Turkistonda milliy istiqlolchilik harakati va uning oqibatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	138.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Mehriddin Erkinov

Ro'yxatga olish sanasi 21 Yanvar 2025

0 Sotish

Turkistonda milliy istiqlolchilik harakati va uning oqibatlari

Sotib olish

Mavzu: Turkistonda milliy istiqlolchilik harakati va uning oqibati
Mun darija
Kirish ………………………………………………………….…………………2-4
Asosiy qism:
1.Turkistonda milliy istiqlolchilik harakatining vujudga kelish sabablari…….....5-8
2. Farg’ona vodiysida sovet hokimiyatiga qarshi qurolli qarshilik harakatining
boshlanishi………………………………………………………………..……..9-13
3. Buxoro amirligi va Xiva xonligida sovet hokimiyati va bolsheviklar partiyasiga
qarshi qurolli harakatning o’ziga xos xususiyatlari………………….……..…..14-
19
Dars ishlanma …………………………………………………..…………….20-21
Xulosa …………………………………………………………………………21-22
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Ilovalar
1

KIRISH
Mavzusining dolzarbligi. O’zbekiston o’z milliy mustaqilligini qo’lga kiritgunga
qadar yozilgan sho’ro davri tarixi kitoblarida nafaqat bir necha ming yillik
o’tmishimiz, balki XX asr tariximiz ham tubdan o’zgartirilib, mohiyatan buzilib
hukmron mafkuraga moslashtirilib bayon qilindi. Natijada xalqning o’z
o’tmishidan begonasirashi, avlodning o’z ajdodini tushinmasligi yoki
yo’qlamasligi, boshqa millatlarni najotkor sanab, ajdodlaridan tonishi singari
salbiy kayfiyat vujudga keldi. Tarix fani milliy iftixor va ibrat manbai, ulug’
murabbiy emas, mag’rur va hamjihatli millatning boshini egib qo’yish vositasiga
aylantirildi. 1
Holbuki mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.A. Karimov haqqoniy
takidlaganidek “Ma’naviyatni tiklashi, tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan
kam sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga albatta, tarixiy xotira
kerak” 2
Mana shu xotirani mumkin qadar to’liq tiklash, xalq g’ururini ko’tarish,
uning o’zligini anglashiga turtki berish uchun. O’zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti o’zi tashabbusi bilan chiqdi va yurtimiz tarixishunos, jamiyatshunos
olimlari oldiga ma’suliyatli vazifani qo’ydi. Yurtboshimiz o’zining “Tarixiy
xotirasiz kelajak yo’q” asarida jumladan shunday dedi: “Modomiki, o’z tarixini
bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan biz haqqoniy
tariximizni tiklashimiz, xalqimizni millatimizni ana shu tarix bilan
qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish
zarur” 3
Chorizm Turkiston o’lkasida qattiqqo’llik bilan mustamlakachilik zulmi
siyosatini olib borgan bo’lsada, tub yerli aholining tarixi, tili, dini, uf-odati,
madaniyati kabilariga sho’rolarday hukum va tazyiq o’tkazmagan edi. Sho’rolar
qisqa muddat ichida Turkiston xalqlarining milliy davlatchiligiga barham berdi,
1
Jo’rayev N. “O’zbekiston tarixi” Toshkent “Sharq” nashriyoti matbuodda konserni bosh tahriryoti 2011y 3- bet
2
Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent “Sharq” nashriyot matbaa konserni bosh tahririyati. 1998y 8-
bet
3
Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent “Sharq” nashriyot matbbaa konserni bosh tahririyati 1998 y
24-25 betlar.
2

tarixidan mahrum qildi, dinini taqiqlab qo’ydi. Tiliga kishan soldi, madaniyat va
ma’naviyatini haqorat qildi. Bularning barchasi aniq reja asosida amalga oshirildi.
Xullas sho’rolar davrida Markaziy Osiyoning eng yirik millatlaridan bo’lgan
o’zbeklar millat sifatida halokat yoqasiga kelib qoldilar. 4
O’zbekiston
mustaqillikka erishgan kundan boshlab tariximizga bo’lgan munosabat tubdan
o’zgarib, sovet davrida nato’g’ri baho berilgan yoki yuzaki ko’rib, chiqilgan
masalalarga jiddiy ilmiy yondashuv kuchaydi. Ayniqsa, O’zbekiston Respublikasi
vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyuldadagi “O’z RFA tarix instituni faoliyatini
takomillashtirish haqidagi qaroridan so’ng haqqoniy tarixni yaratish, bu jarayonda
birlamchi manbalarga asosiy e’tibor berish, qo’yilgan muammoni soha
mutahassislari tamonidan hal etilishi, mavjud muammolar yechimini kutayotgan
muammolar talayginaligi” ana shunday masalalardan biri. 5
E’tiboringizga havola
etilayotgan loyiha ishi mana shu talab va ehtiyojdan kelib chiqib yaratildi. Unda
Turkistonda sho’rolar mustamlakachiligining o’rnatilishi, o’lka xalqlarining milliy
istiqlol va ozodlik uchun kurashi, tarixiy vaziyati, sho’rolar istibdodining
o’rnatilishi, ularning asl mohiyatini ochib berishga harakat qilindi. Albatta hozirga
qadar o’zbek tarixnavisligi va tarixshunosligida Turkiston muxtoriyati voqiyalari
ancha o’rganilgan. Bu davrning murakkab zidiyatlari, qarama-qarshiliklarga to’la
voqiyalar tadqiq va taxlil etilgan.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Turkistonda sho’rolar mustamlakaachilik
istibdodining o’rnatilishi. O’lka xalqlarning milliy istiqlol va ozodlik uchun
bo’lgan 1917-1930 yillar kurashi tadqiqot obekti sifatida tanlab olingan.
Tadqiqotning maqsadi. Loyihaning asosiy maqsadi Turkistonda sho’rolar
mustamlakachilik istibdodining o’rnatilganligini o’lka xalqlarining milliy istiqlol
va ozodlik uchun kurashlari asosida, haqqoniy manbalar yordamida tadqiq
qilishdan iborat.
4
Jo’rayev N. “O’zbekiston tarixi” “Sharq” nashriyoti-matbaa konserni bosh tahririyati 1998 yil 8-bet
5
Eshov B. “O’zbekistonda davlat va boshqaruv tarixi” “Yangi avlod”, 2012 yil 3-bet
3

Tadqiqot mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi. Turkistonda sho’rolar
mustamlakachilik istibdodining o’rnatilishi o’lka xalqlarining milliy istoiqlol va
ozodligining kurashi mavzusi mustamlakachilik davrida O’zbekiston tarixi
haqqoniy yoritilmagan. Faqatgina tarixi bir tamonlama yoritib berilgan bu
muammoning ayrim qirralari qisman o’rganilib chiqilgan. O’zbekiston
Respublikasi Birinchi Prizidenti I.Karimov “Turkiston” gazetasi muxbirining
savollariga bergan javoblarida mustabid sovet tuzimi davriga munosabat bildirar
ekan: “Biz shu paytgacha ko’proq eski tuzimni tanqid qilish, uni inkor etish bilan
band bo’ldik. Albatta boshimizdan kechirgan mudhish va mustabid turmushning
bugungi asoratlarini anglab yetish, yo’limizni to’g’ri belgilab ola bilish bu
istiqolning dastlabki yillarida biz uchun albatta zarur edi. Ammo faqat o’tmishni
yozg’irish, inkor etish bilan uzoqqa borib bo’lmaydi. 6

6
Karimov I.A. “O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz” “Turkiston” 1999 yil 2-fevral. 14-bet.
4

I. Turkistonda milliy istiqlolchilik harakatining vujudga kelish
sabablari.
Turkistonda oktabr to’ntarishidan keyin sodir bo’lgan voqealar jarayoni
shuni ko’rsatadiki, bolsheviklar o’rnatgan sovet rejimi o’lka xalqlariga nafaqat
mustaqillik, hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko’rmadi. Mustaqillik osonlikcha
qo’lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar ko’lga qurol olib,
bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlolchilik harakatini boshlab
yubordilar. Sovet rejimi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida ularga
"bosmachi" deb noxaq tamg’a bosildi. Ushbu o’rinda "bosmachi" so’zining
mohiyati xususida to’xtalmasdan o’tib bo’lmaydi. "Bosmachi" so’zi aslida
"bosmoq" fe`lidan olingan. Aslini olganda Farg’ona vodiysida, umuman, butun
Turkiston xududida podsho va sovetlar Rossiyasi bolsheviklarga qarshi qurolli
kurash olib borgan turkistonliklar o’zlarini "bosmachilar" deb atashmagan.
"Bosmachi" deb xalq o’rtasida harbiy sohaga aloqasi bo’lmagan jinoyatchi
unsurlar, "o’g’ri" va "bezorilar to’dasi" tushunilgan. Shu bilan birga birovlarning
yurtini bosib olgan bosqinchilarni ham "bosmachilar" deb atash mantiqan to’g’ri
keladi. Bu harakat xaqida so’z yuritilgan 1918—1919 yillarning o’rtalarigacha
bo’lgan davrga tegishli arxiv hujjatlarida ham "bosmachi" so’zi uchramaydi. Bu
xujjatlarda "qaroqchi" ( разбойник ), "shayka", juda bo’lmasa "bosqinchi" (bandit)
iboralari qo’llanilgan. 1919-yilning o’rtalaridan boshlab avval sovet vaqtli
matbuotida, keyinchalik esa ayrim rasmiy xujjatlarda "bosmachi" iborasini qo’llash
boshlangan. "Bosmachi" va "bosmachilik" iboralari milliy ozodlik harakatining
mohiyatini pasaytirish, ajdodlarimizning Rossiya zulmi va bolsheviklar
hukmronligiga qarshi olib borgan qonli kurashlarini xaspo’shlash uchun buyuk
davlatchi - shovinistlar tomonidan o’ylab topildi va "banditlik", "qaroqchilik"
so’zlari bilan asossiz ravishda bir qatorga qo’yildi. Kommunizm mafkurachilari va
ularning maddohlari xatto 1917 yilgacha bo’lgan milliy ozodlik harakatlarini ham
ko’p xollarda shu atama bilan nomladilar. Xayriyatki, O’zbekiston Respublikasi
5

mustaqillikka erishgach, "bosmachi" yorlig’i yopishtirilgan ota-bobolarimizning
muborak nomlari istiqlolchilar sifatida namoyon bo’ldi. Istiqlolchilik harakati
"Turkiston muxtoriyati tor-mor qilinishi bilan boshlanganligi" deyarli barcha
tarixchilarning asarlarida e`tirof qilinadi. Aslini olganda, muxtoriyat hukumati
ag’darib tashlanmaganida ham yoki bu hukumat xatto mutlaqo bo’lmaganida ham
istiqlolchilik harakatining vujudga kelishi tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda
Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy — siyosiy vaziyat istiqlolchilik harakatining
boshlanishini muqarrar qilib qiygan edi. Chunki Turkistonda istiqlolchilik
harakatining boshlanishi uchun muxtoriyatning tor — mor qilinishi bilan birga
boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi. Birinchidan, 1917 yilda sodir
bo’lgan oktabr to’ntarishi va buning natijasida hokimiyatni qo’lga kiritgan
bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston xalqlari
uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy aholi bu g’oyani avval boshdanoq
o’ziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Ikkinchidan, sovet hukumati
o’rnatilgan dastlabki kundanoq hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari
jalb qilinmadi, ularning milliy g’ururi, xaq huquqi inkor qilindi. Turkistonda
o’rnatilgan bolsheviklar tuzumi chor Rossiyasi mustamlakachiligining yangi shakli
ekanligi isha dastlabki kunlardanoq oshkor bo’lgan edi. Uchinchidan, yangi tuzum
o’rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf —
odatlari, milliy qadriyatlari toptaldi. Qozi sudlovi bekor qilindi vaqf erlari tortib
olindi, mulkchilikning barcha shakliga chek qiyildi. Turkiston Muxtoriyatining
tugatilishi istiqlolchilik harakatining butun Farg’ona vodiysida ommaviy ravishda
boshlanishiga bir turtki vazifasini o’tadi, xolos. Rossiya imperiyasining
mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan farg’onaliklar Turkistonda birinchi
bilib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli kurashga otlandilar. Shu tariqa,
Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi istiqlolchilik harakati
1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi. Istiqlolchilik harakatining asosiy
harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar, mardikorlar, hunarmandlar va
kosiblar edi. Turkiston respublikasi rahbarlaridan birining e`tirof etishicha,
istiqlolchilik harakatida asosan dehqonlar va hunarmandlar qatnashdi. Ularga
6

shahar axolisining aksariyat qismi: o’ziga to’q badavlat oilalarniig vakillari,
savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba`zi boylar qo’shildi. Istiqlolchilar safida
oq-qorani tushungan savodxon kishilar — ziyolilar ham ko’pchilikni tashkil qilardi
va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan Turkiston munavvarlari va muborizlari
edi. Bir so’z bilan aytganda, istiqlolchilar safida xalqning barcha tabaqasiga
mansub kishilar bor edi. Dastlabki istiqlolchi guruhlarning tashkil topishi Kichik
va Katta Ergashlarning nomlari bilan bog’liqdir. Turkiston Muxtoriyati hukumati
qishiniga boshchilik qo’lgan Kichik Ergash qo’rboshi 1918 yil 19 — 21 fevralda
Qo’qon shahrida qizil askarlarga qarshi bo’lgan "ikki kunlik urush natijasida
mag’lubiyatga uchradi, uning 2.000 kishilik armiyasidan omon qolgan ikki yuzga
yaqin kishi Kichik Ergash rahbarligida Qo’qon uyezdidagi Bachqir qishlog’iga
(Qo’qondan 18 chaqirim shimoli — sharq tomonda) jang bilan chekinishdi".
O’zining kindik qoni to’kilgan Bachqir qishlog’ida Kichik Ergash yigitlari bilan
qal`a shaklida istehkom qurib, mustahkam o’rnashib oldi. 26-33 fevral kuni
Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar drujinasi hujum qilishdi.
27 fevralda bo’lgan janglarning birida Kichik Ergash shaxid bilgach, uning o’rniga
Katta Ergash qo’rboshi Farg’ona vodiysida bolsheviklarning mustamlakachilik
tartibiga qarshi kurash boshladi. Sovet hokimiyati va bolsheviklarga qarshi milliy
istiqlol harakatini tashkil qilish endi uning zimmasiga tushadi. 1918 yil mart oyiga
kelib Farg’ona vodiysida bir-biridan mustaqil ravishda 40 dan ortiq qo’rboshi
dastalari faoliyat ko’rsatardi. Madaminbek Skobelev uezdida, Shermuhammadbek
va Nurmuhammadbek Marg’ilon atroflarida, Omon Polvon, Qobul, Sotiboldi Qozi
va Rahmonqul Namangan uezdida, Parpi qo’rboshi Andijon shahri atrofida,
eshmat qo’rboshi Qo’qonning Buvayda qishlog’ida, Umar Choli Urganji
qishlog’ida, Jonibek Qozi O’zgan tomonda, Muhiddinbek Novqatda harakat
qilmoqda edi. Bu tarqoq holda bo’lgan istiqlolchilik harakatini yagona
qimondonlikka biysundirish va birgalikda harakat qilish maqsadida "Sho’roi
Islomiya" va "Sho’roi Ulamo" tashkilotlari a`zolarining tashabbusi bilan 1918 yil
mart oyining oxirida Bachqir qishlog’ida Farg’onadagi butun qo’rboshilarning
birinchi qurultoyi chaqirildi. Unda 40 dan ortiq yirik qo’rboshilar qatnashdi.
7

Farg’ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining boshlig’i qilib Katta Ergash
saylandi va unga butun musulmon qishinlarining Oliy bosh qimondoni - "Amir al
muslimin" unvoni berildi. Katta Ergash qo’rboshining irinbosarlari qilib
Madaminbek va Shermuhammadbek tayinlandi. Umuman olganda, Farg’ona
vodiysida 1918 yilning o’rtalariga kelib, taxmiian yuzga yaqin qo’rboshilar o’z
dastalari bilan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib bormoqda edi.
8

II. Farg’ona vodiysida sovet hokimiyatiga qarshi qurolli qarshilik
harakatining boshlanishi
Bolsheviklar tomonidan Petrogradda amalga oshirilgan Oktabr davlat
to‘ntarishi Turkiston xalqlarining, shu jumladan, Farg‘ona vodiysi aholisining
ozodlik va mustaqillikka erishish to‘g‘risidagi umidlarini oqlamadi. Rossiyadagi
bolsheviklar hukumatining rahbarlari Lenin va Stalin tomonidan xalqlarning o‘z
taqdirini o‘zi belgilash huquqi haqidagi e’lon qilingan dabdabali deklaratsiyalar
amalda bir parcha qog‘ozdan iborat quruq tashviqot bo‘lib chiqdi.
Mustamlakachilik zulmi ostida ezilib yotgan xalqlar demokratik va gumanistik
prinsiplarga asoslangan milliy davlatchilikni qurish o‘rniga bu yerda amalda qizil
diktatura tomonidan sinfiy-partiyaviy prinsip qo‘llanildi. V.I.Lenin hukumati sobiq
Rossiya imperiyasining milliy o‘lkalarida vujudga kelgan Davlat ko‘rinishlarining
barcha turlarini qonunsiz deb topdi va bu davlatlar burjua-millatchi hukumati deb
e’lon qilindi hamda harbiy kuch yordamida zo‘ravonlik bilan bostirildi. Turkiston
o‘lka musulmonlarining Qo‘qon shahrida bo‘lgan favqulodda IV qurultoyida 1917
yil 28 noyabrda Turkiston Muxtoriyati hukumati tashkil topdi va Turkiston Millat
Majlisi tuzildi. Afsuski, oradan uch oy o‘tar-o‘tmas, Turkiston Muxtoriyati
hukumati ham yuqorida aytilgan qismatga duchor bo‘ldi. Bolsheviklar va so‘l
eserlar boshqargan Turkiston Sovnarkomi va Toshkent Soveti uni qonga botirdi.
Oradan chorakam bir asrcha vaqt o‘tgan bo‘lsada, Qo‘qonda sovet qo‘shinlari
tomonidan amalga oshirilgan qirg‘in-barotni bugungi kunga kelib hech qanday vaj
bilan oqlab bo‘lmaydi. “Turkistonning eng tarixiy va buyuk savdo shahri” bo‘lgan,
asosan shoirlar, hunarmand va savdogarlar yurti hamda sobiq xonlik poytaxti
bo‘lgan “Ho‘qandi latif” o‘rnida kuyib kul bo‘lgan xarobalarning mung‘ayib
turishi, o‘n mingga yaqin kishining o‘ldirilishi, boz ustiga yana o‘n minglab
odamlarning boshpanasiz, oziq-ovqat va kiyim-kechaksiz qolishi, tinch aholi ustiga
o‘sha 1918 yil fevralida yondiruvchi snaryadlarning otilishi, kommunistlar 10
partiyasi tomonidan sobiq Rossiya imperiyasining chekka o‘lkalarida lenincha
9

stalincha milliy siyosatning amalga oshirilishi qizil imperiyaning dastlabki xuruji
edi. Buni Turkistonning o‘sha davrdagi partiya va davlat arboblari T. Risqulov, I.
Xidiraliev, N.To‘raqulov, Q.Otaboev, A.Rahimboev, G.Safarov va D.I.Manjaralar
ham tan olishgan edi. Farg‘onadagi musulmon aholisining qo‘llab-quvvatlashiga
tayangan istiqlolchi dastalari harbiy harakatlarini faollashtirdilar. Ular qizil
askarlar joylashgan shaharlar, aholi punktlari, ob’yektlar, temir yo‘l stansiyalari,
neft va ko‘mir konlariga to‘satdan hujumlar uyushtirishardi. Istiqlolchilar
dushmanga qarshi kurashda o‘zini oqlaydigan barcha turlaridan foydalandilar.
Istiqlolchilik harakatining avj olishi va uning qurolli kuchlarining shakllanishi
hisobiga harbiy harakatlarning faollashganidan tahlikaga tushgan Farg‘ona viloyati
ishchi, soldat va krestyan (dehqon) deputatlari Sovetining 1918 yil 9 iyuldagi
maxsus farmoni bilan viloyatda “talon-taroj va o‘g‘irliklarga barham berish
maqsadida” 7
harbiy holat joriy etildi. Chunki Farg‘onadagi istiqlolchilik harakati
kuchayib,vodiydagi sovet hokimiyatini tugatishdek darajaga ko‘tarilayotgan edi.
Buni o‘z paytida sovet partiya tarixchisi S. Muraveyskiy ham quyidagicha tan
olgandi: “Bosmachilar (istiqlolchilar - S.S.) bilan harbiy jihatdan kurashish juda
qiyin bo‘lmoqda. Bu paytda Marg‘ilon uezdining haqiqiy xo‘jayini
Madaminbekdir. Bosmachilik harakati (istiqlolchilik harakati- S.S.) 1918 yil
oxiriga kelib sovet hokimiyatiga katta xavf solib turibdi” 8
.
Farg‘ona viloyati harbiy komissari Buravsevning 1918 yil 30 iyulda Turkiston
MIK nomiga yuborgan ma’lumotiga ko‘ra, “Qo‘qon uyezdida taniqli qaroqchi
Ergashning shaykasi (Katta Ergash qo‘rboshining guruhi - S.S.) harakat qilmoqda.
Bu yerga tashlangan militsiya va qizil askar kuchlari ojizlik qildi. Namangandan
zambaraklar bilan qo‘shimcha qizil askar qismlari yuborildi” 9
. 1918 yil 2
sentyabrda Namangan uezdining To‘raqo‘rg‘on volostidagi Sharq qishlog‘ida
qo‘rboshi Katta Ergash o‘zining 2400 yigitdan iborat dastasi va qo‘rboshi Qobul
bilan birgalikda Sergeyev boshchiligidagi qizil askarlar otryadi bilan jangga kirdi.
7
Ражабов Қ . Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати : моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари .
Тошкент. Янги нашр. 2015. 89-bet
8
Муравейский С. (Лопухов В.). Очерки по истории революционного движения в Средней Азии. – С-24.
9
Ражабов Қ. Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати: моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари.
Тошкент. Янги нашр. 2015. 90-bet.
10

To‘p va pulemyotlari bo‘lgan qizil askarlar bu jangda mag‘lubiyatga uchrab,
orqaga chekindilar 10
. Arxiv hujjatlarining dalolat berishicha, Katta Ergash
qo‘rboshi qo‘l ostida 1918 yil kuzida har birida 20 nafardan 1 800 nafargacha yigit
bo‘lgan 70 nafar qo‘rboshi dastasi harakat qildi 11
. Oktabr oyida Katta Ergash
qo‘rboshi qo‘shinida kamida 15 000 kishi bo‘lgan, shu bilan birga uning qo‘shini
tarkibida 2 ta zambarak va 4 ta pulemyot ham bo‘lgan. Katta Ergash qo‘rboshining
yigitlari qishloqlarda o‘z nazoratlarini joriy qilishdi. Farg‘ona vodiysining yirik
shaharlariga eltuvchi yo‘llar ham ular qo‘lida edi. Mana shunday vaziyatda 1918
yil kuzida Toshkentdan Turkiston Respublikasi XKS rais V.D.Figelskiy va harbiy
komissar K. P. Osipov Farg‘ona viloyatiga kelishdi. Figelskiyning o‘zi guvohlik
berishicha Katta Ergash qo‘rboshining istehkomlaridan biri joylashgan Xonobod
qishlog‘i (Bachqirdan 3,5 chaqirim shimoli-sharqda) 5 soatlik jangdan so‘ng yer
yuzidan supurib tashlandi. Istehkomdagi 800 mujohiddan atigi 15 nafari tirik
qoldi 12
. Xolxo‘ja Eshon guruhi va O‘sh shahri aholisi boshiga bundan ham og‘ir
kulfatlar solindi. Qizil askarlar otryadi jang bilan istiqlolchilarni shahardan surib
chiqarishdi. Eski shahar talandi va bozorga o‘t qo‘yildi. Qizil askarlarga
dashnoqlar otryadi ham qo‘shilgach, “qaytadan talon-toroj, zo‘rlash boshlandi,
hatto bolalarni o‘ldirib,tanasini bo‘laklarga ajratishdi. O‘sh shahrining o’zida 5 kun
davom etgan qirg‘in natijasida 2 000 kishi halok bo‘ldi” 13
. Andijon shahrida
joylashgan Salayev otryadi Madaminbekning Eski Marg‘ilonga kelganini eshitib,
bu shaharni to‘plardan o‘qqa tutib, butunlay vayron qilib tashladi 14
.
“Dashnoqsutyun” armanilar partiyasining a’zolari dashnoqlar tomonidan Farg‘ona
vodiysida 1918 yilda qilingan xunrezliklar ichida Chust shahridagi fojiali voqealar
alohida ajralib turadi. Namangan va Qo‘qondan yetib kelgan va aksariyati
dashnoqlardan iborat bo‘lgan qizil armiyachilar otryadi shahardagi 1500 kishini -
10
Ражабов Қ. Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати: моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари. Т.
“Янги нашр”- 2015. 91-bet.
11
Хасанов М. Фергана после Кокандских событий (февраль 1918 - март 1919 года). T. Fan va turmush jurnali
1990. С-16.
12
“Наша газета”, 22 декабрь 1918 г.
13
Ражабов Қ. Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати: моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари. Т .
“ Янги нашр ”- 2015. 91-bet.
14
O’sha asar. 91-bet.
11

tinch musulmon aholisini so‘yib tashlashdi. Dashnoqlar otryadining komandiri
ko‘zlari qonga to‘lib: “Biz bugungi kunni xuddi qimmatbaho olmosdek 20 oy
kutdik”, - deb ta’kidladi 15
. Qatag‘on bilan birga shaharda ommaviy ravishda talon-
taroj o‘tkazildi. Shuning uchun ham “Ulug‘ Turkiston” ro‘znomasi armanilarga
nisbatan nafratini ochiq ko‘rsatib, quyidagilarni yozgan edi: “Turkistonning
boshqa yerlarida nechikdir, ammo Farg‘onada armanilarning harakatini ko‘rgan
kishi alarni Farg‘onag‘a hokimi mutlaq yoxud Farg‘ona armani millatining
hokimiyati qo‘linda deb o‘ylaydi. Ho‘qand ispolnitelniy komitetining raisida bir
armanidir” 16
. 1918 yil kuzida Madaminbekning endigina shakllanayotgan armiyasi
Andijon atrofidagi janglarda katta jasorat ko‘rsatdi. Ana shunday janglarning
birida qizil armiya jangchilari o‘z komandiri Orlovdan ajralib va 170 o‘likni
qoldirib, shaharga qochib kirishdi. Madaminbek bu jangda ikkitadan zambarak va
pulemyot, ancha miqdordagi miltiqni o‘lja oldi. Farg‘onadagi istiqlolchilik harakati
tarixiga Bozorqo‘rg‘on, Qo‘qonqishloq, Oyimqishloq, So‘zoq qishlog‘i fojialari
eng dahshatlilar bo‘lib yozildi. Sovet askarlari, rus krestyanlari va arman
dashnoqlari o‘zaro birgalikda 1918 yilning oxiri va 1919 yilning boshida Farg‘ona
viloyatidagi bu to‘rtta yirik qishloqni yer yuzidan butunlay supurib tashlashdi,
barcha aholi esa qirib tashlandi. Ushbu fojialarda, xususan, Konovalov otryadi juda
mash’um rol o‘ynadi 17
. Istiqlolchilik harakatiga umumiy rahbarlik 1918 yilning
oxiriga kelib Madaminbek qo‘liga o‘tgach, endi Katta Ergash va uning ta’siridagi
ba’zi yirik qo‘rboshilar, xususan, Xolxo‘ja Eshon Madaminbekka bo‘ysunishdan
bosh tortdilar. Ahvol shu darajaga borib yetdiki, 1919 yil 14 aprelda «Isfara yonida
Madaminbek va Ergash qo‘shinlari o‘rtasida o‘zaro jang bo‘ldi. Bu jangda
mag‘lubiyatga uchragan Ergash So‘x qishlog‘iga chekindi.
Bu paytda Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilarning eng yirik namoyandasi
Shermuhammadbek edi. Sovet hokimiyati Madaminbekdan kechagi maslakdoshi,
ayni paytda esa harbiy raqibi va g‘oyaviy muxolifiga aylangan Shermuhammadbek
15
O’sha asar. 92-bet.
16
« Улуғ Туркистон », № 115. 1918 йил 16 июль .
17
Ражабов Қ . Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати : моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари . Т .
“ Янги нашр ”- 2015. 94-bet.
12

bilan muzokaralar olib borishni talab qilayotgandi. Shermuhammadbekning o‘zi
ham Madaminbekka maktub yuborib, muzokaralar uchun shaxsan uni o‘z
qarorgohiga taklif qiladi. Arxiv hujjatlarida qayd qilinishicha, Madaminbek 260
kishi bilan Shermuhammadbek va Xolxo‘ja joylashgan tog‘ orasiga jo‘naydi.
Madaminbek Isfarasoy qirg‘og‘idagi Uchqo‘rg‘on qishlog‘ida hozirgi
Qirg‘izistonning Qizilqiya degan joyida asosiy kuchlarni qoldirib, o‘zi bilan 10-12
kishini oladi va Shermuhammadbek huzuriga boradi. Shermuhammadbek va Xol
xo‘ja esa Madaminbekni asir oladilar. Azaldan Madaminbek bilan yovlashib
yurgan Xolxo‘ja Eshon uni Qorovul qishlog‘ida 14 mayda o‘ldirtiradi 18
.
III. Buxoro amirligi va Xiva xonligida sovet hokimiyati va bolsheviklar
partiyasiga qarshi qurolli harakatning o’ziga xos xususiyatlari.
18
Ражабов Қ . Фарғона водийсидаги истиқлолчилик ҳаракати : моҳияти ва асосий ривожланиш босқичлари . Т.
“Янги нашр”- 2015. 113-bet.
13

Turkiston o‘lkasida bo‘lgani kabi siyosiy g‘aflat uyqusida qolgan va sho‘rolar
tashviqotiga aldangan Buxoro xalqining tez orada ko‘zlari ochildi va milliy istiqlol
kurashiga otlandi. Ammo sho‘rolarga qarshi istiqlol uchun kurashga otlangan
kuchlarda milliy ahillik va birlik yo‘q edi. Ular katta katta bo‘lsalarda,
uyushmagan, tarqoq va hech qanday dasturiy yo‘riqqa ega emas edilar, ularning
g‘oyatda ayyor, tajribali hamda pixini yorgan sho‘rolar va komfirqadek raqibga
qarshi tajribasi yo‘q edi. Bundan mustamlakachi sho‘rolar ustalik bilan
foydalandilar.
1920 yil 3 noyabrda Komintern Turkiston byurosining majlisi bo‘ldi. Uni
V.V.Kuybishev boshqardi. Majlisda “Buxoro kommunistlari firqasidagi o‘zaro
munosabatlar va firqaning siyosiy yo‘li to‘g‘risida”gi masala muhokama qilindi.
Ushbu masala bo‘yicha qabul qilingan qarorda Turkiston byurosi e’tiborni
Buxoroda “agrar inqilobni o‘tkazishga va inqilobiy qo‘mitani shu tomonga
burishga” 19
qaratish lozimligini ta’kidladi. Bu yo‘lni RKP (b) MQsi ma’qulladi.
Jumladan, RKP(b) MQsi 1921 yil 26 yanvardagi Plenumida Buxoro komfirqasi
MQsining siyosiy yo‘lini muhokama qildi. Mazkur masala yuzasidan qabul
qilingan qarorda: “Hozirgi hukumat bilan aloqani uzmay turib agrar inqilob
haqiqatan amalga oshirilishi lozimligi” 20
ko‘rsatiladi. Ko‘rinib turibdiki, Moskva
Buxoroda “agrar inqilob”ni amalga oshirish bo‘yicha to‘g‘ridan-to‘g‘ri fatvo
bergan.
Ana shu ko‘rsatmaga asosan 1921 yil 23 fevralda bo‘lib o‘tgan Buxoro
komfirqasining V qurultoyi “Yer-dehqonlarga” shiori ostida o‘tdi. Qurultoy butun
Buxoro inqilobiy qo‘mitasining 1921 yil 5 yanvarda qabul qilgan “Yer
to‘g‘risida”gi Dekretini ma’qulladi. Mazkur dekretga asosan yer, suv, o‘rmon va
tabiiy boyliklarning hammasi kimning tasarrufida bo‘lishidan qat’i nazar,
umumxalq mulki deb e’lon qilindi: amir va beklarning natsionalizatsiya qilingan
yerlari, shuningdek vaqf mulklari dehqonlarga bepul taqsimlab berilishi lozimligi
qayd etildi.
19
Ўзбекистон тарихи. Учинчи жилд, T . “Фан”-1971. 295- bet .
20
O ’ sha asar . 295-297- betlar
14

Ana shu dekret asosida Eski Buxoro tumanida amir va beklarga qarashli 4
ming tanob (ming desyatina) yer va Buxoro viloyati uezdlaridagi 1000 tanob (250
desyatina (1 desyatina 4 tanob)ga yaqin yer musodara qilindi va 5-25 tanobdan
dehqonlarga bo‘lib berildi. (Albatta, bu ishlarning hammasi o‘z vaqtida ayyorlik
bilan amalga oshirildi. Keyinchalik esa bu yerlar yana dehqonlardan tortib olindi.)
Albatta, Moskvaning ulug‘ davlatchilik va mustamlakachilik siyosatining
natijasi o‘laroq yuqoridan turib zo‘rlik bilan amalga oshirilgan bunday tadbirlar
Buxoro respublikasi rahbarlarining g‘ashini keltirayotgan edi. Respublikaning
F.Xo‘jaev, A.Fitrat, Sattorxo‘jaev, M.Saidjonov, M.Aminov, Otaxo‘jaev va boshqa
rahbarlari bosiqlik bilan o‘rtacha mo‘tadil yo‘l tutib, Buxoroning mustaqil bo‘lib
chiqishini yoqladilar. Jumladan, Buxoro inqilobiy qo‘mitasining raisi
A.Muhitdinov 1921 yil yozida joylarga tarqatilgan ko‘rgazmada bunday deb
yozgan edi: «Din, Vatan va millat uchun ishda bir bo‘laylik... Milliy mustaqillikni
talab qilamiz. 21
Sho‘rolar bosqiniga qarshi Buxoro mustaqilligi va ozodligi uchun
kurashgan ikkinchi asosiy kuch-amir Said Olimxon boshchiligidagi kuchlar bo‘ldi.
Buxoro amiri o‘ziga sodiq kuchlar bilan poytaxtni tark etgach, Qo‘rg‘ontepa,
G‘ijduvon, Boysun viloyatlariga qarashli Bandor va Darband atroflarida bosqinchi
qizil qo‘shinlar bilan jang qilib, Hisor viloyatiga chekindi. Bu yerda u olti oy
mobaynida dushmanga qarshi jang olib bordi. “Jang boshida, - deydi amir
Olimxon, - harbiy vazir tog‘am Muhammad Saidbek Parvonachi va urush
qo‘mondoni Abdulhafiz Parvonachi, Ibrohimbek askar boshliqlari edilar. Shu bilan
olti oy davomida kurash va jang yuz berib, oxiri bolsheviklar jamoasi o‘zlari paydo
qilgan mazkur urushga majbur bo‘lishib, Moskvadan anchagina askar va harbiy
qurollar yig‘ib keldilar. Shu bilan ular birdan Islom lashkari ustiga hujum
boshladilar. Islom askarlarida harbiy anjom va qurollar kam bo‘lganligi jihatidan
o‘n oy davomida urushib jang qildilar, so‘ngra bu bandayi ojiz yordam va madad
so‘rash harakatida xorijiy davlatlarga murojaat qildim” 22
.
21
Ражабова Р.Е. ва бошкалар. Ўзбекистон тарихи (1917-1993йиллар). T .:,, O ’ qituvchi ”-1994.104- bet .
22
Амир Сайд Олимхон. Бухоро халқининг ҳасратли тарихи. T.: “Fan”-1991. 16-bet.
15

Amir Olimxon qizil askarlarga qarshi kurashni davom ettirish maqsadida
Xisordan Ko‘lob viloyatiga, u erdan 1921 yilda Afg‘oniston poytaxti Qobulga etib
keldi. U yo‘l-yo‘lakay Sharqiy Buxoro hududida bo‘lgan chog‘ida sho‘rolarga
qarshi vatan mustaqilligi va ozodligi uchun kurashga ko‘z tikkan kuchlarni qo‘llab-
quvvatladi, ularga madad va maslahatlar berdi. Jumladan, Said Olimxon Ko‘lob
viloyatida bo‘lganida sho‘rolarga qarshi kurash olib borgan ozodlik fidoyilari
Mulla Muhammad Ibrohimbek devonbegi bilan uchrashganligi va dushman bilan
bo‘ladigan istiqboldagi jang rejalarini ishlab chiqqanligini ta’kidlaydi. “Men,-
deydi amir Olimxon, - amr-farmon chiqarib, uni (Muhammad Ibrohimbekni
demoqchi - mualliflar) muayyan joylarga yubordim. Muhammad Ibrohimbek bilan
Davlatmandbekka mening o‘sha ruxsatlarim bilan ish yuritishga, dushman yo‘lini
istehkom qilib turishga buyurdim” 23
.
Afg‘oniston amiri Omonullaxon amir Olimxonni yaxshi qarshi oldi. Amir
sarbozlariga Mozori Sharif va Xonoboddan joy ajratildi. Uning o‘ziga esa amirning
Qobul yaqinidagi bog‘i - Qal’ayi Fatudan joy ajratdi. Dastlabki paytda bu erda
Sayd Olimxon bilan birgalikda Karmana begi Yovqochbek, Sherobod begi
Abulhafizbek, Mirfattohbek udaychi, amirning savdo bo‘yicha Londondagi vakili
bo‘lib ishlagan Yusufboy Muqimboev Qori Muzrob, harbiy vazir Ibrohimbek,
Abdullabek to‘qsabo, A’zamhoji va boshqalar bo‘lgan 24
.
Buxoro amirligi hududida sho‘rolar bosqiniga qarshi mustaqillik va ozodlik
uchun kurashayotgan eng asosiy - uchinchi kuch ham bor edi. Bu-vatanparvar
qo‘rboshilar rahbarligida jon berib jon olayotgan xalq milliy ozodlik jangchilari
edilar. Ozodlik va mustaqillik uchun kurash Buxoro amirligining xususan sharqiy
va g‘arbiy hududlarida kuchli tus oldi. 1922 yilda Buxoro amirligida 30 dan ortiq 25
qo‘rboshilar rahbarlik qilgan xalq qasoskorlari lashkarlari bor edi. Ibrohimbek
Laqay, Davlatmanbek, Abdulqodirbek, Hoji Sami Afandi (Surhon vohasi va
Tojikiston hududlarida harakat qildi), Bahrombek qo‘rboshi, Bo‘ri To‘qsabo
23
O’sha manba. 18-bet.
24
Jo’rayev.N, Karimov.Sh. O’zbekiston tarixi(O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida). 2-jild. T.: “Sharq”
2011. 258-bet.
25
Санаев Исмат . Зиёвуддин тарихи . - Т .: “ Шарқ ”-1995. 221-bet.
16

qo‘rboshi (Qarshidan), Sharof o‘zbek qo‘rboshi (Beshkentdan), Xo‘jambek
qo‘rboshi (Kitobdan), Qoraqulbek va Mamatqul qo‘rboshilar (Qo‘rg‘ontepadan),
Bahrombek qo‘rboshi, Jabborbek qo‘rboshi, Ochilbek qo‘rboshi, Hamroqul
qo‘rboshi, Ochil To‘qsabo qo‘rboshi, G‘ulom Avg‘on qo‘rboshi, A’zamxon Eshon
qo‘rboshi, Sayfulla Miroxur qo‘rboshi, Sherbek qo‘rboshi (Samarqandda),
Xolbo‘tabek qo‘rboshi, Mustafoqulbek qo‘rboshi (O‘ratepadan), Niyozbek
qo‘rboshi (Jizzaxdan), Boboyor qo‘rboshi, To‘xtamurod qo‘rboshi, sepkilik
Haydar Mergan qo‘rboshi, timlik Ro‘zi qo‘rboshi, olti o‘g‘illik Qoracha Mergan
qo‘rboshi (Xatirchidan) va boshqalar ana shular jumlasidandir. 26

Milliy ozodlik harakatining yirik vakillaridan biri Ibrohimbek Laqaydir.
«Laqay» uning taxallusi bo‘lib, o‘zbekning laqay urug‘iga mansubligini bildiradi.
Ibrohimbekning to‘la ismi sharifi Mulla Muhammad Ibrohim Chaqaboy o‘g‘lidir.
Tug‘ilgan yili aniq emas, 1889 yoki 1890 yil deb taxmin qilinadi. U Tojikiston
Respublikasi Dushanbe shahrining janubidagi asosan o‘zbekning laqay urug‘i
istiqomat qiladigan Ko‘ktosh qishlog‘ida tavallud topgan. Ibrohimbek Laqay
Turkistondagi milliy istiqlol kurashining yorqin siymolaridandir. Amir
zamonidayoq o‘ris harbiylariga qirg‘in solishdan ish boshlagan va qisqa fursatda
katta shuhrat qozongan. Ibrohimbek amir Olimxonning ko‘p martabalariga
erishgan. Amir Afg‘onistonga o‘tib ketgach ham unga bir qancha hadyalar va
unvonlar yuborgan. Amir Olimxon Sharqiy Buxoroda yashagan muddat ichida
Ibrohimbekka o‘xshash yovqur, qo‘rqmas kishilarga tayanib, sovetlarga qarshi
savashgan edi 27
. Muhammad Ibrohimbek hatto Dushanbe shahrini bolshevoylardan
tortib ham oldi. Ammo qizil askarlar, G. Frezer bergan ma’lumotlarga qaraganda,
shahardan chekinish paytida 50 ming kishini qilichdan o‘tkazib ketishgan 28
.
Ibrohimbek 1920 yil avgustdan to 1926 yilga qadar «lashkari islom», («Islom
lashkari»)ni tuzib, unga bosh qo‘mondon sifatida Frunze, A.I.Kork, S.Pugachev,
A.N.Todorskiylar boshchiligidagi bosqinchi qizil askarlarga qarshi mardonavor
26
Jo’rayev.N, Karimov.Sh. O’zbekiston tarixi(O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida). 2-jild. T.: “Sharq”
2011. 266-bet.
27
O’sha manba. 269-bet.
28
Фрейзер Г ., Босмачилар . Лондон -1987. 34-bet.
17

jang qildi. 1926 yilda o‘z mujohid yigitlari bilan Afg‘onistonga o‘tib ketishga
majbur bo‘ldi. Ibrohimbek Qobul shahriga yaqin Qal’ai Fatuda birmuncha vaqt
Said Olimxon bilan birga yashadi. Afg‘oniston hukumati unga har oyda ming
rupiya, Buxoro amiri esa besh yuz rupiya ajratadi. Keyinchalik Afg‘oniston taxtiga
Nodirxon kelgach (1929 yilda), muhojirlar bilan Afg‘oniston lashkarlari o‘rtasida
birodarkushlik urushi kelib chiqdi. Behuda qon to‘kishlardan charchagan
Ibrohimbek 1931 yilda o‘z vataniga qaytib keladi va o‘z ixtyyori bilan sho‘rolarga
taslim bo‘ladi. Bolshevoylar Ibrohimbekni hamma vaqt eng xavfli raqiblardan biri
sanab kelganlar. Chunki u qizil askarlarga qarshi janglarda bir necha bor
qahramonlik va jasorat namunalarini ko‘rsatgan. Shu bois u amir Olimxonning
ham katta hurmatini qozongan edi. 1921 yilda ana shunday jasoratlardan birini
namoyon etgan edi. Amir Olimxon Sharqiy Buxoro orqali Afg‘onistonga o‘tib
ketayotganda Hisor begi Ibrohimbekni amirga tanishtiradi va uni «Har qanday
topshiriqni bajarishga qodir», deb ta’riflaydi. Amir Ibrohimbekning dovyurakligi
va jasurligini sinab ko‘rish maqsadida Dushanbe shahrida qolib ketgan uchta
musulmon tug‘ini olib kelish to‘g‘risida farmon beradi. Qizil askar qismlari
shaharni har taraflama nazorat qilib turishgani bois bu farmonni bajarish nihoyatda
qiyin va xavfli hisoblanar edi. Shunga qaramasdan, Ibrohimbek do‘sti Asadullobek
bilan birgalikda amir farmonini to‘la va bekamu-ko‘st bajaradi. Muhammad,
Ibrohimbek ayniqsa vatan xoinlari va sotqinlarini butun qalbi vujudi bilan yomon
ko‘rar edi. Sho‘rolar turli yo‘llar bilan tub yerli aholining qizil askarlarga qarshi
yagona jabha bo‘lib kurash olib borishini barbod qilish uchun arzimagan sadaqalar
va mansablar va’da qilib, ularning ba’zi bir qismini sotib olar va o‘zining razil
maqsadlari yo‘lida foydalanardi. O‘zbekiston Kommunistik (bolshevoylar) firqasi
MQsining 1925 yil 30 iyundagi mahfiy ko‘rsatmasi bu fikrni tasdiqlaydi:
“Bosmachilarning rahnamolarini: Ibrohimbekni, Rahmon dodhoni, Ismatni yo‘q
qilish uchun bizga o‘z hohishi bilan taslim bo‘lgan ishonchli yigitlardan maxsus
guruh tuzilsin” 29
. Bundan tashqari, milliy istiqlol va ozodlik uchun kurashning
yirik markazlaridan biri G‘arbiy Buxoro edi. Ibrohimbek va Anvar poshsho
29
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати”. T -1992, 17 апрель.
18

harakatlaridan ruhiy oziq olgan G‘arbiy Buxoro xalqi, ayniqsa, Buxoro, G‘ijduvon,
Parmez, Vobkent va Qorako‘l ahli amir Olimxonga maxsus noma bilan murojaat
qilib, sho‘rolarga qarshi kurashda amir tomonidan qo‘mondon tayinlanishini
so‘radilar. Bu talab hisobga olinib, buxoroliklarning katta hurmatiga sazovor
bo‘lgan Mulla Abdul Qahhor u yerga «Islom lashkarlari qo‘mondoni» etib
tayinlanadi. Buxoro amirining bu to‘g‘ridagi nomasini 1922 yil 12 mayda Anvar
poshshoning vakili turk zobiti Usmon Afandi olib kelgan. Mulla Abdul Qahhor
huzurida Zakiy Validiy To‘g‘on, Buxoro xalq sho‘rolar jumhuriyati harbiy noziri
Abduholiq Orifov va boshqalar bo‘lgan. Mulla Abdul Qahhor tez orada katta kuch
to‘playdi va qizil askarlarni dahshatga soladi. Uning qo‘mondonligidagi islom
lashkarlari safiga Buxorodan 6000, G‘ijduvop, Vang‘oze, Vobkent, Shofirkon,
Parmezdan 2000 tadan, Bahovaddindan 2000, jami 25 ming 30
kishi uyushadi va bir
qator tarixiy g‘alabalarni qo‘lga kiritadi. Islom lashkarlari G‘ijduvondan qizil
askarlarni haydab chiqarib, Nurota va Karmana tomon yurish boshladilar, G‘arbiy
Buxoroda sho‘ro hokimiyatini tugatishga muvaffaq bo‘ldilar.
Dars ishlanma rejasi
1. Dars mavzusi : Turkistonda milliy istiqlolchilik harakati va uning oqibatlari
2. Dars turi : Aralash dars (ma'ruza va amaliy ishlash)
3. Dars maqsadi :
o Ta'limiy: O'quvchilarga Turkistonda milliy istiqlolchilik harakatining sabablari,
rivojlanishi va oqibatlarini tushuntirish.
30
“Гулистон”, 1991 йил, 2-сон, 6-bet.
19

o Tarbiyaviy: O'quvchilarda milliy g'urur va vatanparvarlik tuyg'ularini
shakllantirish.
o Rivojlantiruvchi: O'quvchilarning tarixiy tahlil qilish, tanqidiy fikrlash va
savodxonlik ko'nikmalarini rivojlantirish.
4. Jihozlar : PowerPoint taqdimot, xaritalar, foto va video materiallar, tarqatma
materiallar.
5. Darsning tuzilishi :
o 1-qism : Tashkiliy qism (5 daqiqa)
 Salomlashish, davomadni aniqlash, o'quvchilarni darsga tayyorlash.
o 2-qism : Asosiy qism (25 daqiqa)
 Turkistonda milliy istiqlolchilik harakatining boshlanishi:
 Rossiya imperiyasi bosqini va mahalliy aholi noroziligi.
 Jadidchilik harakati va uning mohiyati.
 1916-yil qo'zg'oloni:
 Qo'zg'olonga olib kelgan sabablar va natijalar.
 Ishtirok etgan shaxslar (masalan, Madaminbek, Mustafa Cho‘qay va
boshqalar).
 Buxoro va Qo‘qon muxtoriyati:
 Ularning tashkil etilishi va inqirozi.
 Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi va uning oqibatlari.
o 3-qism : Mustahkamlash (10 daqiqa)
 Savol-javob: O‘quvchilardan dars mazmuni bo‘yicha savollarga javob olish.
 Jamoaviy muhokama: Milliy harakatlarning bugungi kun uchun ahamiyati
haqida fikr almashish.
o 4-qism : Yakuniy qism (5 daqiqa) Baholash.
o Mavzu yuzasidan o’quvchilar testlar ishlashi mumkin.
1. Madaminbek sovetlar bilan qaysi shaharda yarash bitimini imzoladi?
A) Namanganda B) Andijonda
C) Skobelovda D) O‘shda
20

2. 1919-yilning kuziga kelib Shermuhammadbek qo‘l ostida necha nafar askar
o‘lgan?
A) 30 000 B) 20 000
B) 12 000 D) 8000
3. Katta Ergash qo‘shini mag‘lubiyatga uchragach, Shermuhammadbek asosiy
kuchlarni olib qayerga chekinadi?
A) Oloyga B) O‘shga
C) Skobelovga D) O‘zganga
4. Madaminbek qachon o‘ldiriladi?
A) 1920-yil dekabr oyida
B) 1920-yil may oyida
C) 1920-yil yanvar oyida
D) 1920-yil aprel oyida
5. 1920-yilning yanvar oyi o‘rtalarida…?
A) Farg‘ona vodiysida favqulodda holat e’lon qilindi
B) Farg‘ona vodiysida jangavor tashabbus qizil armiya tomonga o‘tdi
C) Madaminbek noaniq tarzda o‘ldirildi
D) Madaminbek Fag‘ona qo‘shinlari qo‘mondonligiga yarash muzokaralari
boshlashni taklif qildi

Shu shaklda o’quvchilar bilimini baholash mumkin.
SWOT metodi. Bunda o’quvchilar bilan ma’lum bir jarayonni olib uni birgalikda
tahlil qilish.
SWOT Turkistondagi milliy ozodlik harakati namoyondasi
Madaminbekning ruslarga qarshi kurashi
Kuchli
tomonlari
Zaif tomonlari
Imkoniyatlar
Xatarlar
“Men kimman” metodi. Bu metodda o’quvchilar 2 guruhga bo’linadi. Guruhlar
o’zlariga iqtidorli sardor tayinlashadi. Sardor ustoz ko’rsatgan rasmdagi kim
ekanligini emas balki uning faoliyati haqida gapiradi. Guruh esa gap qaysi shaxs
haqida ketayotganligini topadi.
a) b) c)

Darsni xulosa qilish va o‘quvchilarga vazifa berish.
21

6. Uyga vazifa :
o Jadidchilik harakati yetakchilari haqida ma'lumot yig'ish.
o "1916-yil qo'zg'oloni sabablarini bugungi kun prizmasida tahlil qiling"
mavzusida kichik insho yozish.
Xulosa
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Turkiston o‘lkasida muxtoriyatning
ag‘darilishi, bolsheviklar hokimiyatining o‘lkada zo‘rlik bilan o‘rnatilishi va bu
boradagi xalqimizga nisbatan mustamlakachilik siyosati nohaqliklar, xo‘rliklar
22

xalqimiz tarixining ayanchli sahifalaridan biriga aylandi. Natijada, bu holat
o‘lkamiz xalqlarining milliy vatanparvarlik tuyg‘ulSarining yanada kengroq
jonlanishiga va milliy mustaqillik uchun kuchli va o‘ta makkor qushmanga qarshi
ayovsiz va beshafqat kurashga otlanishiga turtki bo‘ldi. Bu kurashda Farg’ona
vodiysi eng oldingi saflardan birida bo‘ldi. Bu yerda sovet hokimiyatiga qarshi
kurash Buxoro va Xiva xonligidagi kurashdan o‘zining tub mohiyatiga ko‘ra
keskin farq qilmasada, ayrim jihatlari bilan undan ajralib turgan edi. Jumladan,
Turkiston o‘lkasida tub joy aholi avval Rossiya imperiyasining mustamlaka
zulmiga qarshi, sovet hokimiyati o‘rnatilgach esa bolsheviklarning bu boradagi 40
mustabid tuzumiga qarshi keskin kurash olib borgan edilar. Rossiya imperiyasining
yarim mustamlakasi hisoblangan Buxoro amirligi va Xiva Xonligida esa bu kurash
Turkiston o‘lkasidagidan ko‘ra birmuncha boshqacharoq kechdi. Ammo bu kurash
qanday shaklda bo‘lmasin yagona g‘oya, vatan mustaqilligi g‘oyasi ostida olib
borildi.
Madaminbekni Shermuhammadbek o’ldirgan deya aytilgan fikrlar hech
qanday dalilllarga suyanmaydi. Turk tarixchisi Ali bodomchining yozishicha
Madaminbekni ruslarga sotilgan Soib qori va Lutfullo mahdum amalga oshirgan.
Ular Madaminbekni o ldirib Buxoroga qochib ketishgan. Madaminbek Ahmadbek‟
o’g’li nafaqat bolsheviklar balki har qanday dushman oldida bo yin egishni
‟
istamagan Turkistonning mard o’g’loni yurt ozodligi va istiqloli uchun kurashib,
qurbon bo’ldi. Qo’rboshining qabri hozirgi Qirg ziston Respublikasi hududida,
‟
Oloy vohasidagi Shig ay qishlog idadir. Bu manzil XX asrning 20-yillaridan
‟ ‟
boshlab o’zbek, qirg’iz va boshqa turkiy xalqlarning ziyoratgohiga aylangan.
Marmartoshda “Turing begim gunohlarni yuvaylik, bosqinchini Ona yurtdan
‟
quvaylik!” degan she’riy bitik lotin imlosida o’zbek tilida o’yib yozilgan. She’riy
matn ostida qilichning rasmi aks etgan. Shermuhammadbek esa o’z yurtini qizil
askarlardan ozod qilishda o’z hamrohlari bilan Madaminbekning yo lini davom
‟
ettirib o’tdi. Istiqlolchi harakati 1920-1924-yillarda Buxoro va Xorazm
respublikalarida ham avj oldi. Buxoroda Ibrohimbek, Mulla Abduqahhor,
Davlatmandbek, Anvar posho, Jabborbek kabi qo rboshi va yo’lboshchilar,
‟
23

Xorazmda Qurbon Mamed Sardor Junaidxon, Madrayimboy, Sa’dulla bola, Shokir
bola, Mavlonbek kabilar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T.:Muloqot. 1998.
2. Eshov Bohodir. O’zbekistonda davlat va maxalliy boshqaruv tarixi. -T.:
“Yangi asr avlodi”-2001.
24

3. Jo’rayev. N. O’zbekiston tarixi. -T.: “Sharq”nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi bosh taxririyati-2011
4. Karimov I.A. “O’z kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurmoqdamiz”
“Turkiston” 1999 yil
5. Rajabov Q. Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati: mohiyati va asosiy
rivojlanish bosqichlari.-Toshkent.: “Yangi nashr”- 2015.
6. Муравейский С. (Лопухов В.). Очерки по истории революционного
движения в Средней Азии.
7. Ҳасанов М. Фергана после Кокандских событий (февраль 1918 - март
1919 года). T. Fan va turmush jurnali-1990.
8. O’zbekiston tarixi (1917-1993 yillar) .-T: “O’qituvchi”-1994 yil.
9. Амир Сайд Олимхон. Бухоро халқининг ҳасратли тарихи. T.: “Fan”-
1991.
10. Karimov Sh. Jo’rayev. N. O’zbekiston tarixi. -T.: “Sharq”nashriyot-matbaa
aksiyadorlik kompaniyasi bosh taxririyati-2011
11. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”. T -1992
12. “Гулистон”, 1991 йил, 2-сон
25

Sotib olish