Turkiya XX asrning 60-70- yillaridagi harbiy tuzum davrida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	55.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Turkiya XX asrning 60-70- yillaridagi harbiy tuzum davrida

Sotib olish

“ Turkiya XX asrning 60-70- yillaridagi harbiy tuzum davrida ”
MAVZUSIDA TAYYORLA N GAN
KURS ISHI
1

I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Turkiya tarixida harbiylarning siyosiy roli
2. 1960 – yil 27 – maydagi harbiy to’ntarishning sabablari va uning oqibatlari
3. XX asr 70 – yillarida harbiy tuzum davrida Turkiyaning ichki va tashqi
siyosatining xususiyatlari
III.Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin
yildan- yilga rivojlanib, oliy maqsad sari ildamlamoqda. Ozod va obod vatan, erkin
va farovon hayot uchun, olib borilayotgan amaliy islohotlar birinchi o’rinda inson
va uning manfaatlarini ko’zda tutadi. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik
jamiyati qurish maqsadi har bir fuqaro uchun katta ma’suliyat yuklaydi. Yurt
ravnaqiga daxldorlik tuyg’usi bilan yashash va bu yo’lda fidoiylik ko’rsatish,
darhaqiqat sharafli vazifadir. Zero, ko’plab rivojlangan mamlakatlarning taraqqiyot
xususiyatlarini va omillarini tahlil etarkanmiz, xalq fidoyiligi va vatanparvarligi,
taraqqiyotning asosiy omillaridan bo’lganiga guvoh bo’lamiz. Shunday ekan,
tadqiqotchi olimlar zimmasiga ham mazkur muqaddas ma’suliyat yuklanadi.
Tarixchilar nafaqat mamlakatimizning boy tarixini, balki xorijiy sharq va g’arb
mamlakatlarining tarixiy taraqqiyot xususiyatlari va tarixiy tajribalarini tadqiq
etish orqali mamlakat rivoji uchun muhim hissa qo’shishlari lozimdir.
”Binobabarin, biz davlatimiz kelajagini o’z qobig’imizda o’ralib qolgan
holda emas, balki umumbashariy va demokratik qadriytlarni chuqur o’zlashtirgan
holda tasavvur etamiz. Biz istiqbolimizni taraqqiy topgan mamlakatlar tajribasidan
foydalanib,davlat va jamiyat boshqaruvida erkinlashtirish, huquq va erkinliklarini,
fikrlar rangbarangligini o’z hayotimizga yanada kengroq joriy qilishda ko’ramiz” 1
.
Hammamizga yaxshi ma’lumki, “O`tmishni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”.
Tarixiy o`tmishda turkiy xalqlar bizning xalqimiz bilan turmushning siyosiy,
ijtimoiy–iqtisodiy hayotini birgalikda kechirganlar. Mazkur xalqlar bir necha
marotaba bizning xalqimiz bilan yagona davlat birligida ham hayot kechirgan,
ya’ni O`zbekiston va Turkiya davlati tarixi bir-biri bilan o`zaro chambarchas
bog`liq desak mubolag`a bo`lmaydi. “O`zbekiston boshqa musulmon davlatlar
bilan ham o`zaro munosabatlarni–shu jumladan ko`p tomonlama asosda
chuqurlashtirishga intilmoqda”. Shuning uchun ham qardosh xalqlar xususan,
Turkiya davlati bilan yaxshi qardoshlik munosabatlarini saqlab, ular bilan o`zaro
manfaatli iqtisodiy–siyosiy aloqalarni rivojlantirish uchun ham bu davlat tarixini
to`laqonli o`rganish bugungi kunda dolzarb masala hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan jahon tamaddunining bir qismi
bo’lgan Turkiyaning 1960 va 1970 yillardagi siyosiy va ijtimoiy manzarasini tahlil
etish dolzarblik kasb etadi.Turkiyaning geostrategik joylashuvi, shuningdek
etnomadaniy xususiyatari, uning xalqaro munosabatlaridagi mavqe’yi bilan birga,
davlat boshqaruvida muhim ahamiyatga ega bo’lgan harbiylar faoliyatiga ta’sir
etgan. Turkiyada G’arb va sharq madaniyatlari to’qnashganini, sivilizatsiyalar
muloqotining o’ziga xos samaralarini ko’rishimiz mumkin. Bu esa, davlat va
jamiyat boshqaruvida ham o’z ifodasini topgan. Demak Turkiyaning 1960 – 1970 -
yillardagi tarixini o’rganish quyidagi jihatlari bilan dolzarblik kasb etadi:
1
Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч.-Тошкент: Маънавият, 2008, 114- б .
3

Birinchidan, bilamizki, Turkiyada azaldan harbiylar mamlakatning siyosiy
hayotida va boshqaruvida muhim ahamiyat kasb etishgan. Usmonli imperiyasi
qudratining asosiy omili ham imperiyaning asosiy tayanchi ham harbiylar, ya’ni
o’sha davrlarda yanicharlar korpusi hisoblangan.Ular mamlakat boshqaruvida o’z
pozitsiyalariga ega bo’lishgan.Demak harbiylarning ahamiyati oldindan yuqori
bo’lgan. Ikkinchidan, Ikkinchi jahon urushidan keyin Turkiyadagi ijtimoiy –
siyosiy vaziyat murakkab edi. Natijada mamlakat hayotida ko’plab ichki
muammolar va hukumatga nisbatan ishonchsizlik, noroziliklar paydo bo’ladi. Bu
esa mamlakatning siyosiy boshqaruvida qanaqadir o’zgarish qilishni talab qilardi.
Demak
Turkiyaning bu davrdagi tarixini o’rganish 1960 – yilgi harbiy to’ntarishdan oldin
mamlakatdagi vaziyat va o’sha harbiy to’ntarish o’tkazishning sabablari, shart –
sharoitlari va oqibatlarini o’rganish bilan ahamiyatli va dolzarb hisoblanadi.
Qolaversa, 1946 yilda tashkil topgan va o’sha davrda hukmron partiya hisoblangan
Demokratik Partiya dastlab faoliyatini boshlaganida demokratik islohotlkarni
chuqurlashtirishga katta e’tibor bergan.
Mavzuning maqsad va vazifalari Kurs ishidan ko’zlangan 1960 – 1970-
yillardagi Turkiyada harbiy tuzum davrini o’rganish hamda bu davrda yuz bergan
ijtimoiy – siyosiy voqealarni, jarayonlarni chuqur yoritish va tahlil qilishdan iborat.
Asosiy vazifalar quyidagilardan iborat: Turkiyada 1960 – 1970 – yillarda harbiy
tuzum davrida yuz bergan ijtimoiy – siyosiy jarayonlarni aniq dalillar asosida
yoritib berish; XX asr 50 – yillarining oxirida Turkiyadagi ijtimoiy – siyosiy
hayotni o’rganish; 1960 – yilgi harbiy to’ntarishning sabablari va oqibatlarini
ochib berish; 1971 – yilgi harbiy to’ntarishning sabablari va oqibatlarini
yoritishdir. Mavzuning ob’ekti va predmeti : 1960 – 1970-
yillardagi Turkiyadagi harbiy tuzum davridaharbiylar faoliyati va uning mamlakat
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotida tutgan o`rni va rolini,davlat va davlat
boshqaruvinio`rganish tadqiqot ishining asosiy ob’ekti hisoblanadi. 1960 – 1970-
yillardagi Turkiyadagi harbiy tuzum davrida yuz bergan voqealar, ijtimoiy –
siyosiy jarayonlar, harbiy tashkilotlar va siyosiy partiyalar tadqiqot ishining
predmeti hisoblanadi.
4

1. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Turkiya tarixida harbiylarning siyosiy roli
Yaqin sharqdagi an’anaviy jamiyat har doim etnik va diniy turfa xilligi bilan
ajralib turadi. Bu ma’lum bir vaziyatlarda etnik va diniy asosda nizolarni keltirib
chiqaradi. Ko’pincha bu nizolar aholining turli qatlamlari o’rtasida siyosiy va
iqtisodiy qarama – qarshilikka sabab bo’ladi. Oxirgi yillarda globallashuv jarayoni
ta’sirida yaqin sharq davlatlari aholisining ulkan qismining siyosiylashuvi ro’y
berdi. Bunday sharoitda chegaralanmagan konfessializm va millatchilik etnik
separatizm va diniy nizolarga sabab bo’ladi va yaqin sharq mamlakatlarining
davlat yaxlitligining saqlanishiga jiddiy xavf tug’diradi. Milliy – etnik va diniy
asosda paydo bo’ladigan ko’plab turli xil muammolar shunga o’xshash nizolarni
tartibga solishda armiyaning ishtirokini oldindan belgilab qo’yadi. Harbiylar Yaqin
Sharq mamlakatlarida siyosiy jarayonlarda muhim rol o’ynashgan 1
.
Bugun esa harbiylar yaqin sharq mamlakatlarining siyosiy tizimining barcha
elementlari o’rtasida yuqori ishonchga ega va davlatning doimiy instituti
hisoblanadi. Armiya birligi uchun eng asosiy xavf etnik millatchilik va diniy
ekstremizm. Armiya o’zining birligini saqlash maqsadida himoyachi pozitsiyasi
yoki milliy – tarixiy, madaniy – diniy an’analarni va mamlakat qadriyatlarni egasi
sifatida chiqishi mumkin. Boshqa tarafdan esa ichki siyosiy maqsadlarda
harbiylardan foydalanish shu narsani ko’rsatadiki, armiya yoki uning bir qismi
islohotlar jarayonida murakkab va bir xil bo’lmagan natijalarida o’zining mustaqil
roliga da’vo qilishni boshlashi mumkin. Harbiy tajribasi yuqori bo’lgan va ma’lum
bir sharoitlarda og’ir jangovar texnikaga ega bo’lgan harbiylar shaxsiy hokimyatga
shuningdek qo’shni xalqlarga qarshi yo’naltiriladi. Sharq mamlakatlarining
ofitserlar korpusini taqdiq qilgan ko’pchilik olimlar shunaqa xulosaga kelishdi,
harbiy tayyorgarlik va ta’lim, kollektivlikni his qilish ofitserlar o’rtasida milliy,
dunyoviy dunyoqarashni asta sekinlik bilan kengaytirishga yordam beradi.
Fuqarolik siyosiy elitadan farqli ravishda harbiylar ancha jips va diniy va etnik
xarakterdagi siyosiy oqimlar ta’siriga kamroq tushadi. Lekin boshqa shunga
o’xshash xulosalar har bir aniq vaziyatda va har bir mamlakatda haqiqiy holatni
har doim ham aks ettiravermaydi. Bir faktga diqqatni qaratish shart emas, ya’ni
armiya – bu jamiyatning nusxasidir 2
.
Ofitserlar tarkibida barcha asosiy ijtimoiy guruhlar bor. Boshqa tarafdan esa,
ofitserlar korpusida jamiyat guruhlari vakillari kamroq bo’lishi mumkin yoki
umuman bo’lmasligi ham mumkin. Misol uchun, Sudanda XX asrning 50 – 60-
yillarida ofitserlar korpusi tarkibida asosan mamlakatning janubiy tumanlaridan
1
Владимир Ахмедов.Роль армии в урегулировании этнорелeгиозных конфликтов на Ближнем Востоке–М:
Восток, 2008,стр 3.
2
Эргашов. Ш – Жаҳон тарихи. Энг янги давр 1945-2017. Тошкент. 2019. 169-б
5

kelgan harbiylar bo’lgan. Pokistonda fuqarolar urushi arafasida ofitserlar g’arbiy
tumanlardan kelgan harbiylar sanalishgan. Ofitserlar korpusida dunyoviy xarakter
va milliy mentalitet bir qancha mamlakatlarda ya’ni ofitserlar asosan aholining bir
guruhidan bo’ladigan mamlakatlarda qattiq chegaralangan. Harbiylar birdamligi
ofitserlar korpusi jamiyatning ikki yoki undan ortiq etnik – diniy guruhlaridan
tashkil topadigan mamlakatlarda o’ziga xos mustahkamligi farq qilmaydi.
Ofitserlarning hayotiy qiymati ularning etnik, diniy va qayerdan kelib chiqishiga
bog’liq. Mamlakatda etnik va diniy nizolar paydo bo’lganida ofitserlar korpusi
diniy yoki etnik tamoyillarga ko’ra bo’linishi mumkin. Bunday holatlarda
an’anaviy jamiyat bilan oldingi aloqalari kasbiy birdamligi va milliy umumiylikni
his qilishdan ustun kelishi kerak.
Livanda chegarada XX asrning 70-80- yillarida musulmonlar son bo’yicha
xristianlardan oshib ketdi. Oldin ofitserlar korpusining katta qismi xristianlardan
tashkil topgan edi.Natijada fuqarolar urushi sharoitida oxirgi vaqtgacha armiya
ixtilofni ko’rsatmaslik uchun amalda siyosiy voqealarda ishtirok etishdan
qochishga harakat qiladi. Shu nuqtayi nazardan, ofitserlar korpusiga ayniqsa
siysoiy inqiroz sharoitida, diniy nizolar kelib chiqqanda birmuncha mustahkam
birlik sifatida qarash to’g’ri bo’lar edi. Harbiylarning nizolarning oldini olish va
ularni bartaraf etishdagi o’rni ko’p jihatdan hukmron tuzumning tipini, davlat
qurilishini modelini, davlat boshqaruvi tizimida harbiylar egallaydigan joyni,
fuqarolik hokimyati bilan o’zaro aloqasining xususiyatini, shuningdek aholining
etnik – diniy tarkibini va tashqi faktorlar ta’sirini aniqlashga yordam beradi. Yaqin
sharq mamlakatlarida harbiylar diniy va etnik asosda paydo bo’lgan nizolarni
to’xtatishni uddalab kelmoqda (Misr, Suriya, Iroq) 1
. To’g’ri, shuni
ta’kidlash kerakki, yuqorida sanab o’tilgan mamlakatlarda faqatgina doimiy armiya
emas yana qanchadan – qancha xavfsizlik kuchlarining maxsus bo’limlari
harakatda bo’lishdi. Ularning muvaffaqiyatli harakatlari ko’p jihatdan hukmron
tuzumning harbiylar – fuqarolar koalitsiyasi ko’rinishida bo’lishiga, aholining
diniy birligiga, regional kuchlarning muvozanatining ijobiylashuviga va
tashqaridan bo’ladigan to’g’ridan - to’gri aralashuvlarning yo’q bo’lishiga imkon
yaratdi.Armiya tajribasi, ayniqsa harbiy tuzum o’rnatilgan mamlakatlarda, etnik –
diniy belgilarga ko’ra davlatning tarkibiy qismlarga bo’linishini oldini olishda
armiya yaxshi tajribaga ega emas. Ko’pgina harbiy tuzumlar,
aholi tarkibibining etnik – diniy xilma – xilligi mavjud bo’lgan mamlakatlarda
shuni ko’rsatdiki, harbiylar bu nizolarning tarqalishini to’xtatib turolmaydi yoki
xohlashmaydi. Aksincha, tez – tez ular ongli ravishda yoki bilmagan holda bu
nizolarning rivojlanib ketishiga ko’maklashadi. Shular qatorida bu narsa
jamiyatning dezintegratsiyasiga va zulming ortishiga olib keldi.Yaqin sharqdagi
1
M.Lafasov. U. Jo’rayev. Jahon tarixi – Toshkent: Muharrir, 2007. 178-b
6

harbiylar boshqaruvi shakli shuni ko’rsatadiki, nizolarning siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy va madaniy parametrlarining ahamiyatiga yetarlicha baho berishmadi.
Ular og’ir etnik va diniy ziddiyatlarni “turli xil” hujumlar, qurol yo’li bilan hal
qilish mumkin deb hisoblashadi. Shunga ko’ra harbiylar ichki tartibsizliklarni
kuchaytirishga juda ham qattiq aloqalari bo’ladi, unda armiya vamamlakat
birligiga bo’ladigan muqarrar xavfni ko’rib, ularni tez, metod va vositalarga
qaramasdan bartaraf qilishga harakat qilishadi. Bugungi kunda islohotlar jarayoni
va siyosiy modernizatsiya qilish ta’sirida armiyani siyosatga jalb qilish me’yorlari
o’zgarmoqda.
XX asrning 50 – 70- yillarida fuqarolar armiya boshqaruvidan chetlashtirildi
va u qo’lida butun fuqarolik va harbiy hokimyatni to’pladi. Bugungi kunda Yaqin
sharq davlatlarining ko’pchiligida asta - sekinlik bilan harbiylar hokimyati
tuzumidan harbiylar – fuqarolar koalitsiyasi tizimiga o’tilmoqda. Fuqarolarning
davlat boshqaruvida ishtiroki etishi kengaymoqda (Misr, Turkiya, Eron).
Harbiylarning siyosiy nafsi va ijtimoiy – iqtisodiy maqsadlari yanada mo’tadil
bo’lmoqda. Ularning hokimlik vakolati o’lchovlari qisqarmoqda, lekin
harbiylarning siyosatga aralashuvi esa yanada kengaymoqda. Uular siyosiy
hokimyatni va uzoq muddatga davlat boshqaruvini qo’lga olishga harakat
qilishmoqda. Ularning maqsadi mamlakatda raqobatlashayotgan siyosiy guruhlar
o’rtasidagi kuch muvozanatini saqlash, hokimyatning konstitutsiyaviy asosini
mustahkamlash, iqtisodiy farovonlikni taqsimlashda jiddiy o’zgarishlarning oldini
olish. Ayniqsa Yaqin Sharqdagi bugungi sharoitda faqatgina armiya va
harbiylardan bu nizolarni bartaraf etishga umid bog’lash to’g’ri bo’lmas.
Hozirda fuqarolarga, ularning harkati yoki harakatsizligiga ham bog’liq.
Agar ular bu nizolarni hal qilishdan o’zini chetga olsa, o’rtalarida kelishmovchilik
yuzaga keladi va yana armiya siyosiy sahnaga chiqishiga to’g’ri keladi. Modomiki,
harbiylar kelishuvdan ko’ra kuch ishlatishga harakat qilishadi. Ular sun’iy ravishda
etnik – diniy muvozanatni o’rnatishga harakat qilishadi, Agar fuqarolik hokimyati
ijtimoiy jihatdan javobgar bo'lsa, jamiyatning qo'llab – quvvatlashidan foydalanadi
va armiyani ittifoqdosh sifatida chaqirishdan qo’rqishga hojat qolmaydi, armiya
esa adolatli, xolisona harakat qiladi. Bunday holatda dunyoviy mafkuraga va milliy
g’oyaga sodiqlik ekstremistik qarash va kayfiyatni birlashtirishda asosiy faktor
bo’lib xizmat qiladi va bir xilda ko’tarilishga yordam beradi. Lekin har qanday
sharoitda bir narsani tushunish kerak, yaqin sharqning hozirgi sharoitida keng
fikrlovchi ofitserni toppish qiyin. Bir tomondan umumiy dunyoqarash va
umummilliy o’zlikni anglash, ikkinchi tomondan an’anaviy qadriyatlarga sodiqlik
etnik va diniy tafovut o’zaro qarshilikka uchraguncha tinchgina yashayveradi.
Bunday holatda bir narsaga, ya’ni armiya oldindan taxmin qilmaydigan
vositachi yoki hakam roliga chiqishi mumkin degan ishonch ancha
kamayadi.Shunday qilib, shunga o’xshash nizolardagi yakuniy qarorga siyosiy
7

yo’llar bilan erishish mumkin. Armiyadan foydalanish esa toza funksional
xususiyat kasb etishi va davlatni tashqi dushmanlardan himoya qilishga va soxta
terrorizmga emas haqiqiysiga qarshi kurashishga yo’naltirlishi kerak. Armiyaning
ahamiyati va harbiy boshqaruv Turkiya siyosiy hayotida har doim eng muhimi
sanalgan. 1930 – yillarning boshiga kelib, harbiylar o’zlarini xalq erkinligining
timsoli sifatida qabul qilib, mamlakat barqarorligi va hududiy yaxlitligining
kafolati sifatida muhim o’rin egalladi. Uzoq vaqt davomida Turkiyada “harbiy
patronaj” tizimi mavjud bo’lgan.Turkiyada harbiylar mamlakat hayotida qadimdan
muhim o’rin egallab kelishgan.Ular Saljuqiylar davridan boshlab turli xil
imtiyozlarga ega bo’lishgan.Bilamizki, mamlakat tashqi siyosatining asosiy
yo’nalishini hududlarni zabt etish siyosati bo’lgan. Usmonli turk imperiyasining
dunyoda qudratli davlat bo’lishiga olib kelgan asosiy omillardan biri – bu uning
armiyasi. Imperiyada juda kuchli armiya tashkil qilindi.Armiya orqali dunyoning
uch qit’asida mustamlakalarga ega bo’lgan yagona davlat bo’lganligini tarixning
o’zi isbotlab turibdi. Yanicharlar korpusining tashkil qilinishi Usmonli turk
imperiyasining g’alabaga erishishining eng asosiy omili sanaladi 1
.
Sultonlar armiya bilan hisoblashishgan.Qolaversa armiyaga ko’plab
imtiyozlar berishgan.Harbiylar sulton hokimyatining eng muhim tayanchi
hisoblangan.Usmonli imperiyasida harbiylar 1834 – yilgacha, ya’ni harbiy – len
tizimi amalda mavjud bo’lgunga qadar mamlakatning tayanchi hisoblangan.
Ularga bosib olingan hududlar bo’lib berilgan. Usmonli turk imperiyasining
zaiflashuviga ham aynan armiya sabab bo’lgan. Ular o’zlariga berilgan
imtiyozlardan foydalanib davlatga, markaziy hokimyatga bo’ysunmay
qo’yadi.Natijada XVIII asrda Usmonli imperiyasida zaiflashish kuzatiladi, ayniqsa
harbiy jihatdan Yevropadan orqada qola boshlaydi. Bunga qurolli kuchlar va
harbiy fanlar sohasida Yevropaning ustunligini tan olish, yevropa tajribasini aynan
shu sohaga jalb qilish, o’z navbatida, madaniyat, siyosat va ma’muriy boshqaruv
sohasida ayrim jihatlarni o’zlashtirishni kechroq amalga oshirish va boshqalar
sabab bo’lishgan. Saralangan kadrlarni tayyorlash maqsadida g’arb na’munasi
asosida harbiy o’quv maskani tashkil qilindi.U yerda ta’lim olganlar kerakli
fanlarni o’zlashtirish bilan bir qatorda, yevropa madaniyati, falsafasi hayot tarzini
ham o’rganishdi. Usmonli imperiyasidagi harbiy o’quv
maskani o’qituvchilarini yevropadan kelgan mutaxassislar tashil qilishgan, yosh
ofitserlar tez – tez tajriba almashish maqsadida Yevropaga borishgan.Shunday
qilib, Yevropadan farqli ravishda, Turkiyada harbiylar zamonaviy fikrlovchilarlar
bo’lishgan. XIX asr oxiri – XX asr boshidagi voqealarni bu fikrni isbotlaydi. Yosh
turklar harakati aynan harbiylar orasida paydo bo’lgan. Sulton Abdulhamid II
tuzumiga qarshi bo’lgan bu tashkilot 1889 – yil harbiylar tomonidan tuziladi. Yosh
turklar faoliyatida harbiylar, ayniqsa 1908 – yilgi revolyutsiya arafasida hal
1
Туровская А.А. Роль армии в политическом развитии Турецкой Республики и Исламской Республики
Пакистан после второй мировой войны. Сравнительный анализ.- Москвa, 2014, стр 19.
8

qiliuvchi rolni o’ynashgan.Armiya revolyutsiyani qo’llab – quvvatlagan.Bu qo’llab
– quvvatlashga doir bir dalil shuni ko’rsatib turibdiki, 1908 – yilgi revolyutsiya
paytidagi armiya ofitserlar korpusi tarkibida sinfiy o’zgarishlar sodir bo’lganini
isbotlab turibdi. Lekin o’sha davrda ham harbiylar orasida eskilik tarafdorlari ham
revolyutsiya ruhidagi harbiylar ham bo’lishgan.Shuning uchun siyosat masalasida
armiya butunlay jipslashgan deb aytibbo’lmaydi. Mustafo Kamol – harbiy general,
milliy – ozodlik harakatining yo’lboshchisi, Turkiya Respublikasi asoschisi,
armiyani siyosatdan ajratishni ilgari surgan.
Ofitserlar – qurolli kuchlar vakillari – siyosiy
partiyalarga a’zo bo’lish huquqiga ega bo’lishmagan.Davlat boshqaruvini o’z
qo’liga olgan JXP a’zolarining yarmini sobiq harbiylar tashkil qilgan. JXP, armiya,
amaldorlar va davlat tashkilotlarini boshqaruvchilari Turkiya respublikasi siyosiy
qatlaminitashkil etishgan. Buni harbiylar va davlat o’rtasidagi aloqani usmonli
imperiyasi an’anasining davomi deb atash mumkin. Bundan tashaqri bir narsani
ta’kidlash kerakki, bu davrda armiya dunyoviylik va kamolizmning 6 ta
tamoyillarining himoyachisi bo’lgan. Qolaversa yana bir narsani ta’kidlash joizki,
XX asr ikkinchi yarmida XXI asr boshida Turkiyada jamiyatning armiyaga bo’lgan
ishonchi oshgan (76 foizdan 91 foizga).
Armiya muntazam ravishda jamiyat ishonchida sud organlarini, politsiyani
va TBMMni ortda qoldirgan holda birinchi o’rinda kelmoqda. Armiyaga
davlatning bir instituti sifatida shunchalik ishonch bildirish dunyoning boshqa bir
davlatida kuzatilmaydi.Armiyani mamlakat siyosiy hayotiga jalb qilish ikkinchi
jahon urushidan keyin Turkiyada ko’ppartiyaviylik tizimini joriy qilinishi bilan
ancha oshdi. Ikkinchijahon urushidan so’ng dunyodagi siyosiy va mavkuraviy
manzara yangicha tus oldi. Dunyoning ikki qutbga bo’linishi va sovuq urush
tufayli siyosiy kurashlar avj olishi Turkiyadagi siyosiy o’zgarishlarga ta’sir
o’tkazmasdan qolmadi. Boshqa tarafdan, ikkinchi jahon urushi fashizmni fosh
etilishi bilan nihoyalanishi, xalqaro miqyosda demokratiyani jozizibalantirdi.
Xalqaro siyosatda demokratik boshqaruv tinchlikparvar siyosiy tartibotning voz
kechib bo’lmaydigan asosi sifatida baholana boshlandi. Turkiya o’z ichki va tashqi
siyosatini ana shu jarayonlarga qarab belgilashga majbur bo’ldi.
Turkiya bunday sharoitda BMTga qo’shilish va g’arb davlatlari bilan,
xususan AQSh bilan yaqinlashish uchun siyosiy o’zgarishlarga majbur edi. Bu
yaqinlashuv Turkiyani xalqaro siyosatda yolg’izlanishdan qutqaribgina qolmasdan,
ayni paytda AQShning iqtisodiy yordamlariga zamin yaratardi. Turk burjuaziya
yuqori qatlamining tez suratlarda boyib ketishi inflyatsiya darajasining o’sishiga,
narxlarnining oshishiga, ishsizlikka olib keldi. Bularning hammasi tezda
mamlakatda ijtimoiy noroziliklarni keltirib chiqaradi, faqatgina mullka ega
bo’lmagan qatlamning noroziligini emas, balki ziyolilar, harbiylar va o’rta qatlam
vakillarining noroziligiga sabab bo’ladi. Demokratik partiya esa bunga javoban
konstitutsiya bilan hisoblashmasdan repressiyani kuchaytiradi, qirg’inlar
9

uyushtiradi, sud jarayonlarini tashkil qilishadi. Xalq bilan kurash, ya’ni hurfikrli
turk fuqarolari bilan kurash “kommunizm bilan kurash” bayrog’ ostida o’tkazildi.
1951 yilda hukumat Jinoyat kodeksiga o’zgartisrish kiritdi: demokratik rejimga va
dunyo siyosatiga qarshi chiqqan kurash qatnashchilari uzoq muddatli qamoq
jazosiga, bu kurash rahbarlari esa o’lim jazosiga tortilishi nazarda tutildi. 1954
yilda oppozitsiya ruhidagi va mustaqil nashrlarga qarshi repressiya to’g’risidagi
qonun qabul qilindi. Demokratik partiya hokimyatini mustahkamlash uchun barcha
choralarni qo’lladi, oppozitsiya faoliyatini cheklab qo’ydi. 1956-yil iyun oxirida
TBMM yig’ilishlar va namoyishlar haqida qonun qabul qildi, qaysiki hukumat
ruxsatisiz barcha ochiq va yopiq yig’ilishlar va namoyishlar ta’qiqlandi.
Saylovoldi kampaniyasi davomida Demokratik Partiya o’zining siyosiy
maqsadlari yo’lida dinning ta’sirida foydalangan holda saylovchilarni o’ziga
og’dirishga harakat qildi. 1957 yil sentabr oyida majlis oppozitsiya partiyalarga
saylovlarga yagona ro’yxat bo’yicha chiqishni ta’qiqlovchi qonunni e’lon qildi.
1957 yil 27 sentabrdagi saylovlar juda ham og’ir bir davrda bo’lib o’tdi.
Demokratik Partiya saylovdan oldin qonunlarga bir qancha o’zgartirishlar kiritadi
va muxolifatning saylovda qatnashishiga to’sqinlik qiladi. JXPining e’tiroziga
ko’ra, saylovchilar ro’yxatga olinmagan va ba’zi qutilarda saylov natijalari
almashtirib qo’yiladi. Kayseri, Giresun, Chanoqqal’a va Samsunda namoyishlar
bo’lib o’tadi va noroziliklar kuchayadi. Gaziantepda esa radio va gazetalar dastlab
JXPning g’alabasini e’lon qiladi, biroz vaqt o’tgandan keyin “qishloqdan berilgan
ovozlar” bilan saylovnatijalarini Demokratik Partiyaning g’alabasi deb o’zgartirib
e’lon qiladi.
JXPning e’tirozi tufayli saylov natijalari Gaziantep Adliyasi binosiga olib
kelinadi, lekin bu natijalar Gaziantep Adliyasi binosi bilanr yondirib yuboriladi.
Demokratik Partiya “Antep voqeasi” tarqalishiga qattiq to’sqinlik qiladi.
Demokratik Partiya ovozlarning 47,88 foizini olib parlamentda 424 o’rinni
egallaydi. Ismet Inenyu boshchiligidagi Jumxuriyat Xalq Partiyasi esa 41,09 foiz
bilan 178 deputatlik o’rinni egallaydi. Jumxuriyatchi Millat Partiyasi va Xurriyat
Partiyasi to’rttadan o’rinni egallaydi. Muxolifatning ummumiy to’plagan ovoz
miqdori Demokratik Partiyani ortda qoldirardi. Saylovlardan keyin siyosiy
muhitdagi keskinlik yanada ortdi. JXP mamlakatda qo’llab – quvvatlana boshladi.
Bundan oldingi saylovda 35 foiz ovoz to’plagan JXP bu galgi saylovda esa 41 foiz
ovoz to’playdi. Demokratik Partiya esa 1954 yildagi saylovda to’plagan 57 foiz
ovozini bu galgi saylovda 47 foizga tushirib qo’yadi.
Hukmron Demokratik Partiya va bosh oppozitsiyachi partiya – JXP
o’rtasidagi konflikt yanada kuchaydi. Endi bu partiyalarning rollari almashdi, JXP
o’zining hujumlarini Demokratik Partiya qabul qilgan antidemokratik va avtoritar
qonunlarga qarshi to’pladi. Hukumat yangi qonunlar va qarorlar “mas’ulyatsiz
jurnalistlarning” tartibsizlik keltirib chiqaradigan ig’volarini oldini olish uchun
kerak bo’lganligini tasdiqladi. Ikki asosiy siyosiy partiyalarning majlisda
10

hamkorlik qila olmasligi amalda parlament ishini to’xtatib qo’ydi. Ko’chalarda
politsiya Inenyu bilan uchrashuvga kelgan JXP a’zolarini va boshqalarni kaltaklay
boshladi, ularga qarshi gaz va ko’zni yoshlantiruvchi granatalardan foydalanishdi.
Misol uchun Tokata viloyati Zil shahrida 1958 yil 17 oktabrda politsiya JXP
a’zolari va tarafdorlariga Inenyuni kuzatish uchun ko’chaga chiqishini ta’qiqlab
qo’ydi. Yana to’qnashuv sodir bo’ldi, politsiya yana kaltaklardan, ko’zni
yoshlantiruvchi gazlardan foydalanishga majbur bo’ldi. 1959 yil 30 aprelda
hokimyat Ushak shahrida Inenyuga qarshi suiqasd uyushtirdi, natijada esa u
boshidan jarohat oldi.Bir necha kundan keyin 1959 yil 4 may kuni Istanbulda
Topkapi tumanida hukmron partiyaning 5 mingga yaqin a’zolari tosh va tayoqlarni
Inenyu mashinasiga qarab uloqtirishdi, uni harbiylar qutqarib qolishga erishdi.
1960 yil bahorida hukumatga qarshi chiqish ommaviy tus oldi, ayniqsa unda asosiy
rolni talaba yoshlar o’ynashdi. 19 aprel kuni Anqarada hukumatning
antidemokratik harakatlariga qarshi ko’pminglik namoyish bo’lib o’tdi, 28 aprel
kuni esa Boyazid maydonida politsiya Istanbul universiteti talabalari namoyishini
o’qqa tutdi. Ulardan bir qanchasi yaralandi, bir kishi esa halok bo’ldi. Keyingi kuni
Anqarada Anqara universiteti talabalarining norozilik namoyishi bo’ldi, namoyish
siyosiy fanlar va huquq fakultetlari binolarida boshlandi. Bu yerda politsiya
namoyishchilarga qarshi hujum boshlashdi va bir qancha talabalar yaralanishdi 1
.
Keyin esa fakultetlar binolari portlatib yuborildi va “tartib” o’rnatishdi.
Shundan keyin ko’pgina talabalar, talabalar namoyishining asosiy markazi bo’lgan
Qiziloy maydoniga yo’l olishdi. Hukumat Anqara va Istanbulda favqulodda holat
joriy qildi. Qamoqqa olishlar boshlandi.Yuzlab talabalar axloqni tuzatish
koloniyalariga jo’natildi.Lekin hukumatning hich bir chora – tadbirlari talabalar
noroziligini to’xtatib qololmadi. Anqaradagi Qiziloy maydonida har kuni talabalar
to’planishdi va “qo’paruvchilikka oid” faoliyatni tergov qilish bo’yicha
komissiyani tuzish to’g’risida qabul qilingan qonunni bekor qilishni talab qilishdi.
Menderes hokimyatining so’nggi yillarida Marshal rejasi bo’yicha boshqa kreditlar
berilmaydi va Seydishehirdagi Alyuminiy va Iskanerundagi temir va boshqa sanoat
loyihalarini kreditlash uchun Sovet Ittifoqi bilan yaqinlasha boshlaydi. Bu maqsad
bilan Sovet Ittifoqiga bir qancha rasmiy tashriflar qilinadi, mamlakat sanoati rivoji
uchun investitsiya jalb qilish haqidagi shartnomalar tuziladi 2
.
Demokratik Partiyaning davomchisi sanalgan Adolat Partiyasi to’ntarishdan
5 yildan keyin yakka o’zi hokimyatga kelganida Adnan Menderes davrida loyihlari
tuzilib kredit yo’qligi tufayli amalga oshirilmagan bu loyihalar Sovet Ittifoqidan
olingan kreditlar tufayli oxiriga yetkaziladi. 3 may kuni turk harbiy kuchlari
quruqlikdagi qo’shin komandiri Jamol Gursul milliy mudofaa vaziri Etem
1
Поцхверия Б.М. Внешняя политика Турции в 60-х – начале 80-х годов ХХ в. – М., 1986. 69- б
2
Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 28-
b
11

Menderes nomiga “mamlakatni, hukumatni va demokratik partiyani qiyin
vaziyatdan qutqarish” uchun shoshilinch choralarni ko’rish kerak mazmunidagi xat
jo’natadi. Respublika prezidenti va hukumat a’zolarini iste’foga chiqarish,
Anqara va Istanbul xavsizligi boshqarmasi gubernatorlari va boshliqlarini
almashtirish, tergov qilish bo’yicha komissiya tuzish to’g’risidagi qonunni bekor
qilish, qamalgan talabalar va jurnalistlarni ozod qilish kabilar bo’lishi
mumkin.Gursulning xati mudofaa vaziriga ham, Menderesga ham hech qanday
ta’sir qilmadi, amalda bu armiyaning ultimatumi bo’lsa ham.Gursulga qachonlardir
so’ragan iste’fosi qabul qilingani xabar qilindi Politsiyaga yordamga qo’shin yetib
keladi. Natijada to’qnashuvda yaralanganlar va o’lganlar bo’ladi. Yana bir qattiq
namoyish poytaxtda 1960 yil 4 mayda sodir bo’ladi. Namoyish joyiga yetib kelgan
bosh vazir Adnan Menderes namoyishchilar bilan kelishishga harakat qiladi, lekin
g’azablangan bir yosh odamning qo’lidan bomba portlab ketadi.Politsiya namoyish
qatnashchilarini qattiq kaltaklaydi. “Oxirgi harakat” uchun politsiyachilarga
shaxsan Anqara harbiy komendantining buyrug’iga binoan 250 ming lira ajratiladi.
Bunday shiddatli kunlarda Menderes mamlakat bo’ylab sayohatga chiqadi.
Bu sayohat Anqara va Istanbuldagi voqealar Aholining unga bo’lgan haqiqiy
munosabatini aks ettirmasligini ko’rsatib berdi. Haqiqatan, 14 may kuni kechasi u
kemada Chanoqqal’aga keladi, uni yuzlab qayiq va katerlarda odamlar qarshi
oladi, yanashunday uchrashuvlardan biri Izmirda tashkil qilinadi. Bu uchrashuv
haqida Aydemir shunday yozadi: “Qirg’oqqa yaqinlashishiga bir soat qolganida
kemani yuzlab qayiq va katerlar o’rab oladi. Minglab izmirliklar xuddi kelin misoli
kemani kutvolishga chiqadi. Qirg’oq bo’yi va maydonlar xuddi odamlar dengiziga
o’xshab ketadi. Uchrashuvga kelganlar soni 20 000 mingga yetadi, Egey
tumanidan yetib kelganlar Izmir aholisiga kelib qo’shiladi”. Izmirda chiqish qilgan
Menderes mamlakatda 15 kundan beri davom etib kelgan to’polonlar tugaganini va
aybdorlar “gunoh va jinoyati uchun” javob berishlari boshlanganini e’lon qiladi.
Xuddi shunday maqsad bilan u Anqaraga qaytib keladi.Uning fikrlari qanchalik
xato ekanligini keyin bo’lib o’tgan voqealar ko’rsatdi.
Boyar – Menderes hokimyati turk armiyasida norozilikni keltirib chiqardi.
Bu hokimyat qanaqadir yangi bir fuqarolik hokimyati sifatida yashirini tarzda
o’zini harbiylarga qarshi qo’yadi.Bundan tashqwari norozi bo’lgan harbiylarning
bir qismi, ayniqsa talabalarga xahrixohlik qilgan yosh ofitserlar Boyar – Menderes
hokimyati Otaturk prinsiplarini toptab tashaganday hisoblashdi. Keng xalq
ommasining noroziligiga olib kelgan va boylar uchun umuman kerak bo’lmagan
voqealarni keltirib chiqishga sabab bo’lgan bu rejimning yo’lboshchilari
o’zlarining keskin harakatlari bilan mamlakatda shunday vaziyat yuzaga kelishiga
zamin yaratishdi deb hisoblagan mavjud tuzumga qarshi generallarning bir qismi
katta sahnaga chiqishdi. 1960 yil 3 mayda General Jamol Gursul Etem
Menderesga xat jo’natganida buning hammasi ko’rinib turgan edi. 21 – may kuni
hukumatga qarshi norozilikka ochiqdan – ochiq armiya kelib qo’shiladi: Anqara
12

harbiy ta’lim maskanining minglab kursantlari namoyishga chiqishadi.
Kursantlarga mudofaa vazirligi, bosh shtab va armiya qo’shilmalaridan minglab
ofitserlar kelib qo’shildi. Qiziloy maydoniga kelishda namoyishchilar
Chankayyadagi prezident saroyiga qarab harakat qilshmoqchi bo’lishdi, lekin
bunga komandirlarning aralashuvi xalaqit berishdi. Poytaxtdagi vaziyatga to’g’ri
baho bermagan Menderes 25 may kuni poytaxtni tashlab chiqib ketishga majbur
bo’ladi. Konyaga uchib ketadi.Bu shahar ham xuddi Izmir kabi Demokratik
Partiyani qo’llab – quvvatlar edi.Menderes samolyoti Eskishehirda to’xtab
o’tdi.Bu shaharda harbiy – havo maktabi joylashgan edi. Menderes samolyot
atrofida qator tizilgan ofitserlardan o’tib samolyotini oldiga borishga
ulgurolmadi.Eskishehirda dushmanlik atmosferasi hukmron edi.Menderes
minbarga shahr aholisi oldida so’zga chiqqanida mikrofon simi kesilgan
edi.Kechqurun shakar zavodida bosh vazir sharafiga qilingan qabulda hukumat
rahbarlari Menderesga e’tibor berishmadi. O’sha kuni Anqaradan majlis raisi Refik
Koraltan qo’ng’iroq qildi va Istanbulda universitet professorlarining namoyishi
bo’layotganini xabar qildi. Bu telefon qo’ng’irog’idan keyin zalga qaytib kelganda,
Menderes Turkiya bosh vaziri sifatida o’zining oxirgi ma’ruzasini qilayotgandi. U
yana namoyishchilarga qarshi hujum boshladi.
Bu vaqtda Anqarada esa harbiy maktab binosida bo’lajak to’ntarish
rahbarlari yig’ilishdi. Bu yerda bir qancha harbiy qo’shilmalar qo’mondoni Jamol
Madanoglu, tank brigadasi komandiri general Bashtug, polkovnik Alparslon
Turkesh, harbiy maktab o’qituvchisi va boshqa ko’pchilik bor edi. Hukumatga
qarshi qurolli chiqish haqida qaror qabul qilindi. O’sha oqshom Anqaraning
ko’plab aholisi uxlashmadi: ko’cha va maydonlarga harbiy qismlar joylashtirildi.
Ko’rinib turibdiki, harbiylar qo’zg’aldi, lekin kim qo’zg’olonni boshqarayapti hech
kimga ma’lum emasdi. Yarim kechasi Ismet Inenyuni uyg’otishganida va armiya
chiqishini xabar berishganida u birinchi “kim boshida” deb so’raydi. Demokratik
Partiya tuzumiga qarshi bo’layotgan qurolli chiqishni polkovnik A. Turkesh
boshchiligidagi ofitserlar guruhi amalga oshirayotganini o’sha kecha bilish unga
nasib qilmaydi. 26 maydan 27 mayga o’tar kechasi kursantlar harbiylar uyiga yo’l
olishadi va quruqlikdagi qo’shin komandiri Suat Kuyashni va Anqara harbiy
komendanti Namiq Arguchni qamoqqa olishadi. O’sha uylarning birida bosh shtab
boshlig’i Rushtu Erdelxun ham qamoqqa olinadi 1
.
Beshta boshqa tanklar esa shahar markaziga qarab yo’l olishadi va Radio va
Pochta Telefon Telegraf binosini ham qurshab oladi. Radio binosida qo’riqchilar
bilan otishma sodir bo’ladi va hujumda qatnashayotgan leytenant Kalmaz halok
bo’ladi.44Bu to’ntarish qatnashchilari orasidagi yolg’iz yo’qotish edi. Otishma
yana TBMM, Vazirlar kengashi, ichki ishlar vazirligi va bosh xavsizlik
1
Зубкова А.И. Влияние снижения роли армии в политике Турции на стабильность в стране – М., 2005. 73- б
13

boshqarmasi binolarini egallashda ham sodir bo’ldi. Bir vaqtning o’zida qamoqqa
olishlar ham boshlandi.Bir qanchalar yashirinishga harakat qilishdi.Ichki ishlar
vaziri Gedik tomdan topiladi, tashqi ishlar vaziri esa haydovchisining
qaynotasining uyida yashiringani ma’lum bo’ladi. 27 may kuni ertalab Turkiya
radiosi orqali gapirishadi. “Diqqat, diqqat!” Hurmatli fuqarolar! Radiongiz oldiga
yaqinlashing.Bir necha daqiqadan keyin siz ishongan harbiy kuchlar sizga
murojaat qilishadi. Chaqiruv bir necha marotaba takror qo’yiladi, keyin yana
murojaat qilishadi. “Yurtimizda vujudga kelgan inqiroz va oxirgi ayanchli voqealar
tufayli, shuningdek bir – birimizni o’ldirishning oldini olish maqsadida Turk
harbiy kuchlari hokimyatni o’z qo’llariga olishdi”. Murojaat davomida harbiylar
chiqishini qo’llab – quvvatlashga chaqirildi.Murojaatning oxirgi qismida Turkiya
ittifoqdoshlari, qo’shnilari ham murojaat qilishdi. BMT prinsiplariga va Otaturk
ko’tarib chiqqan shiorlarga ishonch tasdiqlandi. “Mamlakatda tinchlik, dunyoda
tinchlik!”. Murojaatda yana: “Biz hamma ittifoqchilarimizga va
majburiyatlarimizga sodiqmiz. Biz NATOga ishonamiz va unga qo’shilamiz,
SENTOga qo’shilamiz” degan gaplar ham bor edi. Bir qancha vaqtdan keyin
majlisning tarqatib yuborilganligi, hukumat a’zolarining qamalganligi, siyosiy
partiyalar faoliyati ta’qiqlab qo’yilganligi e’lin qilinadi. To’ntarish bo’lgan
oqshomda Adnan Menderes va moliya vaziri Xasan Polatkanlar Eskishehirda vaqt
o’tkazishayotgandi. Anqaradagi bo’lib o’tgan voqealardan xabar topgandan keyin
ertalab Kutaxga ketishadi.Yo’lda ular orqaga burilgan, bosh vazir mashinasi ustida
uchib ketayotgan harbiy samolyotni ko’rishadi.Kutaxda Menderes gubernatordan
uning hukumati ag’darilganligini biladi. Aynan o’sha vaqtda gubernator uyiga
ofitserlar guruhi yetib keladi va Menderesga qamoqqa olinganini aytadi. Sobiq
hukumat rahbari qo’riqchilar qurshovi ostida Eskishehirga jo’natiladi, u yerdan esa
harbiy samolyotda Polatkan bilan birga Anqaraga olib kelinadi. 27 may kuni soat 4
da Turkiya radiosi orqali to’ntarish rahbari, tuzilgan Milliy Birlik Qo’mitasi raisi
general Jamol Gursul chiqish qiladi. Gursul yana bir bor armiya chiqishining
sabablarini tushuntiradi va qo’mitaga ishonch bildirishlariga chaqiradi.
14

2. 1960 – yil 27 – maydagi harbiy to’ntarishning sabablari va uning oqibatlari
Demokratik Partiya hokimyat tepasiga kelishi bilan mamlakatda bo’layotgan
jarayonlardan chetga chiqishni boshladi, arab tilida azon o’qishni bekor qildi, dars
mashg’ulotlarini din asosida olib borishga qaytishni ta’minladi. Anqara, Istanbul,
Adana, Isparta, Marasha, Konya, Kayserida diniy maktablar ochildi. Bu jarayonlar
turk armiyasining noroziligiga sabab bo’ldi. Hukmron partiyaning bunday siyosat
yuritishi go’yoki orqaga ketish, respublika mavjudligiga rahna solish armiyaning
qo’zg’alishiga olib keldi. Demokratik partiyaning tashqi siyosatida Turkiyaning
NATO, SENTOga kirishi, BMTda AQSHni qo’llab – quvvatlashi Otaturkning
tashqi siyosatda neytral bo’lish konsepsiyasining buzilishi edi. Bu davrda harbiy
xarajatlarning o’sishi, AQSH siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaramlikning
kuchayishi, yuqori qatlamning tezda boyib ketishi, ishsizlar sonining ko’payishi,
inflyatsiya darajasining ko’tarilishi (1946 – 1952-yillardagi o’rtacha yillik
ko’rsatkichi 2,2 foizdan 1953 – 1959-yillarda 17 foizga oshdi) Turkiyaning og’ir
iqtisodiy muammolar girdobiga tushib qolishi, “importdan qutulish” siyosati, 1958
yilda defolt holatini e’lon qilish – barcha bu faktorlar aholi o’rtasida norozilikni
keltirib chiqardi 1
.
1950 yillarning oxiridan boshlab xalq DP ni qo’llab-quvvatlashni susaytira
boshladi. Buning asosiy sababi tashqi bozorlardagi qulay konyunkturaning tugashi
va iqtisodiyotdagi buzilishlar edi. Tez sur’atlarda yuksalayotgan inflyatsiya, shahar
axolisi, armiya va davlat tizimidagilarning moddiy ahvoliga o’z ta’sirini
ko’rsatdi.Boyar-Menderes hukumatidan ko'pchilik norozi bo'ldi.Mamlakatda
korrupsiya, talon-toroj avj oldirilgan edi. Mamlakatda mavjud rejim ustida bahslar
kuchaydi.Universitetlarning talablari ko’chalarga namoyishga chiqdi. 1960 yil 20
aprelda Istanbul universitetining talabalari ommaviy jabr-zulmga qarshi norozilik
belgisi sifatida miting o’tkazishdi. Ertasi kuni talabalarning ko’p kishilik
namoyishi bo’lib o’tdi.Politsiya ularga qarshi o’t ochdi.Istanbulgi tinch
namoyishning o’qqa tutilishi umumiy qahr-g’azab uyg’otdi.Mamlakatning hamma
tomonlaridan norozilik arznomalari tusha boshladi.Mamlakatdagi siyosiy vaziyat
yanada keskinlashganligidan favqulodda holat e’lon etildi 2
.
Shunday qilib, 1960 yilning 27 mayida armiya boshchiligida Otaturk
prinsiplariga qaytish shiori ostida davlat to’ntarishi muvaffaqiyatli bajarildi.
Hokimyat to'ntarish o'tkazgan yangi tashkilot — Milliy birlik qo’mitasi (MBQ)
1
M.Lafasov. U. Jo’rayev. Jahon tarixi – Toshkent: Muharrir, 2007. 198-b
2
Aбдураззакова. M. Политика лаицизма в Турции: история и современность. – Ташкент, 2007. 69- б
15

qo'liga o'tdi. Mamlakatning vaqtinchalik konstitulsiyasi qabul qilindi.Unga ko'ra,
MBQ oliy qonun chiqaruvchi organ deb e'lon qilindi. Unga J. Gursul raislik qildi
va u vaqtinchalik hukumatni ham boshqardi. Bu to’ntarish 37 ta harbiylar rejasi
asosida amalga oshirildi.Generallar hokimiyatni qo’lga olib o’zlarining qatorlarini
mustahkamlash bo’yicha tezda chora ko’rishdi. 1960 yil noyabrda to’ntarish
qatnashchilari, Turkesh bilan bir qatorda Milliy Birlik Qo’mitasi ichidagi J.
Gursulning radikal – milliy muxolifatini fuqarolik boshqaruviga o’tish fikrlariga
qarshi bo’lganligi tufayli Milliy Birlik Qo’mitasidan chiqarilib yuborildi va iste’fo
berildi, keyin esa chet elga diplomatik ishga jo’natildi. Qolaversa, A. Turkesh 1963
yilga qadar Dehlidagi turk elchixonasida maslahatchi lavozimida ishlashga majbur
edi. 1960 yilgi to’ntarish tashabbuskorlari yosh ofitserlar edi. Keyinchalik ma’lum
bo’lishicha, ulardan bir qanchasi ko’ppartiyaviylik tizimiga qarshi bo’lishgan,
ochiqdan – ochiq avtoritar hokimiyatni afzal ko’rishgan. Ma’lumki, turk ofitserlar
korpusi an’anaviy ravishda davlatini harbiy kuch bilan tan oldirishdi, ofitserlar
o’zlarini “milliy erkinlik”ni bajaruvchilari deb hisoblashgan.
Kommunizmga va islomga qarshi ularning qarashlarini tashkil qilgan muhim
elementlardir. Vaqtinchalik hukumatni shakllantirishda MBQ nazorati ostida 28
may kuni 3 general va 15 ta oddiy fuqaro hukumatga kirdi. Jamol Gursul bosh
vazir lavozimini egalladi va milliy mudofaa vaziri bo’ldi. Tez orada yangi
kostitutsiya matnini tuzish bo’yicha komissiya tuzildi. Generallar mashhur va
obro’li professorlarni to’plashdi, bu komissiya konstitutsiya loyihasini
tayyorlashdi. Shu orada harbiy o’qishda yig’ilganlar hukumatning sobiq a’zolari,
sobiq deputatlar o’zlarining qatnashishi qarorini kutishardi.
27 maydagi to’ntarishdan keyin prezident Jalol Boyar, bosh vazir
Adnan Menderes, hukumat a’zolari va muhim qo’mondonlardan biri bo’lgan Alu
Fuat Jebesoy ham bo’lgan Demokratik Partiya deputatlari, partiya
boshqaruvchilari, askarlar va ba’zi yuqori darajadagi jamoat tashkilotlari vakillari
qo’lga olinib Yassi oroliga olib boriladi. Qamoqdagilardan biri bo’lgan
Demokratik Partiyaning sobiq deputati G’iyosiddin Emre boshiga tushganlarni
shunday izohlaydi: “Harbiy aeropotda samolyotdan tushyapmiz.
Ovqatlanayotganda gaplasholmasdik. Gaplashgani uchun kaltak yeganlar ko’p
bo’ldi. Har kun ertalab qum solingan, kechqurun esa tosh solingan ovqat
berishardi”. Qamoqdalik paytida Demokratik Partiya a’zolaridan Yusuf Salman,
Lutfi Kirdar, Gazi Yigitbashi, Yumnu Uresin, Nuri Yamut va Kenan Yilmazlar
halok bo’lishdi. Pastki qavatdagi kuchli qo’riqlanayotgan alohida xonada Boyar,
Menderes va Koraltanlar bor edi. Ulardan biri, ichki ishlar vaziri Namiq Gedik 29
may kuni oqshomda o’z joniga qasd qiladi. O’sha binoning uchinchi qavatida u
bilan birga bo’lgan boshqa asir Menderesning so’zlariga qaraganda, u singan
oynaning ovozidan uyg’onib ketgan va tezda tushunganki uning hamrohi oynadan
o’zini tashlab yuborgan, hatto oynani ochishga harakat ham qilmagan. Bu yerda
qamoqdagilarga og’ir azob va qo’pol muomala qilinganligi taxmin qilinadi. Og’ir
16

azob va bunday muomala natijasida Jemil Kelesheog’lu va Namiq Gedik o’z
jonlariga qasd qilgani ma’lum bo’ldi. Demokratik Partiya advokatlaridan
bo’lgan Husamettin Jindoruk Namiq Gedikning o’limi shubhali ekanligi aytib
o’tdi: “Namiq Gedikning o’limida zo’rlik alomatlari bor. Uning oilasi uning o’z
joniga qasd qilganiga umuman ishonishmadi”.Keyinchalik esa uning xayrlashuv
xati aniqlandi. Qamalganlar orasida ko’prog’ini (600 ga yaqin) yuristlar tashkil
qilgan, ulardan keyin savdogarlar, keyin yer egalari, doktorlar, ma’murlar,
harbiylar, jurnalistlar, diplomatlar va boshqalar. Tez orada qamalganlar Marmara
dengizidagi Yassi oroliga harbiy turmaga jo’natiladi. Kechroq 9 – iyun oqshomida
Yassi oroliga yuqori darajadagi harbiylar qo’riqlashi ostida Jalol Boyar va Adnan
Menderes jo’natiladi. Ularning orasida ko’pchiligi o’lib ketishadi. Jalol Boyar
o’zini o’zi o’ldirishga urinib ham ko’radi. Yassi orolida sud 1960 yil 14 oktabrda
boshlanadi va 1961 yil 15 sentabrgacha davom etadi. 15 ta o’lim hukmi
chiqariladi. Ularni ko’rib chiqadigan bo’lsak, MBQ 1961 yil 16 sentabrda jamoatni
qisman yumshoqlikka chaqirish maqsadida Boyarning o’lim hukmi va boshqa 11
ta kishiniki umrbod qamoq jazosiga o’zgartiriladi, lekin Menderes va sobiq ichki
ishlar vaziri Fotix Rushtu va moliya vaziri Xasan Polatkanning hukmlari o’z
kuchida qoldiriladi va keyinchalik amalga oshirildi.
Sud ishi davom etayotgan bir mahalda harbiylar hokimiyatning yangi
organlarini tuzishni davom ettiradi, siyosiy partiyalar tashkil qilishga ruxsat etildi.
1961yil yanvarda ta’sischilar majlisi bo’lib o’tdi, uning ishida MBQ qatnashdi. Bu
vaqtinchalik qonun chiqaruvchi organ may oyida yangi konstitutsiyani qabul qildi
va keyin 9 iyulda umumxalq referendumiga taqdim qilindi. U saylovchilarning 60
foizi tomonidan ma’qullandi, bu narsa esa MBQ a’zolarini sarosimaga solib
qo’ydi. Bu esa tarqatib yuborilgan Demokratik partiyaning saqlanib qolinishiga
olib keldi, ayniqsa uncha katta bo’lmagan shaharlarda va qishloq saylov
okruglarida. 12 735 kishi qonuniy saylash huquqiga ega edi, referendumda 10323
saylovchi qatnashishdi. Konstitutsiyani ma’qullab 6349 kishi ovoz berishdi,
qarshilar esa 3934 kishi edi 1
.
Ovozlarning bunday taqsimlanishi shuni ko’rsatdiki, ayniqsa
Turkiyaning g’arbiy va shimoliy tumanlarida Sobiq demokratik Partiya
tarafdorlarining ta’siri hali-hamon kuchli edi. 1961 yil 6 oktabrda MBQ va
Vakillar majlisidan iborat Majlis tashkil qilinadi. Keyinroq esa Enver Ziyo Karal
va Turhan Feyziog’lu boshchiligida 20 kishidan iborat qo’mita tuziladi va yangi
konstitutsiya tuzish uchun harakatlar boshlanadi. Yangi tayyorlangan
konstitutsiyada 1924 yilgi konstitutsiyadan farqli ravishda xalqchillik, davlatchilik
va inqilobchilikka o’rin berilmadi. 1961 yil 9 iyundagi referendum natijasida 1961
yilgi konstitutsiyani yoqlab 61,7 foiz ovoz yig’ilgan bo’lsa-da, ba’zi akademiklar
va mutaxassislarning 40 foizga yaqini rad javobini berdilar va bu javobda jon
borligini isbotlashga urindilar.
1
Анварь Қосимов Ҳозирги Туркия - Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 82-83- б
17

Konstitutsiyaning jamiyatning muhim qatlami tomonidan qo’llab –
quvvatlanmaganligini bahona qilib ko’rsatishdi. 1961 yilgi konstitusiya amalda
1924 yilgi konstitutsiyadan farq qilardi. U davlat va jamiyatdagi o'zgarishlarni aks
ettirardi, Siyosiy erkinliklardan foydalanish uchun (garchi cheklangan bo'lsa-da)
imkoniyatlar ochib, bir necha o'n yilliklar davomida sodir bo’lgan, fuqarolarning
oddiy burjua huquqlari, albatta, borgan sari eskirayotgan edi. Yangi Konstitutsiya
Turkiya Respublikasini siyosiy partiyalar va boshqa demokratik erkinliklarni barpo
etish huquqini tasdiqlovchi, milliy demokratik, dunyoviy, ijtimoiy va huquqiy-
davlat deb e'lon qildi. Shunday qilib, boshqaruv shaklini respublika, dunyoviy,
qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati mustaqilligini, vakillik
organlarining tanlanishini va o’zgarishini tasdiqladi. Konstitutsiya chinakamiga
demokratik emas edi, masalan, milliy ozchiliklarning muammolarini hal qilmagan
edi, hammasidan oldin kurdlarnikini, siyosiy Islom va radikal turkchilikning
huquqiy faoliyatiga yo'l ochdi. Biroq, unda e'lon qilingan huquq va erkinliklar
mamlakatning demokratik kuchlariga ayrim ijtimoiy va boshqa huquqlari uchun
kurashish imkonini berdi. Unda alohida dunyoviylik tamoyillari sanab o’tilgan:
ta'lim olish huquqi, ibodat qilish huquqi o’zining diniy his-tuyg'ularini e'lon qilish
yoki qilmaslik kabi.
XIX asrda siyosiy va shaxsiy maqsadlar uchun diniy his-tuyg'ulardan
foydalanish ta’qiqlangan edi. Konstitutsiya ijro hokimiyatini kuchaytirib yubordi,
TBMM tuzilishini o’zgartirdi, eng muhimi, hozirgacha Konstitutsiyaviy sudiga
noma'lum Turk qonunini berdi. Ayniqsa, Turkiya davlatining kapitalistik
rivojlanishining davlatning iqtisodiy tamoyillari batafsil sanab o’tdi va
ijtimoiyiqtisodiy tuzilishini shakllantirishda davlatning hal qiluvchi roli ekanini
ko’rsatib o’tdi. Mulkchilik masalalariga, iqtisodiyotga davlat aralashuvi alohida
bo'limga berildi. 1961-yilgi Konstitutsiyasining 36-moddasida "har kim mulk egasi
bo’lish va meros huquqiga ega." deyilgan. Davlatning Iqtisodiy hayotga
aralashuvidagi belgilanmagan cheklovlarni bu hujjat o’z ichiga olmagan,
davlatning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalari, 53 – moddada belgilanganidek,
"o'zining iqtisodiy rivojlanish va moliyaviy manbalari ko'lami"ga muvofiq keladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy hayotga davlatning keng aralashuvini e’tirof qilish - shubhasiz
Turkiya rivojlanish darajasining klassik shakldan farq qilishidan dalolatdir, ya’ni
o’zida g’arb burjua tizimini namoyish etgan. 1961yilgi konstitutsiyaning o’ziga
xosligi shundaki, Turkiya sharoitida ijtimoiy qatlamda byurokratiya va
chinovniklarning barcha darajalarini qanaqa bo’lganliklarini ko’rsatib o’tgan.
Hujjat, shuningdek, davlat ma’muriyatining turli xil bosqichlari va davlat
xizmatchilarining ma’qomi va javobgarligi haqidagidagi holatni ham o’z ichiga
olgan. Mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotiga davlat aralashuvi instituti 1961
yilgi mamlakat konstitutsiyasida, birinchi etatizmni himoya qilganlar,
konstitutsiyaviy qoidalarni butun tizimida tarqatilishi edi.
Mamlakatda 1961 yil 24 sentyabr Majlisga saylovlarga rasman to'rtta partiya
18

saylovoldi kampaniyani boshladi, qaysiki ishtirok etish uchun ruxsat etilgan
nufuzli Xalq respublika partiyasi (JXP) va Adolat Partiyasi (Ap), va kam sonli -
Yangi Turkiya Partiyasi (YTOP) va Respublika qishloq Milliy Partiyasi
(RQMP).Boshqa partiyalarga saylovoldi kampaniyalarini tashkil qilish
muvaffaqiyatsiz tugadi. Saylov natijalari JXP Milliy Assambleyada 173 o'rin va
faqat Senatda 36 o’rin egallashini ta'minladi. Demokratik Partiyaning vorisi
bo’lgan Adolat partiyasi quyi palatada 158 o’rin va yuqori palatada esa 70 o’rinni
egalladilar. Qolgan o’rinlar esa, uzoq muddat mavjud bo’lmagan va oqibatda
boshqa partiyalarga qo’shilib ketgan YTP va RQMP o’rtasida taqsimlandi.
Partiyalar o’rtasidagi kelishmovchiliklar uzoq muddatga koalitsion hukumatni
shakllantirishga yo’l qo’ymadi. Prezident va boshqa rahbarlarni saylash bilan
bog’liq qiyinchiliklar paydo bo'ldi. Faqatgina harbiylar aralashuvidan keyin J.
Gursul Turkiya prezidenti etib saylandi, hukumat raisi lavozimiga JXP rahbari I.
Inenyu tayinlandi.Harbiy elita va G'arb hamkorlar nazorati ostida jamiyatni
rivojlantirish yo'llarini topish, sovuq urush sharoitida, o'tkir ichki ziddiyatlar va
tashqi nizolar kuchayib ketishi sharoitida sodir bo’ldi. Siyosiy kurash
urbanizatsiyaga ta’sir ko’rsatish, mayda burjuaziya, ishchilarga bo’lgan talabning
o’sishini, byurokratiyaning o’z ta’sirini yo’qotishidan qo’rqishini, g’arb
tushunchalari va ommaviy madanaiyatning ta’siri ortishini, islomchilar
reaksiyalarini kuchaytirib yubordi. Bu narsa 1960 yillardagi turk jamiyati holatini
ifodalovchi rasm edi.
19

3. XX asr 70 – yillarida harbiy tuzum davrida Turkiyaning ichki va tashqi
siyosatining xususiyatlari
1960-yil oxirlarida mamlakatda juda ham keng miqyosda talabalar
namoyishi boshlandi.Bu harakatning birinchi to’lqinlari Fransiyadagi talabalar
to’lqini ta’sirida 1968 yil iyunda ko’tarildi. 1968yil 10 iyunda Anqara
universitetining til, tarix va geografiya fakultetlari talabalari fakultet binolarini
egallab, mamlakatda oliy ta’limni isloh qilsh talablarini e’lon qilishdi. Bu
chiqishlar Anqaraning boshqa oliy ta’lim muassasalarida ham paydo bo’ldi. 11
iyunda talabalar Anqara universiteti huquq fakulteti binosini egallashdi. 13-iyunda
texnika fakulteti talabalari darslarni to’xtatishdi. Adolat partiyasining parlament
guruhi yig’ilishida bosh vazir S.Demiral “ahvolni o’ta og’irligini” tan oldi. Bu
vaqtda yangi kuchlar qo’shilib talabalar harakati Anqarada o’sib bordi. 1969 yilda
bu harakat O’rta Sharq Texnika universitetiga, Xadjettepa universitetiga, Anqara
universitetining siyosiy fanlar fakultetiga ham yoyildi. Talabalar universitet
binosini egallab olishdi va darslarga qatnashmasligini e’lon qilishdi 1
.
Talabalar harakati yoyilib ketdi. Chiqishlar yaqqol Amerikaga va boshqaruv
hokimiyatiga qarshi olib borildi. 1970 yilda talabalar chiqishlari Amerikaga qarshi
ko’rinishda saqlanib qoldi. 1970 yil 29 aprelda Anqaralik talabalar talabalar
chiqishlariga 10 yil bo’lganini qayd etib, shahar markazi Qiziloy va Zafar
maydonlarida namoyishlar o’tkazishdi. Namoyishlar “Mustaqil Turkiya”, “
Demokratiya” “yankilar, uylaringga qaytinglar” va boshqa shiorlarda olib borildi.
1970 yil 29 aprelda o’ng hukumat Turkiya milliy yoshlar uyushmasining o'ng
qanoti boshchiligida kommunizmga qarshi milliy shiorlar ostida namoyish bo’lib
o’tdi. 25 may kuni Anqara universitetining huquq fakultetida fakultet talabasi
o’ldirildi. Uning o’ldirilishi Anqaradagi uch universitetning barcha talabalarini
Zafar maydonidagi Otaturk haykali yonida talabalarning ommaviy namoyishining
qaytadan o’sishiga olib keldi.
Bu yerda yana “Amerikaga la’natlar bo’lsin”, “yo’qolsin yankilar” degan
hayqiriqlar yangradi. Soner Yalchinning yozishicha, “har bir Amerikaga qarshi
namoyishga javoban mustaqillik uchun komandirlarning jangovar guruhlari va
musulmonlar chiqishdi”. 1969 yil 16 fevral Mustafo Kamol sharafiga Amerikaning
6 flotiga va imperializmga qarshi norozlik sifatida namoyishlar tashkil etildi. Biroq
bundan oldin radikal ruhdagi diniy guruhlarda mitingga qarshi jihodga chaqirildi.
Miting kuni qo’llariga tayoq va qurol olgan namoyishchilar paydo bo’lishdi.
1
Анварь Қосимов Ҳозирги Туркия - Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 103-б
20

Namoyishda Turan Erdog’an va Turgut Aytachlar o’ldirildi, o’nlab odamlar
yaralandi. Bu kun Turkiya tarixiga “Qonli yakshanba” nomi bilan kirdi. Bu voqea
1969 yil 16 fevralda yuz bergan.1960 yil oxirlarida radikallar, panturkistlar va
islom tarafdorlari o’zlarining siyosiy partiyalarini tuza boshlashdi. 1969 yil oktabr
boyida navbatdagi saylovlar bo’lib o’tdi. Bu saylovlarda Adolat partiyasi
muvaffaqiyat qozondi va parlamentda 256 o’rinni egalladi. JXP esa 143 o’rinni
egalladi.Saylovlar mamlakat siyosiy hayotida Adolat partiyasining yetakchiligini
ta’minladi.68Sulaymon Demirel bosh vairligicha qoldi.Mamlakatdagi demokratik
jarayonlardagi qarama – qarshiliklar reaksion kuchlarning chiqishi, politsiya
provokatsiyasi, sudlangan demokratlarni ta’qib qilish bilan birga yuz berdi.
Terroristik so’llarning chiqishi, asirlarni olib qochish va ularning o’ldirilishi
hukumatga so’llar harakatiga qarshi repressiyani kuchaytirishga bahona bo’ldi.
1960 yillar oxiri 1970 yillar boshida talabalar, ishchilar harakatining keng
quloch yoyishi jamiyatning mulkka ega bo’lmagan qatlamining siyosiylashuvi
bilan birga kechdi. 1971 yil 12 martda yana bir bor to’ntarish o’tkaziladi. Bu
to’ntarishning oldingidan farqli ravishda butunlay hokimyatni ag’darib tashlamadi.
1960yillarning oxirlarida butun dunyoda bo’lganidek, Turkiyada ham talabalar
harakatlari, ishchi mitinglari keng qanot yozdi. Bundan tashqari mamlakat ichki
siyosatiga Amerikaning aralashuvi kuchaydi. Mamlakatning ham iqtisodiy ham
siyosiy sohalarida tanglik vaziyati yuzaga keldi. Bu jarayonlar mamlakat va
Otaturk g’oyalarining himoyachisi bo’lgan armiya yana mamlakatning boshqaruv
masalasida o’z so’zini ayta boshladi. 1971 yil 12 mart sanasida mamlakat Qurolli
kuchlari tomonidan imzolangan ogohlantiruvchi bayonot radio orqali e’lon qilindi.
1969 yil 16 martda “Genelkurmay” tashkiloti boshlig’i etib tayinlangan
harbiy general Memduh Tag’mach, Quruqlik qo’shinlari qo’mondoni general
Faruk Gurler, Havo qo’shinlari qo’mondoni general Muhsin Batur va Dengiz
qo’shinlari qo’mondoni admiral Jalol Eyijeog’luning imzolari qo’yilgan
ogohlantirish bayonnomasi quyidagi moddalardan iborat edi: 1. Parlament va
hukumat o’zining qarashlari va faoliyati bilan yurtimizni ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy parokandaliklar girdobiga tashladi. Otaturkning bizga maqsad qilib bergan
madaniyatlilik darajasiga yetish umidini yo’qotdi va konstitutsiya ko’zda tutgan
islohotlarni amalga oshirolmasdan, Turkiya Respublikasi kelajagini og’ir bir
tahlikaga tashladi. 2. Turk millatidan chiqqan Qurolli Kuchlarning bu umidsiz
sharoit haqida eshitgan qayg’u va umidsizliklarni bartaraf qilish choralarning,
anarxistik vaziyatni bartaraf qilish uchun konstitutsiya ko’zda tutgan islohotlarni
Otaturk kabi bir qarash bilan ilg’ab oladigan va inqilob qonunlarini joriy qiladigan
kuchli va ishontiruvchi hukumatning demokratik qoidalar asosida qurish zarurligi
aytilmoqda. 3. Bu qarash zudlik bilan amalga oshirilmagan taqdirda, Turk qurolli
kuchlari qonunlari o’ziga bergan Turkiya Respublikasini qo’riqlashva qo’llab –
quvvatlash vazifasini bajarib, boshqaruvni to’g’ridan – to’g’ri o’z qo’llariga
olishga qaror qiladi. Bu ogohlantirish bayonnomasi TRT radiosi orqali butun
21

mamlakatga o’qib eshittirildi. Harbiylar 27 maydagi to’ntarishdan 11
yil o’tib yana bir marta da’vo bilan chiqishdi. Bu safar hokimyatni ag’darib
tashlamadi, faqatgina Sulaymon Demirelning iste’fosini talab qilishdi. Agar
Demirel iste’fo bermasa ogohlantirish bayonnomasining 3 – moddasida aytib
o’tganlaridek o’zlari hokimyatni qo’lga olishlarini aytib o’tishdi. Demirel 12 mart
kuni ertalab prezident Jevdet Sunaydan iste’foga chiqishi kerakligi aytilgan telefon
qo’ng’irog’ini qabul qildi. Lekin Demirel majlisdan ishonch ovozini olmasdan
iste’fo bermasligi javobini berdi. Armiya tavakkal qildi va Demirelning qarorini
kuta boshladi. Demirel yo iste’fo bermay armiyaning hokimyatni qo’lga olishiga
yo’l qo’yib berardi yoki iste’foga chiqardi. Demirel esa quyidagicha javob berdi:
“Orqamda kuch yo’q ishonch bildirishlariga qanday erishay, ishonchsizligini olib
bayonnomaning maqsadi shu ekan deb iste’foga chiqayimmi?” Qurolli
Kuchlarning ogohlantirishi bilan 1971 yil 12 martda Sulaymon Demirel bosh
vazirlikdan ozod qilingan. Mazkur ogohlantirishdan so’ng Sulaymon Demirel
o’rniga shoshilinch tarzda sobiq JXP a’zosi Nihat Erim prezident tomonidan bosh
vazir etib tayinlangan. Qurolli kuchlar ogohlantirishi va bosimidan taraddudlangan
AP va JXP hukumat tarkibini qayta tuzishga majbur bo’ldilar 1
.
Mavjud hukumatga Turkiya Ishchi partiyasidan tashqari JXP bosh kotibi
Edjevit ham qarshi chiqgan va bosh kotiblikdan iste’fo bergan. 26 mart kuni
tayyorlanib, 2 – aprelda ishonch ovozi olgan Erim xonasida AP va JXP a’zolari
o’rin olgan edi. Bu hukumatning dasturi bir yondan mamlakatda rohat va ishonch
bo’lishini va’da bergan, boshqa tarafdan yer islohoti kabi konstitutsiyada
ko’rsatilgan bir qancha islohotlarning amalga oshishini bildirdi.12 mart voqealari
Turkiyaning ilk tuzilgan partiyasi bo’lgan JXP faoliyatiga ham ta’sir etdi. Edjevit
iste’fosidan so’ng partiya yetakchiligi uchun kurash boshlandi. Bir tarafda Edjevit
tarafdorlari harakat qilgan bo’lsa, boshqa bir tarafdan bir guruh partiya a’zolari
Inenyu nomzodini yoqlamoqda edi. 1972 yilning may oyida partiyaning navbardan
tashqari quriltoyida Edjevitga berilgan ishonch ovozidan so’ng Inenyu iste’foga
chiqib sobiq davlat rahbari sifatida senator bo’ldi.
Inenyu tarafdorlari yangi Respublikasi partiyasini tashkil etishgan va 1967
yilda JXPdan ajralib chiqqan Ishonch partiyasi bilan birlashib Respublikachi
Ishonch Partiyasini tuzishdi. 1971 yil 12martdagi davlat to’ntarishi bilan o’z
nihoyasiga yetdi. Bosh qo’mondon va turk qurolli kuchlari qo’mondonlarining
hamkorligida amalga oshirilgan davlat to’ntarishi anarxiya va terrorizmni oldini
olish, farovonlikni barqarorlashtirish, islohotlarini amalga oshirish, Otaturk nuqtai
nazariga mos ravishda har qanday siyosiy partiyaviylikdan ustun bo’lgan bir
hukumatni barpo etishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yganligini, aks holda
vaziyatning armiyaning o’z qo’liga tamomila olishini bildiradi 2
.
1
Sharipov. A - Turkiya ijtimoiy-siyosiy hayotida islom omili. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2013. 87-b
2
A бдураззакова. M . – ХХ аср иккинчи ярми жаҳон тарихи. Тошкент. 2000. 57-б
22

Shunday sharoitda hukumat bosh vaziri S.Demiral o’sha kuniyoq Respublika
Prezidenti J.Sunay iste’fo arizasini topshirdi. So’l kuchlar tor – mor qilindi,
Ishchilar partiyasi ta’qiqlab qo’yildi, uning liderlari esa 15 yilga qamoq jazosiga
hukm qilindi. Ilg’or yoshlar tashkiloti tarqatib yuborildi va minglab faollari
qamoqqa olindi, ilg’or fikrlovchi nashrlar ta’qiqlandi. Jazolashlar 1973 yilgacha
parlament saylovlari amalga oshirilgunga qadar to’xtovsiz amalga oshirildi,
anarxistlar va ekstremistlar o'rtasida ig’vo yuzaga keldi. Hukumat “Turkiya milliy
– ozodlik armiya”sining so’l tashkilotlarining o’nlab rahbarlarini qatl etdi. 12
martdagi bu to’ntarish Ismet Inenyuning JXP bosh kotibi Bulent Edjevit bilan
kelishmovchiligiga sabab bo’ldi. 18 mayda partiyaning navbatdan tashqari
qurultoyida partiyaning bosh raisligidan ketdi.1972 yil 4 noyabr kuni Inenyu JXP
a’zoligidan, 14 noyabr kuni esa JXP deputatligidan ozod qilindi. Sobiq davlat
rahbari sifatida senat a’zosiga aylandi.Bayonnoma e’lon qilinib hukumat qaytadan
qurilganidan keyin birinchi ish sifatida o’zlaricha to’ntarish qilmoqchi bo’lgan
beshta general, bir admiral va 356 kapitanni armiyadan haydash bo’ldi. Buning
sababi 1971 yil 12 martdagi bu kurash sodir bo’lmaganida ba’zi generallar, admiral
va ofitserlar Adolat partiyasini butunlay mamlakat boshqaruvidan ozod qilib,
o’zlaricha to’ntarish qilmoqchi bo’lganlaridir.
Prezident Jevdet Sunay 15 martda JXP, DP, MGP, AP vakillari bilan
ko’rishdi. Nihat Erimga hukumat tuzish vazifasi yuklandi. Erim 2 aprel kuni
hukumatning yangi dasturini majlisda namoyish qildi. 7 aprelda partiyalar bilan
maslahatlashgan holda partiyalar unga ishonch bildirishdi. Respublikaga qarshi
faoliyatlarini nazorat qilish, qonli voqealarga barham berish, shardagi viloyatlarda
ayirmachilik faoliyatlarini tugatish, Kiprda harakat uchun mos muhit yaratish
maqsadida Milliy xavfsizlik boshqarmasi 27 aprelda 11 ta viloyatda qattiq
boshqaruvni o’rnatdi. Bu boshqaruv bilan birga majlisdan tashqarida siyosiy
faoliyatlarni to’xtatish, so’llarni butunlay bostirish maqsadida yoshlarning siyosiy
tashkiltolari yopildi, ularning siyosiy majlislari va seminarlari ta’qiqlandi.
“Jumxuriyat” va “Oqshom” gazetalari 10 kun muddat ichida yopildi, nashriyotlar
noqonuniy nashr qilsalar jazo olishlari ogohlantirildi.
17 mayda Isroilning Istanbuldagi bosh konsuli Efraim Elrom Mohir Chayan
boshchiligidagi THKC (“Türkiye Halk Kurtuluş Cephesi”) nomli noqonuniy
tashkiloti tomonidan olib qochiladi, agar qamoqdagi do’stlarini ozod qilmasa
Elromning o’ldirilishini aytishdi. Hukumat Elromning o’ldirishilishi barobarida
odam olib qochganga o’lim jazosi berilishini ko’zda tutgan qonunni
konstitutsiyadan olib tashlash fikrini ilgari surdi, lekin bu fikr majlisda katta
tortishuvlarga sabab bo’ldi. Bu voqea arafasida butun mamlakat bo’ylab so’l qanot
vakillari deya tahmin qilingan 427 kishi ko’z ostiga olingandi, Elromning o’tgan
bir haftadan beri topilmaganligi sababli 23 mayda Istanbulda 15 soat mobaynida
ko’chaga chiqishlari ta’qiqlanganligi e’lon qilindi. Nihat Erim bu voqealar yuz
berganligidan umuman mamnun bo’lmagani bilan biror nima qilolishini bilmasdi.
23

Nihat Erim: “Hech kim unutmasligi kerakki, 12 martdan oldingi kunlarga
qaytish yo’q” degan holda Turkiyada yangi bir erkinlashtirish davri bo’lishini
oldini olish, 1961 yilgi konstitutsiyani qisqartirish kerakligini ta’kidladi. Elrom 23
may kuni bir uyda o’lik holda topildi. Aybdorlar Mohir Chayan va Husayin
Javohirlarga qarshi harbiy operatsiya tashkil qilinadi. Natijada Husayin Javohir
o’ldiriladi, Mohir Chayan jarohat oladi va qo’lga olinadi. Nihat Erim hukumati
ichki siyosatda ham tashqi siyosatda ham biror bir o’zgarish qilolmadi. Nihat Erim
boshchiligidagi hukumat 11 nafar vazirning hukumatdan ajralgani tufayli iste’foga
chiqqan bo’lsa – da unga ikkinchi bor hukumat tuzish vakolati berildi. Biroq bu
hukumat atigi besh oygacha ham bormadi. Natijada bosh vazir etib Respublikachi
ishonch partiyasi a’zosi Feret Melen tayinlandi. Bu hukumat davridagi eng muhim
voqea prezidentlik saylovi bo’ldi. 1973 yilda TBMM da o’tkazilgan Prezident
saylovida 12 mart nomzodi bo’lgan Faruk Gurler mag’lubiyatga uchradi. AP va
JXPdan hamkorlikda chiqarilgan nomzod Faxri Koruturk parlament tomonidan
Prezident etib saylandi. 1973 yil 14 oktabrda parlamentga navbatdagi saylovlar
bo’lib o’tadi. 1973 yilgi saylovlar AP va JXP o`rtasidagi kurashlar bilan kechdi.
1973 yildagi saylovlarda 1950 yildan so`ng birinchi marta Jumxuriyat Xalq
Partiyasi eng ko`p ovoz (33,2%) olib parlamentda 185 ta deputatlik o’rnini
egalladi. AP 29,8% ovoz oldi. Erbaqon boshchiligidagi islom partiyasi uchinchi
bo’ldi. Bu partiya Milliy qutqarish partiyasi deb yangidan nomlandi va saylovda
11,9% ovoz to’pladi. Natijada parlamentda 48 ta deputatlik o’rnini egalladi 1
.
Milliy qutqarish partiyasi 1972-yilda tuzilgan bo’lib, uning
asosiy maqsadi ma’naviy va material tarafdan xalqni ko’tarish, tarixiy
qadriyatlarga tayanib tanqidchilikdan vos kechishni nazarda tutgan edi. Partiya
dasturida vijdon erkinligini cheklashni bekor qilish, otleizmga olib boruvchi
ateizmdan din bilan davlat voz kechishni talab qilar edi. Milliy qutqarish partiyasi
lideri professor, injiner Najmiddin Erbaqon va bir necha partiya yetakchilari JXP
va AP tanqid qilishib, ularni Turkiyani g’arbning ko’rinmas quroliga
aylantirganlikda va musulmon davlat bilan aloqalarni susaytirishda ayblashdi.
Bunday yakundan keyin partiya majlisda hal qiluvchi rolga ega bo’ldi. Harbiy
tuzum davrida uning faoliyati ta’qib qilindi, Erbaqonning o’zi sudga tortildi.
Turkiyadagi Milliy qarash faoliyati haqidagi ma’lumotlar uning Yevropadagi
funksiyalarining sinxronligini baholash imkoniyatini beradi. Bu mamlakatning
demokratik tuzumlari MQ faollariga yevropada chuqur o’rnashib olishga, eng
ko’psonli, eng ko’p ta’sir kuchiga ega va eng boy islom jamiyati bo’lishiga ruxsat
berardi. Yevropada unga dunyoviy harakat
tuzumlariga sodiq qolishga zarurat yoq edi, u o’zining nomi ostida birinchi G’arbiy
Berlinda tashkilqilindi, keyin esa uning markazi Kyoln shahriga ko’chirildi. 1970
yillarda siyosiy hokimyatga kelgan JXP Edjevit boshchiligidagi hukumat 1974 yil
1
Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 36 -
b
24

yanvar oyidan hukumatni boshqara boshlagan. 14 oygina hokimiyat tepasida
turgan bu partiya unchalik ko’p ishlarni qilib ulgurmagan bo’lsa ham tashqi
siyosatda millatchilik tezislarini tasdiqladi. JXP lideri siyosiy ahamiyatda chap
markazchilar pozitsiyasini egallab, iqtisodiy sohalarda yangi o’zgartirishlar
kiritishga harakat qildi. Tashqi siyosatda AP bilan birgalikda ko’p hollarda
birdamlik va hamkorlik olib bordi. JXP hokimyatga yakka
o’zi kelishi uchun yetarli ovoz to’play olmaydi va yana koalitsion hukumat
tuziladi. JXP va MQP 1974 – yil 26 – yanvarda Bulent Edjevit boshchiligida
koalitsion hukumat tuziladi. MQP lideri Najmidddin Erbaqon bosh vazir
o’rinbosari bo’ldi. Koalitsion hukumat dasturida davlat sektorini mustahkamlash
zarurligi, keng miqyosda amnitsiya qilish, 18 yoshdan boshlab sayov huquqini
berish, g’arbdagi ittifoqchilar bilan ishonchni saqlab qolish kerakligi belgilab
olindi. Kipr muammosi bo’yichaTurkiyaning oldingi pozitsiyasi ma’qullandi.
Yangi hukumat “Umumiy bozor” bilan aloqalarni qayta ko’rib chiqishga va’da
berdi, modomiki mavjud kelishuv “Turkiyaning adolat tamoyillari hisobga
olinmasdan” tayyorlangandi. JXP – MQP koalitsiya mustahkam emas edi. Uning
faoliyati sheriklar o’rtasidagi ximla – xil fikr, dunyoqarash sharoitida amalga
oshdi. 1974 yil 15 iyul kuni Kiprda qurolli fitna tashkil qilindi. Arxiyepiskop
Makariosning qonuniy hukumati ag’darildi. 1959 yilgi Syurix London kelishuviga
muvofiq Edjevit hukumati 20 iyulda Kiprning shimoli va shimol – sharqida turk
qo’shini joylashgan orolga safar uyushtirdi. NATOning ikki
a’zosi – Turkiya va Gretsiya o’rtasidagi aloqalar juda ham keskinlashib ketdi, har
iki mamlakatning armiyasi jangovar holatga keltirildi. 1974 yil 20 iyulda BMT
xavfsizlik kengashi barcha davlatlarni Kiprning hududiy yaxlitligini,
suverenitetini, mustaqillgini hurmat qilishga chaqirgan rezolyutsiyani qabul qildi,
tezda hujumni to’xtatishni talab qildi, Gretsiya, Turkiya va Angliyaga orolda
tinchlik vaa konstitutsiyaviy boshqaruvni tiklash maqsadi bilan kelishuvlarni
boshlashini tavsiya qildi. 22 iyul kuni hujumni to’xtatish haqidagi kelishuv kuchga
kirdi. 1974 yil 25 iyuldan 8 avgustga qadar Jenevada Angliya, Gretsiya va Turkiya
tashqi ishlar vazirlari o’rtasida natijasiz tugagan muzokaralar bo’lib o’tdi. 14
avgust kuni Turkiya oroldagi harbiy harakatlarini qaytadan boshladi va bosib
olingan hududlarni yanada kengaytirdi (orolning 40% hududigacha). Bu esa
Kiprda yana tanglik holatini keltirb chiqardi. 1975 yilda Kiprning bosib olingan
shimoliy qismida turk hukumati Kipr davlatini turk federal davlati deb e’lon qildi.
Uni faqat Turkiya tan oldi. Gretsiya bilan munosabatda kipr masalasini hal
qilishdan tashqari, Egey dengizi bo’yicha kelishmovchilikni bartaraf qilish zarurati
paydo bo’ldi. Bu kelishmovchilik 1973 yilda Egey dengizining greklarning Tasos
oroliga yaqin qismida neft topilganidan keyin yuzaga keldi. Dengizda qidiruv
ishlarini boshlagan Gretsiyaning ortidan Turkiya ham ishga kirishdi.Shundan so’ng
Gretsiya Turkiyani qit’adagi Gretsiyaning huquqlarini buzishda aybladi.Edjevit
hukumatining kipr masalasida harakatini Turkiyada ko’pchilik qo’llab –
25

quvvatladi. Ular turk armiyasini orolga faqat bitta maqsad bilan joylashib olganini,
ya’ni Kipr suverenitetini himoya qilish, kiprdagi turklarning mol – mulkini va
hayotiy mavjudligini ta’minlash maqsadi bilan o’rnashib olgan deb hisoblardi.
Kipr inqirozi paytida mamlakatda uning mashhurligi o’sishidan Edjevit
muddatidan oldin parlament saylovlarida yakkapartiyaviylik hukumatini tuzish
uchun foydalanadi. 1974 yil sentabrda Edjevit hukumati iste’foga
chiqadi, JXPning mamlakatda o’z hokimyatini mustahkamlashga yo’naltirilgan
boshqaruv rejalari amalga oshmay qoladi. JXP parlamentda muddatidan oldin
saylovlar haqida masalani hal qilish maqsadiga erishdi, Adolat partiyasi o’z
atrofiga o’nglarni yig’ishga shoshiladi va bu bilan 1977 yilda bo’lib o’tadigan
saylovlargacha qimirlab turgan o’rnini mustahkamlab oladi. AP rahbarlari o’ng
partiya rahbarlari bilan hamkorlik qilshga erishdi. Ular birgalikda “Milliy Front”ni
tuzishdi. Bu frontga Adolat partiyasidan tashqari Milliy Qutqarish Partiyasi,
Respublika Ishonch partiyasi va Turkesh boshchiligidagi Milliy Panturkizm
Harakati Partiyasi ham kirardi. 1975 yil aprel oyining boshida hukumatning 6 oy
davom etgan inqirozidan keyin Milliy majlisda o’ng partiyalarning ovozlari
Sulaymon Demirelning “Milliy Front”i tuzilganini tasdiqladi. Uning dasturida
mamlakat ichida kommunizm va anarxiyaga qarshi kurashish, ijtimoiy adolatni
ta’minlashga bo’lgan intilish, Turkiyani juda qisqa vaqt ichida sanoatlashgan
davlatga aylantirish maqsadi belgilangandi. Dasturda mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishi “erkin tadbirkorlik va qonuniy daromad” orqali ta’minlanishi
ko’rsatilgandi 1
. Dasturda
yana O’rta Sharq, Osiyo va Afrika mamlakatlari bilan savdo aloqalarini
kengaytirish ham ko’zda tutilgandi. Mamlakatning asosiy iqtisodiy va ijtimoiy
jihatdan ko’tarilishi mamlakatning sanoatlashuvi deb nomlandi. Og’ir va milliy
harbiy sanoat vujudga keldi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi aralash
iqtisodiyot tizimi asosida amalga oshiriladi.Bunda davlat tadbirkorligi mamlakat
aralash iqtisodiyotining muhim belgisidir.Davlat sektoriga sarmoya joylashtirish
butun sarmoyalarning yarmidan ko’prog’ini tashkil qilardi. Davlat sanoat
korxonalari Turkiya sanoatining asosiylari bo’lib qolaverdi. Bu hammasidan oldin
metallurgiya va neft – kimyo sanoatiga aloqador edi. Davlatning bunday nazorati
bank tizimi ustidan ham amalga oshirildi. Bank operatsiyalaridagi butun turk
banklari sarmoyasining 89 foizi davlat banklari hissasiga to’g’ri kelardi. Katta
xususiy mablag’larning mavjudligi natijasida davlat banklari bank kreditlarining
katta qismini nazorat qildi. Faqatgina davlat sektori faoliyatini moliyalashtiribgina
qolmasdan, xususiy sektorga ham kreditlar ajratdi.
Amalda davlat shahar (Xalq banki orqali )va qishloqdagi (Qishloq xo’jaligi
banki orqali) mayda ishlab chiqarishni to’laligicha kreditladi. Davlat sektori
mamlakatdagi elektroenergiya ishlab chiqarishni ham nazorat qildi. Mamlakatdagi
1
Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 37 -
b
26

barcha katta – katta issiqlik va gidro elektro stansiyalar davlatga qarashli edi.
Transport, xizmat ko’rsatish kabi xalq xo’jaligi sohalari kabi o’sa boshladi. Temir
yo’llar, mamlakat dengiz transportining kattagina qismi, shahar ichidagi barcha
yo’nalishlarda harakatlanadigan transportlar to’laligicha davlatga qarashli edi.
Havoda amalga oshadigan qatnovlar va havo flotini “Turk havo yo’llari” davlat
tashkiloti nazorat qilardi. Bu vaqtda xususiy avtomobil kompaniyalari qo’lida
shaharlar o’rtasidagi barcha yuk va yo’lovchi tashish va shahar ichidagi yuk,
qisman yo’lovchi tashish transportlari bor edi. Shahar avtobus, trolleybus va
tramvay yo’nalishlari umumiy jamoat transportini tashkil qilardi.
Davlat qo’lida esa Turkiyaning barcha shosse yo’llari bor edi. Bu yillarda
pochta, telefon va telegraf kabi mamlakat aloqa tashkilotlari ham davlatning qo’l
ostida edi. Mamlakatdagi barcha radiostansiyalar va televideniya ham davlatga
qarashli edi. 1975 – 1977-yillarda iqtisodiy o’sishning o’rtacha darajasi 7%dan
yuqori edi, ishlab chiqarish kuchlari va sanoatdan foydalanish darjasi ancha
ko’tarildi, qishloq xo’jaligi sohasida esa Turkiya o’zini butunlay kerakli oziq –
ovqat mahsulotlari bilan ta’minlaydigan darajaga yetdi. Bir vaqtning o’zida
iqtisodiyotda xavotirli tendensiyalar ham o’sib borardi. Moliya tizimidagi
kamomad 6,5%ni tashkil qilardi. Neft narxi jadal oshib borardi, ulurji narxining
yillik o’rtacha o’sishi deyarli 17%ni tashkil qildi, invistitsiyalarni
moliyalashtirishning tashqi manbalarining roli 6%ga yetdi. Natijada tashqi qarz tez
suratlarda o’sib borardi. 1973 – yildan 1980 – yilga qadar 4,6 barobar oshib, 15,3
milliard dollarga yetdi. Natijada uning tuzilmasida xavfli o’zgarishlar sodir
bo’ldi.Uzluksiz ravishda qarzdorlik ko’payib borardi. 1970 yillar boshida qarz
miqdori katta emas edi. O’sha o’n yillikning o’rtasida umumiy qarzdorlikning
to’rtdan biriga yetdi.1977 yilda qisqa muddatda to’lanishi kerak bo’lgan qarz
Turkiya tashqi qarzining 58%ini tashkil qilardi. Tashqi siyosat dasturida MF
hukumati Yevropa Iqtisodiy va Xavfsizlik Kengashi ishida faol qatnashishini e’loq
qildi. Bu vaqtda dasturda NATOga ishonch bildirildi. Hukumat o’zaro hurmat
asosida Sovet Ittifoqi bilan yaxshi qo’shnichilik siyosatini rivojlantirishni davot
ettirish istagi borligini ta’kidladi. Dasturda alohida e’tibor Turkiyaning arab
davlatlari bilan o’zaro aloqalariga qaratildi. Turk – Amerika aloqalariga katta
e’tibor berildi. Amerika kongressi bilan aloqalarning yomonlashuvi Turkiyaga
amerika qurollarini yetkazib berishda embargo 80 joriy qilinishiga olib kelardi.
“Milliy Front”ning hokimyat tepasida turgan ikki yillik muddat davomida
undagi asosiy Partiya sanalgan Adolat partiyasi mamlakatdagi pozitsiyasini
mustahkamlashga, koalitsiyadagi, parlamentdagi, mamlakatdagi va xalqaro
maydondagi har qanday qiyichilikka sabr bilan yengib o’tishga harakat qildi.
Ayniqsa Najmiddin Erbaqon boshchiligidagi MQP Demirelni xavotirda ushlab
turdi. U faol ravishda “Umumiy bozor” bilan aloqalarini qayta ko’rib chiqishga
undadi, kipr masalasida birorta imtiyozga qarshi ekanligini aytdi va Demireldan
katta xususiy kapitalni cheklashda amaliy harakatlarni talab qildi. Adolat partiyasi
27

koalitsiyadagi asosiy partiya JXPga qarshi chiqardi.Mamlakatda yuz bergan qiyin
sharoitlarda, ya’ni konstitutsiyani buzishga bo’lgan urinishlar, o’z ishini suiste’mol
qilish, korrupsiya kabi muammolar yuzaga kelgan davrda saylovlarda raqibini
ayblashga urinardi.JXP MF hukumatining davlat xavfsizligi sudlari to’g’risidagi
qonunni qabulishga to’sqinlik qildi. U davlat, xususiy sektorlarni mustahkamlash
va iqtisodiyotning “milliy sektori”ni yaratishini ta’minlashi kerak bo’lgan “yangi
iqtisodiy tizim”ni tashkil qilishga chaqirdi.
JXP MQP bilan qisqa muddat bo’lsa ham hokimyat tepasida bo’lgan davrda
mustaqil tashqi siyosat yuritishga erishganini isbotladi, ya’ni Turkiya “O’rta
Sharqda g’arbning vakili sifatidagi vazifasini bajarish”ga majbur bo’lmadi.Turkiya
“AQSh va Sovet Ittifoqi bilan do’stlik” aloqalarni mustahkamlashi kerak edi. JXP
“Turkiyaning Yevropa iqtisodiy jamiyatiga bergan katta iqtisodiy imtiyozlaridan
tashvishda ekanligi” tasdiqladi.Natijada uning uyushmasi bu tashkilot bilan aloqasi
“Turkiya iqtisodiyoti uchun tashvishli” edi, mamlakat sanoatlashuviga to’sqinlik
qilardi. Shuning uchun Turkiyaning “Umumiy bozor” bilan aloqalarini qayta
ko’rib chiqishiga to’g’ri keldi 1
.
Turkiyadagi so’l kuchlar haqida gap ketganda bir narsani ta’kidlash kerakki,
Turkiya Ischi partiyasi qayta tiklandi, uning raisi qilib yana Behidje Boran
saylandi. So’l partiyalar va talabalarning bir qancha guruhlari o’nglarga,
mamlakatni fashistlashtirishga, Amerikaning Turkiyaga aralashuviga qarshi
chiqishdi. 1976 yil 1 mayda Istanbulda demokratik shiorlar ostida ko’p ming
kishilik namoyish bo’lib o’tdi. Anqaradagi ilg’or tashkilotlar tashabbusi bilan 1
sentabr Tinchlik kuni deb belgilandi. Parlamentda partiyalar o’rtasidagi siyosiy
kurashlarga sabab bo’lgan qiyinchiliklardan tashqari, “Milliy Front” hukumati
inflyatsiya, Turkiya tashqi qarzining o’sishi, import qilinayotgan maxsulotlar va
neft narxining ko’tarilishi kabi iqtisodiy faktorlar ta’sirini ham mavjudligini e’tirof
etishdi. 1976 yilda tashqi savdo kamomadi 35 milliard dollarda yetdi.
1975 –1976- yillarda hukumat eksportni
kengaytirish maqsadida liraning dollarga nisbatan qiymatini deyarli 20%ga
kamaytirdi (1 dollar 16 liarni tashkil qildi). Ma’lumki bu kamomadning uchdan
ikki qismi mamlakatning “Umumiy bozor” bilan aloqalaridan keyin paydo bo’ldi.
Bu Turkiya va “Umumiy bozor” mamlakatlari o’rtasidagi munosabatlardagi
yagona qiyinchilik emas edi. Turkiya “Umumiy bozor” davlatlaridan turk eksporti
uchun kvotani ko’tarishini, G’arbiy Yevropaga eksport qilinadigan qishloq
xo’jaligi maxsulotlariga nisbatan bojxona cheklovini olib tashlashini, shuningdek
Turkiyaga ko’rsatilayotgan moliyaviy yordamni oshirishini, “ishchilarning erkin
harakatlanishi haqida”gi kelishuvni va kafolatlangan mehnat sharoitlarini
yaratishini talab qildi. G’arb davlatlarining Turkiyaga munosabatlari, AQSh
tomonidan e’lon qilngan iqtisodiy embargo, Kipr harakati uchun sarf-xarajatlar
1
Поцхверия Б.М. Внешняя политика Турции в 60-х – начале 80-х годов ХХ в. – М., 1986. 77-б
28

mamlakatda katta muammolarning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi 1
.
Kipr voqeyalaridan keyingi olib
borilgan tashqi siyosatdagi koalitsiya ichidagi kelishmovchiliklar oqibatida JXP-
MSP koalision hukumati buzildi.Sakkiz oyga yaqin faoliyat ko`rsatgan JXP-MQP
koalitsion hukumati parlamentga taqdim etgan amnitsiya qonun loyihasining
deputatlari muhokamasi paytida MQPning ba’zi deputatlari o’ng partriya bilan
hamkorlik qilgani uchun ba’zi muammolarga duch kelgan. Biroq qonunning rad
etilishi tufayli hukumat saqlanib qolindi. Kipr masalasi tufayli hukumat katta obro
qozondi. Siyosiy beqarorliklar tufayli AP, MSP va RXP birlagalikda Milliy
“Front” hukumatini tuzishdi. 1970 yillarda Turkiya tashqi siyosati haqida
gapirilganda bir narsani ta’kidlash kerakki, bunda Turkiyaning AQSh va SSSR
bilan munosabatlari muhim ahamiyat kasb etdi. Turkiyaning SSSR bilan
munosabatlari tarixiga qaraydigan bo’lsak, ular o’rtasidagi aloqalar ancha oldin
o’rnatilgan. Birinchi jahon urushidan keyin 1921 – yilda bu ikkala davlat o’rtasida
o’zaro yordam to’g’risida shartnoma ham imzolangan. Harbiy tuzumlar davridagi
ikkala davlat o’rtasidagi munosabatlarni ko’rib chiqadigan bo’lsak, bu davrda ham
aloqalar yaxshi edi. 1966 yil 20 – 27 dekabr kunlari SSSR bosh vaziri rasmiy
tashrif bilan Turkiyaga keladi. 1967 yil 25 mart kuni Turkiyada yettita sanoat
korxonasi qurilishini nazarda tutgan texnik va moddiy yordam ko’rsatilishi
belgilangan shartnoma tuziladi. 1967 yilda Sulaymon Demirel Moskvaga tashrif
buyuradi. Ikki davlat o’rtasidagi aloqalar sanoatlashishga katta ijobiy ta’sir
ko’rsatdi. Aliog’a neftni qayta ishlash korxonasi, Temir zavodi, Iskanderundagi
metallurgiya zavodi va Seydishehirdagi Alyuminiy zavodi Sovet Ittifoqi yordami
bilan tashkil qilindi. 1970 yillarda ishga
tushirilgan Iskanderundagi metallurgiya zavodi milliy ishlab chiqarishning 40%ini,
alyuminiy zavodi alyuminiy va alyuminiy oksidi ishlab chiqarishning 100%ini,
sulfat kislota ishlab chiqaradigan zavod 27%ini, neftni qayta ishlaydigan zavod
neft maxsulotlarini qayta ishlashning 28%ini ta’minladi.1970 yillar boshida ikki
mamlakat o’rtasida transport aloqalari o’rnatildi. Moskva – Istambul aviayo’nalishi
va temiryo’l yo’lovchi tashish harakati ochildi, Turkiya orqali Arab davlatlariga
SSSRdan temiryo’l va aviayo’nalishlar yo’lga qo’yildi. Lekin ikkala davlat
o’rtasidagi aloqalar rivojlanishi bir tekis bo’lmadi. Bunga 1970 yilda Batumi –
Suxumi doimiy yo’nalishida aviaqatnov vaqtida samolyotga havo qaroqchilari
hujum qilishi sabab bo’lgan. Terroristlar samolyot yo’lboshlovchisini o’ldiradi,
uchuvchi va samolyot boshqaruvchisiga og’ir jarohat yetkazishadi, samolyotni
Trabzonda vaqtinchalik qo’nishiga majbur qiladi. Sovet hukumati
Turkiyadan qotillarni sudga topshirishni talab qiladi, lekin bu qonuniy iltimos
bajarilmaydi. Texnik va iqtisodiy hamkorlikning kengayishi uzoq muddatga sovet
– turk savdo aloqalarining davom etishiga zamin yaratdi. Misol uchun, 1967 –
1974 – yillardagi ikkala mamlakat o’rtasidagi umumiy savdo hajmi 50,4 million
1
Эргашов. Ш – Жаҳон тарихи. Энг янги давр 1945-2017. Тошкент. 2019. 171-б
29

rubldan 129,1 million rublga o’sdi.83 Sovet Ittifoqi texnologiya va jihozlardan
tashqari Turkiyaga ehtiyot qismlar, asbob – uskunalar, o’g’it, qora metal,
fotoapparatlar, soatlar va boshqa narsalar yetkazib berdi. Sovet Ittifoqining
Turkiyadan qilinadigan importining kattagina qismini qishloq xo’jaligi
maxsulotlari tashkil qilardi. Sovet Ittifoqi Turkiyadan sitrus mevalar (20%),
funduk yong’og’i (15%), mayiz (15%), katta miqdorda paxta, tamaki maxsulotlari
va boshqa maxsulotlar sotib olardi. Bundan tashqari xom – ashyo, yengil va oziq –
ovqat sanoatining tayyor maxsulotlari ham SSSRga import qilinardi.
1972 yili SSSR Yuqori Kengashi Prezidiumi raisi N.V. Podgornning
Turkiyaga tashrifi chog’ida “ V. I. Lenin va M.K. Otaturk ilgari surgan tinchlik,
do’stlik va yaxshi qo’shnichilik an’analariga mos keladigan ikki mamlakat
o’rtasidagi aloqalarni rivojlantirish” haqidagi deklaratsiya qabul qilindi;
“davlatlarning suvereniteti va teng huquqliligini hurmat qilish”, “davlatlarning
hududiy yaxlitligini va chegaralarning daxlsizligini hurmat qilish”, “davlatlarning
ichki ishlariga aralashmaslik”, “har bir mamlakatning o’zining siyosiy, ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy tizimini tanlash va rivojlantirish kabi ajralmas huquqini
hurmat qilish”, “kuch bilan tahdid qilmaslik” va boshqalar. 12 – mart voqealaridan
keyin esa Turkiya va Sovet Ittifoqi o’rtasida iqtisodiyot sohasida aytarli
o’zgarishlar bo’lmadi. 1971 yil 12 mart voqealaridan keyin tuzilgan Nihat Erim
hukumati tashqi ishlar vazirligiga NATO vakili Osman Oljayni vazir etib
tayinlanishi Turkiyani yana AQSh bilan yaqinlashganini va ular o’rtasidagi
aloqalarga katta ahamiyuat berilganligini anglatardi. Bu voqealar Turkiya va SSSR
o’rtasidagi aloqalarga salbiy ta’sir ko’rsatdi. 12 marta yuz bergan to’ntarishdan
keyin SSSR Turkiyaga nisbatan “kut va ko’r” siyosatini yuritdi. 1975 yil iyul oyida
Sovet Ittifoqi – Turkiya aloqalarining davomi sifatida yaqin 10 – 12 yilga
mo’ljallangan iqtisodiy va texnik hamkorlikni rivojlantirish haqida hukumatlararo
shartnoma imzolandi. Bu shartnoma energetika (400 ming kilovatt quvvatga ega
bo’lgan ikkita issiqlik elektrostansiyalarini qurilishi), qora metallurgiya
(Iskenderundagi metallurgiya zavodini kenaytirish), rangli metallurgiya
(Seydishehirdagi akyuminiy zavodini kengaytirish) sohalardagi hamkorlikni
nazarda tutardi 1
. 1978 yil 23 iyunda Turkiya bosh vaziri B. Edjevitning Sovet
Ittifoqifa tashrifi davomida SSSR va Turkiya o’rtasida yaxshi qo’shnichilik va
do’stlik aloqalari tamoyillari haqida siyosiy hujjat imzolandi. Bu kelishuv iqtisodiy
va texnik hamkorlikni kengaytirish, savdo, madaniyat va boshqa sohalarda
aloqalarni rivojlantirishga ko’maklashi kerak edi. Bu tashrif davomida shuningdek
qora dengizda ikki mamlakatning continental chegarasi haqida sovet – turk
shartnomasi imzolandi. Ikki tomonlama aloqalarni rivojlantirish shuningdek
chegaraga oid masalalarni hal qilishga zamin yaratdi.1967 yilda sovet – turk
1
Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015. 45-
b
30

chegaralarini qayta tiklash haqida protokol imzolandi. Chegaralarni qayta tiklashga
oid ishlar amaliyotga ko’chirildi va 1973 yilning oxirida SSSR va Turkiya
o’rtasida davlatlarning quruqlikdagi chegarasi haqida hujjat imzolandi. O’sha yili
Qora dengizda sovetlar va turklar o’rtasida dengizdagi chegara chiziqlarini
aniqlashga oid protokol imzolandi, bu masala 1980 yilda tugallandi.
31

Xulosa
Turkiyada harbiylarning ahamiyati oldindan, ilk davlatchilik asoslari paydo
bo’lgandan beri katta bo’lgan. Aynan harbiylar omili Usmoniylar imperiyasining
qudratli imperiyalardan biri bo’lishiga olib kelgan. Sulton va mamlakatning asosiy
tayanchi hisoblangan harbiylar sababli Usmoniylar imperiyasi dunyoning uch
qit’asida mustamlakalarga ega bo’lgan yagona davlatdir. Lekin yana bir narsani
ta’kidlash kerakki, aynan shu harbiylar Usmoniylar imperiyasining tanazzulga yuz
tutishiga sababchi ham bo’lishgan. Ular o’zlariga berilgan imtiyozlardan
foydalangan holda mustaqil bo’lishga intilgan. Bu esa o’z navbatida harbiylarning
markaziy hokimyatga bo’ysunmasligiga olib kelgan. Turkiyaning mustaqil
bo’lishida va respublika tashkil qilinishida harbiylarning roli juda katta. Mustafo
Kamol boshchiligidagi harbiylar mamlakatdan chet el bosqinchilarini quvib
yuboradi va Mustafo Kamol Respublika tashkil qilinganini e’lon qiladi.
Hukumat boshqaruvini eplay olmagan ba`zi jihatlarini o`nglashga harbiylar
boshchiligidagi armiya generallari katta sahnaga chiqishadi. Harbiylarning bu
qadar hukumat ishlariga aralashishlariga G`arb doimo ko`zini yumib kelgan.
Chunki o`sha paytlarda AQShning asosiy raqobatchisi SSSRni shundoqqina
biqinida joylashganligidir. AQSH Turkiyaga NATO harbiy bazasini joylashtirib,
G`arb uchun “kerakli” davlat nisbatini olgan edi. Shu sabab bilan harbiylar
fuqarolik boshqaruvini ag`darib, o`zi istagan hukumatni shakllantirar edi. Lekin
Yevropa bilan aloqalarga sovuqchilik tushishiga sabab bo`ldi. Gretsiya bilan
munosabatlar yomonlashdi. Turkiyada harbiylar bir necha bor davlat to’ntarishini
amalga oshirgan. 1960 va 1971 yildagi davlat to’ntarishlarida ham harbiylar asosiy
rolni o’ynashgan. Bu harbiy to’ntarishlar Turkiya tarixida katta iz qoldirgan va
bevosita Turkiyaning keyingi ijtimoiy – siyosiy jarayonlarga ta’sir ko’rsatgan.
1960 yilgi harbiy to’ntarishning asosiy sababi mamlakatdagi hukmron partiya
sanalgan Demokratik partiya Mustafo Kamol Otaturk boshlab bergan demokratik
va respublikachilik islohotlar o’tkazishni to’xtatib qo’yadi va aksincha,
mamlakatda repressiyani avj oldiradi. Bu esa o’z navbatida bir qancha
muammolarning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.
Natijada xalqning turmushi og’irlashadi. Mustafo Kamolning tarafdorlari
hisoblangan harbiylar esa bu holatdan norozi bo’ladi va mamlakatda boshqaruvni
o’z qo’llariga olishga intiladi. Bu yo’lda ular harbiy to’ntarish o’tkazishadi va
hukmron partiya Demokratik partiyani hokimyatdan ag’darishadi. Hokimyat Jamol
Gursul boshchiligidagi Milliy Birlik Qo’mitasiga o’tadi. 1961 yilgi saylov
natijalariga ko’ra mamlakatda JXP va AP birgalikda koalitsion hukumatni
tuzishadi. Lekin bu hukumat davrida mamlakatda sezilarli o’zgarishlar yuz
bermaydi. Koalitsion hukumatning tarqalishiga asosan ikkita sabab bo’lgan.
Birinchisi sobiq Demokratik partiya a’zolarini avf etish, ikkinchisi JXP va armiya
32

qo’llab turgan iqtisodiy loyihaga Adolat partiyasi jiddiy qarshilik ko’rsatishi edi.
1960 yillar oxirlarida mamlakatda talabalar namoyishi, ishchilar mitingi keng avj
oladi. Mamlakatdagi ichki voqealar yana bir marta harbiylarning davlat
boshqaruviga aralashishiga olib keladi. 1971 yil 12 martida harbiylar “yumshoq”
harbiy to’ntarishni amalga oshiradi va hukumatga ogohlantirish bayonnomasini
jo’natadi. Bu bayonnoma 3 moddadan iborat edi. Harbiylar bu safar hukumatni
ag’darib tashlamadi. Faqatgina bosh vazir Sulaymon Demirelning iste’fosini talab
qilishdi. Agar Demirel iste’fo bermaydigan bo’lsa kuch ishlatishlarini ma’lum
qilishdi.Natijada 12 mart kuni ogohlantirish bayonnomasi e’lon qilinadi va
Demirel iste’fo berishga majbur bo’ladi. Shundan so’ng sobiq JXP a’zosi Nihat
Erim boshchiligida hukumat tashkil qilinadi. Shu o’rinda savol tug’ilishi mumkin.
Nega aynan harbiylar to’ntarish tashabbuskori bo’lishgan? Buning bir qancha
sabablari bor. Birinchidan, harbiylar azal - azaldan mamlakat boshqaruvida va
ijtimoiy – siyosiy hayotida yetakchi rolni o’ynashgan. Ikkinchidan, Mustafo
Kamol boshlab bergan demokratik islohotlar bu davrda Demokratik partiya
tomonidan oyoqosti qilinadi. Bu esa armiyaning noroziligiga sabab bo’ladi.
Chunki harbiylar Mustafo Kamolning tarafdorlari hisoblanardi. Ular bu voqealarga
bevosita jim qarab turolmas edi.
Uchinchidan, jamiyatning boshqa guruh vakillariga qaraganda harbiylarda
to’ntarish o’tkazish uchun kuch ham yetarli edi, jasorat ham yetarli edi. Turkiyada
armiya demokratiyaning tayanchi va Otaturk tamoyillarining himoyachisi
hisoblanadi. Bu harbiy to’ntarishlar Turkiya tarixida ijobiy iz qoldirgan. Sababi,
harbiy to’ntarishlar o’tkazilgandan keyin demokratik islohotlar davom ettiriladi.
Misol uchun 1961 yilda mamlakatning yangi konstitutsiyasi qabul qilinadi, siyosiy
partiyalar tuzilishiga ruxsat beriladi. Qolaversa mamlakat aholisining turmush
darajasi oshadi. Inflyatsiya darajasi tushadi. Qishloq xo’jaligi, tekstil, energetika
sohalarida bir qancha amaliy islohotlar o’tkaziladi. Shu sababli bu to’ntarishlarning
ahamiyati juda katta.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. -
Toshkent: O’zbekiston, 2017.
2. Каримов И.А. Юксак маънавият- енгилмас куч. Тошкент.: Маънавият,
2008.
3. Aбдураззакова. M. Политика лаицизма в Турции: история и
современность. – Ташкент, 2007.
4. Анварь Қосимов Ҳозирги Туркия - Тошкент: Ўзбекистон, 1992.
5. Данилов В.И. ‹‹Турция после Второй мировой войны: демократический
эксперимент продолжатется›› -М:Восток,1998.
6. Зубкова А.И. Влияние снижения роли армии в политике Турции на
стабильность в стране – М., 2005.
7. M.Lafasov. U. Jo’rayev. Jahon tarixi – Toshkent: Muharrir, 2007
8. Поцхверия Б.М. Внешняя политика Турции в 60-х – начале 80-х годов
ХХ в. – М., 1986.
9. Мадаминов.M - Жахон тарихи. (Ўқув қўлланма). Тошкент., 2012
10. Sharipov. A - Turkiya ijtimoiy-siyosiy hayotida islom omili. Tarix fan.
Nom. …diss. Toshkent., 2013.
11. Эргашов. Ш – Жаҳон тарихи. Энг янги давр 1945-2017. Тошкент. 2019.
12. Omonov. Sh - Turkiya 1960 – 1970-yillardagi harbiy tuzum davrida. Tarix
fan. Nom. …diss. Toshkent., 2015.
13. A бдураззакова . M . – ХХ аср иккинчи ярми жаҳон тарихи. Тошкент.
2000
34

Turkiya XX asrning 60-70- yillaridagi harbiy tuzum davrida

Sotib olish