Turkiya olimlari tomonidan milliy istiqlolchilik harakati tarixining o’rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	283.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Turkiya olimlari tomonidan milliy istiqlolchilik harakati tarixining o’rganilishi

Sotib olish

« Turkiya olimlari tomonidan milliy istiqlolchilik
harakati tarixining o’rganilishi »
MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................... ... 4-5
I BOB. MILLIY ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING MAZMUN
MOHIYATI VA UNING G’ARB DAVLATLARIDA O’RGANILISHI . 6-20
I.1. Milliy istiqlolchilik harakatining mazmun mohiyati..…………………. 6-13
I.2. Yevropa tarixshunosligida Milliy istiqlolchilik harakatining o’rganilishi. 13-20
II BOB. TURKIYA OLIMLARI TOMONIDAN MILLIY
ISTIQLOLCHILIK HARAKATI TARIXINING O’RGANILISHI ….. 21-33
II.1. Turk tarixchi olimlari tomonidan Milliy ozodlik harakati tarixining
o’rganilishi………………………………………………………….……… 21-26
II.2. Turkiya tarixshunosligida mamlakatimiz tarixiga oid ma’lumotlarning
yoritilishi…………..………………………………………………………. 26-33
XULOSA ....................................................................................................... . 34 - 35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. .............................. 36-37
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Sovet davrida bolsheviklarga qarshi qurol
ko’targan turkistonlik o’g’lonlarga “Bosmachi” laqabi qo’yilib, ularning faoliyatini
o’rganish taqiqlangan edi. “Tarixni g’olib yozadi” degan tamoyilga asoslanib,
sho’rolar davrida tarix biryoqlama yozilib, mag’lubiyatlar tarixi soxtalashtirildi.
Biroq yaqin o’tmishda istiqlol uchun kurashgan sarkardalar, lashkarboshilar,
askarlarni, go’yo oyni etak bilan berkitib bo’lmaydi, deb tarixdan o’chirib tashlab
bo’lmaydi.
Tarixiy manbalarda Turkiston o’lkasi xalqlarining sovetlar bosqiniga qarshi
milliy ozodlik va istiqlolchilik harakatining boshlanish va uni davrlashtirish
bo’yicha har xil fikr-xulosalar ilgari surildi. Jumladan, sovetlar tarixshunosligida
o’lkamiz xalqlarining ozodlik va milliy mustaqillik uchun kurashi davrini ko’r-
ko’rona grajdanlar urushi davri d е b qaraldi, Rossiyadagi fuqarolar urushi davridan
aynan ko’chirib olindi va 1918–1920-yillar bilan b е lgilandi. Holbuki, bu tarixiy
haqiqatga mutlaqo to’g’ri k е lmaydi. Bolsheviklar va so’l eserlar musulmon
aholining o’lkani boshqarishdagi qonuniy huquqini inkor qilib, hokmimyat
to’g’risidagi masalani kelishib hal qilish imkoniyatini yo’qqa chiqardi va shu bilan
Turkiston siyosiy hayotida milliy va demokratik kuchlarning kelgusida
muholifatga o’tishini oldindan muqarrar qilib qo’ydi. Har ikkala tomondan bu
qirg’inbarot jangda qancha kishi qatnashdi degan savolga manbalarda turlicha
rqamlar keltiriladi. Jumladan, sovet tarixchilari asarlarida bu raqam 6 mingdan 60
minggacha deb tilga olinadi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Ushbu kurs ish i ning maqsadi :
- Milliy istiqlolchilik harakati mazmun mohiyatini yoritib berish;
- Milliy istiqlolchilik harakatining chet el olimlari tomonidan o’rganilishini
tahlil qilish;
- Turkiyalik tarixchi olimlar tomonidan millik istiqlolchilik harakatining
o’rganilishini mazmun mohiyatini yoritib berish;
2

- Milliy istiqlolchilik harakati yirik namoyondalari tarixini o‘rganish
hisoblanadi.
Tadqiqot ob’yekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti XX asrdan
boshlab to hozirgi kunda qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan yozma
manbalar, ilmiy adabiyotlar, xrestomatiyalar va arxiv hujjatlari hisoblanadi.
Yuqoridagilardan tashqari mazkur kurs ishida ilmiy nashriyotlarda nashrdan
chiqqan ilmiy maqolalardan ham alohida foydalanilgan.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi XX
asrning 20-30 yillarini qamrab olgan bo‘lib, asosiy urg‘u Milliy istiqlolchilik
harakati va uning Turkiyada o‘rganilishiga qaratilgan.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini yangi
davr tarixiga oid ilmiy adabiyotlar, o‘rta asrlarda yozilgan manbalar hamda keyingi
davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik
davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar
shu kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, to‘rt paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

3

I BOB. MILLIY ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING MAZMUN
MOHIYATI VA UNING G’ARB DAVLATLARIDA O’RGANILISHI
I.1. Milliy istiqlolchilik harakatining mazmun mohiyati
Sovet davrida bolsheviklarga qarshi qurol ko’targan turkistonlik o’g’lonlarga
“Bosmachi” laqabi qo’yilib, ularning faoliyatini o’rganish taqiqlangan edi.
“Tarixni g’olib yozadi” degan tamoyilga asoslanib, sho’rolar davrida tarix
biryoqlama yozilib, mag’lubiyatlar tarixi soxtalashtirildi. Biroq yaqin o’tmishda
istiqlol uchun kurashgan sarkardalar, lashkarboshilar, askarlarni, go’yo oyni etak
bilan berkitib bo’lmaydi, deb tarixdan o’chirib tashlab bo’lmaydi.
Tarixiy manbalarda Turkiston o’lkasi xalqlarining sovetlar bosqiniga qarshi
milliy ozodlik va istiqlolchilik harakatining boshlanish va uni davrlashtirish
bo’yicha har xil fikr-xulosalar ilgari surildi. Jumladan, sovetlar tarixshunosligida
o’lkamiz xalqlarining ozodlik va milliy mustaqillik uchun kurashi davrini ko’r-
ko’rona grajdanlar urushi davri dеb qaraldi, Rossiyadagi fuqarolar urushi davridan
aynan ko’chirib olindi va 1918–1920-yillar bilan bеlgilandi. Holbuki, bu tarixiy
haqiqatga mutlaqo to’g’ri kеlmaydi. Bolsheviklar va so’l eserlar musulmon
aholining o’lkani boshqarishdagi qonuniy huquqini inkor qilib, hokmimyat
to’g’risidagi masalani kelishib hal qilish imkoniyatini yo’qqa chiqardi va shu bilan
Turkiston siyosiy hayotida milliy va demokratik kuchlarning kelgusida
muholifatga o’tishini oldindan muqarrar qilib qo’ydi. Har ikkala tomondan bu
qirg’inbarot jangda qancha kishi qatnashdi degan savolga manbalarda turlicha
rqamlar keltiriladi. Jumladan, sovet tarixchilari asarlarida bu raqam 6 mingdan 60
minggacha deb tilga olinadi 1
.
Ingliz olimi R.Frezer 1922-yil noyabrida Turkistonda 100 ming kishilik
sovet askarlariga qarshi 60 ming istiqlolchi kurashgan deb yozadi. 1919-yil, 22-
oktabrda istiqlol uchun kurash harakati kuchlarini tiklash va uni yanada
mustahkamlash maqsadida Ergashtomda qo’rboshilar qurultoyi
chaqirildi.Madaminb е k Farg’ona vodiysida sovet hukumati organlariga muqobil
1
Q.Rajabov Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakati:mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari (1918-
1924) T.f.n,ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya-T:1994. – B.19.
4

bo’lgan siyosiy boshqarish tizimini joriy etdi. «U bizning rahbarlikdagi kamchilik
va xatolarimizdan mohirona foydalandi, unda o’z «boshqarish apparati, o’z
tribunali, o’z «g е nshtabi» bor edi, u qonunlar chiqardi», – d е b ta’kidlangan edi
uning dushmanlaridan biri bo’lgan Gromatovich. Madaminb е k istiqlolchilar
qo’shiniga yagona, uyushgan harbiy qo’shilma tusini b е rdi, uning askarlari orasida
kuchli harbiy intizom bor edi. Madaminb е k askarlari tinch aholini talovchilar va
bosqinchlarni o’zlari ushlab, qattiq jazoladilar. Madaminb е k Skobol е v shahridagi
sobiq gimnaziya maktabi yon-boshidagi katta butxonaning maydonida istiqlolchi
kuchlarni to’playdi, baland minbarga chiqib xaloyiqqa qarata nutq so’zlaydi.
Toshk е ntga borib sovetlar vakillari bilan so’zlashib, sulh haqida shartnoma tuz-
ganligini, uning mazmunini eshittirish uchun xalqni bu joyga to’plan-ganini aytadi.
U xalqqa qarata shunday d е b murojaat qiladi:
«...Ey birodarlar! Ey xaloyiq! Bilingizlarki mulk ollohni mulkidur, isto-
g’onida olur, xohlaganig’a b е rur. Ma’lumlaringizdurki Nikolay taxtidan tushdi.
O’rnig’a inqilob hukumati qurildi. Bu hukumatning millatlarga b е rg’on salohiyati
va huquqidan foydalanibsiz, hammamiz qurol boshig’a soruldik, hammamiz bir
yoqadan bosh chiqarduk, siz raiyatni yordami bilan, nafaqasi bilan, millatparvar
ziyolilarimiz rahbarligi bilan bizlar maydonga chiqduk. Parvardigorimizni lutf va
inoyati bilan jihodimizda muvaffaq bo’lduk, allohga shukr, sizlarga tashakkur ey
millat, alloh taolo ham-mangizdan, hammamizdan rozi bo’lsin, omin.Ey
birodarlar! Bizlar maqdurimizni xarjlab ruslar bilan ko’p zamonlar muzokara
qilduk. Bizni talablarimiz, da’volarimiz, to’kkan qonlarimiz, b е rg’on
qurbonlarimizni oqibatida ruslar ila oramizda bir ittifoq tuzildi 2
.
Ittifoqnomani matnlari shulardir: Turkistonda bugundan e’tiboran milliy
muxtoriyat davri bosh-lanib, hukumat ishlari ruslar va musulmonlar o’rtasida
mushtarak idora qilinadur. Mulkiy, askariy, moliyaviy, maorif, adliya, amniyat,
sanoat, ziroat, tijorat va shularga o’xshagan davlat ishlari ikki tarafni ishtiroki bilan
idora qilinadur. Ey musulmon birodarlar! Bizlar moddiy-ma’naviy k е lturg’on
2
Aliboyev N. “XX asr boshlarida milliy ozodlik jarayonlari(Farg’ona vodiysi misolida)” mavzusidagi
bitiruv malakaviy ishi 2016. – B.16.
5

yutuq bu qadar bo’ldi. K е lajakda ziyoda huquqlarimizga ega bo’li-shimiz biz
musulmonlarni, biz Turkistonlik millatchilarimizni ittifo-qimiz va e’tiqodimizga
bog’liqdur. Tavfiq olloh taolodandur. Birodarlar! Shundoq ittifoq qilindi. Iloha
oqibat baxti obod...» “ Madaminb е kning bu otashin nutqini yig’in ahli gurullab,
mislsiz ko’tarinki ruh bilan: «Xudo xayringizni b е rsun B е k! Xudo ofatdan
saqlasun, o’zi asrasun, Alloh murodingizni b е rsun!» d е gan xitob va ovozalar bilan
ma’qulladi.Ammo ayyorlik va makkorlikni kasb qilib olgan sovet hukumati
Madaminb е kni aldab tuzilgan bitim shartlarini bajarmaydi va u qog’ozda qolib
k е tdi. Buning asosiy aybdorlari V. Kuybish е v va M.V.Frunz е lar edi. V.Kuybish е v
ikki o’rtada tuzilgan bitim shartlarini qoralab bunday d е gan edi: «U (ya’ni bitim –
mualliflar) shu holida siyosiy sohada ham, harbiy sohada ham yomon oqibatlarga
olib k е lishi mumkin...
Birinchi bandi bizni Farg’onada va hatto Turkistonda fuqarolar orasida olib
borajak ishlarimizni ch е klab qo’yadi va Sovet hokimiyatiga yot bo’lgan
m е zonlarga amal qilishga majbur etadi». Shu boisdan u bitim matnini qaytadan
tuzishni talab qiladi. Shunday qilish k е rakki, d е ydi V.Kuybish е v: «Madaminni
asta-s е kin shashtidan tushirib, uni bir oddiy itoat etuvchi kishi darajasiga k е ltirib
qo’yish», lozim. Ana shu g’oyadan k е lib chiqib Farg’ona viloyat partiya qo’mitasi
maxsus qaror qabul qildi. Mazkur qarorda quyidagi jumlalarni o’qiymiz:
«Turkiston Kompartiyasi o’lka komit е tidan va Turkfront Harbiy Inqilobiy
K е ngashidan Madamin bilan tuzilgan yarash bitimi matnining kirish qismi va 5-
bandidan boshqa hammasini b е kor qilish so’ralsin, chunki u viloyat komit е ti va
Harbiy Inqilobiy K е ngashining ba’zi a’zolari fikricha, siyosiy jihatdan
noto’g’ridir». Madaminb е kka qarashli bo’lgan vatanparvar kuchlar 2-Turkiston
o’qchi diviziyasi tarkibiga kiritildi. Ammo oradan ko’p vaqt o’tmasdan ular
tarqatib yuborildi. Chunki o’z ixtiyori bilan sovetlarga bo’yin ekkan
vatanparvarlarga ishonchsizlik bildiriladi.
Bu harakat o z jug rofiy doirasiga ko ra, 3 hududga bo linadi:ʻ ʻ ʻ ʻ Turkiston
ASSR , Buxoro Respublikasi va Xorazm Respublikasi qududlari. U keyinchalik
6

O zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston SSRda ham davom etdi. Qurolli kurash o zʻ ʻ
rivojlanish jarayoniga ko ra, 2 davrni bosib o tdi: 1918—24 va 1925—1935-yillar.
ʻ ʻ
Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatr.q.q.h.ning 1davri, dastlabki
qurolli guruxdarning tashkil topishi Kichik Ergash va Katta Ergashning nomlari
bilan uzviy bog liqdir. Turkiston muxtoriyati hukumati qo shiniga boshchilik
ʻ ʻ
qilgan Kichik Ergash. 1918-yil 19— 21-fevralda Qo qon
ʻ shahrida bo lgan urush ʻ
natijasida mag lubiyatga uchrab, Qo qon uyezdidagi Bachqir qishlog iga chekindi.
ʻ ʻ ʻ
26-fevralda Bachqirga qizil gvardiyachilar va arman dashnokdari
(qarang „Dashnakiutyun“ )ning 5 ta otryadi hujum qildi.
27-fevralda bo lgan janglarning birida Kichik Ergash halok bo lgach, Katta
ʻ ʻ
Ergash Farg ona vodiysida
ʻ bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi
kurash boshladi. Tez orada harakat butun Farg ona vodiysi va Samarqand viloyati
ʻ
hududlariga tarqaldi.
Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatr.q.q.h.niig bosh sababi
bolsheviklarning o lkada yuritgan mustamlakachilik va shovinistik siyosati bo ldi.
ʻ ʻ
Bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan dastlabki sotsialistik tadbirlar
(korxonalarning davlat ixtiyoriga o tkazilishi, xususiy mulkning tugatilishi, oziq-
ʻ
ovqat taqsimoti va g alla monopoliyasi,
ʻ islom dinining cheklanishi
va ateizm targ iboti, masjid,
ʻ Madrasa , xususiy maktab va qozixonalarning
bekitilishi, vaqf yerlarning tortib olinishi, majburiy mehnatning joriy qilinishi,
bozorlarning yopilishi va boshqalar) hamda qizil armiya jangchilarining talonchilik
va bosqinchilik siyosati harakatga alohida keskinlik va ko lam bag ishladi. Bu
ʻ ʻ
hodisalar kurashning tobora kengayishi va rivojlanishiga olib keldi 3
.
Qizil askarlar tomonidan bosqinchilik va talonchiliklarning kuchayishi
ularga qarshi harakatni yanada kuchaytirdi va kurashchilar safiga muntazam
ravishda askarlar (yigitlar) qo shilib turdi va yangidan yangi guruhlar tashkil topdi.
ʻ
3
S.Shamsiddin Kamoliddin Markaziy osiyo tarixi tarixshunosligining dolzarb muammolari 5A120304 –
Tarixshunoslik, manbashunoslik va tarixiy tadqiqot usullari (Markaziy Osiyo mamlakatlari)
mutaxassisligi bo‘yicha magistratura talabalariga mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmasi. Toshkent – 2019. –
B.18.
7

Validiyning Turkistonga kelishi va kurash maydoniga chiqishi, „Turkiston milliy
birligi“ tashkilotining qaror topishi (1921.02.08) bilan janglar butun mintaqada avj
olib ketdi. Boshqa yashirin milliy tashkilotlar ( „Milliy ittihod“ , „Milliy istiqlol“)
ham tuzilib, ular harakatni faol qo llab-quvvatlashdi.ʻ
Turkiston jamiyatida o sha paytda yetakchi mavqega ega bo lgan ulamolar
ʻ ʻ
ham harakat mafkurasini tayyorlashda muayyan darajada xizmat qildilar. Ammo
harakat ayrim mutaassib ruhoniylarning amallari oqibatida ko pgina hollarda faqat
ʻ
islom g oyalariga singib ketdi va shu bilan cheklanib qoldi.
ʻ
Kurashchilar faqat jang harakatlari olib borish bilan cheklanmasdan
Madaminbek boshchiligida Muvaqqat Farg ona hukumati (1919.22.10) nomli
ʻ
hukumatni ham tuzdilar.
1920—1924-yillarda Buxoro va Xorazm respublikalarida milliy muxolifat
olib borgan ozodlik kurashi o ziga xos alohida yo nalish va xususiyatga ega bo lib,
ʻ ʻ ʻ
o ta murakkab va ziddiyatli ekanligi bilan Turkiston Respublikasidagi bu
ʻ
harakatdan ajralib turadi. Bolsheviklar qizil askarlarga tayangan holda 1920-yil 1-
fevralda Xiva xonligi va 1920-yil 2-sentabrda Buxoro amirligini qurolli kuch bilan
ag darib, hokimiyatni Buxoroda, asosan, Yosh buxoroliklar, Xorazmda esa Yosh
ʻ
xivaliklar firqalarining a zolaridan iborat
ʼ demokratik kuchlar qo liga berishdi. ʻ
Lekin, bu joylarda hokimiyat uchun kurashayotgan boshqa kuchlar ham mavjud
bo lib, natijada milliy kuchlar o rtasida hokimiyat masalasida o zaro ixtilof
ʻ ʻ ʻ
vujudga keldi.
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi va Xorazm Xalq Sovet Respublikasi . 1920-
yilda yuzaga kelgan qurolli muxolifat shu sababli bir yo la 2 kuchga qarshi:
ʻ
birinchidan, bu davlatlar hududida joylashgan bosqinchi qizil armiya qismlariga
qarshi mustaqillik kurashini; ikkinchidan, bolsheviklar yordamida hokimiyatni
egallab olgan kuchlarga, ya ni Yosh xivaliklar, Yosh buxoroliklarga qarshi
ʼ
muxoliflik urushini olib bordilar. Bu harakatning Turkiston Respublikasi, xususan,
Farg ona vodiysidagi qurolli kurashdan farqli jihati ham ana shunda.
ʻ
1924-yil oxirida Turkiston mintaqasida milliy hududiy chegaralanish
o tkazilishi natijasida qurolli kurashning 1davri yakunlandi. Uning 2davri esa yana
ʻ
8

10 yil davom etib, o zining xarakteri va kuchlar nisbati jihatidan avvalgi davrgaʻ
nisbatan ancha farq qiladi. Bu davrda, asosan, Farg ona vodiysi, Sharqiy Buxoro
ʻ
va Xorazm voqeasida janglar davom etdi. 30-yillarning o rtalariga kelib qurolli
ʻ
harakat mag lubiyatga uchradi. Tirik qolgan kurashchilarning aksariyati xorijiy
ʻ
davlatlarga muhojir bo lib jo nab ketishga majbur bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Turkistonda sovet rejimiga qarshi qurolli harakatning eng zaif tomoni uning
O rta Osiyo mintaqasida yagona markaz ostida to liq birlasha olmasligi,
ʻ ʻ
harakatning boshidan to oxirigacha mafkuraviy asos bo lib xizmat qiluvchi yagona
ʻ
milliy dasturning yaratilmaganligi hamda ba zi yetakchi shaxslar orasidagi
ʼ
kelishmovchilik va nizolar, ayrimlarining tor dunyoqarashi va boshqa bo ldi.
ʻ
Ayrim shaxslar ( Xolxo ja Eshon
ʻ , G ulomalixon Bahodir ʻ va boshqalar) harakatga
faqat o zlari rahbarlik qilishni o ylab, yagona qo mondonlikka bo ysunmadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Shuningdek, qurolli kurashga aloqador bo lmagan ba zi guruhlar talonchilik va
ʻ ʼ
bosqinchilik bilan shug ullanib, ko plab begunoh kishilarni o ldirishdi. Bundan
ʻ ʻ ʻ
qizil armiya qo mondonligi va bolsheviklar ustomonlik bilan foydalanishdi. Ular
ʻ
maxsus xufiyalar va josuslar, turli ayg oqchilar yordamida harakat ichidagi birlikni
ʻ
parchalash, ba zi guruh rahbarlari o rtasidagi tarqoqlik va o zaro ixtiloflarni
ʼ ʻ ʻ
yanada avj oldirishga urindilar. Nihoyat, Sovet hukumati bir necha islohotlar
o tkazish va turli tuman targ ibotlar natijasida harakat qatnashchilarini
ʻ ʻ
mehnatkashlar qo llab-quvvatlashdan qaytara oldi
ʻ 4
.
Turkiston Muxtoriyati hukumati bolsheviklar tomonidan tor-mor qilinsa
ham, u Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakatini tashkiliy jihatdan
rasmiylashtirdi, unga milliy bo’yoq va tus berdi. Muxtoriyat hukumatining
tugatilishi istiqlolchilik harakatining butun Farg’ona vodiysida ommaviy ravishda
boshlanishiga bir turtki vazifasini o’tadiki, chor Rossiyasining mustamlakachilik
zulmi ostida ezilib kelgan. Farg’onaliklar endi bolsheviklar tuzumi va sovet
Rossiyasiga qarshi qurolli kurashga otlandilar. Demak, Turkistonda sovet
hokimiyati va bolshevikcha tuzumga qarshi istiqlolchilik harakatining
4
Q.Rajabov Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakati:mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari (1918-
1924) T.f.n,ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya-T:1994. – B.26.
9

boshlanishini xronologik jihatdan 1918 yil fevral oyining so’nggi o’n kunligida
deb belgilashimiz mumkin. Dastlabki istiqlolchi guruhlarining tuzilishi Qo’qon
atrofidagi Bachqir qishloqidan chiqqan Kichik va Katta Ergashlarning nomlari
bilan uzviy bog’liqdir. 27 fevralda bo’lgan janglarning birida Kichik Ergash shahid
bo’lgach, uning o’rniga Katta Ergash qo’rboshi (uni Mulla Ergash ham deyishgan)
Farg’ona vodiysida bolsheviklarning mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash
boshladi. Skobelev uyezdida esa Marg’ilon militsiyasining sobiq boshlig’i
Muhammad Aminbek Ahmadbek o’g’li – Madaminbek sovetlarga qarshi kurash
e’lon qildi. «Yakkatut volosti Garbobo qishloqidagi Madaminbek guruhining
qarorgohiga ommaviy ravishda mahalliy yoshlar kelib qo’shilardi», deb yoziladi
1918 yilga oid arxiv hujjatlarining birida.
1918 yil mart oyiga kelib Farg’ona vodiysida bir-biridan mustaqil ravishda
40 dan ortiq qo’rboshi dastalari faoliyat ko’rsatardi. Madaminbek Skobelev
uyezdida, aka-uka Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek Marg’ilon
atroflarida, Omon Pahlavon, Qobul, Sotiboldi Qozi va Rahmonqul Namangan
uyezdida, Parpi qo’rboshi Andijon shahri atrofida, Eshmat qo’rboshi Qo’qonning
Buvayda qishloqida, Jonibek Qozi O’zgan tomonda, Muhiddinbek Novqatda o’z
faoliyatlarini boshladilar 5
.
Muxtoriyatli hukumat yanchib tashlangach, sovetlar tinch aholidan o‘ch
olishga kirishdilar. Dashnoqlar Qo‘qonni talab bitirgach, Namangan, Andijon,
Marg‘ilonga yopirildilar. Turkiston ASSRdagi ayrim kishilar ularning
vahshiyliklarini tekshirib, chora ko‘rish uchun maxsus tergov komissiyasini tuzish
talabini qo‘ydilar. Biroq, hukumatning o‘sha davrdagi rahbarlaridan biri Tobolin
“aholidan bu haqda yozma ariza tushgani yo‘q” deb talabni rad etadi va shu tariqa
ularning navbatdagi beboshliklari uchun yo‘l ochib beradi. 1917 yilda tashkil
topgan ishchi-askar va dehqon deputatlari soveti, aslini olganda ishchi va
dehqonlardan emas, balki tirikchiligining tayini yo‘q sayoq, muttaham, talonchi va
5
S.Shamsiddin Kamoliddin Markaziy osiyo tarixi tarixshunosligining dolzarb muammolari 5A120304 –
Tarixshunoslik, manbashunoslik va tarixiy tadqiqot usullari (Markaziy Osiyo mamlakatlari)
mutaxassisligi bo‘yicha magistratura talabalariga mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmasi. Toshkent – 2019. –
B.19.
10

beboshlardan iborat ekanligi rahbarlarga ma’lum bo‘lsada, ularga xuddi shunday
odamlar kerak bo‘lganligi uchun bu holdan ko‘z yumib yurardilar. Bu betayinlar
“eski dunyoga qarshi kurash” shiori ostida masjidmadrasalarni berkitdilar, qozilar
va ulamolar hibsga olindi. Hatto, “Marg‘ilonda sovet xokimiyatining vakillari
musulmonlarning muqaddas kitoblari bo‘lmish Qur’onni yoqib yubordilar;
Andijondagi Jome’ masjidi qizil armiya otryadlarining qo‘nalg‘alariga
aylantirildi.” Qizil askarlar namoz o‘qib o‘tirganlar ustiga bombalar tashladilar.
Boylar yoppasiga hibsga olindi va mol-mulklari musodara etildi. 1918 yil yozida
Leninga suiqasd uyushtirilgach, o‘tkazilgan qizil terror to‘lqini Farg‘onaga ham
yetib keldi. Oq do‘ppi kiygan, salla o‘ragan, belbog‘iga pichoq osgan kishilarni,
boylarni, ulamolarni sotdilar 6
.
Birinchi jahon urushi boshlanib, Rossiya birin-ketin mag‘lubiyatga uchray
boshlagach, asrlar mobaynida istilo qilingan yerlarning mazlum xalqlari paytdan
foydalanib, ozodlik urushi boshlashidan, u holda ikki frontda jang qilishga to‘g‘ri
kelishidan cho‘chigan Oq podsho ma’murlari chet o‘lkalar, jumladan, Turkistonda
ko‘zga ko‘ringan, bo‘lajak ozodlik urushlarida yo‘lboshchilik qilishi mumkin
bo‘lgan kishilarni yo‘qotish, qamash, Sibir qilishga kirishdilar. Ular
Ergashbeklarni ham odam o‘ldirishda ayblab, Sibirning uzoq Turuxan o‘lkasiga
surgun qildilar. Mustaqillikgacha bo‘lgan tarixiy va badiiy adabiyotlarda ham
Ergashbek odam o‘ldirish, ot o‘g‘irlashda ayblanib yo‘llarda qaroqchilik qilib
qamalganligi yoziladi.
I.2. Yevropa tarixshunosligida Milliy istiqlolchilik harakatining
o’rganilishi
O tgan asr boshlarida Toshkentda yashagan fransuz olimi Jozef Antuanʻ
Kastanye ijodida Turkiston mavzusi alohida o ringa ega. U avvalo arxeolog-
ʻ
o lkashunos, qadim tarix bilimdoni, etnograf, tilshunos sifatida ko rinadi. O zi
ʻ ʻ ʻ
e tirof etganidek, jahon tamadduni beshiklaridan biri Turkiston tarixiga ixlos va
ʼ
qiziqish J.A. Kastanyeni bu o lkaga yetakladi. Yigirma yildan ziyod V.V. Bartold,
ʻ
6
Aliboyev N. “XX asr boshlarida milliy ozodlik jarayonlari(Farg’ona vodiysi misolida)” mavzusidagi
bitiruv malakaviy ishi 2016. – B.27.
11

V.L Vyatkin va boshqa ko plab atoqli tarixchi-qadimshunoslar bilan yelkama-ʻ
yelka ishladi. Umrining navqiron yillari o tgan yurt haqida xotirlab, Parijga
ʻ
qaytgach, shunday yozadi: “Bepoyon, bir tusdagi mahzun kengliklari, unumdor
vohalari va qumli sahrolari bilan – Turkiston chindan ham kontrastlar hamda
ulug vorlik diyori. Unda hamma narsa odamni hayrat va hayajonga soladi...”
ʻ
Olimning qisqacha tarjimayi holi: 1875-yilda Fransiyada tug ilgan, Tuluza
ʻ
litseyini tugatgan. Fransuz tili muallimi sifatida Payatigorsk (Kavkaz)dagi
gimnaziyada ish boshlab, keyinchalik oilasi bilan Orenburgga ko chib o tgan.
ʻ ʻ
Kastanye Dashti Qipchoqqa tutash ushbu manzilda o qituvchilikni bir chekkaga
ʻ
qo yib, arxeologiya sohasi bilan shug ullanadi. Asr ibtidosida bir necha marta
ʻ ʻ
Turkiston safarida bo ladi. Uning “Turkistonga sayohat hisoboti” va “Orenburg
ʻ
guberniyasi va qirg iz(qozoq) dashti arxeologik qazishmalari sharhi” o sha yillarda
ʻ ʻ
yaratiladi. Mahalliy aholi hayotiga qiziqish, ularning urf-odat va an analariga
ʼ
hurmat Kastanyeni etnografiya bilan ham shug ullanishga undaydi: “Antik
ʻ
tamaddun beshigi bo lgan Turkiston tuprog ida asrlar silsilasida qancha el-elatlar
ʻ ʻ
yashab o tmadi: skiflar, saklar, massagetlar, forslar, Aleksandr jangchilari, xunlar,
ʻ
turkiylar, arablar, mo g ullar, o zbeklar, ruslar. Xalqlarning ushbu chorrahasida
ʻ ʻ ʻ
dunyodagi eng qadimgi dinlar tug ilib, voyaga yetdi”, deya ta kidlaydi u
ʻ ʼ
“Bosmachi” asarida.
Kastanye Toshkentning o lka ma muriy poytaxti sifatidagi maqomini
ʻ ʼ
ta riflar ekan, shahar manzaralarini chizishda ijobiy bo yoqlarni ayamaydi.
ʼ ʻ
Yevropalik sifatida uni Yangi shaharda qurilgan modern uslubidagi imoratlaru
zamonaviy do konlar, bog va parklar hayratga solmaydi. U Eski shahardagi
ʻ ʻ
qamish bilan yopilib, loysuvoq qilingan tomlarda o sgan qizg aldoqlarga maftun
ʻ ʻ
bo ladi. Chorsu bozorini olam markaziga qiyoslab, shaharning turli chekkalaridan
ʻ
unga qarab intilayotgan quyoshda qoraygan insonlar, qipchoqlar va qirg izlar
ʻ
qiyofasini chizadi. Muallif bozordagi olomon g ala-g ovurini Parijning Monmartr
ʻ ʻ
ko chasidagi shovqin-surondan aslo qolishmasligini ta kidlaydi
ʻ ʼ 7
.
7
S.Shamsiddin Kamoliddin Markaziy osiyo tarixi tarixshunosligining dolzarb muammolari 5A120304 –
Tarixshunoslik, manbashunoslik va tarixiy tadqiqot usullari (Markaziy Osiyo mamlakatlari)
mutaxassisligi bo‘yicha magistratura talabalariga mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmasi. Toshkent – 2019. –
12

1912-yildan u Toshkent real bilim yurtida fransuz tilidan dars bera
boshlaydi. Tarixiy shaharlar, arxeologik hududlarga safarlar, tadqiqotlarni
kuchaytirish aynan shu palladan boshlandi. Farg ona vodiysidagi Axsikent shahriʻ
va Qarshi atrofidagi Yerqo rg on xarobalarini o rganadi. Ushbu xarobada u turli
ʻ ʻ ʻ
ko rinishdagi qo rg onlarni qayd etib, eramizdan avvalgi 328-yilda Aleksandr
ʻ ʻ ʻ
Makedonskiy qishlagan Navtaka shahrini shu yerdan izlash lozimligini aytadi.
Keyinchalik (1965-yil) Kesh arxeologik-topografik ekspeditsiyasi qazishmalari
buni isbotladi. J. Kastanye Abdullaxon majmuasi, Koson, Bo zachi, Dabusiya,
ʻ
Nurota, G ozg on manzilgohlarida arxeologik-qazishma tadqiqotlari olib bordi.
ʻ ʻ
Farangistondan kelib Turkistonni o rganayotgan Kastanye hammaga ham,
ʻ
jumladan, o zlarini shu yurt xo jayinlari bilgan ayrim rus ziyolilariga yoqmagan.
ʻ ʻ
Xususan, 1914-yilda “Turkestanskiye vedomosti”da arxeologning Axsikent
xarobalariga qilgan safari ma ruzasi tahlil etilib, unda “yodgorlikning tashqi
ʼ
tavsifidan boshqa ma lumot yo q. Axsikent shahri va xarobalari to g risidagi
ʼ ʻ ʻ ʻ
ma lumotlar afsuski hech qanday yangilik bermaydi, eski dalillarni xiralashtiradi”,
ʼ
deya tanqid qilinadi.
Holbuki, J. A. Kastanyening arxeologik va etnografik bisoti Turkistonda eng
yaxshi kolleksiyalardan biri hisoblangan. Mazkur kolleksiyaning katta qismini
Markaziy Osiyoda badiiy kulolchilikning turli maktablari haqida tasavvur beruvchi
XII-XX asr ga tegishli sopol buyumlar tashkil etgan. Arxeologik to plamlardan
ʻ
tashqari u salmoqligina etnografik ashyolar ham yiqqan edi. Olim tomonidan
to plangan arxiv materiallari va arxeologik ashyolar – sopol va mis idishlar,
ʻ
chiroqlar, terrakota haykalchalari tosh, mis va shisha taqinchoqlardan iborat bo lib,
ʻ
u metsenat sifatida topilmalarning bir qismini Ermitajga va 500 dan ortiq
ashyolarni Turkiston xalq muzeyiga tuhfa qilgan. Ular bugungi kunda O zbekiston
ʻ
davlat tarixi muzeyining bisoti sanaladi.
Uni Turkistondan ajrata oladigan kuch yo qday edi. Ammo 1917-yilda yuz
ʻ
bergan oktyabr to ntarishi vaziyatni butunlay o zgartirib yubordi... To g ri, u yangi
ʻ ʻ ʻ ʻ
hukumat bilan ishlashda davom etdi. V.L.Vyatkin bilan birga Turkiston Arxiv
B.26.
13

ishlari markaziy boshqarmasi huzuridagi qadimgi yodgorliklarni asrash
komissiyasida faoliyat ko rsatdi. Ammo odamlarning qadim me moriyʻ ʼ
durdonalarga qilayotgan shafqatsizliklari kundan kun uning asabini egovlardi.
Buxorodagi ko plab madrasalarning goh mehmonxonaga, goh kasaba uyushma
ʻ
klubiga aylantirilayotgani, Govkushon masjidining teatrga berilishi, amirning
Sitorai Mohi Xosa hamda Karmanadagi saroylarining turli davlat idoralariga
berilishi o ta achinarli edi. Ayniqsa, yarim vayronaga aylangan Qo qondagi
ʻ ʻ
Xudoyorxon saroyining GPU maxsus bo limi otxonasiga aylantirilganiga umuman
ʻ
chidab bo lmasdi. Bu narsa Toshkent va boshqa shaharlardagi yodgorliklarga
ʻ
nisbatan munosabatda ham ko zga tashlanardi. 1918-yilda VCHK(Butunrossiya
ʻ
favqulodda komissiyasi) Kastanyeni aksilsovet fitnaga aloqadorlikda ayblab hibsga
olishga urinadi. Avvalroq bundan ogoh etilgan Kastanye yashirinishga ulguradi.
Keyinchalik Toshkentga qaytib, harbiy asirlar bilanbirga Fransiyaga jo nab ketadi.
ʻ
Hujjatlarga ko ra, bu 1921-yilga to g ri keladi
ʻ ʻ ʻ 8
.
J. Kastanye Parijga borgach Turkiston tarixiga oid bir nechta kitob yozadi.
1919-1920-yillarda, ta qibdan qochib yurgan paytda u Farg ona vodiysi
ʼ ʻ
bosmachilari orasida yashab, ular hayoti, oldiga qo ygan maqsadlarini
ʻ puxta
o rganadi. Vataniga qaytgan zahoti “Bolshevizm va islom”, “Bosmachi” hamda
ʻ
“Birinchi rus inqilobidan keyingi Turkiston (1917-1922-yillar)” asarlarini e lon
ʼ
qildi. Afsuski, bu manbalar uzoq yillar ko zdan panada qoldi. U 1922-yilda Parijda
ʻ
chiqadigan “Musulmon dunyosi” jurnalida “Bolshevizm va islom” maqolasini
e lon qildi. 1917-1922-yillarda Turkiston, Buxoro va Xorazmda ro y bergan
ʼ ʻ
voqealar, inqilob va sovet hokimiyatining ilk yillari, fuqarolar urushi manzaralari
bayon etilib, bolsheviklarning asl basharasi ochilgan edi.
J. Kastanyening “Bosmachi” asari chiqqan paytda harakat hali davom
etayotgan edi. Muallif 1925-yildayoq bosmachilar harakatiga to g ri, xolis baho
ʻ ʻ
berib, shunday degan edi: “Garchi maqsadlar turlicha bo lsa-da, bosmachilar va rus
ʻ
aksilinqilobchilarini asosan bolsheviklarga qarshi kurash istagi birlashtirdi. Bu hol
8
Q.Rajabov Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakati:mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari (1918-
1924) T.f.n,ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya-T:1994. – B.30.
14

Turkistonda aksilsho ro harakatini ikkita aspektda ko rib chiqishni taqozo etadi,ʻ ʻ
deydi Kastanye. – Bir tomondan bolsheviklarga qarshi kurashayotgan oqlar
harakati, ikkinchi tomondan, qo rboshilar rahbarlik qilayotgan milliy ozodlikka
ʻ
intilayotgan bosmachilar harakati 9
.”
Muallif bosmachilik harakati Qo qon muxtoriyati tashkil etilgan davrlarda
ʻ
boshlanganini aytib, muxtoriyat tugatilgach, bosmachilar sovetlarga ters yo lga
ʻ
o tib olganini ta kidlaydi. Ha, odamlar ko ngliga ro shnolik bergan mustaqillik
ʻ ʼ ʻ ʻ
umidi o sha kunda so ngan edi. Bosmachilik harakatining ichki tuzilishini tahlil
ʻ ʻ
etarkan, u har bir otryad komandiri(qo rboshi) o z shtabi, instruktorlari, otliq
ʻ ʻ
bo linmasi, qurol yaroqlariga egaligini qayd etadi. Muallif bosmachilarda
ʻ
qurollanish masalasi o ta nochorligiga alohida e tibor qaratadi.
ʻ ʼ
U milliy-ozodlik kurashining zaif nuqtalariga to xtalib, avvalo qo rboshilar
ʻ ʻ
o rtasida yakdillik yo qligidan, har bir qo rboshi o z bilganicha ish qilishidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
afsuslanadi. Bu bolsheviklar uchun ayni muddao edi. Menshevik, eser va
bolsheviklar, shuningdek, muvaqqat hukumat a zolaridan iborat 1917-yilda
ʼ
Toshkentda tuzilgan ishchi va soldat deputatlar soveti Moskovning Turkiston
xalqlarining o z taqdirini o zi belgilash qaroriga qarshi chiqdi.
ʻ ʻ
Bolsheviklar zug um va terroriga qarshi boshlangan milliy-ozodlik harakati,
ʻ
yarim asrdan buyon mustamlakachilik zanjirida qolgan xalqning milliy davlatchilik
yo lidagi dadil qadami – Turkiston muxtoriyatining tashkil etilishi bo ldi. 1917-yil
ʻ ʻ
26-28-noyabrda Qo qonda bo lib o tgan o lka musulmonlarining IV qurultoyida
ʻ ʻ ʻ ʻ
Turkiston muxtoriyati e lon qilindi. Mamlakatda amalda ikkita hukumat vujudga
ʼ
keldi. Muxtoriyat xabari butun Turkiston ahlini qanchalik quvontirgan bo lsa,
ʻ
bolsheviklarni shunchalik xafa qildi. Bolsheviklar Turkiston muxtoriyatini tugatish
qasdida 1918-yil 31-yanvarda Qo qonga hujum boshladi. 19-fevralda Toshkentdan
ʻ
qizil askar va arman dashnoqlaridan iborat Ye.Perfilyev boshliq 11 ta eshelon
jangarilar yetib keldi. Shahar uch kun o t ichida qoldi, muxtoriyat mag lub etildi.
ʻ ʻ
9
S.Shamsiddin Kamoliddin Markaziy osiyo tarixi tarixshunosligining dolzarb muammolari 5A120304 –
Tarixshunoslik, manbashunoslik va tarixiy tadqiqot usullari (Markaziy Osiyo mamlakatlari)
mutaxassisligi bo‘yicha magistratura talabalariga mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmasi. Toshkent – 2019. –
B.36.
15

Bolsheviklar muxtoriyat binosiga hujum qilib, 59 kishini qamoqqa oldi.Ergash
qo rboshi Qo qondan qochdi. 5 ta qizil askar otryadi va 300 arman dashnoqlariʻ ʻ
hujumi paytida kichik Ergash o ldirildi. Manbalarda mana shu qirg inlarda 10
ʻ ʻ
mingdan ziyod odam halok bo lgani aytiladi.
ʻ
J.Kastanye Qo qon muxtoriyati haqida so z yuritarkan, garchi uzoq davom
ʻ ʻ
etmasa-da, u Farg ona xalqi hayotida muhim rol o ynaganini, milliy tuyg ularni
ʻ ʻ ʻ
junbushga keltirganini qayd etadi. Milliy hukumat tuzilishi bir tomondan sovet
hukumati zaifligini ko rsatsa, ikkinchi tomondan, mustaqil yashash uchun
ʻ keng
imkoniyatlar ochdi, deydi 10
.
Istiqlolchilik harakati Farg onadan Zarafshon vodiysiga, Samarqand
ʻ
viloyatining chekka hududlarigacha yetib bordi. Qizil armiya va sovetlarga bu
jiddiy tashvish tug dirdi. Ochiq kurashda g alaba qozonish mushkulligini payqagan
ʻ ʻ
bolsheviklar bir paytlar o zlari “yo lto sar”, “qaroqchi” deya tamg a bosgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
bosmachilar bilan teng darajada muzokaralarga o tdi. Mahalliy sudlarni tiklash,
ʻ
odil sudlov shariat asosida bo lishi, vaqflarni qaytarish kabi istiqlolchilar qo ygan
ʻ ʻ
shartlar qabul qilindi. Vaqflar egalariga qaytarildi, erkin savdo tiklandi va mahalliy
va holiga hukumat bilan yaqin hamkorlik taklif etildi.
Ushbu tadbir-choralar bosmachilar va bolsheviklarni ancha yaqinlashtirdi.
Sovet hukumati qurolni tashlagan bosmachilarni xizmatga oldi. Qo rboshilarga 30-
ʻ
40 nafar qurollangan yigitni ushlab turishga ruxsat berildi. Shunday qilib,
Madaminbek, Rahmonqul, Muhiddinbeklar sovetlar tomonga o tdi. “Pravda”
ʻ
gazetasi ( 1923-yil 2-avgust soni) 1922-yil boshida bolsheviklarga taslim bo lgan
ʻ
bosmachilar sonini 4000 nafar deb baholaydi. Ammo inqilob hammaga rahm-
shafqat qilavermasdi. Qo lga olingan 50 nafar qo rboshi bolsheviklar tomonidan
ʻ ʻ
otib tashlanadi. Samarqandlik 2 nafar qo rboshi Bahrombek va Qori Komilning
ʻ
( Ular haqida Mustafo Cho qayev Parijning “So nggi yangiliklar” gazetasida
ʻ ʻ
(1924-yil 30-avgust) ma lumot bergandi) kallasi olinib, Toshkentda o tgan
ʼ ʻ
Kommunistlar konferensiyasiga yuborilgandi.
10
Aliboyev N. “XX asr boshlarida milliy ozodlik jarayonlari(Farg’ona vodiysi misolida)” mavzusidagi
bitiruv malakaviy ishi 2016. – B.39.
16

Amir bilan kelishuvga qaramay, M.V.Frunze boshliq qizil armiya 2-sentyabr
kuni Buxoroni shturm qilib egalladi. Amir Said Olimxonning Sharqiy Buxoroga
qarab qochishi bilan istiqlolchilar va qizil armiya o rtasida janglar kuchayib ketdi.ʻ
Keyinchalik Buxoro respublikasida nufuzli lavozimlarni egallab turgan yosh
buxoroliklar partiyasining bolsheviklar bilan aloqani uzishi ziddiyatni yanada
chuqurlashtirdi.O shanda Buxoro MIQ raisi Usmon Xo ja, ichki ishlar vaziri Ali
ʻ ʻ
Rizabek va Termiz shahar harbiy komendanti Xo ja Samibeklar isyonchilar
ʻ
tarafiga o tib ketgandi. Yuzaga kelgan ahvoldan tashvishga tushgan Moskva
ʻ
vaziyatni o nglash uchun Anvar poshshoni Buxoroga yo lladi.
ʻ ʻ
Vaziyatga moslashuvchanlik, kelishuv va ayyorlik, ba zan esa zo ravonlik
ʼ ʻ
hamda terror siyosatini yurgizib, bolsheviklar sezilarli yutuqlarga erishdi.
Farg onadagi kommunistik va va harbiy tashkilot mahalliy aholi ishonchini
ʻ
qozonish uchun jiddu jahd qilib turgan paytda Anvar poshshoning Turkistonga
kelishi kutilmagan hodisa bo ldi.
ʻ
Anvar poshshoning holatini anglash uchun u shakllangan muhitni tasavvur
qilish lozim, deydi J.Kastanye. – Millati turk bo lgan Anvar ota-bobolari ildizlarini
ʻ
unutmagan edi. Shu paytgacha zo rlik va qurol bilan ushlab turilgan turk-tatar
ʻ
millatlari bolsheviklar sa y-harakati bilan tezda qullikdan ozod bo ladi, deb
ʼ ʻ
ishonardi u. Va da qilingan muxtoriyat va mustaqillik tili, dini, urf-odatlariga ko ra
ʼ ʻ
bolsheviklarga begona bo lgan Turkiston xalqlarining qalbini quvonchga
ʻ
to ldirardi. Moskva amaldorlari xaritadan Sovet federatsiyasidagi har bir muxtor
ʻ
davlatning chegaralarini ko rsatib, Anvarga yuz bergan ulkan o zgarishni
ʻ ʻ
tushuntirishga urinardi. Anvar poshsho esa ushbu davlatlarning amalda
mavjudligini har qancha tasavvur etmasin, milliy aholiga yot bo lgan rus
ʻ
amaldorlari armiyasi tomonidan boshqarilayotgan ma muriy birliklarni ko rardi,
ʼ ʻ
xolos.
Anvar poshsho Turkiston tuprog iga qadam bosiboq, sho rolarning
ʻ ʻ
va dalari
ʼ yolg on ekanini angladi. O sha ondan e tiboran u o z o rnini bosmachilar ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
safida ko rdi. J.Kastanye Ibrohimbek, Anvar poshsho, Davlatmandbek va boshqa
ʻ
o nlab qo rboshilarning sharqiy Buxoroda Qizil armiyaga qarshi olib borgan
ʻ ʻ
17

istiqlolchilik kurashlarini tahlil etar ekan, bu hududlarda Sovet hokimiyatini
o rnatish yanada qiyin kechganini ta kidlaydi. Muallif kitob so ngida 60 nafardanʻ ʼ ʻ
ziyod qo rboshilar nomini keltirib, ular faoliyatiga qisqacha to xtalib o tadi
ʻ ʻ ʻ 11
.
J.Kastanye Parijda yashagan yillarda Mustafo Cho qay bilan muntazam
ʻ
yozishib, uning Turkistonga oid asarlari chop etilishiga ko maklashib turgan.
ʻ
M.Cho qayning 1928-yilda e lon qilingan “Turkiston bosmachilik harakati”
ʻ ʼ
maqolasi ularning ushbu masalada hamfikr ekanini tasdiqlash bilan birga, farang
olimining Turkistonga bir umr sodiq qolganini bildiradi.
11
Aliboyev N. “XX asr boshlarida milliy ozodlik jarayonlari(Farg’ona vodiysi misolida)” mavzusidagi
bitiruv malakaviy ishi 2016. – B.44.
18

II BOB. TURKIYA OLIMLARI TOMONIDAN MILLIY
ISTIQLOLCHILIK HARAKATI TARIXINING O’RGANILISHI
II.1. Turk tarixchi olimlari tomonidan Milliy ozodlik harakati
tarixining o’rganilishi
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Usmonlilar imperiyasining ziyolilari va
Rossiya imperiyasi hukmronligi ostida bo‘lgan musulmon xalqlar orasida
Evropada, Rossiyada va Sho‘rolar davlatida “panturkizm’ deb atalgan millatchilik
mafkurasi keng tarqaldi. Ushbu mafkuraga ko‘ra, turkiy tillarda so‘zlovchi barcha
xalqlar, ayniqsa islom diniga e’tiqod qiluvchi turkiy xalqlar bir millatdir, va
Turkiyaning hukmronligi ostida g‘arbda Bolqon yarim orolidan Uzoq Sharqqa
qadar hududlarni o‘z ichiga oluvchi Turon davlatiga birlashishi kerak. Dastlab
panturkizm turkiylik, ya’ni turk millatchiligining davomi sifatida rivojlandi.
Ammo 1908 yildagi “Yosh Turklar” inqilobidan so‘ng unda turk millatchiligidan
ko‘ra ko‘proq panturkizm g‘oyasi ustuvor bo‘la boshladi, 1-Jahon urushi arafasida
esa turkiylik g‘oyasini butunlay siqib chiqardi. Panturkizm 1914 – 1918 yillarda
davom etgan 1-Jahon urushi arafasida ustunlik qila boshladi. Yosh Turklarning
“Ittihod va taraqqiy” (Ittifoq va rivojlanish) partiyasi o‘zsiyosiy dasturining asosi
sifatida panturkizmni qildi. Panislomizm bilan bir qatorda, panturkizm ham Yosh
Turklarga Rossiyaga qarshi urushda Turkiyaning ishtirok etishi uchun
targ‘ibotning asosiy vositasi sifatida xizmat qildi. Turkiyaning 1-Jahon urushida
Germaniya tomonida ishtirok etishi Rossiya imperiyasining rasmiy doiralarida bu
harakatga qarshi kurashni yanada chuqurlashtirishga olib keldi. Panturkizm g‘oyasi
Markaziy Osiyo va Kavkazda mustaqillikka erishishga intilayotgan ayrim milliy
partiyalar va harakatlar (masalan, “jadidchilik” harakati) tomonidan faol targ‘ibot
qilindi 12
.
Kavkazorti va Turkistondagi rus mustamlakachilarining hokimiyati mahalliy
aholining Chor Rossiyasi zulmiga qarshi ko‘tarilgan barcha xalq
12
S.Shamsiddin Kamoliddin Markaziy osiyo tarixi tarixshunosligining dolzarb muammolari 5A120304 –
Tarixshunoslik, manbashunoslik va tarixiy tadqiqot usullari (Markaziy Osiyo mamlakatlari)
mutaxassisligi bo‘yicha magistratura talabalariga mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmasi. Toshkent – 2019. –
B.29.
19

qo‘zg‘olonlarining asosida panaturkizm va panislomizm g‘oyalari yotibdi, deb
ko‘rsatishga harakat qildi. Natijada, Kavkazorti va Turkistondagi barcha milliy
ozodlik harakatlari rasmiy ravishda “panturkchilar” deb e’lon qilindi. Rossiyada
Chor hokimiyati qulaganidan keyin “qizil ruslar” (bolsheviklar) bu siyosatni
davom ettirib, Markaziy Osiyo va Kavkazortidagi milliy ziyolilarning sho‘rolarga
qarshi barcha harakatlarini panturkizm va panislomizm bilan bog‘ladilar. Ayniqsa
20 – 30-yillarda milliy ziyolilarga qarshi qattiq va shafqatsiz quvg‘inlar va
ta’qiblar olib borilib, ular panturkizm va panislomizm g‘oyalariga moyillikda
ayblangandilar. 2-Jahon urushi (1939 – 1945) davomida Turkiya panturkchilari
yana ham faollashib, nemis fashistlari bilan yaqin aloqa o‘rnatdilar, sho‘rolarga
qarshi ashaddiy tashviqot olib bordilar va ularning yerlarini bosib olishga
chaqirdilar. 2-Jahon urushidan keyin Turkiyada panturkchilik g‘oyalari
antikommunizm siyosatining asosiy vositasi sifatida ishlatildi. Shuning uchun
sho‘rolarning ijtimoiy-siyosiy adabiyotida panturkchilik o‘ta aksilinqilobiy
millatchi harakatlardan biri sifatida talqin etilgan 13
.
Aslida turkiy xalqlarning birlashuvi va birligi g‘oyasida hech qanday salbiy
jihat yo‘q. Bu g‘oya ayniqsa bugungi kunda dolzarb bo‘lib, jahon miqyosida
kechayotgan yaqinlashuv, birlashuv va umumlashuv jarayonlari, turli xalqlar va
mamlakatlar iqtisodiy, siyosiy va harbiy tuzilmalarga birlashuvi jarayoni bilan
hamohangdir. Misol uchun XX asrning ikkinchi yarmida Yevropa xalqlarini
yagona konfederasiya – Yevropa Ittifoqiga birlashtirish g‘oyasi ilgari surildi va
muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Arab davlatlari Arab Mamlakatlari Ittifoqiga
birlashdilar, shunga o‘xshash tashkilotlarga Afrika, Lotin Amerikasi, Janubi-
Sharqiy Osiyo mamlakatlari ham birlashganlar. Slavyan xalqlari ham o‘zlarining
Slavyan xalqlari Ittifoqiga birlashishga harakat qildilar, lekin bu g‘oya amalga
oshmadi. Ushbu jarayonlarning oldida turkiy xalqlarning madaniy, iqtisodiy va
hatto siyosiy birlashuvi g‘oyasi mantiqan tabiiy va qonuniy ko‘rinadi. Masala faqat
uni qanday shaklda amalga oshirishdadir.
13
Q.Rajabov Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakati:mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari (1918-
1924) T.f.n,ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya-T:1994. – B.33.
20

Sho‘rolar davlating parchalanishi va aholisi asosan turkiy tilli xalqlardan
iborat yangi mustaqil davlatlarning tashkil topishi natijasida turkiy xalqlarning
birlashishi uchun yangi istiqbollar ochildi. Turkiya bilan sobiq sho‘rolar davlati
hududlarida tashkil topgan mustaqil davlatlar o‘rtasida ilmiy, madaniy, iqtisodiy va
siyosiy aloqalar faollashdi. Shunda rus tilining o‘rniga qaysi til turkiy tilli xalqlar
o‘rtasida xalqaro muloqot tili vazifasini o‘tashi kerak degan savol o‘rtaga qo‘yildi.
Turk ziyolilari, shu jumladan tarixchi olimlarining fikricha, bu vazifani shubhasiz
Turkiyaning davlat tili bajarishi lozim. Bu yondashuvda 1-Jahon urushidan keyingi
davrdagi panturkizm g‘oyasining ta’siri yaqqol sezilib turibdi. O‘sha vaqtda
ko‘pchilik musulmon xalqlarini birlashtirib turgan Usmonli imperiyasi
tugatilgandan keyin turklar uchun yangi siyosiy birlashuv tuzish zarurati tug‘ilgan
edi. Menimcha har qanday birlashuv uning a’zolarining tengligi asosida qurilishi
kerak. Shundagina bu birlashuv uzoq davom etadi va odamlarga foyda keltiradi 14
.
Turklar Turkistonni, ya’ni Markaziy Osiyoni o‘zlarining boshlang‘ich vatani
deb hisoblaydilar va “otayurt” deb ataydilar. Shuning uchun turk olimlari Usmonli
imperiyasi davridan boshlab bu mintaqaning tarixiga katta qiziqish bildirib
kelganlar. Turkiyada eng yaxshi va chuqur o‘rganilgan davr Saljuqiylar davri
hisoblanadi, chunki ular Usmonli turklarining ajdodlari bo‘lib, turklarning Yaqin
Sharqdagi davlatchiligiga asos solganlar. Markaziy Osiyo respublikalari
mustaqillikka erishgandan va Turkiya bilan yaqin aloqalar o‘rnatilgandan keyin
turk olimlarining Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi va madaniyatiga qiziqishi
yana ham oshdi. Ularning eng ko‘p qiziqishi Turk xoqonligi davriga
qaratilgan,chunki bu davr barcha turkiy tilli xalqlarning umumiy tarixi hisoblanadi.
Oxirgi yillarda Turkiyada Somoniylar, G‘aznaviylar, Qoraxoniylar va
Xorazmshohlar tarixiga oid maxsus tadqiqotlar ham nashr etildi. Bu yerda shuni
ham aytib o‘tish lozimki, bu sulolalarning tarixi bizning ham tariximizning bir
qismi hisoblanadi, lekin shunday bo‘lsa ham, O‘zbekistonda ularning tarixiga oid
birorta ham ilmiy tadqiqot amalga oshirilmadi. Faqat Somoniylar tarixi bundan
14
Aliboyev N. “XX asr boshlarida milliy ozodlik jarayonlari(Farg’ona vodiysi misolida)” mavzusidagi
bitiruv malakaviy ishi 2016. – B.43.
21

istisno, lekin bu tadqiqot ham mening shaxsiy tashabbusim bilan o‘z hisobimga
yozildi va nashr etildi, rasmiy tashkilotlar tomonidan esa bunga hech qanday
qiziqish bildirilmadi va hatto to‘sqinliklar qilindi. Shunga umid qilardimki,
kelajakda bizning siyosiy arboblar va ularga bo‘ysunuvchi ilmiy tashkilotlar
e’tiborlarini faqat Temur va Temuriylar tarixini o‘rganishga qaratmasdan,
tariximizning undan boshqa davrlarini ham o‘rganishga e‘tibor beradilar.
Shu o‘rinda aytish mumkinki, dunyodagi hech bir xalq bitta etnik tomirdan
tashkil topmagan. Har bir xalqning etnik tarixida turli xil etnoslar ishtirok etgan.
Lekin har bir xalq o‘zining etnogenezini, ya’ni kelib chiqishidagi boshlang‘ich o‘q
tomirini faqat bitta etnos bilan bog‘laydi. Ruslarning kelib chiqishi slavyanlar,
forslarning kelib chiqishi oriylar, Turkiya xalqining kelib chiqishi qadimgi turklar
bilan bog‘lanadi. Boshlang‘ich o‘zakka keyingi davrlarda kelib qo‘shilgan
qatlamlar etnik tarixga kiradi. Hech qaysi xalq o‘zini 2 yoki 3 o‘q tomirli deb
hisoblamaydi. Har bir daraxtlarning o‘q tomiri bitta bo‘lgani singari har bir
xalqning ham o‘q tomiri bitta bo‘ladi. Turli millat vakillari qurgan oilaning
farzandi metis bo‘ladi. Lekin metislar hech qachon alohida millatni tashkil
etmaydi. Ular voyaga yetganda, u yoki bu millatga mansublikni tanlaydilar va
o‘sha millatning vakiliga aylanadilar. O‘zbek xalqi ham bundan istisno emas.
O‘zbek xalqining etnik tarixida turli etnoslar ishtirok etgan, lekin ularning
boshlang‘ich o‘q tomir bitta – qadimgi turklar bo‘lgan.
1991-yildan keyin mustaqillik qo‘lga kiritilganligi natijasida turk lahjalarida
so‘zlashuvchi xalqlar o‘rtasida madaniy aloqalar rivojlandi. Shunda bu xalqlar
o‘rtasidagi muloqot tili qanday bo‘lishi kerak degan masala ham bir necha bor
ko‘tarildi. Bu masala bo‘yicha asosan 2 ta taklif ilgari surildi. O‘zbekistonlik olim
B.Karimov “o‘rta turk” tili g‘oyasini ko‘tarib chiqdi. Unga ko‘ra, turk tilining turli
lahjalarida qo‘llaniladigan barcha atamalar umumiylashtirilib, ularning bir-biriga
eng ko‘p mos keladiganlari qabul qilinadi. Bu fikrga birinchi bo‘lib Turkiya
turklari qarshi chiqdilar. Chunki bu g‘oya ularning ko‘zlagan siyosiy maqsadlariga
javob bermaydi. Turkiya turklarining maqsadi esa hammaga ayon. XX asr
boshlarida Usmonli imperiyasi davrida Anadolu turkchasi barcha turk lahjalarida
22

so‘zlashuvchi xalqlarning o‘zaro muloqot tili bo‘lgan. Keyin sho‘rolar davrida va
hududida uning o‘rnini rus tili egalladi. Hozirgi Turkiya turklari hech ham
ikkilanmasdan turk lahjalarida so‘zlashuvchi qardosh xalqlar o‘rtasidagi
muloqotda rus tilining o‘rnini Turkiya davlatining turkchasi egallashi kerak, deb
hisoblaydilar. Bu masalada ularni, xususan, Ozarbayjon turklari qo‘llab-
quvvatlaydilar. Chunki ularning tillari bir-biriga juda yaqin. Tarixiy va tilshunoslik
nuqtai nazaridan hozirgi Turkiya turkchasi barcha turk lahjalarida so‘zlashuvchilar
o‘rtasidagi xalqaro muloqot tili bo‘la olmaydi.
Bu tilni faqat turklar va ozarbayjonlar, shuningdek, turkshunoslar va
Turkiyada tahsil olganlar talabalar tushunadilar. Qolaversa, bu til chin ma’nodagi
haqiqiy turk adabiy tili emas, uni shartli ravishda “Otaturk tili” deb atash mumkin.
Chunki bu til XX asrning 20- yillarida Mustafo Kamol Otaturk davrida o‘tkazilgan
yozuv va til islohoti natijasida sun’iy ravishda kiritilgan. Turkiyaning haqiqiy
adabiy tili esa Usmonli davrining davlat tili edi. Bu til eski o‘zbek, uyg‘ur va tatar
tillariga juda yaqin edi, ozarbayjon tili bilan esa ayni bir xil edi. Menimcha, turk
lahjalarida so‘zlashuvchi xalqlar o‘rtasidagi xalqaro muloqot tili XI – XII asrlarda
ishlatilgan qadimgi turk adabiy tili bo‘lishi kerak. O‘sha til barcha turklar uchun
yagona adabiy til vazifasini bajargan edi. Misol uchun, arab dunyosida ham 22 ta
mamlakat bor. Ularning umumiy tili mumtoz arab tili, ya’ni Qur’oni Karim tili
asosida shakllangan yozma adabiy tildir. Turk lahjalarida so‘zlashuvchi xalqlar
(ularning soni ham 20 dan kam emas) ning ham mumtoz turk tili bo‘lgan. U ham
bo‘lsa, Qoraxoniylar davrining adabiy tilidir. Demak, biz o‘sha tilni qayta
tiklashimiz va xalqaro muloqot til sifatida hayotga joriy qilishimiz va maktablarda
bolalarga o‘qitishimiz kerak.
To‘g‘ri, hozirgi kunda Turkiya butun turk dunyosining yetakchisi
hisoblanadi. Bu – fakt, ya’ni voqelikdir. Lekin biz tarixiy qadriyatlarni ham
unutmasligimiz lozim. Taraqqiyot har doim bir yerda turmaydi. Ertangi kunning
qanday bo‘lishini hech kim bilmaydi. Balki Turkiston ham kelajakda buyuk davlat
bo‘lar. Buning uchun hozir hamma imkoniyatlar mav- jud. Shuning uchun biz
bo‘lajak munosabatlarimiz uchun hozirdan adolatli zamin yaratishimiz kerak.
23

Tarixiy ma’lumotlar asosida chiqarilgan adolatli qarorni hech kim hech
qachon inkor eta olmaydi. Garchi Turkiya turklari Turkistonni “ota yurt” deb tan
olar ekanlar, uning tarixiy tilini ham qabul etishlari kerak. XI asr yodgorliklarida
o‘troq dehqonchilik, bog‘dorchilik, hunarmandchilik, savdo va shaharchilik
madaniyatining deyarli barcha jihatlarini o‘zida aks etgan boy tarixiy atamalar
majmuasining mavjudligi shundan dalolat beradiki, bu tilda so‘zlashuvchilar, ya’ni
hozirgi o‘zbeklarning ajdodlari XI asrga kelib alohida xalq (etnos) sifatida
shakllanib bo‘lgan edilar. Ular o‘zlarining adabiy tili, yuksak rivojlangan
madaniyati va davlatchiligiga ega bo‘lganlar. Shu vaqtga kelib Sharqiy
Qoraxoniylar davlatida uyg‘ur xalqi, G‘arbiy Qoraxoniylar davlatida esa o‘zbek
xalqining shakllanishi tugallangan edi. Bu xalqlarning undan keying
bosqichlardagi etnik tarixi ana shu boshlang‘ich negiz asosda rivojlangan. Unga
turli etnik komponentlar, shu jumladan, turk va eroniy tilli guruhlar qo‘shilib
kelavergan 15
.
Bu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, juda ko‘p hududlarda yashagan turk
tilida so‘zlashuvchi xalqlar barcha yerlarda “turklar” deb atalganlar. “Turk”
atamasi ularning umumiy nomi bo‘lib, superetnos vazifasini bajargan. Shu o‘rinda
bir masalaga to‘xtalish lozim. Bizda ayrim olimlar “Biz turk emasmiz, turkiymiz”
deb isbotlashga urinadilar. Bu bilan ular o‘zlarini Turkiyadagi turklardan ajratib
ko‘rsatmoqchi bo‘ladilar. Bu mutlaqo noto‘g‘ri va asossiz tushuncha bo‘lib, tillarni
va etnik atamalarning yasalish qonuniyatlarini yaxshi bilmaslikdan kelib chiqqan.
“Turkiy” so‘zida arabcha - iy qo‘shimchasi bo‘lib, bu so‘z etnonim sifatida emas,
tilga nisbatan ishlatiladi. Fors tilida zabon-i forsiy – “fors tili” va zabon-i arabiy –
“arab tili” singari zabon-i turkiy – “turk tili” iborasi ishlatiladi. Shu so‘zdan o‘zbek
tilida “turkiy tillar” va “turkiy tilli xalqlar” iboralari hosil bo‘lgan. “Turkiy” degan
xalq yoki millat hech qachon bo‘lamagan. Bizning yurtimiz tarixiy manbalarda
“Turkiyiston” emas, “Turkiston” deb atalgan.
II.2. Turkiya tarixshunosligida mamlakatimiz tarixiga oid
ma’lumotlarning yoritilishi
15
B.Axmedov O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari T. “O‘qituvchi” 1991. – B.91.
24

Turkiston dunyodagi barcha turklarning, ya’ni turk tilining turli lahjalarida
so‘zlashuvchi xalqlarning vatani hisoblanadi, shu jumladan, Turkiyadagi
turklarning ham. Shuning uchun ular Turkistonni “ota yurt” deb ataydilar. XX asr
boshlaridagi jadidlar harakatining namoyondalari “turk” deganda avvalambor O‘rta
Osiyoning turk tilida so‘zlashuvchi o‘troq aholisini tushunganlar. Ular “Turon”,
“Turkiston”, “Ulug‘ Turkiston”, “Sadoi Turkiston”, “Turk so‘zi”, “Turk eli” va
shunga o‘xshash nomli gazeta va jurnallar nashr etganlar. Turkiyadagi turklarni
ular “Usmonli turklari” deb ataganlar. Turk tilining turli lahjalarida so‘zlashuvchi
ko‘chmanchi xalqlarni esa “turklar” qatoriga kiritmaganlar. Shunday qilib, asl
turklar bu bizmiz, chunki “Turkiston” vatanimizning tarixiy nomidir 16
.
1905 – 1907 yillardagi birinchi rus demokratik inqilobiy harakati
Turkistonda mahalliy aholini milliy haq-huquqlar uchun siyosiy kurash olib
borishga undadi. Aynan shu davrda Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zbek tilida
“Turkiston madaniy muxtoriyati” loyihasini tuzib (1907 y.), uni 3-Davlat
Dumasining Musulmon fraksiyasiga ko‘rib chiqish uchun taqdim etdi. Unda
Turkiston o‘lkasining madaniyat sohasida qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi
jadidlarning tasavvurlari aks etgan. Bu loyiha Duma tomonidan rad etilgan edi va
Ismoilbey Gasprali (Gasprinskiy) ning shaxsiy arxivida saqlanib qolgan. Sho‘rolar
davrida Gasprinskiyning qizi Shafiqa Xonim bu arxivni Turkiya hukumatiga
taqdim etgan va u hozirgacha Anqara shahridagi Milliy kutubxona fondida
saqlanadi. Bu loyihaning matni 2004 yilda Turkiyada professor Temur Xo‘ja o‘g‘li
tomonidan nashr etilgan. Unda Rossiya mustamlakasi bo‘lgan Turkiston o‘lkasida
joriy colonial qonun-qoidalar va tartiblarni mahalliy aholining manfaatlarini,
haqhuquqlarini inobatga olgan holda isloh qilish va o‘zgartirishga qaratilgan
takliflar bayon etilgan. Loyihaning moddalarida Turkiston o‘lkasining madaniy
ishlarda mustaqil siyosat olib borishi taklif etilgan edi, xususan, unda ta’lim tizimi,
diniy tashkilotlar, qozilik tizimi, til masalasi va boshqa masalalar ko‘rib chiqilgan.
16
S.Shamsiddin Kamoliddin Markaziy osiyo tarixi tarixshunosligining dolzarb muammolari 5A120304 –
Tarixshunoslik, manbashunoslik va tarixiy tadqiqot usullari (Markaziy Osiyo mamlakatlari)
mutaxassisligi bo‘yicha magistratura talabalariga mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmasi. Toshkent – 2019. –
B.19.
25

Hozir mazkur loyihaning eski o‘zbek yozuvidagi matni, uning tabdili va faksimile
surati so‘zboshi, ilmiy sharhlar va izohlar bilan birga Toshkentda nashrga
tayyorlanmoqda.
1918-yilda Abdurauf Fitrat Buxoro jadidlar qo‘mitasining topshirig‘iga
binoan o‘zbek tilida “Buxoroda islohot loyihasi” ni yozdi. Unda bo‘lajak Turkiston
jumhuriyatining siyosiy dasturi loyihasi e’lon qilingan edi. Amalda u mustaqil
Turkiston davlatining konstitusiyasi loyihasi edi. Unda faqat madaniyat ishlari
emas, balki davlat qurilishi bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa masalalar, xususan, davlat
boshqaruvi va qonunchilik tizimi, harbiy va mudofaa tashkilotlari, askarlikga
chaqirish tartibi, yer-mulk masalalari, xorijiy mamlakatlar bilan aloqalar batafsil
yoritilgan. Bu loyiha dastlab rasmiy maqomga ega bo‘lmasdan, taklif sifatida kam
nusxada chop etilib tarqatilgan. 1920-yilda Buxoroda “qizil ruslar” tomonidan xon
hukmronligi ag‘darilib Buxoro Xalq Jumhuriyati e’lon qilingandan keyin 2 yil
davomida jadidlar milliy davlatchilik asoslarini tuzgan paytda ularga bu loyiha
asos bo‘lib xizmat qilgan. Uning bir nusxasi Buxoro shahar arxivida hozirgacha
saqlanadi, va 2005 yilda Toshkentda ilmiy izohlar bilan birga nashr etilgan. 2015-
yilda esa uning ruscha tarjimasi nashrdan etildi.
Shunga o‘xshash yana bir loyiha 1918-yilda, ya’ni Rossiyada Chor hukumati
ag‘darilib, oktyabr to‘ntarishi yuz bergandan keyin Qo‘qon shahrida e’lon qilingan
Turkiston muxtoriyati uchun yozilgan. Bu davrda Turkiston o‘lkasining bo‘lajak
taqdiri noma’lum bo‘lib turgan edi. Lekin bu hujjat ham qog‘ozda qolib ketgan va
amaga oshirilmagan. Chunki Qo‘qon muxtoriyati tez orada Toshkentdan bostirib
kelgan rus askarlari tomonidan yo‘q qilingan 17
.
Turkistonda sho‘rolar hukumati o‘rnatilib, Buxoro va Xiva xonliklari
tugatilgandan keyin 1924-yildagi “milliy-hududiy chegaralinish” arafasida Buxoro
Xalq Jumhuriyati jadidlar hukumatining rahbari Fayzulla Xo‘jaev “O‘zbekiston
Respublikasi” loyihasini tuzdi. Unda O‘rta Osiyo mintaqasining asosan o‘troq
aholisini va barcha tarixiy shaharlarini o‘z ichiga oluvchi davlat nazarda tutilgan
17
Q.Rajabov Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakati:mohiyati va asosiy rivojlanish bosqichlari (1918-
1924) T.f.n,ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya-T:1994. – B.37.
26

edi. Jadidlar va o‘zbek ziyolilari uchun bu davlat o‘zbek xalqining yo‘qotilgan
davlatchiligining, Qoraxoniylar, Temuriylar, Shayboniylar davlatchiligi
an’analarining qayta tiklanishi deb baholangan edi.
Arxivlarda bunday loyihalardan hammasi bo‘lib 7 tasi saqlangan bo‘lib,
ularni Turkiston (O‘zbekiston) konstitusiyasining ilk loyihalari deb hisoblash
mumkin.
1917 - yil oktyabr to‘ntarishidan keyin Turkistonning viloyatlaridagi qishloq
aholisi orasida ulamolar rahbarligida bosmachilik harakati boshlandi. Bizda uni
ko‘pincha ruslarga va bolsheviklarga qarshi qaratilgan milliy ozodlik harakati deb
anglatiladi. Lekin aslida masala bundan murakkabroq bo‘lgan. Bosmachilik
harakati birinchi navbatda ulamolarning ashaddiy dushmani bo‘lgan jadidlarga
qarshi qaratilgan edi. Bu qarama-qarshilikda bosmachilar ba’zan hatto “qizil
ruslar”, ya’ni bolsheviklar bilan ham hamkorlik qilganlar. Ular uchun eng katta
dushman rus mustamlakachilari emas, musulmonlarning an’anaviy hayotiga yangi
o‘zgarishlar kiritmoqchi bo‘lgan shaharlik ziyolilar edi. Bu yerda shahar bilan
qishloq, yangi taraqqiyot bilan eski urf-odatlar o‘rtasidagi tafovut birinchi o‘rinda
bo‘lgan. Shuning uchun bu harakatga “milliy ozodlik uchun kurash” deb emas,
“grajdanlar urushi”, ya’ni vatandoshlar urushi deb baho berilsa, to‘g‘riroq bo‘ladi.
Bosmachilik harakatining tarkibidagi qurolli kuchlar tarkibida turli maqsadlar
uchun kurashgan qo‘shinlar bor edi. Ularning ba’zilari ongli ravishda “qizil ruslar”
ga va, umuman, ruslarga qarshi kurash olib borganlar 18
.
Ularning orzusi Turkistonni rus bosqinchilaridan ozod etib, siyosiy va
iqtisodiy mustaqillikka erishish edi. Masalan, Fayzulla Xo‘jaevning amakisining
o‘g‘li Usmon Xo‘ja (1878 – 1968) Buxoroda unga berilgan oliy mansabni tark
etib, turkiyalik harbiy emissar Anvar Poshoning qurolli kuchlariga qo‘shilgan va u
bilan birga “qizil ruslar” ga qarshi kurash olib borgan. Keyinchalik u oilasi bilan
Afg‘onistonga qochishga majbur bo‘lgan va butun umri muhojirlikda o‘tgan.
Usmon Xo‘ja o‘zining vatan istiqloli uchun siyosiy kurashini Turkiyada davom
18
Aliboyev N. “XX asr boshlarida milliy ozodlik jarayonlari(Farg’ona vodiysi misolida)” mavzusidagi
bitiruv malakaviy ishi 2016. – B.52.
27

etdirdi. Bu yerda uning atrofiga Turkistondan “qizil ruslar” zulmidan qochgan
ziyolilar to‘plandilar. Ular o‘zlarining siyosiy tashkilotini tuzdilar, gazeta va
jurnallar chop etdilar.
Nashr etilgan maqolalarda, asosan, Turkistonni ruslar istilosidan ozod etish
g‘oyasi ilgari surilgan edi. Turkiston muhojirlari xalqaro tashkilotlarga va chet
ellarning hukumatlariga ham moliyaviy va harbiy yordam so‘rab murojaat etdilar,
ular Turkistonga harbiy yurish qilib, uni “qizil ruslar” dan ozod etishni
rejalashtirgan edilar. Usmon Xo‘janing o‘g‘li Temur Xo‘ja o‘g‘li hozirgi kunda
turk tillari tarixi va etnografiyasi bo‘yicha yirik mutaxassis, u Turkiyadagi Koch
universiteti va Amerikadagi Michigan universitetinig professori. Uning aytishicha,
Usmon Xo‘ja umrining oxirigacha vatanini qumsab, uning taqdiri uchun qayg‘urib
yashagan, bir kun unga qaytishni, rus istilochilaridan va kommunistlardan ozod
etishni orzu qilgan 19
.
Sho‘rolar davrida Usmon Xo‘ja sotqin va vatan xoini deb qoralangan edi.
Mustaqillik davrida uning nomi oqlanib, 2014-yilda Toshkentda unga
bag‘ishlangan maxsus risola nashr etildi. Turkiston musulmonlarining milliy
ozodligi uchun ruslarga qarshi qurolli kurash olib borgan fidoiylardan yana biri
boshqird ziyolisi Ahmad Zakiy Validiy To‘g‘on (1890 – 1970) edi. U ham dastlab
o‘z vatanida siyosiy kurash olib borishga harakat qilgan. Uning foydasi yo‘qligini
anglagach, Turkistonga kelib, bu yerda sho‘rolarga qarshi qurolli kurash olib
borgan. U ham chet elga qochishga majbur bo‘lgan va avval Olmoniyada tahsil
olgan, keyin Turkiyada qo‘nim topib, u yerlarda Turkiston tarixi bo‘yicha ilmiy
tadqiqotlarini davom etdirgan. Uning qizi Esonbeka To‘g‘on xitoy tilidagi
manbalar va Markaziy Osiyo tarixi bo‘yicha yirik mutaxassis, professor, Turkiya
Fanlar Akademiyasining haqiqiy a’zosi. Uning aytishi bo’yicha, otasi boshqird
bo‘lsa ham, Turkistonni o‘z vatani deb hisoblagan va umrining oxirigacha
Turkistonga qaytishni va uni kommunistlardan ozod etishni orzu qilgan. Sho‘rolar
davrida u ham sotqinlikda ayblanib, uning qilgan ishlari qoralangan edi. Sobiq
19
B.Axmedov O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari T. “O‘qituvchi” 1991. – B.97.
28

“sho‘rolar ittifoqi” parchalanib, sho‘rolar hokimiyati ag‘darilgandan keyin uning
nomi ham oqlanib, Boshqirdistondagi Ufa shahrida unga haykal o‘rnatildi.
Bular singari insonlar ko‘p bo‘lgan. Turkistondan XX asrning 20-yillarida
yuz minglab odamlar rus istilochilari va bolsheviklarning zulmidan chet ellarga
qochishga majbur bo‘lganlar. Sho‘rolar davrida ular sotqin, ularning faoliyati esa
vatanga xoinlik deb ta’riflangan va qoralangan. Yurtimiz tarixchiligida bunday
qarash yaqin-yaqin vaqtlargacha, mustaqillik davrida ham hukmron edi, hozir ham
deyarli o‘zgargani yo‘q. Lekin biz ularni ham farqlashimiz kerak. Ba’zi odamlar
iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli ketganlar, ba’zilar diniy qadriyatlar oyoqosti
qilingani tufayli ketganlar, ba’zilar esa siyosiy kurashni davom etdirish va vatan
istiqloliga erishish uchun yangi imkoniyatlarni izlash uchun ketganlar. Agar biz
bunga hozirgi kun nuqtai nazaridan, ya’ni istiqlol mafkurasi ko‘zi bilan qaraydigan
bo‘lsak, bu odamlar, ya’ni Usmon Xo’ja, Validi To‘g‘on va ularning safdoshlari
sotqin emas, millat fidoiylari, vatan istiqloli uchun haqiqiy kurash olib borgan
vatanparvar insonlar bo‘lganlar. Lekin biz Turkistonda qolgan hamma ziyolilar
haqida ham bunday deya olmaymiz. Jadidlar Chor hukumati davrida rus
mustamlakachilariga qarshi ochiq siyosiy faoliyat olib bormaganlar. Siyosiy
kurash haqida gapirmasa ham bo‘ladi. Chunki bunga imkoniyat ham bo‘lmagan
edi. Yangi taraqqiyparvar g‘oyalar bilan chiqqan yosh ziyolilarga ergashuvchilar
juda kam edi. Savodsiz omma ulamolarga ko‘r-ko‘rona ishonar edilar. Ulamolar
esa rus mustamlakachilari bilan til biriktirgan edilar. Jamiyat 2 ga bo‘lingan edi.
Turkistonda butun xalqni birlashtirib, mustamlakachilarga qarshi kurashga
boshchilik qiluvchi siyosiy kuch yo‘q edi. Misol uchun Hindistonda ham ingliz
mustamlakasi o‘rnatilgan edi. U yerning aholisi turli tabaqalardan va turli tillarda
so‘zlashuvchi xalqlardan tashkil topgan edi, odamlar turli xil dinlarga e’tiqod qil а r
edilar. Lekin u yerda bu xalqlarning hammasini birlashtirib, ingliz
mustamlakachilariga qarshi kurashga boshchilik qilgan siyosiy rahbar bor edi. U
ham bo‘lsa, Mahatma Gandi edi. U Angliyada huquqshunoslik fanidan tahsil
olgan, ko‘p tillarni bilgan o‘qimishli va savodi baland odam edi. U
mustamlakachilarning qonunchiligini, shuningdek, xalqaro qonunlarni yaxshi bilar
29

edi. Shuning uchun ham u xalqlarni ketidan ergashtirib, mustamlakachilarga qarshi
malakali siyosiy kurash olib borishni tashkil eta oldi. Metropoliyaning
Hindistondan yiroqda joylashganligi ham yordam berdi. Afsuski, Turkistonda
bunday rahbar yetishib chiqmadi. Ruslarning nisbatan yaqin yerlarda
joylashganligi, yaxshi qurollanganligi va o‘ta shafqatsizligi ham ularga qarshi
ochiq siyosiy kurash olib borishga hech qanday imkoniyat qoldirmadi. Ulamolar
“oq podshoh” ning manfaatiga xizmat qildilar, savodsiz xalq ularga ergashdi, yosh
jadidlarning esa tarafdorlari ko‘p emas edi. Shuning uchun ular rus “chinovnik”
lari belgilagan chiziqdan chiqmasdan faoliyat olib borishga majbur edilar.
Sho‘rolar hukumati davrida jadidlarning ba’zilari “qizil ruslar” ga qo‘shildilar,
ularning idoralarida xizmat qildilar va kurashni ruslarga qarshi emas, ulamolarga
qarshi olib bordilar. Ulardan keyin milliy yosh kommunistlar yetishib chiqib, “qizil
ruslar” ning madadkorlariga aylandilar 20
.
Ulamolar Chor hukumati davrida rus mustamlakachi ma’muriyatining sodiq
tayanchi bo‘ldilar va jadidlarning taraqqiyparvar g‘oyalarini inkor etdilar. Natijada
jamiyat ikkiga bo‘linib, ruslarning mustamlakachilik siyosatiga qarshilik qilishga
ojizlik qilgan. Sho‘rolar davrida ham ulamolar xalqni “qizil ruslar” ga qarshi
kurashda birlashtirish o‘rniga jadidlarga qarshi kurash olib bordilar. Bosmachilar
esa, asosan, omi qishloq aholisi bo‘lganigi tufayli ularga ergashganlar, ular hech
qanday siyosiy maqsadlarni ko‘zlamaganlar, ularning asosiy maqsadi vatan
istiqloli va millat ozodligi emas, balki yangi g‘oyalar va taraqqiyparvar islohotlar,
va ularni tarqatuvchilar, ya’ni shaharlik ziyolilarga qarshi kurash olib borish
bo‘lgan. Ular olib borgan faoliyatda mahalliy aholini talon-taroj qilish, ularga
nisbatan kuch ishlatish, adolatsizliklarga yo‘l qo‘yish holatlari ham ko‘plab yuz
bergan. Shuning uchun biz ularga nisbatan “istiqlol uchun kurashchilar”, “millat
qahramonlari” kabi iboralarni ishlatganimizda, ularni hech bo‘lmasa farqlay
bilishimiz kerak.
Hozirgi vaqtda chet ellarga ketishga majbur bo‘lgan o‘zbek
istiqlolchilarining avlodlari Saudiya, Turkiya, Amerika va Yevropaning turli
20
B.Axmedov O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari T. “O‘qituvchi” 1991. – B.95.
30

mamlakatlarida yashaydilar. Ularning ko‘pchiligi o‘z millatining urfodatlari, tili,
dini va ma’naviy qadriyatlariga sodiq qolganlar. Shuning uchun biz ularga
sotqinlar va vatan xoinlari deb emas, millatimizning bir qismi, vatandoshlar,
qolaversa, istiqlolchi fidoiylarning avlodlari deb qarashimiz kerak 21
.

21
S.Shamsiddin Kamoliddin Markaziy osiyo tarixi tarixshunosligining dolzarb muammolari 5A120304 –
Tarixshunoslik, manbashunoslik va tarixiy tadqiqot usullari (Markaziy Osiyo mamlakatlari)
mutaxassisligi bo‘yicha magistratura talabalariga mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmasi. Toshkent – 2019. –
B.22.
31

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, XX asr boshlarida butun islom dunyosida g‘aflatdan
uyg‘onish, taraqqiyot va ma’rifatga intilish jarayonlari kechayotgan edi.
Turkistonda “qizil ruslar” bu jarayonlarni o‘z qo‘llariga oldilar va o‘zlarining
nomidan amalga oshirdilar. Zavod va fabrikalar ularsiz ham qurilar edi,
universitetlar ularsiz ham tashkil etilar edi. Taqqoslash uchun misol – Eron va
ayrim arab davlatlari. Turkiya haqida gapirmasa ham bo‘ladi.26 Ularning
hammasida bu narsalar bor. Ularni ruslar yoki inglizlar qurib bergani yo‘q. Hozirda
Eron dunyodagi eng nufuzli va tez suratda rivojlanayotgan davlatlardan biridir.
Agar Turkiston rus bosqinchilariga yem bo‘lmaganda, Eron singari kuchli va
taraqqiy etgan davlat bo‘lar edi, balki undan ham o‘tib ketar edi.
Turk tarixchisi Ali Bodomchi o’zining ikki yillik “Qurboshilar” asarida
yozilishicha, Madaminbek Xolxo’ja tomonidan o’ldirilmagan. Turk tarixchisi ham
qurbonni Shermuhammadbek o’ldirganini rad etadi. Shermuhammadbek o’z
xotiralarida Madaminbekning qotilligi haqida shunday yozadi:“Muhammad
Aminbekning vafot etganini kech eshitdim”, deb eslaydi Shermuhammadbek. Biz
buni Karboboga qaytganimizdagina bildik. Jang paytida men uni ko'rmadim.
Chunki biz hayot-mamot jangida edik. Xolxo’ja Muhammad Aminbekni qo’lga
olib, Soib qori va Lutfullo Maxdumga topshiradi. Ular qo’rboshini o’ldirib,
Buxoroga qochib ketishdi. Muhammad Aminbekni men yoki Xolxo’ja o’ldirgan
degan fikr ruslar tomonidan bizga qarshi olib borilgan tashviqot edi”.
Shu narsa yaxshi ma’lumki, sovet tarixshunosligida o‘nlab yillar davomida
“Markaziy Osiyo mintaqasining musulmon aholisi Oktyabr inqilobi tufayli sodir
bo‘lgan o‘zgarishlarni quvonch bilan qarshi oldi”, deb ta’kidlab kelindi. Ushbu
tuzumga qarshi qurolli kurash ishtirokchilarini esa «bosmachilar» degan nom bilan
atadi. Ularni yo‘lto‘sar qaroqchilar bilan bir safga qo‘ydi. Ammo keyingi yillarda
O‘zbekiston, Rossiya Federatsiyasi arxivlarida saqlanayotgan va maxfiylik
tamg‘asi olib tashlangan hujjatlardan shu narsa ayon bo‘layaptiki, o‘tgan asrning
20-yillarida faoliyat yuritgan sovet idoralari mas’ul xodimlari, qizil qo‘shinning
yuqori mansabdorlari ham tan olishganidek, qurolli qarshilik harakati muntazam
32

ravishda tinch aholi yeridan, mulkidan judo bo‘lgan dehqonlar, yaqinlari
vahshiyona qilichdan o‘tkazilgan, otib tashlangan. Yuragida qasos o‘ti yongan,
zo‘rlab tatbiq etilayotgan, kiritilayotgan ijtimoiy tuzumni qabul qilishni istamagan
kishilar hisobiga to‘lib boravergan. Demak, harakat – sovetlarning bosqinchilik
siyosatiga nisbatan qurolli qarshilik sifatida maydonga kelgan edi.
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
33

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Арслонзода Р.А. Источниковедение: Учебник. – Т.: Навруз, 2019.
2. Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии ( XVIсередина ХIХ в.). М.:
ИВЛ, 1958.
3. Историография IX-нач. XX вв. Отечественной истории Под ред. О.В.
Сидоренко. Изд-во «Дальневосточного университета». Владивосток. 2004.
4. Мадраимов А., Фузайлова Г. Манбашунослик. Тошкент, 2008.
5. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. М.; Наука, 1975.
6. Российские историки XVIII-XIX веков. Сборник материалов. Томск,
2000. Ч.1 - 2.
7. Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии (первая половина XIXв.).
М., Наука. 1974.
8. Aliboyev N . “XX asr boshlarida milliy ozodlik jarayonlari(Farg’ona vodiysi
misolida)” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi 2016.
9. Anna е v T., .Shaydulla е v Sh. ,»Surxondaryo tarixidan lavhalar»., Samarqand,
1997.
10. Artsixovskiy A.B.«Arxeololgiya asoslari» Toshkent «O‘qituvchi» 1970yil.
11. Axmedov B. O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari T. “O‘qituvchi” 1991 yil.
12. . Hasaniy M. “Turkiston bosqini” Toshkent-“Nur”-1992
13. Nabiev A. «Tarixiy o‘lkashunoslik» Toshkent «O‘qituvchi» !996 yil.
14. Nabiev A. «Tarixiy o‘lkashunoslik» Toshkent «O‘qituvchi» 1996 yil.
15. Rajabov Q. Haydarov .M Turkiston tarixi
34

16. Rajabov Q. Farg’ona vodiysida istiqlolchilik harakati:mohiyati va asosiy
rivojlanish bosqichlari (1918-1924) T.f.n,ilmiy darajasini olish uchun yozilgan
dissertatsiya-T:1994.
17. Sullaymonova F. G‘arb va Sharq. T. "O‘zbekiston" 1997 yil.
18. S.Shamsiddin Kamoliddin Markaziy osiyo tarixi tarixshunosligining dolzarb
muammolari 5A120304 – Tarixshunoslik, manbashunoslik va tarixiy tadqiqot
usullari (Markaziy Osiyo mamlakatlari) mutaxassisligi bo‘yicha magistratura
talabalariga mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmasi. Toshkent – 2019.
19. Sagdulla е v S.A. "Qadimgi O‘zb е kiston yozma manbalarda» 1996 yil,
Toshk е nt.
20. Shoniyozov K. O‘zb е k xalqining shallanishi. T., 2001.
III. Internet saytlar va resurslar
1. file:///C:/Users/Intel%20Computers/Downloads/Turg%E2%80%99unov+Sherzod+
+Abduvositovich.pdf
2. https://kompy.info/10-mavzu-ozbekiston-respublikasi-mustaqilligi-yillarida-ozbeki.html
3. https://azkurs.org/umumkasbiy-va-ixtisoslik-fanlaridan-yakuniy-davlat-attestatsiy.html?page=4
4. https://ppt-online.org/1000730
5. http://hozir.org/2-ozbekistonda-arxeologiya-faniga-hissa-qoshgan-olimlar-shahar-v2.html
35

«Turkiya olimlari tomonidan milliy istiqlolchilik harakati tarixining o’rganilish

Sotib olish