Turkistonda ma'muriy boshqaruv siyosati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	161.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

68 Sotish

Turkistonda ma'muriy boshqaruv siyosati

Sotib olish

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………………2-3
I – BOB. XIX asrning 1860-yillari - 1880-yillarning o‘rtalarida Turkistonda
Rossiya mustamlaka tuzumining qaror topishi
1.1 Turkiston viloyatida harbiy-ma’muriy hokimiyat tizimining yuzaga
kelishi……………………………………………………………………………4-9
1.2 Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning
funksiyalari…………………………………………………………………….10-18
II – BOB. Turkiston general – gubernatorligida mustamlaka tuzumining
mustahkamlanishi va uning o‘ziga xos jihatlari
2.1 Mustamlaka boshqaruv tizimining takomillashtirilishi. Chorizmning ko‘chirish
siyosati…………………………………………………………………………19-26
2.2 Turkiston general – gubernatorligida hokimiyat, politsiya va sud organlari:
ularning jazolash funksiyalarini kengayishi………………………….………...27-
32
III. Xulosa……………………………………………………………………..33-
34
IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik sharoitida va tub islohotlarni amalga
oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma’naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga
xoslikni yaxlit tarzda anglab etgan, erkin demokratik tafakkurga ega bo‘lgan va
mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash
vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda ortmoqda. Jumladan,
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I. A. Karimov ta’kidlab
o‘tganidek, «Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining
xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa, milliy
iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi» 1
. Istiqlol
yillarida O’zbekiston asrlarga teng yo’lni bosib o’tganligi, iqtisodiy, siyosiy va
madaniy taraqqiyotda yangi cho’qqilarni zabt etganligi dunyo hamjamiyati
tomonidan e’tirof etilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Miromonovich Mirziyoevning tashabbusi bilan mamlakatimizning ijtimoiy,
siyosiy va ma’naviy hayotida juda katta o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu hol
O’zbekiston sabot bilan tub islohotlar va yangilanish yo’lidan ildam
borayotganligidan darak beradi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.Mirziyoevning 2017-yil 7-fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 4947-sonli farmoni
qabul qilindi 2
. Bugungi kunda tarix faniga
qo`yilayotgan talablar o`tmishni sinchiklab o`rganish, ularni hal etishga bo`lgan
yondashuvlar va nuqtai-nazarlarni tahlil etib, ulardan bugungi kun uchun zarur
xulosalarni chiqarishni talab etadi. Tarixni o`rganishga bo`lgan munosabatning
turli siyosiy tuzumlar ta`sirida o`zgarib turishi bugungi kun tadqiqotchilari oldiga
uni xolisona tahlil qilish va ob`ektiv ilmiy xulosalar chiqarish kabi katta va
mas`uliyatli vazifa qo`yadi. Bunda eng avvalo ilmiy bilishning asosiy tamoyillari,
1
Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. —Т.: Ўзбекистон. 1997. Б. 140.
2
Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil. 9 fevral soni
2

umumjahon tarix fanining nazariy – kontseptual asoslari, milliy istiqlol mafkurasi
falsafasiga asoslanish muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikka erishgan
respublikamiz milliy madaniyatining tezkorlik bilan rivojlanishi tabiiy ravishda
uning asosiy manbai bo`lmish madaniy merosimizni keng va chuqur hamda ilmiy
asosda izchil o`rganishimizni taqozo etadi. Mavzuning ob’ekti va
predmeti. Turkiston o‘lkasida Rossiya imperiyasining mustamlakachik boshqaruv
tizimi tarixi kurs ishining ob’ekti sifatida belgilangan. Kurs ishining predmetini
Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasining bosib olinishini, Rossiya
imperiyasining o‘lkada mustamlaka boshqaruv tizimining qaror topishi va uning
o‘ziga xos jihatlarining mahalliy xalqlarga o‘tkazgan ta’siri masalalari tashkil
qiladi. Mavzuning maqsad va
vazifalari. Rossiya imperiyasining Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimi
qaror topish tarixi mavzuga oid manbalar va ilmiy adabiyotlar asosida o‘rganish,
tadqiq etish maqsadi qo‘yildi. Ushbu umumiy maqsaddan kelib chiqib, mavzuning
quyidagi vazifalarni hal etish belgilandi: - Rossiya imperiyasining
Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimining qaror topishi va uning mohiyati
tarixi bo‘yicha ilmiy-tarixiy adabiyotlarni tahlil qilish; -Turkiston
o‘lkasiga Rossiya imperiyasining harbiy harakatlarining boshlanishi va uning
sabablari haqidagi ma’lumotlar berish; - Rossiya
imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasining bosib olinishini to‘g‘risida
ma’lumotlarni yoritish; -
Turkiston viloyatida harbiy-ma’muriy hokimiyat tizimining yuzaga kelishi
jarayoni yoritish;
- Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning
funksiyalari ochib berish;
- Mustamlaka boshqaruv tizimining takomillashtirilishi.
CHorizmning ko‘chirish siyosati va uning o‘lka xalqlari hayotiga o‘tkazgan ta’siri
yoritishdir. Kurs ishining hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I – BOB. XIX asrning 1860-yillari - 1880-yillarning o‘rtalarida Turkistonda
Rossiya mustamlaka tuzumining qaror topishi
1.1 Turkiston viloyatida harbiy-ma’muriy hokimiyat tizimining yuzaga kelishi
Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatish va
boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan
mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni
ko‘rdilar. CHunki boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo‘lib,
bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch
hisoblangan. Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, Turkiston ma’muriyati
imperiyaning boshqa o‘lkalari boshqaruvidan o‘zining keskin harbiylashgani bilan
alohida ajralib turadi.
Rossiya hukumatining Turkiston o‘lkasi uchun 1865-1916 yillar oralig‘ida
ishlab chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o‘nta qonun loyihalari (1865, 1867,
1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916 yillar) da va ularning
moddalariga adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan
o‘zgarishlarda ana shu holat o‘z aksini topgan. Toshkent shahri bosib olinganidan
so‘ng 1864-1865 yillarda bosib olingan hududlarda Orenburg general-
gubernatorligi tarkibida (1865 y.) harbiy-lashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga
asoslangan Turkiston viloyati tashkil etilib, unga general-mayor M.G.CHernyaev
gubernator etib tayin-lanadi. Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865 yil 6
avgustda “Turkiston viloyatini boshqarish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom” qabul
qilinib, unga muvofiq harbiy va fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo‘lida
bo‘limlarga bo‘linib, ularni bo‘lim boshliqlari boshqargan 1
.
Bo‘lim boshlig‘i bir vaqtning o‘zida bo‘lim
harbiy komendanti ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan
nazorat qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar
1
Тиллабоев С.Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг
иштироки. Тошкент. Фан. 2008., Б . 63
4

bo‘ysungan. SHuningdek, bu “Nizom” ga ko‘ra, Turkiston viloyati gubernatori,
“biy, oqsaqol, rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan
lavozimiga tasdiqlash, bo‘shatish, almashtirish vakolatiga ega bo‘lgan” 1
. Mahalliy
aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari joylarda tinchlikni
saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o‘rmon, suv inshootlarini qo‘riqlash,
o‘troq va ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi janjallarni hal qilish, aholiga soliq va
majburiyatlarni belgilash, ularni o‘z vaqtida va o‘z miqdorida to‘lashni nazorat
qilish, nazorat natijalarini bo‘lim boshlig‘iga etkazishdan iborat bo‘lgan.
Mahalliy aholining o‘troq hayot kechiruvchi qismida sud ishlari
bo‘yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan tasdiqlanishi
lozim bo‘lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator o‘zgartirish
huquqiga ega bo‘lgan. Ko‘chmanchi aholining biy sudlari mahalliy aholi
boshqaruvchilarining ruxsati bilan o‘tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat qoidalari
asosida ko‘rilgan 2
. 1865 yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni
bilan Orenburg va G‘arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston
viloyati turmush tarzi va umumiy ahvolini o‘rganish uchun “Dasht komissiyasi”
tuzilib, O‘rta Osiyoga jo‘natiladi. Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan
hududlardagi sharoitni o‘rganish hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom
tuzish uchun ma’lumotlar to‘plashdan iborat edi. Komissiya o‘z ish jarayonida
bosib olingan erlardan quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni
belgilab bergan edi: 1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir
qo‘lda to‘plagan holda o‘lkani boshqarish.
2. Siyosiy hokimiyatga ega bo‘lmagan barcha ichki
ishlarni boshqarishni erli aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib,
mahalliy aholi qo‘liga topshirish.
3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida
mavjud bo‘lgan davlat manfaatlariga ziyon etkazuvchi barcha narsalarni butunlay
tugatish. 4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib
1
Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. - Т.: 2002., - Б .224
2
Мусаев Н. Туркистонда саноат ишлаб чиқаришининг вужудга келиши ва ривожланиши тарихидан (ХIХ
асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошлари). – Тошкент, Молия-иқтисод, 2011., Б. 45
5

qo‘yish. Ko‘rinib turibdiki, “Dasht komissiyasi” ning asosiy vazifasi
mustamlakachilikka asoslangan o‘lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga
qaratilgan edi. Bu “Komissiya” tomonidan ishlab chiqilgan “Ettisuv va Sirdaryo
viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi” bo‘yicha Vazirlar Mahkamasi
qabul qilgan qarorda quyidagilar qayd etilgan edi:
1. Loyihada ko‘rsatilgan hududlarda
Ettisuv va Sirdaryo viloyatlari tarkibida Turkiston general-gubernatorligi tashkil
etilsin. 2. General-gubernatorga o‘lkani
boshqarish uchun loyihada nazarda tutilgan shtatlardan kelib chiqqan holda,
boshqarish uchun amaldorlar olishga imkoniyat berilsin.
3. General-gubernatorga
loyihada ko‘rsatilgan erlarda, o‘lkadagi mahalliy sharoit, tuzem (mahalliy)
xalqlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda so‘nggi marta qonuniy tartibda ko‘rib
chiqish va qabul qilish uchun uning qismlari bo‘yicha va yaxlit holda o‘zining
xulosasini berish topshirilsin. Ungacha loyihada ko‘rsatilgan holatlarni asos
sifatida qabul qilib, o‘lka tuzilishi uchun favqulodda muhim va foydali deb
hisoblangan hamma choralarni ko‘rish topshirilsin. Tadqiqotlarga ko‘ra, Turkiston
viloyatining Orenburg general-gubernatorligi tarkibida bo‘lishi vaqt o‘tishi bilan
turli muammolarni keltirib chiqargan edi. SHuning uchun ham Turkiston
viloyatining uzoqda joylashganligi, viloyat ma’muriyati vakillari sonining
kamchiligi general-gubernatorlik bilan bog‘lanishga, uning ko‘rsatmalarini o‘z
vaqtida bajarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari
o‘rtasida Turkiston viloyatini Orenburg general - gebernatorligidan alohida ajratish
masalasini kun tartibiga qo‘ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi
bo‘yicha tayyorlangan “Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama
qilinib, unda Orenburg general - gubernatorligidan alohida bo‘lgan Turkiston
general-gubernatorligini tashkil qilish to‘g‘risidagi qaror qabul qilinadi.
1867 yil 11 aprelda
Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy
Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general-
6

gubernatorligi tashkil etilganligi to‘g‘risida farmon e’lon qilinadi. Birinchi general-
gubernator qilib fon Kaufman tayinlanadi. Yangi tashkil etilgan ushbu ma’muriy
birlik dastavval 2 ta – Sirdaryo va Ettisuv viloyatlarini o‘z ichiga olgan edi. Arxiv
manbalarining ma’lumot berishicha, chor hukumatining 1867 yilgi manifestiga
ko‘ra, Kaufmanga “o‘lkani 18 boshqarish uchun kerakli va zarur deb hisoblangan
barcha tadbirlarni mahalliy sharoitdan kelib chiqqan holda mustaqil ravishda
amalga oshirish huquqi berilib, siyosiy, chegaraviy va savdo ishlarini hal qilish,
qo‘shni mamlakatlarga ularning Rossiya bilan o‘zaro aloqalariga tegishli
muzokaralar olib borish va bitimlar imzolash, o‘zaro kelishuvga erishish va
qarorlar qabul qilish uchun ishonchli vakillarni jo‘natishda cheklanmagan
vakolatlar berildi”. 1867 yilgi “Nizom” loyihasida Turkiston o‘lkasining Rossiya
harbiy vazirligi tarkibida bo‘lishi, o‘lka harbiy hokimiyat orqali boshqarilishi,
general-gubernator o‘lkada joylashgan qo‘shinga qo‘mondonlik qilishi,
boshqaruvning quyi bo‘g‘iniga erlik aholi vakillari saylov orqali saylanishi, o‘lka
boshqaruvini Rossiya imperiyasidagi mavjud boshqaruv tizimiga yaqinlashtirib,
keyinchalik o‘lkani imperiyaning ajralmas bir qismiga aylantirish, o‘lkaning
ma’muriy – hududiy bo‘linishida esa imperiyaning siyosiy, iqtisodiy va strategik
maqsadlaridan kelib chiqib ish tutilishi ko‘rsatib o‘tilgan.
Tadqiqotchilarning (S.Tillaboev) ta’kidlashicha, Rossiya
imperiyasi O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida o‘z hukmronligini saqlab
qolish va uni mustahkamlashni birinchi darajali vazifa hisoblangani uchun ham
boshqaruv sohasida dastlab katta o‘zgarishlarni amalga oshirmagan. Yuqori
organlar nazoratida bo‘lgan quyi boshqaruv organlari, soliq tizimi saqlab qolingan.
Quyi boshqaruvning dastlab saqlanib qolinishiga asosiy sabab mahalliy aholining
ichki hayotiga dastlabki davrda keskin aralashish va aholining turmush tarziga
katta o‘zgarishlar kiritish salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin edi. Undan
tashqari, yangi bosib olingan erlarda hali qarshilik va norozilik harakatlari davom
etayotganligi, boshqaruv tizimida faoliyat olib borayotgan o‘z odamlari
bo‘lmaganligi, mahalliy sharoitni to‘liq bilmaslik kabilar ham an’anaviy boshqaruv
tizimini ma’lum muddat saqlab qolishga majbur qilgan.
7

1868 yilda imperiya Ministrlar Kengashi tomonidan
Turkiston general-gubernatoriga ikki yil ichida yangi “Nizom” loyihasini tayyorlab
taqdim qilinishi to‘g‘risida ko‘rsatma beriladi. 1871 yilda fon Kaufman
rahbarligida Turkiston o‘lkasini boshqarish to‘g‘risida “Nizom” loyihasi
tayyorlanib taqdim etilsada, 19 muhokamada tasdiqlanmay qaytariladi. Ushbu
loyiha 1873 yilda qayta ishlanib, ikkinchi marotaba Ministrlar kengashiga
jo‘natiladi. Ammo, bu safar ham “Nizom” loyihasida kamchiliklar mavjud bo‘lib,
“qoniqarsiz, er masalasi tartiblari esa siyosiy jihatdan xavfli” bo‘lganligi tufayli
1874 yilda tasdiqlanmay, qaytariladi. Ammo, shunga qaramasdan ushbu “Nizom”
loyihasidagi tartiblar 1876 yilda yangi tashkil etilgan Farg‘ona viloyatiga joriy
etiladi 1
. 1882 yil 8 mayda imperatorning
Turkiston general-gubernatorligini taftish qilish to‘g‘risidagi farmoni e’lon
qilinadi. Taftish ishlariga rais qilib “Dasht komissiyasi”ning sobiq raisi, maxfiy
maslahatchi F.K.Girs tayinlandi. 1883 yilda Girs taftish ishlarini tugallab,
imperatorga general-gubernatorlik va unga qarashli tashkilotlarning ahvoli
to‘g‘risidagi hisobotni, “O‘lkani boshqarish to‘g‘risidagi nizom loyihasi”ni qo‘shib
taqdim etdi. 1884 yil 21 yanvarda imperator Aleksandr III ning ko‘rsatmasi bilan
Davlat Kengashi a’zosi, general-ad’yutant, graf N.Ignatev raisligida “Turkiston
o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi nizomning qayta ishlangan so‘nggi loyihasini
ishlab chiqish” bo‘yicha komissiya tashkil qilinadi. CHorizmning oliy doiralari
tomonidan tuzilgan ushbu komissiyaning asosiy vazifasi – “O‘lkani Rossiyaga
qat’iy qaram qilib qo‘yish maqsadlari va uni boshqarishda xarajatlarni kamaytirish,
daromadlarni esa oshirishga, shuning bilan birga, fuqarolarni boshqarish
talablariga va joylarning shart-sharoitlariga to‘g‘ri keladigan nizom” tuzilishini
amalga oshirishdan iborat edi 2
. Rossiya
imperatori tomonidan “Turkiston o‘lkasini booshqarish to‘g‘risidagi Nizom” 1886
yil 12 iyunda tasdiqlangan bo‘lsada, ma’muriy tizim bo‘yicha e’tirozlar davom
etdi. Ammo, iperator Turkiston o‘lkasida sobiq general-gubernatorlik
1
Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002. Б.57.
2
Баҳодир Эшов, «Ўзбекистонда давлат ва мақаллий бошқарув тарихи». – Т.: «Янги аср авлоди», 2012, Б.
127.
8

boshqaruvining asosiy tamoyillarini saqlab qolgan holda unga ba’zi o‘zgarishlar
kiritdi. Umuman olganda, Turkiston o‘lkasida Rossiya imperiyasi hukmronlik
qilgan yillarda qonun loyihalari doimo to‘ldirilib, o‘zgartirilib turildi. CHunki
podsho Rossiyasining qonun loyihalari Turkistonni Rossiya imperiyasining
markazlashgan boshqaruv tizimiga kiritib, uni rus burjuaziyasi va dvoryan
pomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. Turkiston general-
gubernatorligini boshqarish bo‘yicha dasturiy hujjatlar ishlab chiqishda “harbiy
vaziyat” omili hal qiluvchi bo‘lgan. Bunday hujjatlar chorizmning O‘rta Osiyo
xonliklarining yangidan-yangi hududlarini bosib olishi munosabati bilan vujudga
kelgan va aynan shuning uchun ham doimo “muvaqqat” yoki “vaqtinchalik”
xarakterga ega bo‘lgan. Misol uchun, “Sirdaryo va Ettisuv viloyatlarini boshqarish
to‘g‘risidagi Nizom” (1867 y) “tajriba tariqasida” uch yil muddatga joriy qilingan
bo‘lib, 20 yil davomida amal qilgan. “Zarafshon okrugini boshqarishning
vaqtinchalik qoidalari” (1868 y), “Amudaryo bo‘limini boshqarishning
vaqtinchalik qoidalari” (1874 y) va “Farg‘ona viloyatini boshqarish bo‘yicha
vaqtinchalik Nizom” (1876 y) to‘g‘risida ham shunday deyish mumkin
(N.Abduraximova).
9

1.2 Turkiston general-gubernatorligida hokimiyat tuzilishi va uning
funksiyalari
Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olganidan so‘ng bu
hududlaprda ko‘p asrlardan buyon shakllanib, mavjud bo‘lib kelgan, o‘troq va
ko‘chmanchi aholining diniy hamda mahalliy xususiyatlarini o‘zida aks ettirgan
boshqaruv tizimi o‘rniga imperiya manfaatlariga xizmat qiluvchi boshqaruv
tartiblari o‘rnatiladi. Ma’lumki, 1867 yilda Turkiston general-gubernatorligi tashkil
etilib, uning general-gubernatori o‘z qo‘lida harbiy va fuqarolik hokimiyatini
birlashtirgan. General-gubernator bir vaqtning o‘zida podsho noibi, harbiy okrug
qo‘shinlari qo‘mondoni, Ettisuv kazak qo‘shinlari atamani, bosh mirshab va bosh
prokuror vazifalarini ham o‘tagan.
General-gubernator imperator tomonidan tayinlangan va vazifasidan ozod
etilgan bo‘lib, u harbiy vazirga bo‘ysungan. Turkiston general-gubernatorligi
boshqaruv tizimi markaziy, viloyat, uezd (tuman), uchastka (volost), shahar,
qishloq va ovul boshqaruvi shakllaridan iborat edi. General-gubernatorlik dastlabki
tashkil etilgan paytda ikkita – markazi Toshkent bo‘lgan Sirdaryo va markazi
Verniy (Olmaota) bo‘lgan Ettisuv viloyatlaridan iborat bo‘lgan. Sirdaryo viloyati
hududiga aosan ilgari Turkiston viloyatiga tegishli bo‘lgan erlar va Qo‘qon
xonligining bosib olingan shimoliy hududlari kirgan. Ettisuv viloyati esa
Semipalatinsk viloyatining Sergiopol, Kopal va Alatavsk okrugi hududlari hamda
Turkiston viloyatining bir qismidan iborat hududlarda tashkil etilgan. Sirdaryo
viloyati ma’muriy jihatdan Kazalinsk, Perovsk, Turkiston, CHimkent, Avliyoota,
Toshkent, Xo‘jand, Jizzax uezdlariga bo‘lingan bo‘lsa, Ettisuv viloyati Sergiopol,
Kopal, Verniy, Issiqko‘l va To‘qmoq uezdlariga bo‘lingan. Rossiya hukumati
yangidan bosib olingan erlar hisobiga Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga
10

qo‘shimcha ma’muriy – hududiy birlik tashkil etib borgan.
Jumladan, 1868 yilda Buxoro amirligiga qarashli
bosib olingan erlarda markazi Samarqand bo‘lgan Zarafshon okrugi, Xiva
xonligiga qarashli erlarni bosib olish hisobiga 1874 yilda markazi Petro-
Aleksandrovich (To‘rtko‘l) bo‘lgan Amudaryo bo‘limi, 1876 yilda Qo‘qon xonligi
hududlarida markazi Yangi Marg‘ilon (Skobelev, Farg‘ona) bo‘lgan Farg‘ona
viloyati tashkil etilgan edi 1
. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkiston
general-gubernatorligi ma’muriy-hududiy jihatdan Sirdaryo, Ettisuv, Samarqand,
Farg‘ona va Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyatlari hamda Amudaryo bo‘limidan iborat
edi. Viloyatlar uezdlarga bo‘lingan bo‘lib, ular quyidagilar edi: Sirdaryo viloyati –
Avliyoota, Kazalinsk, Qurama, Perovsk, Turkiston, CHimkent; Toshkent shahri
markaz sifatida general-gubernatorga bo‘ysungan; Amudaryo bo‘limi ham
Sirdaryo tarkibida bo‘lgan; Ettisuv viloyati – Verniy, Kopal, Jarkent, Lepsin,
Pishpek, Prjevalsk, To‘qmoq; Farg‘ona viloyati – Andijon, Qo‘qon, Marg‘ilon,
Namangan, O‘sh, CHust va CHimyon; Samarqand viloyati – Samarqand,
Kattaqo‘rg‘on, Xo‘jand va Jizzax; Kaspiyorti (Zakaspiy) viloyati – Mang‘ishloq,
Krasnovodsk, Ashxobod, Tajan va Marv uezdlari 2
.
Turkistonda amalga oshirgan hukmronlik
boshqaruv tizimi quyida ilova qilinayotgan maxsus jadvalda o`z ifodasini topgan.
Viloyatlar boshqaruvi harbiy gubernator va viloyat boshqarmasi tomonidan amalga
oshirib borilgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, harbiy gubernator harbiy va harbiy
fuqarolik xususiyatiga ega bo‘lgan. Harbiy gubernator qoshida amaldorlar va
viloyat boshqarmasi mavjud bo‘lib, viloyat boshqarmasiga harbiy gubernatorning
yordamchisi raislik qilgan. Bu yordamchi harbiy gubernator bilan kelishilgan holda
imperator yorlig‘i bilan vazifasiga tayinlangan va ozod etilgan. Harbiy gubernator
bo‘lmagan paytlarda uning vazifasini yordamchisi bajargan. Viloyat boshqarmasi
uchta bo‘lim – farmon beruvchi, xo‘jalik va sud bo‘limlaridan iborat bo‘lgan.
1
Баҳодир Эшов, «Ўзбекистонда давлат ва мақаллий бошқарув тарихи». – Т.: «Янги аср авлоди», 2012, Б.
418.
2
Akbarov Q, Hamraqulov S, Abdullayev R, Karimov E, Xoldarov A. O’zbekiston tarixi. Toshkent., “Adabiyot
uchqunlari”, 2018. B. 224.
11

Bo‘lim boshliqlari general-gubernator tomonidan tayinlangan hamda vazifasidan
ozod etilgan. Uezdlarni uezd boshliqlari idora qilgan. Ular
general-gubernator tavsiyasiga binoan oliy yorliq bilan vazifasiga tayinlangan va
ozod etilgan. Uezd boshliqlari ma’muriy va politsiya vazifasini bajargan hamda
qonunlar ijrosi ustidan nazorat qilgan. Mahalliy boshqaruv ko‘chmanchi aholini
boshqarish va o‘troq aholini boshqarishga bo‘lingan. Har bir uezddagi
ko‘chmanchi aholi viloyatlarga, volostlar esa ovullarga bo‘lingan. Volost
(bo‘lis)lar – volost boshqaruv-chilari, ovullar esa oqsoqollar tomonidan
boshqarilgan. Viloyat
boshqaruvchilari va unga nomzodlar harbiy gubernator tomonidan, ovul oqsoqoli
va unga nomzodlar uezd boshlig‘i tomonidan tayinlangan. Volost boshlig‘i
politsiya va ma’muriy hokimiyatni amalga oshirgan. O‘troq aholini boshqarish
qishloqlarda ma’muriy va politsiya vakolatlariga ega bo‘lgan oqsoqollar
tomonidan amalga oshirilgan. O‘troq aholi uezdlarda volostlarga, volostlar esa
qishloq jamoalari (oqsaqolliklar)ga bo‘lingan. 1886 yilgi “Nizom” ga ko‘ra,
Turkiston o‘lkasini boshqarish quyidagicha bo‘lingan:
1. Bosh boshqarma.
2. Turli tarmoqlarning alohida qismlarini boshqarish.
3. Mahalliy ma’muriy boshqaruv: viloyat – uezd –volost – qishloq.
4. Sud boshqaruvi. Turkiston general-gubernatori huzurida Kengash, maxsus
topshiriqlarni bajarish uchun amaldorlar, tarjimon va devonxona mavjud bo‘lgan.
Kengash vakolatlariga barcha qonunchilik masalalari, general-gubernator
topshirgan vazifalarni ko‘rib chiqish kirgan. Ammo u, o‘lkani umumiy boshqarish
bo‘yicha maslahat ovoziga ega bo‘lgan. Uezd boshqaruvi bo‘yicha Amudaryo
bo‘limi alohida maqomga ega bo‘lgan. Amudaryo bo‘limi boshlig‘i uezd boshlig‘i
maqomiga ega bo‘lib, ma’muriy va politsiya boshqaruvi uning ixtiyorida bo‘lgan.
Bo‘lim boshlig‘i huzurida yordamchi va devonxona mavjud bo‘lgan. Volost
boshliqlari va ularning yordamchilari aholi tomonidan uch yilga saylangan hamda
harbiy gubernator tomonidan tasdiqlangan. Volost boshqaruvchilari sud hukmlarini
ijro etgan, aholining kelib-ketishini nazorat qilgan hamda soliqlarning o‘z vaqtida
12

yig‘ilishini ta’minlagan.
1867 yilgi “Muvaqqat Nizom” ga ko‘ra, Turkiston o‘lkasining sud va
politsiya tizimi – harbiy sud, imperiyaning umumiy qonunlari asosida sud va xalq
sudidan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 1886 yilgi “Nizom” ga ko‘ra, ularga o‘zgartirishlar
kiritilib, quyidagicha bo‘lgan: sudlov palatasi, okrug sudlari, qo‘shimcha mirovoy
(sulhparvar) sudyalar, faxriy mirovoy sudyalar. Mahalliy aholining sudlari alohida
tartibga asosan tuzilib, xalq sudlari deb nomlangan. Xalq sudlari alohida rus
sudlariga tegishli ishlardan tashqari sodir etilgan ishlarni, biror xalq sudiga tegishli
bo‘lgan hamda rus hujjatlari asosida bo‘lmagan fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqqan.
Xalq sudlari – xalq tomonidan saylanib qo‘yilgan biylar tomonidan amalga
oshirilgan. Ular harbiy gubernator tomonidan tasdiqlangan. O‘troq aholi uchun
qozi sudlari amal qilgan bo‘lib, ular aholi tomonidan saylangan hamda harbiy
gubernator tomonidan tasdiqlangan. Turkiston o‘lkasida viloyat va uezd (tuman)
boshqarmalari shaharlarda joylashgan. Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Andijon,
Marg‘ilon, Namangan, Ashxobod, CHimkent, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on kabilar
mavqega ega bo‘lgan asosiy shaharlar edi. SHaharlar ichida general-
gubernatorlikning siyosiy, ma’muriy va madaniy markazi bo‘lgan Toshkent
shahriga alohida e’tibor berilgan. Xususan, 1865 yilda general – mayor
Romanovskiy rus zobitlari va amaldorlari uchun shaharning sharqiy qismidan
joyni tanladi va qisqa muddat (1866-1868 yy.) rus aholisi yashaydigan “Yangi
shahar” barpo etildi. 1868 yil 27 fevralda Toshkentning “Yangi shahar” qismida
harbiy – xalq boshqarmasi tuzilib, statistik maslahatchi Rossitskiy uning boshlig‘i
etib tayinlandi. Ushbu boshqarmaning dastlabki qaroriga ko‘ra Toshkentning
“Yangi” qismida quyidagi ishlarni amalga oshirish ko‘zda tutildi:
1. Reja tuzish, uy qurishga er ajratish,
ko‘cha va maydonlar barpo etish. 2. Soliqlar va turli tushumlarni tartibga
keltirish hamda undirish, shuningdek, shaharning daromad va xarajatlar smetasini
tuzish. 3. SHahar irrigatsiya tizimi va
obodonchiligini boshqarish. Ma’lumki, 1870 yilda Rossiyaning ichki
guberniyalarida “Shahar nizomi” qo‘llanila boshlangan edi. Sirdaryo viloyati
13

boshqarmasining umumiy rayosati 1872 yilda Toshkentda ham ushbu nizomni
qo‘llash masalasini ko‘tarib chiqdi. Shunga ko‘ra, “Shahar nizomi” ni mustamlaka
boshqaruv ma’muriyati manfaatlariga mos ravishda o‘zgartirish, qo‘shimchalar
kiritish asosida Toshkentda joriy etish uchun loyiha tayyorlandi. Ushbu loyiha
maxsus komissiya tomonidan atroflicha muhokama etilgan bo‘lsa-da, bu masala
1877 yildagina hal bo‘ldi. Ta’kidlash lozimki, Rossiya imperiyasida shaharga oid
ikkita nizom (1870, 1892) qabul qilingan bo‘lib, ular Turkiston o‘lkasining
Toshkent va Verniy (Almati) shaharlaridagina qo‘llanilib, boshqa shaharlarga joriy
etilmagan. 1877 yilda Toshkent shahar Dumasi tashkil etilib, Sirdaryo harbiy
gubernatori boshchiligida maxsus hay’at tuziladi. Hayo’at saylovchilar ro‘yxatini
tuzish, shahar jamoatchilik boshqaruviga saylov o‘tkazish bo‘yicha ish olib bordi.
Saylovda 25 yoshga
to‘lgan, shaharda ko‘chmas mulki bo‘lgan rus fuqarolari, savdo va kosibchilik
guvohnomalari bo‘yicha shahar solig‘ini to‘laydigan, qarzlari bo‘lmagan va
sudlanmagan shaxslar ishtirok etishlari mumkin bo‘lgan. Dumada ovoz beruvchilar
soni 72 kishidan oshmasligi kerak edi 1
. Ularning uchdan bir qismi mahalliy aholi,
qolgani esa “Yangi shahar”da istiqomat qiluvchi aholi vakillari bo‘lishi shart edi.
Saylovlar to‘rt yilda bir marta bo‘lib o‘tgan va unda asosan savdogarlar, yirik
sanoat korxonalari hamda uy egalari ishtirok etgan. Tadqiqotchilarning fikricha,
yangi tashkil etilgan Duma birinchidan, shaharni mustamlakachilar qo‘lida saqlab
turishni, ikkinchidan, Dumaga saylangan mahalliy aholi vakillarini hokimiyat
tayanchiga aylantirishni maqsad qilib qo‘ygan edi. General – gubernator
tomonidan tayinlangan Toshkent shahri boshlig‘i bir vaqtning o‘zida Duma raisi va
shahar hokimi (hokim to‘ra) vazifalarini ham bajargan. SHahar hokimi vazifasini
turli yillarda quyidagi shahar boshliqlari bajarganlar:
1. V.Yu.Medinskiy – 1874-
1877. 2. E.T.Pukalov – 1877-1883.
3. S.R.Putinsev – 1884-1890.
4. A.T.Tveritinov – 1891-1898.
1
Саидаҳмедов И . Давлат ва ҳуқуқ тарихи ..., - Б .199.
14

5. I.A.Ladijenskiy – 1898-1901.
6.V.F.Kiselyov – 1901-1904.
7.V.N.Ribushin – 1904-1905.
8.S.R.Putinsev – 1905-1907.
9. N.G.Mallitskiy – 1907-1917.
Turkistondagi mustamlaka boshqaruvi 1898 yilgacha “harbiy-xalq
boshqaruvi”, undan keyin esa “ma’muriy politsiya boshqaruvi” deb atalgan bo‘lsa
ham uning mohiyati mazmunan o‘zgarmagan. Barcha vakolatlar avvalo, genral-
gubernator, qolaversa, u boshchiligidagi rus ma’muriyati qo‘lida to‘plangan bo‘lib,
Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoda o‘zbek davlatchiligi va boshqaruvining barcha
ko‘rinishlarini butunlay yo‘qotish va ruscha idora usulini qat’iy joriy etish
bo‘yicha izchil faoliyat olib bordi. Ma’muriy boshqaruv tizimi ana shu maqsadga
qaratilib, buning uchun barcha choralar ko‘rilgan edi.
Turkiston o‘lkasida 1867 yildan 1917 yilgacha o‘n beshta general –
gubernator hukmronlik qilgan bo‘lib, ular quyidagilar edi:
1. K.P.Kaufman – 1867-1882.
2. M.G. CHernyaev – 1882-1884.
3. N.O. Rozenbax – 1884-1888.
4. A.B.Vrevskiy – 1889-1898.
5. S.M. Duxovskiy – 1898-1901.
6. N.A. Ivanov – 1901-1904.
7. P.N. Tevyashov – 1904-1905.
8. D.I. Subotich – 1906.
9. N.I. Grodekov – 1907-1908.
10. P.I. Mishenko – 1909.
11. A.B. Samsonov – 1909 -1913.
12. Flug, Martson va Erofeevlar – 1913-1916.
13. A.N. Kuropatkin – 1916-1917.
15

CHor Rossiyasi ma’murlari o‘zlarining Turkistondagi mustamlakachilikka
asoslangan maqsadlarini keng qo‘lamda amalga oshirish uchun o‘lkani
ruslashtirish siyosatiga alohida e’tibor berganlar. Ma’lumotlarga ko‘ra,
Turkistonda ochilgan davlat muassasalari, sudlar, banklar va boshqa tashkilotlarda
ish yuritish faqat rus tilida olib borilgan. Mahalliy aholi (asosan boylar,
savdogarlar, qozilar va oqsoqollar) ning bolalarini rus tiliga o‘rgatish uchun rus –
tuzem maktablari ochilgan. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad chorizm
ma’muriyatiga sadoqatli amaldorlarni tayyorlash va kelajakda “siyosiy ahamiyatga
ega bo‘lmagan boshqaruv ishlarigagina mahalliy aholini jalb qilishdan ” iborat edi.
XIX asrning oxirlariga kelib Turkiston general-gubernatorligining umumiy
maydoni 1.738.918 kv.km.ni tashkil etgan.
1897 yilgi birinchi Butunrossiya aholini ro‘yxatga
olishning to‘la bo‘lmagan ma’lumotlariga ko‘ra, Turkiston general-
gubernatorligining beshta viloyati aholisi quyidagicha edi: 1. Kaspiy bo‘yi viloyati
– 383 ming kishi. 2. Samarqand viloyati – 860 ming kishi. 3. Sirdaryo viloyati –
1.478 ming kishi. 4. Farg‘ona viloyati – 1.572 ming kishi. 5. Etttisuv viloyati – 988
ming kishi. Jami – 5.281 ming kishi. Rossiya statistika boshqarmasining 1914
yilda to‘plagan ma’lumotlariga ko‘ra bu ko‘rsatkich 6.492.604 kishidan iborat
bo‘lgan. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Turkiston general-
gubernatorligining uchta viloyati (Samarqand, Sirdaryo va Farg‘ona) da aholi zich
yashagan. Turkiston aholisining umumiy miqdorida o‘zbeklar, qozoqlar, qirg‘izlar,
tojiklar, turkmanlar va qoraqalpoqlar ko‘pchilikni tashkil etgan. O‘lkadagi rus,
ukrain va belorus aholisining soni 1897 yilda 197.240 kishi bo‘lgan bo‘lsa, 1911
yilda ularning soni 406.607 kishiga etgan. Bundan tashqari, Turkiston aholisining
etnik tarkibini tatarlar, boshqirdlar, gruzinlar, armanlar, latishlar, litvaliklar,
polyaklar, qoshg‘arliklar, uyg‘urlar, taranchilar, forslar, hindlar, kurdlar, afg‘onlar
kabilar ham to‘ldirganlar. Turkiston general-gubernatorligining qishloq joylarida
mahalliy aholining 86 foizi, mahalliy bo‘lmagan aholining 17 foizi yashagan
bo‘lsa, shaharlarda mahalliy aholining 14 foizi mahalliy bo‘lmagan aholining esa
83 foizi yashagan. SHahar aholisining ulushi Toshkent, Qo‘qon,
16

Verniy, Andijon, Samarqand, Marg‘ilon kabi yirik savdo-sanoat va ma’muriy-
siyosiy markazlarda nisbatan yuqori bo‘lgan. Turkiston Rossiya tojidagi bebaho
javohir ekanligini qayta-qayta ta’kidlagan chorizm ma’murlari, ko‘rilayotgan
chora-tadbirlar o‘lkada mustahkamlanib olish uchun etarli emasligini bilib, bu erga
Rossiyaning markaziy rayonlaridan “ortiqcha” notinch aholini ko‘chirish siyosatini
olib bordilar. CHorizm turli yo‘llar va vositalar bilan mahalliy xalqlarning erlarini
rus mujiklari foydasiga musodara qilishga urindi. Erga soliqlar miqdorini haddan
tashqari oshirib yuborish ana shunday vositalardan biri bo‘ldi. Natijada aholi o‘z
erlarini sotishga yoki undan butunlay voz kechishga majbur bo‘ldi. Turkiston
general – gubernatorligiga Buxoro amiri va Xiva xoni vassal sifatida
bo‘ysundirilgan. Rossiya imperiyasining Buxoro
amirligi olib borgan bosqinchilik siyosati natijasida 5 marta (1868, 1873, 1885,
1894, 1900) Rossiya – Buxoro shartnomalari imzolangan 1
. Ushbu
shartnomalarning shartlariga ko‘ra podsho Rossiyasiga Buxoro amirligi hududidan
har tomonlama foydalanish imkoniyati berilgan. XIX asrning oxiri va XX asr
boshlarida Buxoro amirligida quyidagi uchta murakkab ijtimoiy va siyosiy
vaziyatning vujudga kelganligiga alohidae’tibor berish lozim: 1.
Buxoro amirligi XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida o‘zining ijtimoiy-siyosiy
ahvoliga ko‘ra o‘ziga xos xususiyatlarga ega edi. 2. XIX
asr II yarmidan boshlab hukm surib kelayotgan Rossiya imperiyasining
hukmronligi amirlikning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotiga kuchli
ta’sir o‘tkazdi. 3.
Amirlik va Rossiya davlatlari o‘rtasida 1868 va 1873 yillarda tuzilgan
shartnomalar bilan Buxoro amirligining davlat mustaqilligiga barham berildi. 1873
yilning 28 sentyabrida Rossiya va Buxoro davlatlari o‘rtasida “Do‘stlik
shartnoma”si tuzildi. Ushbu shartnomada Buxoro va Rossiya davlatlarining
chegaralari belgilanib, quyidagilar alohida qayd etilgan edi: - Rus va Buxoro
kemalarining Amudaryo bo‘yicha harakati aniqlab qo‘yildi 2
. Buxoro amirligining
1
Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002. Б .86
2
O`zbekiston tarixi:o`quv qo`llanma / Shamsutdonov R., Mominov X.; ma`sul muharrir S. Inoyatov. – T.: “Sharq”,
2013. B.339.
17

barcha shahar va qishloqlarida rus savdogarlarining erkin va ochiq faoliyat
ko‘rsatishi, ularning xavfsizligini ta’minlash Buxoro hukumati zimmasiga
yuklatildi. Rus va Buxoro amirligi fuqarolarining Rossiya imperiyasi hamda
Buxoro hududida uy, bog‘, er maydonlarinn sotib olish va sotish huquqlari
belgilandi. Rus fuqarolarining Rossiya hukumati ruxsati bilan Buxoro
amirligi hududida yurishi mumkinligi, Buxoro hukumati Rossiya imperiyasi
hududida jinoyat sodir etganlarni darhol topshirishi qayd etildi. O‘zaro aloqalarni
saqlab turish uchun Buxoro hukumati o‘z vakillarini Toshkentda tayinlashi va uni
mablag‘ bilan ta’minlashi, shuningdek rus hukumati Buxoroda o‘z vakilini
tayinlashi va uni mablag‘ bilan ta’minlab turishi ta’kidlandi. Ushbu shartnomaga
muvofiq Buxoro hududida qul savdosi ta’qiqlab qo‘yildi, xorijdan sotishga olib
kelingan qullar egalaridan tortib olinib, ozod qilinishi belgilab qo‘yildi. Bu
shartgomaning 1888 yil 23 iyunda qabul qilingan Qo‘shimcha qoidalar
Bayonnomasida ko‘rsatilishicha, Rus fuqarolari Buxoro hududida er, uy, bog‘ sotib
olishi Buxoro hududida amal qilingan qonunga ko‘ra, avval Qo‘shbegi tomonidan
so‘ngra Siyosiy agent tomonidan tasdiqlanishi lozim bo‘lgan. Bu akt siyosiy agent
tasdig‘idan so‘nggina kuchga kirgan. CHor hukumati va uning siyosiy agenti
mamlakat ichki ma’muriy boshqaruvi, ma’naviy holati va shu kabilarga
aralashmagan. Amir o‘zbeklarning Mang‘it sulolasiga
mansub bo‘lib, davlat boshqaruvida asosan shu sulolaga tayangan. YUqori
mansablarni asosan shu sulola vakillari egallab kelganlar. Buxoro amirligining
davlat boshqaruvi ikki qismdan iborat bo‘lgan. Birinchisi, amir saroyining xizmati
bo‘lsa, ikkinchisi bevosita davlat boshqaruvi qisoblangan. Ma’muriy boshqaruvni
maxsus tashkil etilgan quyidagi to‘rtta markaziy organ amalga oshirgan: davlat
devonxonasi, moliya-soliq organi, diniy sud organi va nazorat organi. Davlat
devonxonasi boshqaruv organi sifatida amaldorlar tarkibini to‘ldirish, ularni
almashtirish, Rossiya siyosiy agenti va maxalliy (joylardagi) amaldorlar bilan
yozishmalar olib borish, chet el maxsulotlaridan soliq yig‘ish ishlarini boshqarish
bilan shug‘ullangan. Devonxonani mamlakatning bosh vaziri
Qo‘shbegi boshqargan. Amir mamlakatda bo‘lmagan paytlarda davlat boshqaruvi
18

uning qo‘lida bo‘lgan. Amirlik 27 ta beklikdan iborat bo‘lib, ular orasida Qarshi
bekligi taxt vorisi va Buxoro bekligi Qo‘shbegining o‘zi tomonidan boshqargan.
Qolgan bekliklarni esa bevosita amir tomonidan tayinlanadigan va lavozimidan
ozod qilinadigan beklar boshqargan.
2.1 Mustamlaka boshqaruv tizimining takomillashtirilishi. Chorizmning
ko‘chirish siyosati
XIX asrning 60-80-yillari o‘rtalarida yuzaga kelgan Turkistonni mustamlaka
sifatida ekspluatatsiya qilishning shakl va usullari to‘g‘risidagi qarama-qarshi
tasavvurlar o‘lka ma’muriyatining siyosatiga, eng avvalo, u tayyorlagan
Turkistonni boshqarish to‘g‘risidagi yangi qonun loyihasiga ta’sir qildi. Rossiya
byurokratik apparatining tarkibiy qismi hisoblangan K.P.Kaufman boshchiligidagi
“harbiy xalq” boshqaruvi bu loyihadagi oliy feodal-monarxik tabaqalarning
manfaatlarini jon-dildan qo‘llab-quvvatlar edi 1
.
Boshqa tomondan, kundalik amaliyot mustamlaka hokimiyatini
ekspluatatsiya qutilishning noiqtisodiy usullari Turkistonning chor g‘aznasiga
daromad berishi darajasining jadal o‘sishiga olib kelmasligiga ishontirdi. SHu bois,
ular o‘z loyihalarida islohotlarni sekin-asta va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish
yulidan borishni taklif qildilar. Bu islohotlar er-suv munosabatlarini, aholiga soliq
solish tizimini qayta ko‘rish, sanoat va temir yo‘l qurilishiga davlat mablag‘ini jalb
qilish va shu kabilarni nazarda tutardi. Umuman olganda, mahalliy ma’murlar
dasturi chor xukumatining XIX asr oxiridagi Rossiyaning markaziy mintaqalarini
jadal sur’atlarda sanoatlashtirish va ixtisoslashtirishga qaratilgan umumiy yo‘lidan
chetga chiqardi 2
.
Biroq, ijtimoiy-iqtisodiy o‘ziga xosliklar va harbiy-siyosiy vaziyatdan kelib
chiqib tayyorlangan bu dastur katta sarf-xarajatlarni talab qilardi. Rossiyaning
iqtisodiy ahvoli va moliyaviy imkoniyatlari mustamlaka ma’muriyatining
byudjetini qat’iy chegaraga soldiki, buning natijasida, olib borilayotgan siyosat
1
Тиллабоев С - Россия имперясининг Туркистонда маъмурий / ҳудудий бошқарув соҳасидаги сиёсатининг
баъзи хусусиятлари // Ўзбекистон тарихи – 22250 №50 – B. 258.
2
Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. - Т.: 2002. – B . 173
19

darhol yoki tez orada samara berishi mumkin emasdi. SHu bois Rossiyaning oliy
byurokratik hokimiyati K.P.Kaufman yo‘liga ishonchsizlik bildirdi va uning 1871
hamda 1873 yillarda taqdim etgan Turkistonni boshqarish to‘g‘risidagi nizom
loyihalarini rad qildi. Loyihaning etarli darajada puxta o‘ylanmaganligi haqidagi
fikr-mulohazalar bunga bahona bo‘ldi. Vazirlar Kaufmanni byurokratik
radikalizmda, ya’ni muhim davlat vazifalarini bajarishga volyuntaristik
munosabatda bo‘lishda aybladilar. Rossiya vazirliklari tomonidan Turkistonni
boshqarish masalalari yuzasidan juda ko‘p ta’nali gaplar aytildi. CHunonchi,
Adliya vazirligi “tub aholining barcha huquqlarini rus fuqarolariniki singari
batafsil sanab o‘tirish”ni ortiqcha deb hisobladi va tub aholiga “qonunlarda
belgilangan qishloq va shahar obivatellari huquqlari”ni berish bilan
chegaralanishni tavsiya qildi. “O‘z turmush sharoitiga
ko‘ra, imperiyaning past tabaqasiga yaqinroq bo‘lgan qishloq aholisi” huquqlariga
kelganda ularni kengaytirishdan tiyilish tavsiya qilinib, ular “rus fuqarolariga
o‘xshash biron-bir maxsus huquqlarga ega bo‘lmasligi lozimligi” uqtirildi. SHu
bilan birga, dasturda tub aholining ichki turmushiga tegishli bo‘limlarni (85-
modda) kuchaytirish va “e’tiqod erkinligi”, “shaxsiy, uy va jamoat hayoti
o‘zgarmay qoldirilishi”ning ijobiy ahamiyatini ajratib ko‘rsatish, ularni mavjud
urf-odatlarga muvofiq merosiy, mulkiy va shartnomaviy huquqlarini batafsil bayon
etish yo‘li bilan kengaytirish taklif qilindi 1
. Ichki ishlar vazirligi o‘z navbatida
Turkiston shaharlarining barcha fuqarolariga “shahar obivatellari huquqlari”ni
berish niyatini tanqid qildi va bunday huquqni faqat SHarqning tarixiy yuzaga
kelgan yirik savdo markazlari bo‘lgan Toshkent, Qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon,
Namangan va Samarqand shaharlarining fuqarolarigina olishlari mumkinligini
uqtirdi. “Uezd mahkamalari, mansabdor shaxslar va qo‘shinning katta qismi
jamlangan” Xo‘jand, CHimkent, Avliyoota, Kattaqo‘rg‘on va Turkiston
shaharlarining fuqarolariga ham shunday huquqlarni berish mumkinligi ko‘rsatildi.
SHuningdek, “ruslar ko‘chirib keltirilgan” va “ruslar savdo qiladigan” aholi
1
Урақов. Д - Туркистон генерал-губернаторлигининг қўшни давлатлар билан сиёсий ва иқтисодий
алоқалари., Toshkent ., 2021., - B . 63.
20

punktlari fuqarolariga ham shunday huquqlar berilishi mumkinligi aytildi.
Turkiston o‘lkasida er-suv inshootlari qurilishi masalalari Adliya vazirligi
tomonidan, ayniqsa, qattiq tanqid qilindi. 1873 yil loyihasiga muvofiq amlok
erlarini ularda amalda ishlagan dehqonlarga berish va ushbu tartibni keyinchalik
vaqf va mulk er egaligiga ham joriy qilish rejalashtirilgan edi. Adliya vazirligi
“bunday qurilishning asosiy negizlari Rossiyada amalga oshirilgan va amalga
oshirilayotgan butun er-suv islohotining umumiy xarakteriga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
xilof” ekanligini loyihaning 204-moddasi er egasiga o‘z erida etishtirilgan hamma
narsaga va uning chegarasida joylashgan suvga egalik qilish huquqini beruvchi
mulk huquq to‘g‘risidagi asosiy qonunlardan biriga xilofligini; loyihada
ko‘rsatilgan “davlatning sug‘orish kanallari, soylar va daryolardagi suvdan
foydalanishni mavjud urf-odatlarga ko‘ra amalga oshirish sharti bilan egalik qilish
huquqi mutlaqo soxta” ekanligini qayd etadi.
Vazirlik aholiga suvdan “general-gubernator
tomonidan tasdiqlangan qoidalarga ko‘ra emas, mavjud urf-odatlarga ko‘ra
foydalanish huquqi”ni berishni taklif qiladi va “aks holda bu huquq xech qanday
amaliy ahamiyatga ega bo‘lmasligi”ni uqtirib o‘tadi. “Hozirgi paytda mulk
huquqiga ega bo‘lgan” erlarni rejada ko‘rsatilgani kabi “foydalanish huquqi bilan
berilgan davlat erlari”ga aylantirish, Ichki ishlar vazirligining fikricha, yo
loyihaning ushbu bo‘limi Rossiyaning o‘zidagi er-suv kurilishi asoslariga muvofiq
holatga keltirilishi, yoki umuman “imperiya tub qonunlarining o‘zgartirilishi”ga
olib kelardi. Hukmron doiralarning jiddiy tanqid va
ogoxlantirishlariga qaramay, Kaufman, o‘ziga berilgan “o‘lka ustidan boshqaruvni
mahalliy sharoitga muvofiq o‘zgartirish” huquqidan foydalanib, er-suv masalasi
bo‘yicha qator tadbirlarni amalga oshirdi. Jumladan, uning farmoyishlariga
muvofiq mulk erlari g‘azna hisobiga qisman tortib olindi va mulkdorlarning
imtiyozlari bekor qilindi, ularning erlari amlok erlari qatori soliqqa tortildi, er-suv
bilan bog‘liq nizolar bo‘lgan takdirda nizo chikdan paytdagi “erga egalik holati”ni
hisobga olish zarurligi ko‘rsatildi hamda murakkab ishlarni xalq sudlarida hal
qilishda ushbu omil hal qiluvchi rol o‘ynashi uqtirildi va xk. Vaqf er egaligi tizimi
21

ildiziga bolta urildi, ularning eng yiriklari va nufuzlilari tugatildi, o‘rta va
maydalarining huquqlari qat’iy cheklandi.
Mustamlaka ma’muriyatining bunday radikal xatti-
harakatlariga turtki bergan siyosiy sabablar aniq ko‘rinib turardi. Bular aholi
zodagon qatlamining moddiy negizi, ularning jamiyatdagi avvalgi ijtimoiy-siyosiy
roliga putur etkazish va Kaufman dalolat berishicha, “tub aholining eng xavfli
qismini vaqf va mulk erlarini o‘z qo‘lida jamlagan rus ma’muriyatiga bevosita
qaram qilib qo‘yish”dan iborat edi. Mulk va vaqf egalarining erga egalik qilish
huquqlari taftishdan o‘tkazildi, aksar hujjatlar “noqonuniy” deb topildi, erlar davlat
hisobiga o‘tkazildi, machit, madrasa, maktablarning binolari ombor, turma,
kasalxonalar ixtiyoriga berildi. Loyihalarning markaz tomonidan
rasmiy tanishuvi “do‘stona” ruhda bo‘lib, faqat “oliy” doiralarning Turkiston
“qurilishi”ga nisbatan turli nuqtai nazarini ifodalardi. Amalda esa hamma Kaufman
podshodan olgan “chegarasiz vakolatlar” unga ko‘ngliga kelgan ishini qilish
imkonini berishini yaxshi bilardi. U xuddi shunday ish tutadi va bu haqda o‘z
hisobotida ma’lum qiladi: “Zarafshon okrugi va Amudaryo bo‘limidagi vaqf er
egaligi shu ma’noda tartibga solindiki... umumiy soliq to‘lash holatiga
bo‘ysundirildi, avvalgi egalariga mutlaqo aloqasi yuk va ularga g‘aznadan pul
beriladi”. Fargona viloyatida ham ahvol shunday edi. 1880 yilda maxsus “Jamoat,
soliqqa tortish va er-suv qurilishi to‘g‘risidagi majmua” e’lon qilindi, u
chegaralash ishlarini amalga oshirish, vaqf erlari hisobi bo‘yicha maxsus
vedomostlar tuzish, ularning hajmlarini belgilash, egalarining machit, madrasa,
maktablarga harajatlarini tayinlash, musodara qlingan erlarni ijara savdosiga
qo‘yish imkonini berardi.
Kaufmanning bunday “o‘zboshimchaliklari” taftishchi Girsning
hisobotida Kaufman “amal qilishi lozim bo‘lgan asoslardan jiddiy chekindi” va
“O‘rta Osiyo o‘lkasini boshqarish uchun 1867 yilda ko‘rsatilgan eng asosiy
boshlanmalarni kshp jihatdan o‘zgartirdi” deb qayd etishiga sabab bo‘ldi.
Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan rahbarlar o‘rtasidagi bu yozishmalar
xiyla uzoq davom etdi. Mahalliy ma’muriyat o‘lkada zudlik bilan iqtisodiy
22

islohotlar o‘tkazilishini talab qildi, ularni keyinga surish “davlat g‘aznasiga jiddiy
zarar etkazibgina qolmay”, Rossiyaning Turkistondagi siyosiy mavqeiga ham
putur etkazishini uqtirdi. Kaufman uz opponentlariga javoban, jumladan, shunday
deb yozadi: “Agar biz o‘lkani bundan keyin ham shunday boshqaradigan bo‘lsak,
uning aholisi bizni o‘z xukmdori deb hisoblamay qo‘yadi, balki haqli ravishda
ixtiyoriga har ehtimolga qarshi katta harbiy kuch berib qo‘yilgan politsiya agentlari
deb hisoblay boshlaydi. Biz ularni tartibning qattiq shakllariga rioya kilishga
o‘rgatib qo‘yamiz, ammo uning hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsata olmaymiz. Bunday
harakatlar xiyla ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkin”.
1880-yillar o‘rtalariga kelib ma’muriy o‘zboshimchalikka
asoslangan “harbiy-xalq” boshqaruvi tizimi Rossiya savdo-sanoat doiralari va
mahalliy tadbirkorlarning manfaatlari bilan bog‘liq yangicha munosabatlarning
rivojlanishiga to‘sqinlik qilayotgani ochiq-oydin ko‘zga tashlanib qoldi. Bu
hukmron doiralarning mustamlaka ma’muriyati yo‘liga nisbatan bildirgan, hatto
bir qadar tahdidli tanqidiy fikrlari chindan ham “do‘stona” bo‘lganligidan dalolat
berardi. Mazkur doiralar Kaufmanga tanqidga uchragan loyihalarni eng katta va
aholi zich joylashgan, 1873 yil loyihasiga muvofiq boshqarilgan Farg‘ona
viloyatida “sinovdan o‘tkazish”ga monelik qilmadi 1
.
CHor ma’muriy tizimining ikkala - markaziy
va mintaqaviy —tarmog‘i ham o‘zini xuddi Turkiston xalklarining manfaatlari va
ehtiyojlari haqiida qayg‘urayotgandek qilib ko‘rsatar, amalda esa chorizm uchun
muhim bo‘lgan bitta vazifa - o‘lkani mustamlakaga aylantirishni tezlatish va
mustamlaka tuzumini mustahkamlash vazifasini bajarardi. Rossiya imperiyasining
Turkistondagi agrar siyosatidan ko`zlangan bosh maqsad va asosiy yo`nalishlarini
Davlat mulklari va ziroatchilik vaziri A.V.Krivoshein shunday ifodalagan; «Bu
O’rta Osiyo masalasida uch lavha mavjud. Agar birinchisiga yarqirab turgan yozuv
«Paxta» bo`lsa, ikkinchisida «Sug`orish» va nihoyat, uchinchisida soyalanib turgan
bo`lsa ham aslida hammasidan muhimi «ruslarni keltirib o`rnashtirish» yozuvi
turibdi». Chor ma`murlari Turkiston o`lkasida olib borgan mustamlakachilik
1
Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.: Академия. 2002., - B . 44
23

siyosatlarida o`z oldilariga bosh maqsad qilib ruslashtirish siyosatini qo`ydilar. Bu
boradagi eng muhim va boshlang`ich qadam Rossiya hududlaridagi xalqlarni
Turkiston yerlariga ko`chirishdan iborat bo`ladi.
Chorizmning ko`chirish siyosatining mohiyatiga shundan iborat
ediki ko`chirma xo`jaliklar uchun yer fondi mahalliy xalqning yerga bo`lgan
xuquqlarini o`taketgan darajada buzish yo`li bilan tuzilgan Rossiyadan dehqonlarni
u yerga ko`chirish esa, chekka o`lkalarni ruslashtirish maqsadini ko`zlab
millatchilik tamoyili asosida amalga oshirilgan. 1869 yildayoq Yettisuvdagi
dehqonlar manzilgohlari to`g`risidagi qoidalar ishlab chiqilgan bo`lib, bu qoidalar
ruslarning turkistonlilar yurtiga ko`plab ko`chib kelishlari uchun qulay sharoitlar
yaratib berardi. 1868-1882 yillarda Yettisuvda har birida 250 aholi bo`lgan 29 rus
qishlog`i tuziladi. Shu davrda Sirdaryo viloyatida bunday qishloqlar 19 ta bo`lib
1300 aholini o`z qamroviga olardi.
Xususan 1891 yildagi Russiyada ro`y bergan ochlikdan so`ng O’rta Osiyoga
bamisoli vabodek yopirilib kelayotgan rus oilalari oqimi kuchaydi. 1906 yilda
o`lkaning besh viloyatida 451 ming tanob yerga ega bo`lgan 136 rus posyolkalari
paydo bo`ladi. Har bir xo`jalikning tomorqasi 34,5 tanobdan iborat edi.
Turkistondagi eng yaxshi yerlarga egalik qilgan bunday rus xonadonlari 1916 yilga
kelganda 2.659 ming desyatina yerni o`ziniki qilib olgan 336 ming oiladan iborat
edi. Bu o`lka umumiy aholisining 4,5 foizini tashkil etardi. Bundan tashqari 14
million desyatina yer bevosita davlat hazinasi ixtiyoriga olinadi. 190 ming
desyatina yerni esa rus plantatorlari va pomeshchiklari o`zlariniki qilib oldilar. Eng
katta yer egasi bo`lgan podsho Nikolay II ning birgina Murg`ob vohasidagi yerlari
104 desyatinaga teng edi.
1886 yilda Chor hukumati yer islohoti o`tkazadi. Mustamlakachilik
harakteridagi bu yer islohoti natijasida barcha serunum va sug`oriladigan yerlar
boylar va zamindorlar qo`liga o`tib ketadi, kambag`al dehqon xo`jaliklari yanada
qashshoqlashdi va xonavayron bo`ladi.1889-1893 yillarda bunday xonavayron
bo`lgan dehqonlar o`z bisotlaridagi 15.588 desyatina yerni sotib yuborqadilar.
AQSHdan paxta olishdan deyarli mahrum bo`lgan Russiya hukumati bu qimmatli
24

homashyoga nisbatan o`sib borayotgan ehtiyojnini asoratga solingan Turkiston
hisobidan qondirishga asosiy diqqat-e`tiborini qaratadi. 1869 yili «Rus sanoati va
savdosi o`sishiga yordam berish jamiyati» kengashida I.N.Raevskiy «Rossiya va
unga qo`shni sharq mamlakatlarida paxtachilikni rivojlantirish» mavzuida ma`ruza
qiladi.
Ma`ruzachi Rossiyaga O’rta Osiyo va boshqa paxtakor joylardan hom ashyo
keltirilishi har jihatdan foydali va qulayligini isbotlab beradi. Uning ta`kidlashicha,
Rossiyaga jami 3 088 285 pud (42 710 136 so`mlik) paxta keltirilgan bo`lib,
shundan 639192 pud (5972491 so`mlik) paxta sharq o`lkalaridan olib kelingan
ekan. Bu Rossiyaga keltirilgan paxtaning 21 foizini tashkil etgan. Albatta ko`p
miqdordagi paxtani harid qilish uchun millionlab so`m mablag` sarflangan.
Rossiyada savdo floti bo`lmaganidan paxta Yevropa mamlakatlari floti va temir
yo`llarida olib kelingan, natijada ulovidan tushovi qimmatga tushgan. Turkiston
Rossiya tojidagi bebaho javohir ekanligini qayta-qayta ta’kidlagan chorizm
ma’murlari, ko‘rilayotgan chora-tadbirlar o‘lkada mustahkamlanib olish uchun
etarli emasligini bilib, bu erga Rossiyaning markaziy rayonlaridan “ortiqcha”
notinch aholini ko‘chirish siyosatini olib bordilar.
Chorizm turli yo‘llar va vositalar bilan mahalliy xalqlarning erlarini rus
mujiklari foydasiga musodara qilishga urindi. Erga soliqlar miqdorini haddan
tashqari oshirib yuborish ana shunday vositalardan biri bo‘ldi. Natijada aholi o‘z
erlarini sotishga yoki undan butunlay voz kechishga majbur bo‘ldi. Rossiyadan
Turkistonga “ortiqcha” aholini ko‘chirish chorizm uchun bu erda strategik jihatdan
mustahkamlanib olish, mustamlakachilik tartiblarini o‘rnatish, o‘lkada tayanch
punktlarini kuchaytirish uchun zarur edi. Dastlab ruslarni Turkistonga ko‘chirib
keltirish siyosati majburiy amalga oshirilgan.
Keyinchalik, ixtiyoriy ko‘chib keluvchilarning soni tobora ko‘payib borgan.
Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, ko‘chib kelganlarning 43,1 foizi mol-mulksiz, 37,8
foizi pulsiz edilar. Ko‘chib kelgan dehqonlarga o‘rtacha 38,8 so‘m miqdorda pul
berilgan. Markaziy Rossiyadan Turkistonga doimiy yashash uchun ko‘chib
keluvchilarning soni yildan – yilga ko‘payib bordi. Jumladan, manbalarga ko‘ra
25

1875 yildan 1890 yilgacha Turkistonga 1300 ta oila ko‘chirilib, 19 ta rus qishlog‘i
paydo bo‘lgan bo‘lsa, 1891-1892 yillar Rossiyada ocharchilik kuchaygan vaqtda
bu qishloqlarning soni 25 taga etdi. X1X asrning oxirlarida o‘lkada 116 ta rus
posyolkalari qurilib, ularda 70.745 kishi yashagan bo‘lsa, XX asr boshlariga kelib,
Turkistondagi rus aholisining soni 197.420 kishiga etgan. Turkiston o‘lkasida
rusiyzabon aholiga juda ko‘plab imtiyozlar berilgan bo‘lib, bunday imtiyozlar
mahalliy aholiga tegishli bo‘lmagan. Rus mustamlakachilik tartiblari, idora uslubi
va ruslashtirish siyosatidan norozilik quyi ma’muriyat saylovlarida ochiqdan –
ochiq siyosiy chiqishlar shaklida namoyon bo‘ldi.
Mustamlaka sharoitidagi milliy va sinfiy tengsizlik hamda rus ishchilarining
imtiyozlari va ularning mahalliy ishchilardan keskin farqlanuvchi hukmron
mavqei, chorizmning ruslashtirish siyosati, ko‘chirib keltirilgan rus aholisiga
mahalliy aholi erlarining bo‘lib berilishi milliy – ozodlik harakatlariga sabab
bo‘lgan edi.
26

2.2 Turkiston general – gubernatorligida hokimiyat, politsiya va sud
organlari: ularning jazolash funksiyalarini kengayishi
Turkiston general-gubernatorligida joriy qilingan boshqaruv usuli mahalliy
aholi ustidan to‘la nazorat qilish imkonini bera oladigan tarzda qilib tashkil etilgan
edi. Markaziy o‘lka boshqaruvi general gubernatori, uning Kengashi va
mahkamasidan iborat bo‘lgan. Turkiston general gubernatori o‘z qo‘lida harbiy va
fuqarolik hokimiyatini birlashtirgan edi. Ayni vaqtning o‘zida u podsho noibi,
harbiy okrug qo‘shinlari qo‘mondoni, Ettisuv kazak qo‘shinlari qo‘mondoni, bosh
mirshab va bosh prokuror vazifalarini ham o‘z qo‘lida birlashtirgan edi.
Turkiston general gubernatori Rossiyaga vassal hisoblangan Buxoro
amirligini Rossiya imperator siyosiy agentligi (1885-1917) va Xiva xonligini
Amudaryo bo‘limi (1873-1918) boshliqlari orqali nazorat qilingan 1
. O‘lka
boshqaruvining eng dolzarb masalalari general gubernatorlik kengashi tomonidan
hal etilgan. Bu kengash o‘z tarkibiga harbiy guernator, sud palatasi raisi, prokuror,
okrug shtabi boshlig‘i, general gubernator yordamchisini kiritgan edi. SHuningdek,
markaziy boshqaruvda to‘rt mahkamadan iborat general gubernator
mahkamasining ham o‘rni katta bo‘lgan. Birinchi bo‘lim ma’muriy va nazorat
ishlarini, ikkinchi bo‘lim bosh boshqarmaning moliyaviy xo‘jalik ishlarini,
uchinchi bo‘lim soliqlar, shaharlar mablag‘lari va boshqaruvga doir loyihalar
tayyorlash ishlarini nazorat qilgan bo‘lsa, to‘rtinchi bo‘lim mahsus bo‘lim
bo‘lgan 2
. Bu bo‘lim 1886 yilgacha faoliyat
yuritgan va harbiy hamda adliya vazirliklari ko‘rsatmalariga ham amal qilmagan.
General gubernatorning diplomatiya idorasi Buxoro amirligi, Xiva xonligi,
1
Жумаев У - Туркистондаги Назорат палатасининг фаолияти // ЎзМУ хабарлари – Тошкент, 2010., №20
2
Иргашев Ф.Р., Абдурахимова Н.А. Мустамлакачилик сиёсати ва Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий
аҳволи. – Тошкент, Академия. 2005., -B. 41.
27

Afg‘oniston va Qoshg‘ar bilan munosabatlarini muvofiqlashtirish ishlari bilan
shug‘ullangan. General gubernator mahkamasi ixtiyorida Turkiston ommaviy
kutubxonasi, Toshkent muzeyi, markaziy arxiv, «Turkestanskie vedomosti» va
«Turkiston viloyatining gazeti» gazetalari va bosmaxona ham bo‘lgan. Turkiston
o‘lkasi markaziy bosh boshqarmasida general gubernatorga bo‘ysunmaydigan
adliya, moliya, ziroat va davlat mulklari vazirliklariga qarashli idoralar ham
bo‘lgan va ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri podshoga bo‘ysungan. Turkiston general
gubernatorligi beshta viloyatdan iborat bo‘lib, ular Sirdaryo, Farg‘ona, Samarqand,
Ettisuv va Kaspiyorti viloyatlari edi. Viloyatlar podsho tomonidan tayinlangan
harbiy gubernatorlar ixtiyorida bo‘lgan. Bir vaqtning o‘zida ular viloyat harbiy
qo‘shinlari qo‘mondoni vazifasini ham bajarganlar. Viloyatdagi ma’muriy,
politsiya va sud hokimiyatlari ham harbiy gubernatorlarga bo‘ysungan. Viloyatlar
o‘z navbatida uezdlarga bo‘lib boshqarilgan. Uezdlar uezd
boshliqlari tomonidan idora etilgan. Sirdaryo viloyati Toshkent, Avliyoota,
Kazalinsk, Perovsk, CHimkent: Farg‘ona viloyati Marg‘ilon, Andijon, O‘sh,
Qo‘qon, Namangan: Samarqand viloyati Jizzax, Xo‘jand, Samarqand: Ettisuv
viloyati Verniy, Kopal, Lersin, Pishpak, Prjevalsk: Kaspiyorti viloyati Ashxobod,
Krasnovodsk, Mang‘ishloq, Marv, Tajan, uezdlariga bo‘lingan. Uezdlar
uchastkalarga bo‘lib idora qilingan. Uchastkalar esa o‘z navbatida mahalliy
ma’muriy amaldorlar boshqaradigan ma’muriy hududlarga bo‘lingan.
Mustamlakachi sud hokimiyati Turkistonda imperiyaning mustamlaka siyosatini
amalga oshirishda asosiy tayanch ma’muriy va majburiy qiluvchi hokimiyat
bo‘g‘ini bo‘lgan.
Turkistondagi mustamlakachi sud hokimiyati cheklanmagan katta
vakolatlarga ega bo‘lgan. Bosh mirshab va bosh prokuror vazifalarini general-
gubernatorning o‘zi bajargan. Ma’muriy boshqaruvning har bir bugini boshlig‘i o‘z
qo‘llarida sud ishlari va mirshablik ishlari bo‘yicha ham katta vakolatlarga ega
bo‘lganlar. Turkiston shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy etilgan bo‘lsa,
Toshkentda yangi va eski shaharlarda alohida politsmeysterlar ish olib borganlar.
Ularga politsiya pristavlari bo‘ysungan va ko‘p sonli mirshablar ham ularning
28

izmida bo‘lgan. Turkistonda sud hokimiyati ikki xil - imperiya sudlari va halq
sudlaridan iborat bo‘lgan. Imperiya sudlari imperiya qonunlari asosida faoliyat
yuritgan bo‘lsa, halq sudlari shariat qonun-qoidalari asosida faoliyat yuritgan.
Sudlar, tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, mirovoy
sudlar qurultoylari va harbiy sudlardan iborat bo‘lgan.
Davlatga qarshi jinoyatlar va boshqa turdagi siyosiy jinoyatlar, davlat
mulkini o‘g‘irlash va talon-taroj etish va boshqa shu kabi jinoyatlar imperiya
sudlari tomonidan ko‘rib chiqilgan. Muhim va og‘ir hisoblangan jinoiy ishlar esa
harbiy sudlar tomonidan ko‘rilgan. siyosiy bo‘lmagan va asosan mahalliy aholi
tomonidan sodir etilgan mayda jinoyatlar shariat qozilari tomonidan ko‘rib
chiqilgan, biroq ular rus millatiga va evropaliklarga mansub shaxslarning jinoiy
ishlarini ko‘rishga huquqsiz bo‘lganlar. 1886 yilda qabul qilingan «Turkiston
o‘lkasini boshqarish to‘g‘risidagi Nizom» ga ko‘ra, sudlar faoliyatiga bir oz
o‘zgartirishlar kiritildi va tuman sudlari bekor qilindi.
Viloyat prokurori va unga yordamchi muovin, sud
tergovchisi lavozimlari joriy etildi. 1893 yil 2 iyunda Rossiya imperiyasi Davlat
Kengashi tomonidan sud sohasidagi islohotlar tizimi tasdiqlandi. Unga ko‘ra,
Toshkent shahrida sud palatasi, viloyatlarda esa bittadan okrug sudlari ta’sis etildi.
1899 yil 14 mayda ochilgan Toshkent sud palatasi barcha sudlar ustidan nazorat
ishlarini ham olib borardi 1
. Mahalliy sudlar esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek,
siyosiy tusga bo‘lmagan barcha fuqarolik ishlarini ko‘rib chiqish huquqiga ega edi.
SHaharlar hamma tarixiy davrlarda bo‘lganidek, XIX asr ikkinchi yarmida ham
siyosiy harbiy, iqtisodiy va madaniy markazlar vazifalarini bajarganlar. Turkiston
general gubernatorligiga qarashli Toshkent, Samarqand, Qo‘qon, Marg‘ilon,
Andijon, Namangan, Ashxobod yirik shaharlardan sanalsa, mahalliy ahamiyatga
ega bo‘lgan CHimkent, Turkiston, Xo‘jand, Jizzax, Kattaqo‘rg‘on kabi shaharlar
ham o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘lgan shaharlardan hisoblangan.
Bosqinchilarning O‘rta Osiyoni mustamlakaga
aylantirishi barobarida Kazalinsk, Petro-Aleksandrovsk, Skobelev, CHernyaevka
1
Rasulov. A, Isoqboyev. A – Turkiston va Rossiya munosabatlari tarixi., N.: 2012 ., -B. 55.
29

kabi shaharlar va aholi turar joylari barpo etildi. Bosib olingan shaharlarda ruslar
yashaydigan alohida turar-joylar barpo etildi va shaharlar yangi hamda eski
shaharlar qismlarga ajratildi. Eski shahar aholisining yangi shaharlar hududlariga
o‘tishlari mat’iyan ta’qiqlab qo‘yildi. Bu ham milliy kamsitishning bir ko‘rinishi
edi. YAngi shaharlarda aholining yashashlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratildi.
SHaharlarda rus millatiga mansub fuqarolarning savdo-sotiq qilishlari uchun katta
imtiyozlar berildi. Aksincha, musulmon fuqarolarining iqtisodiy jihatdan kuchayib
ketmasliklari uchun turli-tuman choralar ko‘rilib turildi. Turkiston o‘lkasida
shaharlar boshqaruviga mahsus e’tibor XIX asrning 70 yillaridan boshlab
kuchaydi. «SHaharlar Nizomini qo‘llash» bo‘yicha ishlab chiqilgan qonun loyihasi
1872 yilda Sirdaryo viloyati boshqarmasida ko‘rib chiqildi va 1877 yildan boshlab
bu Nizomni qo‘llash haqida qaror qilindi. Bu Nizom bosib olingan shaharlardan
faqatgina Toshkent va Olmaata shaharlariga nisbatan qo‘llanildi.
Toshkent o‘zining harbiy, strategik va iqtisodiy jihatdan
tutgan o‘rni va joylashuviga asosan Turkiston o‘lkasi shaharlari orasida alohida
ahamiyatga ega edi. SHuning uchun ham Toshkent shahri general
gubernatorlikning markazi etib belgilangan edi. 1877 yilda mahsus muvaqqat
komissiya tuzilib, Toshkent shahri dumasi saylovlari uchun mahsus tartiblarni
belgilab chiqdi. Bunga ko‘ra, Dumaga saylovchilar mol-mulklariga asosan uch
toifaga ajratildi. Etarli miqdorda mulk bo‘lmaganlar saylov huquqidan mahrum
etildi. 2400 saylovchi ishtirokida bo‘lib o‘tgan saylovda shahar Dumasi va
boshqarmasi saylandi. Bunda rus noiblari uchun uchdan ikki qismi o‘rni ajratildi.
SHahar boshqaruv faoliyatini nazorat qiluvchi harbiy gubernatori boshchiligidagi
viloyat idorasi tuzildi. 1888 yilda imperator tomonidan
Toshkent shahrini boshqaruv ishi ma’qullandi va shu bilan birga uni nazorat qilish
general gubernatorga yuklatildi. Ichki ishlar vaziri huquqi harbiy okrug
qo‘mondoni zimmasiga yuklatildi. Duma oqsoqoli harbiy vazir tomonidan
tayinlangan va 1877-1907 yillarda bu vazifani hokim to‘raning o‘zi bajargan.
SHahar ma’muriy politsiya tartiblari asosida boshqarilgan. Rossiya imperiyasining
Turkistondagi asosiy tayanch ma’muriy va majbur qiluvchi tashkiloti - bu politsiya
30

idorasi edi. U juda katta vakolatlarga ega bo‘lgan. Politsiya ma’muriyati
mustamlakachilik qonun – qoidalariga amal etishni nazorat qilar, mahalliy
xalqning istalgan shubhali shaxsni istalgan paytda hibsga olar edi. Amaliy hayotda
esa politsiyaning o‘zi inson huquqlarini qo‘pol ravishda buzardi.
Podsho hukumati
politsiyaga suyangan holda Turkiston o‘lkasi idorasini eng quyi bo‘g‘inidan oliy
bug‘inigacha o‘z qo‘lida tutgan. General – gubernatorning o‘zi bosh mirshab
vazifasini o‘tagan. Hokimi mutlaq general – gubernator o‘lkadagi istagan odamini,
xoh o‘zbek xoh rus bo‘lishidan qat’i nazar, imperiyaning chekkalariga 5 yil
muddatga surgun qilishi huquqi qonunan mustahkamlangan edi. U harbiy
bo‘lmagan fuqarolar ustidan harbiy sudlar hukmini tasdiqlashdek ichki ishlar vaziri
vakolatlarini ham o‘z qo‘lida jamlangan. Viloyatlarning harbiy gubernatorlari,
tumanboshilar, qasaba pristavlari ham politsiya generallari va zobitlari
vakolatlariga ega bo‘lganlar. Bundan tashqari, o‘lkada ichki ishlar vazirligining
idoralari, uning vakillari ham shunga muvofiq ish ko‘rishgan. Turkiston
shaharlarida politsmeyster lavozimi joriy etilib, ularning huquqlari ham
tumanboshilar huquqlari bilan tenglashtiriladi.
Toshkentda yangi va eski shahar politsmeysterlari ish olib borgan. Ularga
politsiya pristavlari bo‘ysungan. Mahalliy ma’muriyat – volost boshqaruvchilari va
oqsoqollar ham quyi mirshablik zobitlari vakolotlariga ega bo‘lib, ularga yollangan
mirshablar xizmat qilgan. Mustamlakachilik ma’muriyatining muhim huquqiy
bo‘g‘ini sud organlari hisoblangan. 1867 – 1886 yillar mobaynida o‘lkada
umumsaltanat rus sudlari va xalq sudlari, ya’ni shariat asosida ish ko‘ruvchi qozi
sudlari faoliyat ko‘rsatar edi.
31

1886 yildagi «Nizom»ga ko‘ra mavjud sud tartiblari saqlangan holda unga
ayrim o‘zgarishlar kiritildi. Tuman sudlari bekor qilindi. O‘lkada viloyat sudlari
tashkil etildi. Viloyat prokurori va uning yordamchisi muovini, sud tergovchisi
lavozimlari joriy etiladi. Imperiya sudida mustamlakachilik tuzumiga qarshi
maqsadlarda sodir etilgan «jinoyat»lar ko‘rilgan. Uning asosiy vazifasi mahalliy
xalq orasidan chiqqan vatanparvarlarning davlat hokimiyatini ag‘darish maqsadida
harakat qilgan siyosiy «jinoyat»chilik ishlari ustidan hukm chiqarish edi. Rus
imperiyasi Davlat Kengashi tomonidan sud islohoti tizimlari 1893 yil 2 iyunda
tasdiqlandi. Toshkent shahrida sud palatasi, Sirdaryo, Samarqand, Farg‘ona,
Ettisuv, Kaspiyorti viloyatlarida bittadan okrug sudlari ta’sis qilinadi. 1899 yil 14
may Toshkent sud palatasining tantanali ochilish marosimi bo‘ldi. U o‘lkaning
barcha sud organlari faoliyatini boshqarar va nazorat qilar edi. Rossiya
hukumatining siyosiy tusga ega bo‘lmagan barcha fuqarolik ishlari xalq sudlariga
topshirilgan edi. Xalq sudlari shariat qonunlari asosida mahalliy o‘troq va
ko‘chmanchi aholining fuqarolik va jinoiy ishlarini ko‘rishgan.
32

Xulosa
Xulosa qilib, aytish mumkinki, chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri O‘rta
Osiyo davlatlarining hayoti, siyosati, iqtisodiyoti, ijtimoiy tuzumi va
davlatchiligidagi muayyan o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lib, ular quyidagilardan
iboratdir:
1. Chor Rossiyasining harbiy istilosi oqibatida Buxoro amirligi, Xiva va
Qo‘qon xonliklari zabt etildi.
2. Hokimiyatning mustamlakachilikka asoslangan tuzilmasini o‘rnatilishi
oqibatida Qo‘qon xonligi butunlay tugatildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi
yarim mustamlakaga aylandi.
3. Chorizmning iqtisodiy va siyosiy hukmronligini mustaqkamlashga
xizmat qiladigan qonunchilik tashkilotlari paydo bo‘lib, Rossiya savdo, sanoat va
moliya kapitali hukmronligi o‘rnatildi.
4. O‘rta Osiyo va Rossiya o‘rtasidagi mahsulot ayirboshlashni kengaytirish,
mustamlakachilik munosabatlarini mustaqkamlash hamda mintaqaning iqtisodiy
tuzilmasida aniq o‘zgarishlarni amalga oshirishga yo‘naltirilgan yangi iqtisodiy
sharoitlarning yaratilishi oqibatida o‘lka Rossiyaning arzon xom ashyo bazasiga
aylantirildi. 5. Mintaqa xalqlarining milliy-ma’naviy manfaatlari hamda
qadriyatlari poymol etildi, ularning eng oddiy xaq-xuquqlariga men simaslik
kayfiyati bilan qaralib, ular ommaviy ravishda asoratga solindi. Xullas o‘lkadagi
milliy davlatchilik an’analari poymol etilib, ruslarning mustamlakachilik
33

boshqaruv tartibi o‘rtaildi. Boshqaruv tizimi to‘laligicha harbiy izga solindi. Bunda
1867 yildan tashkil topgan Turkiston genaral gubernatorligi muhim rol o‘ynadi.
SHuningdek, Turkistonda mustamlakachilik
boshqaruv tizimi va idora etish usullari Rossiya hukumatining Turkiston uchun
1865 – 1916 yillar davomida ishlab chiqqan va amalga tatbiq etilgan o‘nta qonun
loyihasi (1865, 1867, 1871, 1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916)da o‘z
aksini topganligi, ushbu qonun loyihalari birinchi navbatda Rossiya manfaatlarini
har tomonlama himoya qilishi, Turkistonni rus burjuaziyasi va dvoryan –
pomeshchiklar mulkiga aylantirishga qaratilgan edi. O‘lka idorasi markaziy,
viloyat, tuman, uchastka, qishloq va shahar boshqaruvi shaklida tashkil topgan edi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид ,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . — Т .: Ўзбекистон .
1997 .
2. Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil. 9 fevral soni
3. Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши
кураши. - Т.: Шарқ. 1998.
4. Усмонов Қ., Содиқов М., Обломуродов Н. Ўзбекистон тарихи. 1-қисм. -
Т.: 2002.
5. Абдураимова Н.А., Эргашев Ф.А. Туркистонда чор мустамлака тизими.
- Т.: Академия. 2002.
6. Ўзбекистон тарихи / Р. Муртазаева умумий таҳрири остида. - Т.: Янги
аср авлоди, 2003.
7. Иргашев Ф.Р., Абдурахимова Н.А. Мустамлакачилик сиёсати ва
Туркистоннинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи. – Тошкент, Академия.
2005.
8. Тиллабоев С . Б . Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида
маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки . Тошкент . Фан . 2008.
9. Жумаев У - Туркистондаги Назорат палатасининг фаолияти // ЎзМУ
хабарлари – Тошкент, 2010 №20
35

10. Мусаев Н. Туркистонда саноат ишлаб чиқаришининг вужудга келиши
ва ривожланиши тарихидан (ХIХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср
бошлари). – Тошкент, Молия-иқтисод, 2011
11. Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. - Т.: Янги
аср авлоди, 2012.
12. O`zbekiston tarixi:o`quv qo`llanma / Shamsutdonov R., Mominov X.;
ma`sul muharrir S. Inoyatov. – T.: “Sharq”, 2013
13. Akbarov Q, Hamraqulov S, Abdullayev R, Karimov E, Xoldarov A.
O’zbekiston tarixi. Toshkent., “Adabiyot uchqunlari”, 2018
36

Sotib olish