlari y о ‘lida
foydalanish uchun imkoniyatlarga keng y о ‘l ochib berildi. О ‘rta Osiyo temir
15

y о ‘lining qurilishi о ‘lkada imperiyaning ruslashtirish siyosatini olib borilishida
muhim rol о ‘ynadi. Ikkinchi
tomondan, О ‘rta Osiyo temir y о ‘lining qurilishi о ‘lka iqtisodiyotining turli
sohalarida, jumladan, sanoat va qishloq x о ‘jaligida ishlab chiqarishining
rivojlanishiga, savdo munosabatlarining takomillashishiga, ichki va tashqi
savdoning intensivlashuviga, shuningdek, madaniy aloqalarning kuchayishiga olib
keldi. Temir y о ‘l qurilishi natijasida, ayniqsa, о ‘lkaning Rossiya imperiyasi bilan
b о ‘ladigan iqtisodiy va savdo aloqalari, о ‘zaro mahsulot ayirboshlashuv
jarayonlari kuchaydi. О ‘lkada ilk temir y о ‘lning qurilishi qishloq x о ‘jaligining
yetakchi tarmog‘i b о ‘lgan paxtachilikda katta о ‘zgarishlar r о ‘y berishiga turtki
b о ‘ldi. Paxtachilik
О ‘rta Osiyo temir y о ‘li о ‘tkazilmasdan ilgari ham о ‘lka qishloq x о ‘jaligining
yetakchi tarmog‘i edi, biroq Rossiya bilan qulay zamonaviy savdo y о ‘llarining
mavjud emasligi natijasida keng rivojlangan soha b о ‘la olmagan edi. Temir
y о ‘lning qurilishi natijasida Turkistonda g‘alla maydonlari kamayib, uning о ‘rniga
paxta ekiladigan maydonlar k о ‘paydi. 1888 yilda Turkistonda 68 490 desyatina79
yerga paxta hosili ekilgan b о ‘lsa, О ‘rta Osiyo temir y о ‘lining qurilishi tugallangan
1898 yilga kelib esa, paxta ekiladigan maydonlar hajmi 138 078 desyatinaga
yetdi 10
. О ‘rta Osiyo temir y о ‘lining qurilishi Turkistonda, xususan, Farg‘ona,
Samarqand, Kaspiyorti viloyatlarida paxta ekiladigan maydonlar hajmining
oshishiga katta ta’sir k о ‘rsatdi. Masalan, Farg‘ona viloyatida paxta maydonlari
hajmi 1891 yilda 66 ming desyatina b о ‘lgan, 1898 yilda 107 ming desyatinaga
yetgan, 1900 yilda esa 186 ming desyatinani tashkil etgan. Paxta maydonlarining
oshishi, tabiiyki, yetishtiriladigan paxta hajmining oshishiga olib keldi. Masalan,
1888 yilda о ‘lkadan Rossiyaga 873 092 pud paxta chiqarilgan edi. 1889 yilda
imperiya sanoati uchun 1 470 503 pud paxta yetishtirib berildi. 1890 yilda esa bu
son 1 673 270 pudni tashkil etdi. О ‘rta
Osiyo temir y о ‘lining qurilishi Axaltegin ekspeditsiyasini muvaffaqiyat bilan
10
Заорская В.В.и Александер К.А. Промышленные заведения Туркестанского края. Петроград:.
Екатеринская типография, 1915. С.2.
16

yakunlashga yaqindan yordam berdi. Shu bilan birga, temir y о ‘l Turkistonda ishlab
chiqarishning taraqqiyotiga, ichki va tashqi savdo aloqalarining rivojlanishiga
kuchli ta’sir k о ‘rsatdi. Xususan, Turkistonning Rossiya bilan savdo-iqtisodiy
munosabatlari kuchayishiga olib keldi. О ‘rta Osiyo temir y о ‘lining imperiya
markaziy rayonlari bilan uzluksiz bog‘lanmaganligi Toshkent–Orenburg temir
y о ‘lini qurish zaruriyati mavjudligini k о ‘rsatdi va bu boradagi munozaralar yana
avj olib ketdi.
17

2.1 Toshkent-Orenburg Temir yo’lining qurib bitkazilishi va Temir yo’lning
o’lka hayotidagi tutgan o’rni
XX asr boshiga kelib, Toshkent–Orenburg temir y о ‘li loyihasi Rossiya
imperiyasi hukumati tomonidan uzil-kesil ma’qullandi va temir y о ‘l qurilishiga
kirishildi. 1900 yilning kuzidan 1901 yilning kuzigacha temir y о ‘l loyihasi atrofida
batafsil tadqiqot ishlari olib borildi va smetalar tasdiqlandi. Shuningdek, zarur
qurilish materiallarini yetkazib berish borasida amaliy harakatlar boshlandi. Temir
y о ‘l qurilishini tezlashtirish maqsadida imperiya hukumati y о ‘lni ikki tomonlama –
Orenburg va Toshkentdan boshlab qurishga qaror qildi. Dastlab tutashtiruvchi
stansiya sifatida Kazalinsk (G‘azali) shahri belgilangan edi. Biroq, temir y о ‘l
qurilishi boshlanganining ikkinchi yilida shimoliy va janubiy qismni ajratib
turuvchi chegara о ‘zgartirilib, Kazalinsk stansiyasidan 24 verst uzoqlikda b о ‘lgan
Kubek stansiyasi shimoliy va janubiy qismlarni tutashtirib turuvchi stansiya etib
belgilangan 11
.
Orenburgdan Kazalinskkacha b о ‘lgan masofa rasmiy ravishda shimoliy qism
deb yuritila boshlandi va uni tadqiq etish hamda qurish ishlariga boshchilik qilish
Samarqand–Andijon y о ‘nalishidagi temir y о ‘li qurilishida boshchilik qilgan aloqa
y о ‘llari injeneri A.I. Ursatiga topshirildi 12
. Toshkentdan Kazalinskkaga b о ‘lgan
masofa janubiy qism deb nomlandi hamda bu y о ‘nalishdagi tadqiqot va qurilish
ishlariga rahbarlik qilish Ussuriya temir y о ‘li qurilishida boshchilik qilgan aloqa
y о ‘llari injeneri O.P. Vyazemskiy zimmasiga yuklandi. Loyihaga k о ‘ra, Toshkent–
Orenburg temir y о ‘lining janubiy qismi Turkiston о ‘lkasining Sirdaryo viloyati
hududidan, uning shimoliy qismi esa Rossiya imperiyasining Orenburg
guberniyasi, T о ‘rg‘ay viloyati va Ural viloyati hududlaridan о ‘tishi lozim edi.
Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining janubiy qismi Turkiston
о ‘lkasining eng katta viloyati b о ‘lgan Sirdaryo viloyati hududidan о ‘tganligi
sababli, uning qurilish jarayoni mazkur viloyat hayotida katta ahamiyat kasb etgan.
11
Верховский Н.П. Туркестан в районе Ташкентской железной дороги и грузы этой дороги. – СПб. 1910. –
С.17.
12
Аксенов А.В. Оренбургско–Ташкентская железная дорога и её роль в развитии капитализма в Средней
Азии.: Автореф. дисс … канд. ист. наук. – М.: 1955. C .78.
18

Yuqorida ta’kidlanganidek, kerakli materiallar asosan Rossiyadan buyurtma qilib
olib kelishini zarur edi. 1901 yilning 15 noyabrida Toshkent–Orenburg temir
y о ‘lining janubiy qism boshqarmasi Krasnovodsk orqali qurilish materiallarini
yetkazib berish uchun tadbirkor-vositachilarga murojaat qilib, yetkazib berilishi
lozim b о ‘lgan materiallar nomi va miqdorini e’lon qilgan.
Jumladan, temir y о ‘l qurilishida ishlatiladigan asosiy
buyumlardan biri b о ‘lgan shpallar ham Rossiyadan tashib keltirilishi lozim edi.
Taxminan 1902 yilda 150.000 dona, 1903 yilda 650.000 dona, 1904 yilda 154.000
dona, jami 954.100 dona turli xildagi shpallar yetkazib berilishi kerak edi.
Shuningdek, vositachilar t о ‘sin, taxta, telegraf ustunlari kabi о ‘rmonchilik
mahsulotlarini ham yetkazib berishni о ‘z zimmalariga olganlar. Temir y о ‘l
jihozlari tayyorlash ishini yirik rus zavodlari Rus-Baltika, Novorossiysk, Bryansk,
Taganrog, Janubiy Rus, Dneprovsk, Donsk, Donetsk-Yuryev, Sarmovo, Votkinsk,
Putilovsk, Kolomensk, Nikolayev kabi korxonalar amalga oshirgan. Qurilish
materiallarini yetkazib berish ishida k о ‘p sonli aksiyali jamiyatlar va xususiy
tadbirkorlar ishtirok etib, bundan katta miqdorda foyda k о ‘rganlar. Temir y о ‘lning
janubiy qismi qurilishi uchun о ‘rmon mahsulotlari, sement kabi qurilish
materiallari Rossiyaning turli hududlaridan tashib keltirilishi bilan birga, Turkiston
о ‘lkasida mavjud b о ‘lgan qum, shag‘al, tuproq, kvars, ohaktosh kabi tabiiy
resurslardan ham unumli foydalanilgan. Masalan, Toshkent yaqinidagi Qoplonbek
mavzesidan qurilish uchun zarur b о ‘lgan ohaktosh yetkazib berilgan.
Toshkent–Orenburg temir
y о ‘li qurilishida tabiiy resurslardan foydalanish masalalarini tartibga solish uchun
1902 yilning 5 aprelida Ziroatchilik va Davlat mulki vazirining maxsus qarori
qabul qilingan edi. Unga k о ‘ra, qurilishda davlat tasarrufida b о ‘lgan yerlardan
shag‘al, qum, tuproq, kvars, ohaktosh, о ‘rmon mahsulotlari kabi tabiiy resurslardan
Toshkent–Orenburg temir y о ‘li qurilishida bepul foydalanishga ijozat berilgan.
1901 yilning 9 oktabrida,
shimoliy qism qurila boshlaganidan olti oy keyin Toshkent–Orenburg temir
y о ‘lining janubiy qismi qurilishiga kirishilgan. Turkiston general-gubernatori
19

general-leytenant N.A. Ivanovning Nikolay II ga shu munosabat bilan yuborgan
telegrammasi mazmuniga k о ‘ra, shu kun о ‘tkazilgan tantanada Rossiya harbiy
vaziri, Toshkent garnizoni askarlari va minglab ruslar hamda mahalliy aholi
ishtirok etgan. Bunga javoban imperator Nikolay II 10 oktabrda Toshkentga
j о ‘natgan telegrammasida mazkur temir y о ‘l qurilishi boshlanganidan mamnun
ekanligini bildirgan Temir y о ‘lni qurish jarayonida pudratchilik (ijaraga berish)
tartibotidan foydalanilib, davlat nomidan va uning nazorati ostida qurilishni
xususiy tadbirkorlar – pudratchilar amalga oshirganlar. Qurilishning ma’lum
qismini о ‘z zimmasiga olgan pudratchilar ishchilar yollab, ularga boshchilik
qilganlar va о ‘z navbatida qism boshliqlariga b о ‘ysunganlar.
Toshkent–Orenburg temir y о ‘li qurilishida ishtirok etgan
pudratchilarning faoliyati t о ‘g‘risida t о ‘liqroq tanishib chiqish uchun arxiv
fondlarida saqlanayotgan hujjatlardan biri bilan tanishish maqsadga muvofiqdir.
Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining janubiy qismida bu borada olib borilayotgan
1902 yilning 1 iyuliga qadar qilingan ishlar hisobotida ma’lumot berilishicha, ayni
vaqtda Toshkent, Perovsk, Turkiston shahri va atroflaridagi ajratib olinishi lozim
b о ‘lgan yerlarning plan va chizmalari tayyorlangan. Toshkent shahri va uning
atrofidagi hududlardan 351 x о ‘jalikdan yerni ajratib berish t о ‘g‘risida rozilik
olingan. Jumladan, Toshkent shahrida 223 kishi, uning atroflaridan 128 kishi о ‘z
ixtiyori bilan yerini berishga rozi b о ‘lgan. 52 ta oldi-sotdi shartnomasi imzolangan.
Toshkent va uning atroflarida 71 ta yer egasi, Perovskda 5 ta yer egasi, Skobelevda
2 ta yer egasi bilan yer-mulkini sotishga kelishib olingan 13
. Shuningdek, I, III, IV
va V b о ‘limlardagi madaniy hududlar suratga olingan. Ajratib olingan yerlarga
alohida belgilar q о ‘yilgan. Aholidan yashab turgan yerlarini tortib olish k о ‘p
hollarda о ‘sha yerlarda istiqomat qilib, dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi ming-
minglab aholining mulkdan ajrab, xonavayron b о ‘lishiga olib kelgan.
Ma’lumotlarga qaraganda, Toshkent– Orenburg temir y о ‘lining birgina janubiy
qismida temir y о ‘l qurilishi uchun 13 ming desyatina yer ajratib olingan.
13
Асылбеков. М.Х. Железнодорожники Казахстана в первой русской революции (1905—1907 гг.) – Алма-
Ата:. Наука. 1965. C .96.
20

Temir y о ‘l qurilishi tezkor
suratda olib borilganligini janubiy va shimoliy qismlar boshliqlarining hisobotidan
yaqqol k о ‘rish mumkin. Masalan, janubiy qismdagi ishlarni boshqargan injener O.
Vyazemskiyning ma’lumot berishicha, 1902 yilning 1 iyuliga qadar yer ishlari
362.000 kub sajen, ya’ni 25% hisobiga bajarilgan. Shuningdek, stansiya va
razyezdlar qurish maydonlarida 12000 kub sajen yer qazish ishlari amalga
oshirilgan. 1902 yil may oyining boshlarigacha b о ‘lgan ma’lumotda temir y о ‘l
janubiy qismining dastlabki 5 ta b о ‘limida olib borilgan yer ishlari sarhisob qilinib,
ushbu qisqa davrda butun qurilish b о ‘ylab belgilangan yer ishlarining 13 % i
amalga oshirilganligi bildirilgan. Bu vaqtda temir y о ‘l о ‘tgan hududlarda 457 verst
uzunlikda yoki y о ‘lning umumiy hajmining 57% ida vaqtinchalik yashash joylari
barpo etilgan. Keltirilgan ma’lumotlar shuni
k о ‘rsatadiki, XX asrning yirik inshootlaridan biri b о ‘lgan Toshkent–Orenburg
temir y о ‘li о ‘z davri sur’atlariga qisqa muddatlarda qurib bitirilgani bilan bir
qatorda, mehnatkash xalqning og‘ir mehnati va mashaqqati evaziga barpo qilingan
edi. Toshkent–Orenburg temir y о ‘li nisbatan qisqa muddatlarda qurib, ishga
tushirilgan. Temir y о ‘l qurilishi uchun zarur b о ‘lgan materiallar va jihozlar
Rossiyadan Volga–Kaspiy y о ‘li, О ‘rta Osiyo temir y о ‘li, Sirdaryo, Amudaryo,
Orol dengizi orqali tashib kelinganligi ishni qiyinlashtirgan. Y о ‘lni qurish ishida
Rossiyaning yirik parovoz-vagon qurilish zavodlari, rels-prokat korxonalari va
boshqa tashkilotlar ishtirok etishgan. Temir y о ‘l relslarini yotqizishda
ishchilarning katta qismi ishtirok etgan. Qurilishning eng qizg‘in davrlarida bu
yerda 30-50 mingtagacha ishchi ishlagan. Temir y о ‘lning janubiy qismi qurilishida
asosan qozoqlar, о ‘zbeklar, tojiklar ishtirok etishgan, shimoliy qism qurilishida esa
asosan rus ishchi-dehqonlari ishlagan. Mahalliy aholi asosan og‘ir ishlarni
bajargan. Toshkent–
Orenburg temir y о ‘li qurilishida texnika deyarli y о ‘q, hamma ishlar q о ‘lda
bajarilgan. Ish kuni kun chiqishdan botishgacha davom etgan. Ishchilarga ish haqi
ishbay, oylik va mavsumiy qilib berilgan. Butun qurilishda ish haqi bir xilda
berilgan. Qurilishda ishtirok etgan ishchilarning yashash sharoitlari juda og‘ir
21

b о ‘lib, ular yert о ‘la, yarimert о ‘la, baraklar va yuk vagonlarida yashagan. Ular
kiyim-bosh, ozuqa bilan yomon ta’minlangan, tibbiy xizmat past darajada b о ‘lgan.
Mehnatkash xalqning og‘ir mehnati evaziga bunyod qilingan temir y о ‘l qurilishida
talonchilik hollar k о ‘p sodir etilgan. Temir y о ‘l qurilishini davlat nomidan va
uning nazorati ostida xususiy tadbirkorlar – pudratchilar amalga oshirgan.
Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining qurilishi ham Rossiya imperiyasining boshqa
temir y о ‘l tarmoqlari singari, mulkdorlarning yanada boyishiga, ishchi-
xizmatchilarning pudratchilar manfaatlari y о ‘lida og‘ir mehnat qilishlariga sabab
b о ‘lgan.
22

2.2 Temir yo’llarning sanoat va iqtisodiyot sohasidagi roli va ahamiyati
Turkistonni Rossiya imperiyasining markaziy hududlari bilan t о ‘g‘ridan-
t о ‘g‘ri bog‘laydigan Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining qurilishi nafaqat о ‘lkada,
balki Rossiya imperiyasi miqyosida amalga oshirilgan muhim iqtisodiy
tadbirlardan biri b о ‘lgan edi. Umumiy uzunligi 1736 verstni tashkil etgan
Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining Orenburgdan Kubekkacha b о ‘lgan shimoliy
qismi 1905 yilning 26 iyulida, Toshkentdan Kubekkacha b о ‘lgan janubiy qismi esa
1906 yilning 1 yanvarida t о ‘liq foydalanishga topshirilgan. Toshkent–Orenburg
temir y о ‘li qurilishi va ishga tushirilishi munosabati bilan Turkiston о ‘lkasi va
Rossiya imperiyasi orasida uzluksiz, t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri y о ‘lovchi va yuk tashishni
y о ‘lga q о ‘yish imkoniyati paydo b о ‘ldi 14
.
Bu bilan Rossiya imperiyasi hukumatining ushbu temir y о ‘lni qurilishidan
k о ‘zlagan asosiy maqsadi amalga oshdi – imperiyaning markazi tabiiy va
xomashyo resurslariga boy Turkiston о ‘lkasi bilan qisqa y о ‘l orqali bog‘langanligi
tufayli bu yerda Rossiyaning iqtisodiy mavqei mustahkamlandi. Shu bilan birga,
Toshkent–Orenburg temir y о ‘li Turkistonda Rossiya imperiyasining siyosiy va
harbiy holatini mustahkamlashga xizmat qildi. Eng avvalo, Rossiya bilan
Turkiston о ‘rtasidagi о ‘zaro mahsulot ayirboshlash jarayonlari kuchaydi. О ‘z
navbatida, Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining qurilishi Turkiston о ‘lkasi
iqtisodiyotiga ziddiyatli ta’sir k о ‘rsatdi. Bir tomondan, temir y о ‘l о ‘z
zamonasining ilg‘or texnika va transport vositasi sifatida iqtisodiy rivojlanish
omillaridan biri b о ‘lib xizmat qildi, ikkinchi tomondan, о ‘lkada temir y о ‘l qurilishi
natijasida r о ‘y bergan barcha о ‘zgarishlar metropoliyaning mustamlakachilik
manfaatlarini k о ‘zlagan holda amalga oshirildi 15
.
Toshkent–Orenburg temir y о ‘li qurilishi
14
Верховской Н.П. Туркестан в районе Ташкентской железной дороги и грузы этой дороги. СПб. 1910. С.
117.
15
Туркестанский сборник. 505-том. C .33.
23

ushbu y о ‘l о ‘tgan hududlardagi iqtisodiy biqiqlik holatiga barham berdi, о ‘zaro
aloqalarning va turli sohalarning rivojlanishga ta’sir k о ‘rsatdi. Mazkur temir y о ‘l
Samaradan 40 verst uzoqlikdagi Kinel stansiyasidan tortib, Toshkentgacha b о ‘lgan
masofada Rossiyaning Samara guberniyasini – 249 verst, Orenburg guberniyasini
– 205 verst, Ural oblastini – 122 verst, T о ‘rg‘ay oblastini – 531 verst, Turkiston
о ‘lkasining Sirdaryo oblastini – 983 verst uzunlikda kesib о ‘tgan.
Umumiy hisoblanganda, Toshkent–Orenburg temir
y о ‘li 700 verst uzunlikdagi masofada madaniy jihatdan rivojlangan, dehqonchilik
uchun yaroqli yerlardan, 1400 verst uzunlikdagi masofada hosilsiz va suvsiz
sahrolardan о ‘tgan edi. Toshkent–Orenburg temir y о ‘li о ‘z uzunligining 600 verst
atrofidagi masofasida Sirdaryo daryosi b о ‘ylab о ‘tgan edi. Demak, ushbu
hududlarning hatto о ‘zlashtirilmagan qismini ham sun’iy sug‘orish sistemasini
q о ‘llagan holda dehqonchilik taraqqiy etgan hududga aylantirish imkoniyati
mavjud edi va bu holat temir y о ‘l loyihasining muhokama jarayonidayoq k о ‘rib
о ‘tilgan edi. Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining eng asosiy afzalliklaridan biri
Turkiston о ‘lkasini imperiyaning markaziy sanoat rayonlari bilan qisqa y о ‘l orqali
tutashtirganligi b о ‘lib, bu imperiya uchun zarur b о ‘lgan xom ashyoni, aniqrog‘i,
imperiyaning yetakchi sanoat tarmog‘i hisoblangan yengil sanoat uchun zarur
b о ‘lgan paxtani t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri о ‘z iste’molchisiga yetkazish imkonining paydo
b о ‘lishidir. Toshkent–Orenburg temir y о ‘li masofasining О ‘rta Osiy temir
y о ‘liga nisbatan qisqaligi y о ‘lovchilar qatnovi uchun ham qulayliklar tug‘dirgan
edi. Ilgari, О ‘rta Osiyo temir y о ‘li orqali Toshkentdan Moskvagacha b о ‘lgan
masofa 6,5 sutkada bosib о ‘tilgan b о ‘lsa, Toshkent–Orenburg temir y о ‘li orqali 4
sutkada 3148 verstlik masofani bosib о ‘tib, imperiya markaziga yetib borish
imkoniyati paydo b о ‘ldi. Bu о ‘z navbatida qatnov narxining arzonlashganiga sabab
b о ‘ldi. 1906 yilga oid matbuot xabarlarida keltirilishicha, Toshkent–Orenburg
temir y о ‘lida III klass vagonining narxi – 17 rub 60 k. edi. Toshkentdan
Krasnovodsk orqali Moskvaga ketish uchun esa, 34 rub 70 k. sarflanadi. II
klassdagi paroxod bilan ketish uchun esa 45 rub. 80 k. lozim b о ‘ladi. Mahalliy
nashrlarda Toshkent temir y о ‘lida poyezdlar qatnovi haqidagi ma’lumotlar berib
24

borilgan. Jumladan, “Tujjor” gazetasining sahifalaridan о ‘rin olgan “Toshkent
temir y о ‘lining poyezdlari Toshkentg‘a kelib-ketishlari” nomli maqolada poyezdlar
jadvali va boshqa ma’lumotlar keltirilgan. Xuddi shu mazmundagi ma’lumotlar
“Sadoi Turkiston” gazetasi sahifalarida ham chop etib borilgan.
“Toshkent–Orenburg temir y о ‘li tijorat
y о ‘nalishi sifatida ham katta muvaffaqiyatlarga erisha boshladi. Vaholanki,
Rossiya hukumati ushbu y о ‘lning harbiy-strategik ahamiyatini birinchi о ‘ringa
q о ‘ygan edi, – deyiladi yana bir adabiyotda, – uning geografik jihatdan qulay
hududlardan о ‘tganligi oqibatida 1909 yildan boshlab muntazam ravishda
ekspluatatsiya daromadlarining xarajatlardan oshib ketganini k о ‘rish mumkin”.
Turkiston о ‘lkasida ham xalq x о ‘jaligining yangi sohalarida iqtisodiy taraqqiyot
jonlanishi bilan bir qatorda, ilgaridan mavjud ishlab chiqarish sohalaridagi qator
muhim о ‘zgarishlarga ham turtki b о ‘lgan Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining
Sirdaryo viloyati iqtisodiyotiga ta’siri ayniqsa katta b о ‘ldi. Toshkent–Orenburg
temir y о ‘li Turkistonda paxtachilikning rivojlanishiga sezilarli darajada ta’sir
k о ‘rsatdi, bog‘dorchilik, baliqchilik, chorvachilik kabi sohalarning rivojlanishi
bilan bir qatorda uzumchilik, vinochilik, tamakichilik kabi sohalarning ham ravnaq
topishiga olib keldi. Temir y о ‘l k о ‘mirchilik, tuz qazib chiqarish, neftchilikning
rivojlanishga turtki b о ‘ldi. Sanoat korxonalari soni k о ‘paydi. Bularning barchasi,
о ‘z navbatida muayyan darajada malakali ishchilarning paydo b о ‘lishiga va aholini
ish bilan ta’minlanishida yordam berdi. Toshkent–Orenburg temir
y о ‘lining qurilishi muayyan darajada Rossiya imperiyasining Turkiston о ‘lkasidan
oladigan umumiy daromadi hajmining oshishiga olib keldi. Chunki, aynan temir
y о ‘l ishga tushirilgan 1906 yildan boshlab imperiyaning о ‘lkaga qilgan
xarajatlariga nisbatan daromadlari k о ‘proq qismni tashkil eta boshladi, vaholanki,
о ‘lka zabt etilganidan 1906 yilga qadar xarajatlar daromadlardan k о ‘ra ortiqroq
b о ‘layotgan edi. Temir y о ‘l loyihalari
muhokamasida k о ‘rib о ‘tilganidek, Rossiya imperiyasi hukumatining Toshkent–
Orenburg temir y о ‘lini qurishda k о ‘zlagan asosiy maqsadlaridan biri о ‘lkaga
Orenburg va Samara guberniyalaridan bug‘doy va don mahsulotlarini yetkazib
25

berish, Turkistonning don ekiladigan yerlarini paxta maydonlariga aylantirishdan,
yetishtirilgan paxta tolasini imperiyaning markaziy hududlariga tashib ketilishini
osonlashtirishdan iborat edi. Haqiqatan ham, temir
y о ‘lning qurilishi Turkiston о ‘lkasi qishloq x о ‘jaligining eng muhim b о ‘g‘ini
hisoblangan paxtachilikning rivojlanishiga sezilarli darajada ta’sir qildi.
“Kaspiyorti temir y о ‘lining ishga tushirilishi о ‘lkada paxtachilikning taraqqiy
etishiga g‘oyat katta ta’sir etgan b о ‘lsa, Toshkent temir y о ‘lining qurilishi
munosabati bilan bunday imkoniyat yanada kengaydi”, – deyiladi k о ‘rilayotgan
davrga oid manbada. Toshkent temir y о ‘lining qurilishi paxta xomashyosining
Moskva va Lodzga t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri yetkazib berilishiga olib keldi. Har ikkala
о ‘rtadagi masofaning qisqarganligi, paxta tashish qiymatining arzonlashganligi,
y о ‘lda hosil sifati buzilishi holatlarining kamayishi, temir y о ‘l о ‘tadigan
rayonlarda paxta maydonlarining kengayishi о ‘lkada paxtachilikning rivojlanishiga
muhim turtki b о ‘ldi. Toshkent –
Orenburg temir y о ‘li qurilishi munosabati bilan Sirdaryo viloyatida paxta
ekiladigan maydonlar hajmi 1,5 baravar kengayib, 1906 yilda 27.271 desyatinani
tashkil etgan b о ‘lsa, 1907 yilda esa 39.120 desyatinaga yetdi278 . Viloyatda
paxtachilikning rivojlanishi asosan Toshkent uezdi hisobiga amalga oshirilgan,
chunki qolgan uezdlar asosan chorvachilik rayonlari b о ‘lib, ularning iqlimi paxta
yetishtirish uchun qulay emas edi. Butun Turkiston о ‘lkasida paxta yetishtirishning
holatini kuzatadigan b о ‘lsak, 1901 yilda Turkistonda 260 ming desyatina yerga
paxta ekilib, shundan Rossiyaga 6 mln. pud paxta tolasi j о ‘natilgan b о ‘lsa, 1914
yilga kelib, 460,6 ming desyatina yerga paxta ekilgan va Rossiyaga 12,5 mln.pud
paxta hosili yetishtirib berilgan. Bu miqdor Rossiya imperiyasining paxtaga
b о ‘lgan talabining 50 foizini tashkil etadi 16
. Toshkent–Orenburg temir y о ‘li, –
deyiladi bir manbada, – rus fabrikalariga paxta yetishtirib berish ishini
yengillashtirmoqda. Turkistonda paxta yetishtiriladigan maydonlar 400 ming
desyatinani tashkil etmoqda. Turkiston о ‘lkasi, Buxoro va Xiva bilan birgalikda,
16
Демидов А.П. Экономические очерки хлопководства, хлопковой торговли и промышленности в
Туркестане. М.: Центр. Упр. Печати ВСНХ СССР, 1929. С.43.
26

11 mln. pud paxta yetishtirib beryapti. Bu 100 mln rubdan k о ‘proq qiymatga ega.
Ammo, qolgan 10 – 12 mln. pud paxta uchun Rossiya Amerikaga har yili 70 – 80
mln. rub t о ‘lamoqda 17
.
Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining qurilishi paxtani sanoat eehtiyojlari
uchun yetishtirishga, ya’ni, paxta yetishtirishni dehqonchilikning kapitalistik
sohasiga aylanib borishi jarayoniga sezilarli ta’sir k о ‘rsatdi. Agar 1912 yilda
Turkistonda yetishtirilgan ekin mahsulotlarining tannarxi 350 mln. rubni tashkil
etgan b о ‘lsa, shundan bu summaning yarmidan k о ‘prog‘i paxtachilikning hissasi
edi. Shu tariqa, Toshkent–Orenburg temir y о ‘li о ‘lkada paxta yakkahokimligi
о ‘rnatilishida muhim rol о ‘ynadi. Paxta maydonlarining g‘alla va boshqa oziq-
ovqat ekinlari yetishtiriladigan maydonlar hisobiga kengaytirilishi imperiyaning
sanoat ehtiyojlarini k о ‘zlagan holda amalga oshirilgan tadbir b о ‘lib, Turkistonni
xomashyo manbaiga aylantirilishiga olib keldi. Shu bilan birga, о ‘lka iqtisodiyoti
uchun qator noj о ‘ya ta’sirlarning yuzaga kelishiga sabab b о ‘ldi. Ulardan eng
asosiysi, о ‘lka aholisi chetdan keltiriladigan g‘allaga qaram b о ‘lib qoldi. Bu esa,
azaldan mazkur ekinga talabi katta b о ‘lgan xalqning ahvoli og‘irlashishiga olib
keldi. Bundan tashqari, paxtachilikning rivojlanishi faqatgina imperiya xazinasini
va mulkdorlarni boyitishga xizmat qildi, xolos.
Turkiston о ‘lkasidagi ilk temir y о ‘llar, jumladan, Toshkent–
Orenburg temir y о ‘lining qurilishi paxtachilikni rivojlantirish bilan birga, о ‘lkada
paxtachilik bilan bog‘liq b о ‘lgan sanoat korxonalari sonining k о ‘payishiga olib
keldi. Xususan, о ‘rganilayotgan davrda Turkiston sanoatining yetakchi sohasi
b о ‘lgan paxta tozalash zavodlarining temir y о ‘llar yaqinida qurilishi hollari
kuzatildi. Birinchidan, sanoat korxonalarining temir y о ‘lga yaqin yerlarda qurilishi
shu bilan izohlanadiki, paxta xom ashyosini ishlov bermasdan imperiyaning sanoat
rayonlariga tashib ketishdan k о ‘ra, uni qayta ishlab, paxta tolasini presslangan
holda tashib ketish har jihatdan qulay edi.
Ikkinchidan, Turkiston о ‘lkasida temir y о ‘lgacha olib
17
Кривошеин А.В. Записка главноуправляющего землеустройством и земледелием о поездке в
Туркестанский край в 1912 году. – Полтава: Электрическая типо-литография И.Л. Фришберга, 1912. C 18.
27

boradigan ichki y о ‘llarning kamligi, bor y о ‘llarning esa talabga javob bermasligi,
noqulay ob-havo sharoitida paxtani temir y о ‘l stansiyalariga tashib borish
jarayonida ularning sifati buzilishiga y о ‘l q о ‘ymaslik maqsadida sanoat
korxonalari temir y о ‘lga yaqin hududlarda barpo etilgan. О ‘lkadagi paxtani qayta
ishlash zavodlarining faoliyatini tahlil etish shuni k о ‘rsatadiki, ularning aksariyati
temir y о ‘llar ochilgan yillarda va temir y о ‘llardan unchalik uzoq b о ‘lmagan
masofalarda qurilgan. 1880 yildan 1914 yilga qadar Turkistonda 197 ta paxtani
qayta ishlash zavodlari barpo qilingan b о ‘lib, ularning 114 tasi temir y о ‘llardan 5
verstgacha b о ‘lgan masofada, 34 tasi 10 verstgacha b о ‘lgan masofada, 45 tasi 10
verstdan 50 verstgacha b о ‘lgan masofada joylashgan.
Toshkent uezdi va Toshkent
shahrining О ‘rta Osiyo va Toshkent temir y о ‘llari bilan bog‘langanligi bu yerda
sanoatning rivojlanishiga sabab b о ‘lgan. Sanoat sohalarining k о ‘pligi jihatidan
Sirdaryo viloyati birinchi о ‘rinni egallagan. Bu yerda sanoatning 34 ta sohasiga
tegishli sanoat korxonalari joylashgan. Ayni paytda, sanoat korxonalarining soni
jihatidan birinchi о ‘rinda turuvchi Farg‘ona viloyatida 23 ta, Samarqand viloyatida
22 ta sanoat sohasiga tegishli b о ‘lgan sanoat korxonalari faoliyat yuritgan.
Toshkent shahri sanoat ishlab chiqarishining yirik markazi sifatida nafaqat
Sirdaryo viloyatida, balki butun Turkiston о ‘lkasida katta ahamiyat kasb etgan.
Vaholanki, 1889 yilga oid ma’lumotlarga k о ‘ra, Toshkentda 43 ta fabrika va zavod
mavjud edi, xolos299. Biroq, sanoat korxonalarining tashkil etilishi va ularning
faoliyatida ham imperiyachilik siyosati aks etgan edi. О ‘lkada barpo etilgan zavod-
fabrikalarning aksariyati qayta ishlash korxonalari b о ‘lib, ular о ‘lkada
yetishtiriladigan xomashyoni imperiyaning sanoat rayonlariga birlamchi ishlov
berilgan tarzda yetkazib berish maqsadida bunyod etilgan edi. Bundan tashqari,
mazkur korxonalar ishchilarining aksariyati ruslar b о ‘lib, ularga mahalliy aholiga
nisbatan k о ‘proq ish haqi t о ‘langan.
Toshkent–Orenburg temir y о ‘li ishga tushirilishidan oldin Toshkent
stansiyasi о ‘zining yuk aylanmasi jihatidan О ‘rta Osiyo temir y о ‘li stansiyalari
orasida Krasnovodsk, Samarqand, Q о ‘qon, Ashxobod va Buxorodan keyingi
28

oltinchi о ‘rinda turgan edi. О ‘rganilayotgan temir y о ‘l qurilganidan s о ‘ng
Toshkent stansiyasi barcha stansiyalar orasida yetakchilikni q о ‘lga kiritgan.
Sirdaryo viloyatining Chimkent, Avliyoota, Perovsk va Kazalinsk uezdlari asosan
chorvachilik rayonlari b о ‘lganligi uchun bu hududlarda mavjud sanoat
korxonalarining aksariyati chorva mahsulotlariga ishlov berish bilan bog‘liq
korxonalar b о ‘lib, ular orasida teri oshlash, ichakni tozalash, yung yuvish kabi
sohalar yetakchilik qilgan. Mazkur uezdlarda sanoat korxonalari nisbatan kam
sonli b о ‘lib, ularning faoliyati ham bevosita Toshkent–Orenburg temir y о ‘lining
ishga tushirilishi bilan bog‘liq. Chunki, temir y о ‘l yuqorida nomlari keltirilgan
uezdlarda ishlab chiqarishning rivojlanishiga, chorvachilikda yangi sifat
о ‘zgarishlarining vujudga kelishiga, mazkur hududlarning tashqi savdo aloqalariga
tortilishida muhim turtki b о ‘lgan.
Toshkent–Orenburg temir y о ‘li qurilishining Turkiston о ‘lkasi
iqtisodiyotiga k о ‘rsatgan eng samarali natijasi bog‘dorchilik va uzumchilik
sohalarida aks etdi. Chunki, temir y о ‘lning Rossiya imperiyasi markaziy qismi
bilan uzluksiz bog‘langanligi h о ‘l meva yuklangan vagonlarning qisqa fursatda
Moskva, Peterburg singari yirik shaharlarga yetkazish imkoniyatni berganligi
tufayli imperiya hukumati bu sohaning rivojlanishiga alohida e’tibor qaratgan edi.
Mazkur temir y о ‘l loyihasi muhokama qilingan yillar davomida Toshkent–
Orenburg temir y о ‘lining О ‘rta Osiyo temir y о ‘li imkonidan tashqarida b о ‘lgan,
Rossiya imperiyasi shaharlarini h о ‘l meva mahsulotlari bilan ta’minlash kabi
muhim ishni amalga oshirish borasidagi afzalligiga katta e’tibor qaratilgan edi.
Temir y о ‘l ishga tushirilgan dastlabki yillardanoq
bu sohada kutilgan natijalarni bera boshladi. Ayniqsa, Sirdaryo viloyatining
Toshkent shahri va Toshkent uezdi misolida buni yaqqol k о ‘rish mumkin.
Turkistonning bog‘dorchilik mahsulotlari nafaqat о ‘zining serquyosh iqlim ta’siri
ostidagi ta’mi va mazasi, balki hajmi (yirikligi) tufayli ajralib turishi bilan Rossiya
imperiyasi hukumatini о ‘lkada aynan shu sohani rivojlantirish borasidagi chora-
tadbirlarni tezkorlik bilan amalga oshirishiga turtki b о ‘lib xizmat qildi.
Turkistonning birinchi general-gubernatori fon K. Kaufman о ‘z q о ‘li bilan k о ‘chat
29

ekib, bu borada shaxsan о ‘rnak k о ‘rsatgan edi. Rossiya imperiyasining markaziy
hududlarini, jumladan, Moskva va Peterburgni arzon va sifatli meva mahsulotlari
bilan ta’minlash maqsadida imperiya hukumatining Turkistonda bog‘larni
kengaytirish, bog‘dorchilikni rivojlantirish borasidagi tadbirlari tez orada о ‘z
natijasini bera boshladi 18
. О ‘lkada bog‘dorchilik va
uzumchilikni rivojlantirish maqsadida bu soha bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlarni
q о ‘llab-quvvatlash, bog‘dorchilik x о ‘jaliklarini malakali agronomlar bilan
ta’minlash, temir y о ‘lda mevalar tashishga m о ‘ljallangan maxsus vagonlarni,
keyinchalik esa maxsus muzlatilgan vagonlarning tashkil etilishi shunday
tadbirlardan hisoblanadi. Aytib о ‘tish lozimki, о ‘rganilayotgan davrda katta boylik
ilinjidagi k о ‘pgina rossiyalik va mahalliy tadbirkorlar mazkur oha bilan
shug‘ullanib, uni intensiv rivojlantirish uchun say-harakat qilayotgan edilar.
Toshkent–Orenburg temir y о ‘li orqali h о ‘l meva, poliz mahsulotlari va uzumni
imperiya poytaxtiga yetkazib berish maqsadida maxsus meva tashuvchi
vagonlarning tashkil etilishi tez rivojlanib bordi. Xususan, Toshkent temir y о ‘lida
1906 yilda 10 ta shunday turdagi vagon, 1907 yilda 15 ta, 1908 yilda 18 ta, 1909
yilda 98 ta maxsus vagon mavjud edi.
Sirdaryo viloyatida bog‘dorchilik, uzumchilik, poliz mahsulotlari
yetishtirishni rivojlantirish, qishloq x о ‘jaligining bu sohalarini sanoatlashtirish
imperiya hukumatining bu yerda amalga oshirgan eng katta tadbirlaridan biri
b о ‘lgan edi. Rossiyaga Toshkentdan j о ‘natilgan h о ‘l meva hajmi 1906 yilda
38.651 pudni tashkil etgan b о ‘lsa, 1907 yilda 90.096 pud meva j о ‘natilgan.
Demak, bir yilning о ‘zidayoq 2 baravardan k о ‘proq meva j о ‘natilishiga erishilgan.
Bular olma, shaftoli, olx о ‘ri, nok, uzum va boshqa h о ‘l mevalardan iborat edi.
Turkiston о ‘lkasidan Rossiyaning markaziy hududlariga h о ‘l meva j о ‘natish ishi
yil sayin rivojlanib borgan. 1909 yilga oid ma’lumotlarga k о ‘ra, Toshkent temir
y о ‘li orqali Sirdaryo viloyatidan 161.162 pud bog‘dorchilik mahsulotlari
Rossiyaga va Sibirga j о ‘natilgan.
18
Фруктовые вагоны Ташкентской железной дороги и о мероприятиях для более успешной перевозки
фруктов // Туркестанское сельское хозяйство, 1909. – № 8. C.88.
30

Toshkent–Orenburg temir y о ‘li Turkistonning savdo aloqalari
kengayishi va jadallashishiga olib keldi. Biroq, bu о ‘rinda ham imperiya
manfaatlari birinchi о ‘ringa q о ‘yilgan edi. Temir y о ‘l Turkistonni Rossiyaning
tayyor mahsulotlar bozoriga aylantirilishida vositachilik xizmatini bajardi. Temir
y о ‘l orqali fabrika va zavod mahsulotlarining kirib kelishi osonlashdi. Bu о ‘z
navbatida о ‘lka mahalliy ishlab chiqarishidagi hunarmandchilikning ulushi
kamayishiga olib keldi. Natijada, k о ‘plab hunarmandlar ishsiz qolib, xonavayron
b о ‘ldilar. Hunarmandchilik ba’zi bir turlari umuman y о ‘qolish xavfi ostida qoldi.
Shu tariqa, Toshkent temir y о ‘li qurilishi natijasida yuz bergan barcha о ‘zgarishlar,
pirovard-natijada Turkistonning imperiya iqtisodiy asoratiga tobora chuqurroq
tushib qolishiga, о ‘lkada Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosatining yanada
mustahkamlanishiga olib keldi.
31

XULOSA
XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asrning boshlarida Rossiya imperiyasida
temir y о ‘llar qurilishi davlat siyosati darajasiga k о ‘tarilgan b о ‘lib, 1914 yilda
mamlakatda 65 ming verst uzunlikdagi temir y о ‘llar mavjud edi. Ushbu temir
y о ‘llar butun mamlakat b о ‘ylab bir xil tarqalmagan edi. Barcha temir y о ‘llarning
83 foizi Rossiyaning Yevropa qismida joylashgan b о ‘lib, 17 foizigina
imperiyaning qolgan hududi hissasiga t о ‘g‘ri kelar edi. Rossiya imperiyasini
Turkiston bilan bog‘lab turuvchi temir y о ‘llar uzunligi jihatdan juda kam salmoqqa
ega b о ‘lsada, о ‘zining harbiy-strategik, siyosiy va iqtisodiy ahamiyati jihatidan
g‘oyat katta mavqega ega b о ‘lgan.
Turkiston о ‘lkasida davlat xazinasi hisobiga barpo etilgan va
davlat ahamiyatiga ega b о ‘lgan Toshkent– Orenburg temir y о ‘li ham о ‘z davrining
yirik kommunikatsiya inshootlaridan biri b о ‘lib, Turkistonda Rossiya
imperiyasining mustamlakachilik siyosatini mustahkamlashda hamda о ‘lkaning
ijtimoiy-iqtisodiy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. XIX asrning ikkinchi
yarmida temir y о ‘l qurilishi Rossiya imperiyasining О ‘rta Osiyodagi strategik
manfaatlari va maqsadlarini amalga oshirishda muhim о ‘rin tutgan dolzarb
vazifalardan b о ‘lib, uning amaliyoti muhim zaruriyatga aylangan edi. Bu davrda
Turkistonga temir y о ‘llar о ‘tkazish masalasi keng miqyosda – hukumat doirasida,
manfaatdor qatlamlar va jamoatchilik orasida qizg‘in muhokama qilingan,
shuningdek, chet el fuqarolariga tegishli loyihalar ham k о ‘rib chiqilgan. Turli
y о ‘nalishlardagi temir y о ‘l loyihalari muhokamalarida Toshkent–Orenburg temir
y о ‘li eng ma’qul y о ‘nalish deb topilgan. Biroq, 80–yillarda Rossiyaning harbiy-
strategik vaziyati Kaspiy dengizi qirg‘oqlaridan boshlanib, Turkistonning ichkari
32

qismigacha davom etgan О ‘rta Osiyo temir y о ‘lini qurishni taqozo etgan va
mazkur y о ‘l о ‘lkadagi ilk temir y о ‘l tarmog‘i sifatida о ‘z faoliyatini boshlagan.
О ‘rta Osiyo temir y о ‘li Turkistonda Rossiya imperiyasining harbiy-strategik va
siyosiy holatini mustahkamlashga xizmat qilish bilan birga, о ‘lka iqtisodiy-ijtimoiy
hayotida muhim о ‘zgarishlar r о ‘y berishiga turtki b о ‘lgan. Bu holat Toshkent-
Orenburg temir y о ‘li qurilishi zaruriyati borasidagi munozaralarning vaqtinchalik
pasayishiga sabab b о ‘lgan.
О ‘z davrining eng yirik inshootlaridan biri hisoblangan
Toshkent– Orenburg temir y о ‘li XX asrning boshlaridan e’tiboran Turkiston
о ‘lkasini Rossiyaning Yevropa qismi bilan t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri bog‘lash vazifasini
bajargan. Ushbu y о ‘l Peterburgdan Kushkagacha va Krasnovodsk portigacha
uzluksiz temir y о ‘l harakatini ta’minlagan. Toshkent-Orenburg temir y о ‘lining
qurilishi natijasida Turkiston о ‘lkasi bilan Rossiya imperiyasining markaziy
rayonlari о ‘rtasida bet о ‘xtov, t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri qatnov y о ‘lga q о ‘yilgan. Ikki
о ‘rtada y о ‘lovchi va yuk tashish osonlashgan. Toshkent temir y о ‘lidan О ‘rta Osiyo
temir y о ‘li orqali j о ‘natilgan yuklarni tashish uchun tranzit sifatida ham keng
foydalanilgan.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
I. O’zbekiston Respublikasi Prezidentlarining asarlari.
1. Mirziyoyev Sh. M. – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta`minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent.: “O`zbekiston”,
2017.
2. Каримов И . А . Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз . – Тошкент :
Ўзбекистон , 2001.
II. Manbalar.
1. Аксенов А.В. Оренбургско–Ташкентская железная дорога и её роль в
развитии капитализма в Средней Азии.: Автореф. дисс … канд. ист.
наук. – М.: 1955.
2. Ахмаджанова З.К. К истории строительства железных дорог в Средней
Азии (1880–1917 гг.). – Ташкент.: Наука. 1965.
3. Кунавина Г.С. Формирование железнодорожного пролетариата в
Туркестане (1881–1914 гг.) – Ташкент.: Фан, 1967.
4. Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии. С картами и
планами. СПб.: Типо-литография В.В.Комарова. 1906.
5. Ходжаев С.М. Транспорт Узбекистана. – Ташкент: АН УзССР, 1961.
6. Заорская В.В.и Александер К.А. Промышленные заведения
Туркестанского края. Петроград:. Екатеринская типография, 1915.
7. Верховский Н.П. Туркестан в районе Ташкентской железной дороги и
грузы этой дороги. – СПб. 1910.
34

8. Асылбеков. М.Х. Железнодорожники Казахстана в первой русской
революции (1905—1907 гг.) – Алма-Ата:. Наука . 1965.
9. Верховской Н.П. Туркестан в районе Ташкентской железной дороги и
грузы этой дороги. СПб. 1910.
10. Туркестанский сборник. 505-том .
III. Ilmiy adabiyotlar.
1. Зияева Д. XIX аср охири – ХХ аср бошларида Туркистонда чор
Россиясининг моддий бойликларини ўзлаштириш сиёсати //
Ўзбекистон тарихи. – Тошкент.: 2000. – № 1-2.
2. Мусаев Н.М. Россия империясининг Туркистон моддий ва табиий
бойликларини ўзлаштириш сиёсати / Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари. –
Тошкент:. Шарқ, 2000.
3. Зиёев Ҳ . З . Сибирь , Волга ва Урал бўйларидаги ўзбеклар ( энг қадимги
даврлардан XX аср бошларигача ). – Тошкент :. Шарқ. 2003.
4. Мусаев Н . У . XIX асрнинг II ярми – XX аср бошларида Туркистонда
саноат ишлаб чиқаришининг шаклланиши / Ўқув қўлланма . –
Тошкент .: Иқтисод – Молия , 2008.
5. Сафаров Т . Т . XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Ўрта
Осиёнинг савдо йўллари .: Тарих фан . номз . … дисс . автореф . –
Тошкент , 2009.
6. Tog’ayeva. A. Тошкент – O ренбург темир йўли ва унинг туркистон
иқтисодий – ижтимоий ҳаётида тутган ўрни . Tar. fan. Nom. diss. T.: 2010.
7. Исмоилова Ж. XIX аср охири – XX аср бошларида Тошкентнинг ”янги
шаҳар” қисми тарихи. – Тошкент: Фан ва технология, 2004.
8. Раупов Х.Р., Бердиев Н.О. XIX аср охири – XX аср бошларида
Туркистонда саноат кончилиги тарихидан // Ўрта Осиёда кон-
металлургия тарихи: ўтмиши ва бугуни. – (Республика илмий-амалий
анжумани материаллари). Навоий, 2007.
35

9. Ўзбекистоннинг янги тарихи. Туркистон чор Россияси
мустамлакачилиги даврида / Тузувчилар: Ҳ.Содиқов, Р.Шамсутдинов,
П.Равшанов ва бошқ. – Тошкент: Шарқ, 2000.
36

Turkistonda dastlabki temir yo'l qurilishi

Sotib olish