• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 599.5KB
Покупки 12
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение doc
Категория Психология

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

Umumiy o’rta ta’lim maktab tizimida psixologik xizmat shakllanish tarixi

Fransuz maktab psixologiyasining otasi Alfred Bine bo`lib, u bu sohada 1894 yildan ish boshlagan. 1905 yilda Fransiya ta'lim vazirligi Binega umumiy dastur bo`yicha o`qiy olmaydigan bolalarni tekshirish muammosi bilan murojaat qiladi va shu tariqa aqliy taraqqiyotda orqada qolgan bolalarni ajratadigan Bine-Simon testi yaratildi. 1909 yilda Fransiyada maktab psixologik xizmati tashkil etiladi. 1970 yilda Fransiyada psixologik-pedagogik yordam guruhlari psixologik xizmatning asosiy turini tashkil etdi. Bunday guruhlar maktab psixologiyasi bo`yicha bir mutaxassis, ta'lim psixologiyasi bo`yicha bir mutaxassis, psixomotor rivojlanish bo`yicha bir mutaxassisni o`z ichiga oladi. Bunday brigade 800-1000 o`quvchiga xizmat qiladi , bir maktabda joylashib,bir necha maktabga xizmat qilishi mumkin.1985 yilda Fransiya pedagog-psixologlarining funktsiyalari aniqlab berildi. Pedagog-psixolog shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun qo`lidan kelgan barcha ishlarni qilishi kerak, bunda u bu ishlarga o`qituvchilarni va ota- onalarni ham jalb etishi mumkin. Pedagogik psixolog o`z ishida lozim topsa , maktab va oila tarbiyasiga qarshi chiqishi mumkin, deb maxsus ta'kidlangan. Ko`pchilik Sharqiy Yevropa mamlakatlarida maktab psixologik xizmati tuman yoki viloyat psixologik-pedagogik markazlari shaklida tashkil etilgan. Masalan, 1980 yilda Chexoslavakiyada tarbiya masalalari bo`yicha modda maktab to`g`risidagi qonunga kiritildi. Psixologik xizmatning asosiy mazmuni–sog`lom shaxsning o`sishini ta'minlash,shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklarni korreksiya qilish , kasb tanlash muammolaridir.Chexoslavakiyadagi psixolog maslahatchining asosiy funktsiyasi psixodiagnostik faoliyatdan iboratdir.Sobiq sovet psixologiyasida bolalar tarbiyasi va ta'limida psixologiyadan foydalanish borasida urinishlar pedologiya doirasida vujudga keldi .Pedologiya rivojlanayotgan va o`sayotgan shaxsning barcha biologik va ijtimoiy xususiyatlarini qamrab oluvchi fandir. 1936 yilda pedologik qarashlarni to`xtatish haqida qaror qabul qilindi, shu bilan birga rus psixologlari amalga oshirayotgan bola psixologiyasidagi ijobiy izlanishlar ham to`xtab qoldi. Faqat 60-yillarning oxiriga kelib, psixologlarning maktab ishida amaliy ishtirok etishi qayta tiklandi. 7 Pedagogik psixologiya 19-asrning 2-yarmida vujudga kelgan. Eksperimental psixologiya tadqiqotchilari Pedagogik psixologiya rivojiga katta hissa qo'shganlar.Pedagogik psixologiyaning fan sifatida taraqqiy etishida o'sha davrda yuzaga kelgan psixologik yo'nalishlar ham turtki berdi. Pedagogik psixologiya umumiy va bolalar psixologiyasi, shuningdek, pedagogika bilan uz- viy bog'liq.Pedagogik psixologiya,asosan,ta'lim psixologiyasi va tarbiya psixologiyasiga bo'linadi.Ta'lim psixologiyasida o'quv jarayonida xotira, tafakkur, nutq, xayol, irodaning roli, shuningdek, o'quvchilarning individual xususiyatlari (temperamenti, harakteri, qiziqishlari), o'quv predmetlarining o'ziga xos tomonlari,ta'lim jarayonini boshqarishning psixologik tamoyillari va boshqa o'rganiladi.Tarbiya psixologiyasining asosiy vazifasi—maktabdagi tarbiyaviy ishlar jarayonidashaxsning shakllanishi masalasini ishlab chiqish. Unda shaxsning axloqiy sifatlarining shakllanishiga alohida ahamiyat beriladi.Pedagogik psixologiya tadqiqotlari o'quv materiali mazmunini tanlash, o'quv dasturlari, darsliklar tuzish, ta'limning har xil bosqichlarida o'qitish metodlari tizimini tashkil qilishda muhim ahamiyatga ega. 32 bilish jarayonlari, shaxslararo munosabatlar, kasbiy o’zlikni anglash, oilaviy munosabatlar psixokorreksiyasi kabi dolzarb mavzular keng yoritilgan. Darslik mualliflarning songi besh yillikda chop etilgan o’quv qo’llanmalari asosida yozilgan bolib, ayrim mavzular yangi dasturga asosan toldirilib qayta ishlangan.Darslik ta'lim tizimidagi psixologning mutaxassislikni egallashidagi asosiy kitoblaridan biri bolib qoladi, degan umiddamiz. Kurs ishining maqsadi: Umumiy o’rta ta’lim maktab tizimida psixologik xizmatni tashkil etilganligi yoritish. Kurs ishining vazifalari: sog`lom shaxsning o`sishini ta'minlash,shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklarni korreksiya qilish , kasb tanlash muammolarini bartaraf etish. - psixologik xizmat haqida nazariy malumot - psixologik xizmat haqida qarashlar va mulohazalar. -psixologik xizmatning ta’lim jaroyonida tutgan o’rni va ularni qo’llashda metodikalar va ularni o’rni. -xulosa berish. Kurs ishining predmeti: Umumiy o’rta ta’lim maktab tizimida o‘quv tarbiya ishining mahsuldorligini oshirishga, ijodiy faol shaxsni shakllantirish. Kurs ishining nazariy amaliy ahamiyati: Umumiy o’rta ta’lim maktab tizimida psixologik xizmatni tashkil etilganligi, tashhis markazlari xodimlariga,amaliyotchi psixologlar, maktab psixologlariga tadbiqiy material sifatida qo’llanilishi o’rganish. Kurs ishining tuzulishi: kurs ishi 2ta bob,5ta paragrif xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. 5 bo`yicha) "chuqur-tor" va "mayda-keng" tip, (G.Gross ma'lumotlari bo`yicha), nazariy, iqtisodiy, estetik, ijtimoiy, siyosiy, diniy tiplar (E.Shpranger tadqiqotlari bo`yicha); shizotimik va tsiklotimik tiplar (E.Krechmer tadqiqotlari bo`yicha); visserotonik, somatomik, serebrotonik tiplar (U.Sheldon bo`yicha); ekstrovert va introvert tiplar (K.T.Yung va G.Yu.Ayzenk ma'lumotlari bo`yicha) haqidagi empirik ma'lumotlarning qayd etilishi, shular jumlasidandir. Shunday qilib, psixologik xizmatning metodologik asoslari sifatida talqin qilingan mazkur fikr-mulohazalar ijtimoiy psixologiya fanining quyidagi amaliy- tatbiqiy yo`nalishlariga bugungi kunning eng dolzarb muammolari sifatida qarashni taqozo etadi : Xuddi ana shu yo`nalishlar O`zbekistonda psixologik xizmatning bugungi holati va o`ziga xos istiqbollariga baho berishda ma'lum nazariy hamda metodologik manba sifatida xizmat qiladi. I-BOB XULOSASI. 18 asoslar bilan rivojlantirilishi insonning psixologik ta ʼ sir doiralarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etdi . Bundan tashqari eramizdan oldingi II asrda rimlik vrach Galen fiziologiya va tibbiyotning yutuqlarini umumlashtirib , psixikaning fiziologik negizi haqidagi tasavvurlarni boyitdi va ong tushunchasiga yaqinlashib keldi . U diqkat , xotira , mulohaza ishtirok etadigan harakatlarning kishi , masalan , uyqusida bajaradigan harakatlardan chegaralanishni ko ʼ rsatib beradi . Keyinchalik bu nuqtai nazar psixologik xizmat fani tarixida introspektsionizm nomi bilan atala boshlandi. XVII asr biologik va psixologik bilimlar taraqqiyotida yangi davrni ochib berdi. Chunonchi, Frantsuz olimi Dekart (1596-1650) tomonidan xulq- atvorning reflektor (g ayriixtiyoriy) tabiatga egaligining kashf etilishi ana shuʼ g oya bilan uzviy bog langandir. Jumladan, fan tarixida birinchi bo lib ongsizlik ʼ ʼ ʼ psixikasi haqidagi tushunchani ilgari surgan XVII asrdagi yirik nemis mutafakkiri Leybnits (1646-1716)ning ta limotiga matematika, ʼ jumladan , integral va differentsial hisoblar kashf etilishi ta sir etgan edi. Unga ko ra psixik hayot ʼ ʼ manzarasining arifmetik yig indi tariqasida emas, balki integral tarzida namoyon ʼ etilishi tasavvurlarning uzluksiz chegaralanishi g oyasiga tayangan holda ʼ pertseptsiya (bevosita ongsiz idrok) ni appertseptsiya (diqqat va xotirani o z ichiga ʼ olgan anglanilgan idrok) dan farqlagan edi. Shu bilan birga u psixologiyaga juda ko p yangiliklarni, eng avvalo, ʼ psixikaning faolligi , tabiati va uzluksiz rivojlanishi hamda psixikaning onglilik va ongsizlik ko rinishlari o rtasidagi murakkab nisbat ʼ ʼ haqidagi g oyani olib kirish bilan insonga psixologik ʼ xizmat ko rsatish tizimiga ʼ yangicha qarashlar mavjudligini ko rsatdi. ʼ Bundan tashqari ingliz faylasufi, pedagogi va empirik psixologiya asoschisi Jon Lokk (1632-1704) barcha bilimlarning tajribadan kelib chikishi haqidagi psixologik qoidani ilgari surdi. Chunki u ruhiy hayotning muayyan omillari, oddiy hodisalardan murakkab hodisalarga o tish yo llarini ilmiy jihatdan izohlab berishga ʼ ʼ urindi. Lokkning fikricha, tajriba-ning ikkita manbai bor: biri tashqi sezgi a zolarining faoliyati (tashqi tajriba) va ikkinchisi o zining xususiy ishini idrok ʼ ʼ etuvchi aqlning ichki faoliyati (ichki tajriba)dir. Kishi hech qanday g oyalarga ega ʼ bo lmagan holda dunyoga keladi. Uning ruhi — «toza taxta» (tabula rasa) bo lib, ʼ ʼ 11 Ilk bora psixologik xizmat AQShda 1800-yillardan boshlab rivojlana boshladi. AQShning birinchi amaliyotchi psixologlari o`z-o`zini tarbiyalash muammosini o`rgangan eksperimental psixologlar edilar. Psixologiyani o‘qitishdan maqsad- talabalarda psixologik xizmat predmeti, psixologik xizmatning asosiy yo‘nalishlari, maktabdagi psixologik xizmat mahsuldorligining sharoitlari, bola taraqqiyoti uchun qulay psixologik iqlim yaratish, psixologning diagnostik , korreksion va maslahat berish ishiga doir bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdir. Ta’kidlanganidek, ta’lim psixologik xizmati–davlat ta’lim tizimining muhim tarkibiy qismlaridan biri ekan, uning maqsadi–maktabgacha ta’lim va xalq ta’limi tizimidagi tarbiyalanuvchilar, о ‘quvchilarning psixologik salomatligini ta’minlash, asosiy vazifasi – barcha yosh davrlaridagi tarbiyalanuvchi va о ‘quvchilarning psixik, psixofiziologik va shaxsiy rivojlanishiga yordam berish, k о ‘maklashish. Bunda har bir yosh davridagi bolaning imkoniyatlarini risoladagidek namoyon qilish uchun maqbul psixologik- pedagogik shart-sharoitlarni yaratishga alohida e’tibor qaratish zarur. Ta’lim tizimidagi psixologik xizmat t о ‘g‘risida mulohaza yuritganimizda, u mazkur tizimning bir qismi, unsuri ekanligini nazardan qochirmasligimiz lozim. Ta’lim tizimining boshqa xizmatlari (pedagogik, boshqaruv, ijtimoiy, tibbiy, huquqiy, ovqatlanish, gigiyena va h.k.) kabi psixologik xizmatning ham asosiy vazifasi yoshlarning ta’lim-tarbiyasi bilan bog‘liq muammolarni hal etishga y о ‘naltirilgandir. Umumta’lim maktablarida o’qitish sifatining samaradorligi undagi xizmatlar va tegishli mutaxassis majburiyatlarining qay darajada amalga oshirilayotganiga bog‘liq b о ‘ladi. Biroq bunda xizmatlarning har biri, shu jumladan psixologik xizmat ham ta’lim tizimining umumiy maqsadlaridan tashqari professional tayyorlangan mutaxassislar amalga oshiradigan о ‘z konkret maqsad, vazifalariga egadir. Ta’limda psixologik xizmatida bunday mutaxassislar pedagog- psixologlar hisoblanishadi . 19 bir qator tarmoqlari bilan ifodalanadi. Amaliy psixologiyaning o'ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki , psixolog mavhum vaziyat bilan emas, balki turli odamlar jalb qilingan aniq faoliyat bilan shug'ullanishi kerak. Amaliy psixologiyaning yana bir tushunchasi uni maxsus psixologik amaliyot sifatida talqin qilish bilan bog'liq. Psixologiya bu yerda amaliy faoliyatning mavjud sohalariga kirmaydi , balki psixologik xizmatning maxsus sohasini yaratadi, o'zining psixologik amaliyotini shakllantiradi. Mustaqil psixologik xizmatlarning paydo bo'lishi bilan haqiqiy psixologik amaliyot , psixologning ijtimoiy pozitsiyasi tubdan o'zgarib bormoqda. Endi u o'z kasbiy faoliyatining maqsadlari va qadriyatlarini o'zi shakllantiradi, yordam so'rab murojaat qilgan shaxsga kerakli ta'sir ko'rsatadi, o'zi o'z ishining natijalari uchun javobgardir. 34 keyinchalik unga tajriba yozuvlari bitiladi. Tajriba oddiy va murakkab g oyalardanʼ tarkib topadi. Bu g oyalar ʼ yo sezgilardan , yo ichki idrok (refleksiya)lardan hosil bo ladi. Ikkinchi holatda ong real narsalarga emas, balki o z xususiy mahsuliga ʼ ʼ yo naltirilib, o zi bilan o zi bo lib qoladi. Jon Lokkning refleksiya ta limoti ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ («refleks» tushunchasi bilan aralashtirib yubormaslik kerak) kishi psixologik dalillarni (fizika dalillaridan farqli o laroq) introspektiv tarzda bilib oladi, degan ʼ taxminga asoslangan edi. 3 Psixologik xizmatda tadqiqot va ta'sir o`tkazish ob'ekti maktabgacha yoshdagi bolalar,o`quvchilar,maxsus o`quv yurti va oliy maktab , kollej talabalari, o`qituvchilar, ota-onalar bo`lib hisoblanadi, ularni alohida yoki guruhiy shaklda tadqiq qilish mumkin. P sixologik xizmat uch asosiy bo`g`indan tuzilgan: 1)Aniq o`quv muassasasida ishlaydigan bolalar amaliy psixologi 2)Tuman xalq ta'limi qoshidagi tashhis markazi 3) Respublika kasb-hunarga yo`naltirish va psixologik-pedagogik tashhis markazi. Psixologik xizmat metodlari turli tuman bo`lishi mumkin a) xalq ta'limi va o`rta maxsus kasb-hunar ta'limi xodimlari, o`quvchilar, talabalar bilan ma'ruzalar turkumi, aholining psixologik madaniyatini o`stirish maqsadida trening mashg`ulotlari o`tkazish; b)ilmiy ommabop adabiyotlarni yaratish va ularni tarqatish v) ommaviy axborot vositalarida chiqishlar ; g) psixodiagnostik tadqiqotlar o`tkazish, metodikalar ishlab chiqish (test savol varaqasi, tajriba, kuzatish, suhbatvaboshqalar); d) psixologik maslahat berish ; e) psixologik konsiliumlar o`tkazish; 3 Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007 . 12 ta’limi tizimidagi tarbiyalanuvchilar, о ‘quvchilarning psixologik salomatligini ta’minlash, asosiy vazifasi–barcha yosh davrlaridagi tarbiyalanuvchi va о ‘quvchilarning psixik, psixofiziologik va shaxsiy rivojlanishiga yordam berish, k о ‘maklashish. Bunda har bir yosh davridagi bolaning imkoniyatlarini risoladagidek namoyon qilish uchun maqbul psixologik-pedagogik shart- sharoitlarni yaratishga alohida e’tibor qaratish zarur. Ta’lim tizimidagi psixologik xizmat t о ‘g‘risida mulohaza yuritganimizda, u mazkur tizimning bir qismi, unsuri ekanligini nazardan qochirmasligimiz lozim. Ta’lim tizimining boshqa xizmatlari (pedagogik, boshqaruv, ijtimoiy, tibbiy, huquqiy, ovqatlanish, gigiyena va h.k.) kabi psixologik xizmatning ham asosiy vazifasi yoshlarning ta’lim-tarbiyasi bilan bog‘liq muammolarni hal etishga y о ‘naltirilgandir. 4 Umumta’lim maktablarida o’qitish sifatining samaradorligi undagi xizmatlar va tegishli mutaxassis majburiyatlarining qay darajada amalga oshirilayotganiga bog‘liq b о ‘ladi. Biroq bunda xizmatlarning har biri, shu jumladan psixologik xizmat ham ta’lim tizimining umumiy maqsadlaridan tashqari professional tayyorlangan mutaxassislar amalga oshiradigan о ‘z konkret maqsad, vazifalariga egadir. Ta’limda psixologik xizmatida bunday mutaxassislar pedagog-psixologlar hisoblanishadi. Umumta’lim maktablarida o’qitish sifatini oshirishda psixolog va psixologik xizmatnin o’rni muhim ro’l o’ynaydi shunday ekan, O’quvchining rivojlanish darajasiga, uning imkoniyatlari, qobilyatlari, xarakter xususiyatlari, shaxsiy munosabat va istaklari mazmuniga bog’liq tarbiyaviy ta’sirlar tizimini aniqlashga imkon beruvchi yakka tartibdagi tarbiyaviy ish davom etadi, o’qitish sifatini oshirishda tarbiyaning umumiy metodlarini qo’llash xarakterlidir, ammo ularni ma’lum shaxsga nisbatdan tanlanishi va tizimi uni individual xususiyatlari va rivojlanish dasturiga bog’liq bo’ladi. Shu bilan bir qatorda talab, istiqbol, jamoa fikri o’zgalarning bahosi va o’zi-o’ziga baho, rag’bat va jazo kabi individual pedagogik ta’sir etuvchi metodlar ham qo’llaniladi. Bundan tashqari maktab 4 “Umumiy o’rta ta’lim maktablarida madaniy muhitni yaratishning pedagogik texnologiyalari: muammo va yechimlar” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani, 15-may 2023-yil 16 Amaliy nuqtai nazarni maktab psixologlari amalga oshiradilar. Ularning vazifasi bolalarning maktab ta'limiga tayyorligini aniqlash, o`quvchilarning o`qish faoliyatini osonlashtirish , o`quvchi shaxsini har tomonlama kamol toptirish, o`quvchilarning qobiliyat va moyilliklarini aniqlash , rivojlantirish, talabalar bilan hunarga , kasbga oid suhbat, maslahat ishlarini olib borish , turli xildagi "tarbiyasi qiyin" bolalar bilan ish olib borish kabi asosiy vazifani hal qilishdan iboratdir. Psixologik tashviqot ishlari teleko`rsatuv va radioda chiqish, yakkama-yakka maslahatlar tashkil etish , muloqot treninglari uyushtirishdan iboratdir.Psixologik xizmatning uchala vazifasi o`zaro chambarchas bog`liq, ularning birgalikda olib borilishi maqsadga muvofiq.Kollej, litseydagi psixologlar direktorga va boshqarmaga bo`ysunadi.Kollej, litsey direktorlariga psixologik xizmat haqidagi Nizomda ko`rsatilgan vazifalar bilan bog`liq bo`lmagan vazifalarni kollej psixologiga topshiriq tariqasida berishlariga ruxsat etilmaydi.Psixologik xizmatning eng yuqori darajasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi qoshidagi psixologik xizmatni tashkil etish va boshqarishning muvofiqlashtirilgan Respublika tashhis markazi tariqasida xizmat qiladi. Bu markazning psixologlar, pedagoglar va tibbiy xodimlardan iborat 3-5 kishilik doimiy ishlaydigan xodimlari bo`lishlari zarur. Psixologik xizmatning tuzilishini quyidagi tarzda tavsiya etish mumkin. Xalq ta'limi tizimida psixologik xizmat uch bosqichdan iboratdir: 1. Yuqori bosqich–psixologiya kafedralari tomonidan psixologik markazlarning buyurtmalariga binoan ilmiy-amaliy hujjatlar , ko`rsatmalar va metodikalar ishlab chiqariladi. 2. O`rta bosqich–psixologik markazlar tomonidan yangi diagnostik amaliyotga tatbiq qilib ko`riladi. 3. Quyi yoki ommaviylashgan darajada barcha amaliy psixologlar faoliyatini yo`lga qo`yadilar. 14 \ II-BOB. ZAMONAVIY TA’LIM-TARBIYADA PSIXOLOGIK XIZMATNING MOHIYATI 2.1§.. Zamonaviy sharoitda ta’lim jarayonining psixologik mohiyati, maqsad va vazifalari Ma’lumki, zamonaviy psixologik xizmatning bosh maqsadi ta’lim–tarbiya muhitidagi o’quvchilar hamda talabalarning individual imkoniyatlari o’rganish hamda o’quv faoliyatining intellektual, kognitiv, emotsional, motivasion jihatlarini ilmiy jihatdan tekshirishdan iboratdir. Bundan tashqari, ta’lim tarbiyadagi buzilishlarning psixologik sabablarini aniqlash, shaxsdagi xulq-atvor buzilishlarni yo’qotish hamda uni oldini olishning psixologik chora-tadbirlarini ishlab chiqish masalalarini ham maqsad qiladi. Qoidaga ko’ra, psixologik xizmat tashkil etish yosh va pedagogik psixologiya, psixodiagnostika, psixokorreksiya, psixologik maslahat sohasida umumpsixologik va maxsus psixologik bilimlar olgan mutaxassislar (psixolog) tomonidan amalga oshiriladi. Psixologik xizmatga jalb qilingan pedagoglar esa, bu mutaxassislikni olish uchun maxsus qayta tayyorgarlikdan o’tishlari lozim. Mohiyatan, psixologik xizmat bir necha bosqichli jarayon sanalib, unda psixologik maslahat, psixodiagnostika va psixokorreksiya kabi sohalar usullaridan samarali foydalaniladi. Quyida biz ta’lim har qanday ta’lim muhiti uchun qulay sanalgan psixologik xizmat va uning tarkibiy choratadbirlari haqida to’xtalib o’tamiz. I.G.Kolesnikovaga ko’ra, ta’lim muhitida psixologik konsultatsiya ishlarini olib borishda psixolog mutaxassis quyidagi ishlarni olib boradi: 1.Bolalar, o’qituvchilar, talabalar ta’lim va tarbiyasi bilan shug’ullanuvchi barcha shaxslarga, jumladan ma’muriyat, direktor, rektor, mudir, o’qituvchilar, 20 zamin yaratildi. Bu esa O‘zbekiston uchun xarakterli bo‘lgan psixologik xizmat rivojlantirilishining keyingi bosqichiga o‘tishni muqarrar qilib qo‘ydi. 1.2 § . Umumiy o’rta ta;lim maktablarida psixologik xizmatning oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalari Psixolog–ayni kunda jamiyat ehtiyojlarini qondirishda, yosh avlodning aqliy va ijodiy salohiyatini r о ‘yobga chiqarishda ijtimoiy jihatdan ahamiyatga ega b о ‘lgan yangi kasbiy faoliyat turlaridan hisoblanadi Fanni o ‘ qitishdan maqsad - talabalarda psixologik xizmat predmeti , psixologik xizmatning asosiy yo ‘ nalishlari , maktabdagi psixologik xizmat mahsuldorligining sharoitlari , bola taraqqiyoti uchun qulay psixologik iqlim yaratish , psixologning diagnostik , korreksion va maslahat berish ishiga doir bilim , ko ‘ nikma va malakalarni shakllantirishdir . Dolzarb yo ` nalish o ` quvchilar ta ' lim tarbiyasidagi qiyinchiliklar , ular xulq - atvoridagi , muloqotdagi va shaxsi shakllanishidagi buzilishlar bilan bog ` liq muammolarni hal qilishga qaratilgan . Psixologik xizmat fani shakllanishining nazariy - ilmiy metodologik asoslari umumiy psixologiya fani shakllanishi bilan bog ʼ liq uzoq tarixiy ildizlarga borib taqaladi . А lbatta , psixologik xizmat fani dastlabki psixologik tushunchalarning paydo bo ʼ lish va rivojlanish davrlari bilan bevosita bog ʼ liqdir . Shu nuqtai nazardan , psixologik xizmat fani haqidagi dastlabki mushohadalar eramizdan oldingi davr mutafakkirlari Fales (er.o.VII-VI asrlar), Аflotun (er.o.V-IV asrlar), Аnaksimon (er.o. V asr), Geraklit (er.o. VI-V asrlar), Demokrit (er.o. V-IV asrlar), Epikur (er.o.V-IV asrlar) Galen (er.o. II asr) kabilar nazarida o sha davr uchun muayyan ma noda ilmiylik kashfʼ ʼ etgan mulohazalarni alohida ta kidlash joiz. ʼ Qadimgi dunyoning bir muncha keyingi rivojlanish davrlarida ham tibbiyot , fiziologiya , fizika , mantiq kabi fanlar tizimidagi yangi kashfiyotlar inson psixologik holatini adekvat tushunish va tavsif etish bo ʼ yicha ilmiy yondashuvlarga asos solindi .А yni paytda frantsuz olimi R . Dekard (1596-1650) tomonidan individ xulq atvorining reflektorlik tabiatiga xos jihatlarning ilk bor kashf etilishi va uning keyinchalik rus olimlari I . S . Sechenov va I . P . Pavlovlar tomonidan o ʼ ziga xos ilmiy 10 Pedagogik psixologiyada qo'llanadigan metodlar ham psixologiya fanining tamoyillari va usullariga qo'yilgan talablarga rioya qilishi maqsadga muvofiqdir. 1. O'rganish lozim bo'lgan har bir jarayon, holat va xususiyatlarni bir- biriga bog'lab tekshirish lozim. Har bir o'rganiladigan psixik hodisalarni nevrofiziologik asoslardan yoki xotirani diqqatdan,idrokni tafakkurdan ajratib o'rganish yaramaydi. 2. Tekshirilayotgan psixik hodisalarni rivojlanish qonuniyatlarini bilmasdan turib uni har tomonlama o'rganish mumkin emas.Shuningdek,turli yoshsagi bolalarning psixik rivojlanish xususiyatlarinibilmasdan turib o'rganilayotgan yosh davrning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish va tavsifnoma berish mumkin emas. Tekshirish jarayonida kishining butun psixikasida,ongida aks etadigan jamiyatning moddiy nigizi undagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan birgalikda o'rganiladi. Ta'lim-tarbiya jarayonida psixik hodisalarning miqdor o'zgarishlarini sifat o'zgarishlarga o'tishi va bir sifat holatining ikkinchi sifat holatiga o'tishini kuzatib borish lozim .Masalan: o'quvchi psixikasining taraqqiy etishini o'rganib «ko'rib, bilim olish, tajribalar to'plash jarayonida o'quvchining bilish qobiliyatini, ya'ni xotira, tafakkur, fikr yuritishdagi sifat o'zgarishini bilib olsa bo'ladi. II-BOB XULOSASI Hozirgi zamon tarbiyasining umumiy maqsadi bolani yuksak ahloqli, ruhiy jihatdan boy, qalban ozod , erkin, burch va majburiyatni his qila oladigan shaxs sifatida shakllantira olishdir.Tarbiyaning umumiy maqsadi bilan bir qatorda maxsus ijtimoiy maqsadlari ham kelib chiqishi mumkin.Ular tarixning ma’lum davrida o‘zgaruvchan talablar bilan jamiyat taraqqiyotining dolzarb muammolarini bayon etishi va rivojlanishiga hissa qo‘shishi lozim.Ma’lum vaqtdan so‘ng jamiyat taraqqiyoti o‘zining ma’lum bir bosqichidan o‘tgandan keyin rivojlanish yana davom etadi va talablar ham o‘zgaradi.Tarbiyaning maqsad va vazifalaridan biri bu jamiyat taraqqiyotining zamonaviy rivojlanish bosqichlariga javob bera oladigan maxsus tashabbuskor bolalarni yetishtirish, shaxsni o‘z-o‘zini hurmat qiladigan va intiluvchan qilib tarbiyalashdan iboratdir. 31 bosqich dastlabki profilaktika deb ataladi. Bu bosqichda psixolog sog’ bolalar bilan ishlaydi yoki maktabdagi barcha o’quvchilarni qamrab oladi O'qitishda zamonaviy yondashuv asosida o'quvchilarda kognitiv kompetentsiyalarni shakllantirish muammosi bo'yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar, pedagogika sohasida yaratilgan metodik qo'llanmalar va tavsiyalar mazmuni bilan nazariy tanishib chiqish asosida amaliy tajribasinov ishlarini samarali, maqsadga muvofiq tashkil etish bo'yicha ishlab chiqilgan dastur doirasida olib borilganligi, tajriba-sinov maydonlarida pedagogik sharoitlar mavjudligi, sifat darajasini belgilovchi mezonlarning ishlab chiqilishi olingan natijalarning matematik-statistik tahlili bilan ta'minlanadi. Zamonaviy transakt tahlil–shaxs nazariyasini,kommunikatsiyalar nazariyasini, bolalar rivojlanish nazariyasini o`z ichiga oladi. Amaliyotda u alohida odamlar bilan ishlashdan tashqari er-xotin, oilalar va turli guruhlarni korrеktsiyalash tizimini tashkil etadi. 5 Maktab psixologi ish rejasini tuzishda quyidagi maqsadlarni belgilab olishi maqsadga muvofiq: a) boshlang’ich sinf o’quvchilarini maktabga moslashtirishdagi psixologik muammolar; b) maktabda o’qituvchi va psixologning hamkorligi; c) maktabda iqtidorli bolalar bilan ishlash; e) maktab psixologi ishlarni rasmiylashtirish, hujjatlar bilan ishlashda axborot texnologiyalarining o‘rni. Maktablarda psixologik xizmatni samarali tashkil etish uchun to‘siq bo‘layotgan omillar bor. Masalan, maktab fanlariga psixologiyaga oid fan kiritilmagan yoki psixolog uchun alohida soat ajratilmagan. Shuning uchun psixolog psixodiagnostik ishlarni amalga oshirishda, psixologik trening mashg‘ulotlarni o‘tishda qaysidir fan mashg‘ulotini buzishga majbur bo‘ladi. 5 Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar (2023 йил № 8) 206 Education and innovative research 2023 y. № 8 23 KIRISH. Kurs ishining dolzarbligi: Bugun davlatimiz tomonidan ilm-fan, ta’lim va tarbiya, madaniyatni rivojlantirish uchun qancha kuch, qancha mablag‘ kerak bo‘lsa, ayalmayapti. Qanday imkoniyat zarur bo‘lsa,yaratilmoqda. Bu bejizga emas. Prezidentimizning bir iborasi yodga keladi: “ Eng katta boylik–bu aql- zakovat va ilm, eng katta meros–bu yaxshi tarbiya, eng katta qashshoqlik–bu bilimsizlikdir”. Chindan ham, bugun biz ulug‘ niyatlar bilan poydevor qo‘yayotgan yangi Uyg‘onish davri mamlakatimizda mana shunday ulkan boylik yaratishga, xalqimizning hayotini farovon qilishga va kelgusi avlodlarga o‘zimizdan munosib meros qoldirishga xizmat qiladi. Ishonchimiz komil, o‘z tarixida ne-ne buyuk ishlarni sharaf bilan amalga oshirgan xalqimizning intellektual va ma’naviy salohiyati, kuch-qudrati va olijanob fazilatlariga tayanib, o‘z oldimizga qo‘ygan ulug‘ va ezgu maqsadlarimizga, albatta, erishamiz. Biz ustozni otaday ulug debʻ bilgan, doimo ardoqlagan ma rifatparvar xalqning vakillarimiz. Men ham ʼ o qituvchi, muallim deganda o zim uchun eng aziz va hurmatli bo lgan, ziyoli va ʻ ʻ ʻ zamonaviy, samimiy va mehribon insonlarni tasavvur qilaman. Chunki hammamizga ham shu muallim saboq va ta lim berib, mehribon ota-onalarimiz ʼ qatorida tarbiyalagan, – dedi davlat rahbari yig ilish avvalida. – Bugungi kunda ʻ O zbekistonning yangi taraqqiyot davri poydevorini yaratyapmiz. Bunda bizning ʻ eng yaqin ko makchilarimiz ustoz va murabbiylar, ilmiy va ijodkor ziyolilardir. ʻ O‘z hayotini dunyodagi eng ulug‘ va olijanob ishga–yangi avlod tarbiyasiga bag‘ishlagan, o‘z kasbiga sodiq va fidoyi o‘qituvchilar maqomi va obro‘sini oshirish, o‘qituvchilik kasbini e’zozlash, uning mehnatini qadrlash borasidagi ishlar kelgusida ham davlatimiz e’tibori markazida bo‘ladi . Yangilangan Konstitutsiyamizda o‘qituvchi maqomining mustahkamlab qo‘yilgani bunga muhim zamin bo‘lib xizmat qilishiga shubha yo‘q. 3 chiqarish masalasi O‘zbekiston psixologlari oldiga psixologik xizmat bilan bog‘liq quyidagi vazifalarni amalga oshirish mas’uliyatini yukladi: 1. Aholi o‘rtasida psixologik savodxonlikni oshirishga qaratilgan qator tadbirlarni belgilash va uni amalga oshirish. 2. Har bir shaxs imkoniyatini jamoadagi ijtimoiy-psixologik iqlimni O‘zbekistonda olib borilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va etnopsixologiya tamoyillarga moslashtirilgan eng ilg‘or testlar, usullar aosida o‘rganish, taxlil qilish va bu borada tegishli xulosalar chiqarish. 3. Xodimlarni tanlash va psixologik imkoniyatlari asosida turli sohalarga yo‘naltirishda ma’muriy tashkilotlarga ko‘maklashish, barcha bo‘g‘indagi rahbar xodimlarning mamlakatdagi ijtimoy-iqtisodiy taraqqiyot talabiga mos psixologik savoldxonligini oshirish maqsadida qisqa muddatli kurslarni tashkil etish. 4. Qator yo‘nalishdagi aholiga sotsial-psixologik xizmat ko‘rsatishni ta’minlash, xususan individual psixologik xizmat, ishlab chiqarish va mexna jamoalariga psixologik xizmat, oilaviy konsuldtatsiya, xalq ta’limi tizimidagi psixologik xizmat,ichki ishlar tizimida psixologik xizmat, sport va sog‘lomlashtirish tizimlaridagi psixologik xizmat, tibbiyot tizimidagi psixologik xizmat, transport tizimidagi psixologik xizmat. . Bugungi kunda xalq ta’limi tizimida psixologik xizmatning tatbiq etilishini 2 bosqich asosida talqin qilish mumkin. 1 bosqich–maktablarda bevosita psixologlar tomonidan psixologik xizmatning tashkil etilishi.O‘tgan asrning 80-yillaridanoq Toshkent shahrining talaygina maktablarida ish boshlangan va o‘sha paytlarning o‘zidayoq psixologik xizmatning qulay va shaxs kamoloti uchun nihoyatda ahamiyatli tomoni barchaga ma’qul va manzur bo‘lgan. Lekin psixologik xizmatni keng targ‘ib etish uchun maxsus rasmiy farmoyishning va amaliyotchi- psixologlarning nihoyatda taqchilligi yoppasiga barcha maktablarda xuddi shunday psixologik xizmatni tatbiq etish ishiga birmuncha to‘sqinlik qilib kelar edi. 90-yillarga kelib mustaqillik, erk, o‘zlikni anglash hislari namoyon bo‘lgan O‘zbekiston sharoitida inson va jamiyat kamolotini ko‘zlovchi barcha ijtimoiy sohalar singari psixologik xizmat tatbiqining keng quloch yoyishi uchun o‘ziga xos 9 maqsadi—shartsharoit va boshqa psixologik omillardan kelib chiqqan holda o'qitishning oqilona rivojlantiruvchi ta'sirini kuchaytirish. Pedagogik psixologiya 19-asrning 2yarmida vujudga kelgan. Eksperimental psixologiya tadqiqotchilari Pedagogik psixologiya rivojiga katta hissa qo'shganlar. Pedagogik psixologiyaning fan sifatida taraqqiy etishida o'sha davrda yuzaga kelgan psixologik yo'nalishlar ham turtki berdi.Bixevioristik (qarang Bixeviorizm) psixologiya yo'nalishi tarbiyachi va o'quvchiga tashqi muhitning ta'sirini Pedagogik psixologiya uchun asos qilib oladi. Pedagogik psixologiya umumiy va bolalar psixologiyasi, shuningdek, pedagogika bilan uz-viy bog'liq.Pedagogik psixologiya, asosan, ta'lim psixologiyasi va tarbiya psixologiyasiga bo'linadi. Ta'lim psixologiyasida o'quv jarayonida xotira,tafakkur,nutq,xayol,irodaning roli, shuningdek, o'quvchilarning individual xususiyatlari (temperament,harakteri,qiziqishlari),o'quv predmetlarining o'ziga xos'tomonlari, ta'lim jarayonini boshqarishning psixologik tamoyillari va boshqa o'rganiladi. Hozirgi zamon ta'lim psixologiyasida o'quvchilarga doimiy yangilanib turadigan axborotlarni mustaqil o'zlashtirish imko-niyatini beradigan, ilmiy-texnika yangiliklaridan orqada qolmaslikni ta'minlaydigan tafakkur sifatlarini o'rganish muhim masaladir .Tarbiya psixologiyasining asosiy vazifasi—maktabdagi tarbiyaviy ishlar jarayonida shaxsning shakllanishi masalasini ishlab chiqish. Unda shaxsning axloqiy sifatlarining shakllanishiga alohida ahamiyat beriladi. Pedagogik psixologiya tadqiqotlari o'quv materiali mazmunini tanlash, o'quv dasturlari, darsliklar tuzish, ta'limning har xil bosqichlarida o'qitish metodlari tizimini tashkil qilishda muhim ahamiyatga ega.Ta'lim-tarbiyaning shaxsni kamol toptirish ishiga bog'liqligi milliy g'oyani shakllantiruvchi, takomillashtiruvchi va uni ommaga yetkazuvchi kuchlarga bog'liqdir.Pedagogik psixologiya fani ham jahon fani taraqqiyoti hamda va uning takomillashib borish jarayonini, fanga kirib kelishi kutilgan yangiliklarni yanada aks ettiradi, albatta. Bu asosiy vazifa sifatida ilk bor 28 Sobiq Sovet Ittifoqida birinchi bo`lib Estoniyada 1975-yilda maktabda psixologik xizmat tashkil etildi (rahbari X.I.Liymets, Yu.L.Sierd bo`lib, tarbiyasi qiyin o`smirlar uchun maxsus maktablarda ish olib bordilar). Rossiyada 1982 yilda maktablarda psixolog shtati ochildi.Rossiyada I.V.Dubrovina psixologik xizmatning rivojlanishiga ulkan ulush qo`shgan, u ushbu mavzuda doktorlik dissertasiyasini yoqlagan va bir qancha asarlar muallifidir.1984 yilda Moskvada sobiq sovet ittifoqida psixologiya institutida "SSSRda psixologik xizmat muammolari bo`yicha I umumittifoq anjumani bo`lib o`tdi. Anjumanda maktabda psixologik xizmat sektsiyasi ham ish olib bordi. Mamlakatimizda psixologiya fanining rivojlanishi E.G‘.G‘oziev, M.Voxidov, M.G.Davletshin, V.M.Karimova, G‘.B.SHoumarov nomlari bilan bog‘liq. SH.Baratov ma’lumotlariga ko‘ra (1997) O‘zbekistonda psixologik xizmat tarkib topishining dastlabki ildizlari va intixosi asrimizning 30-yillaridagi pedalogiya fani va pedologik xizmat faoliyatlariga borib taqaladi.Toshkent Davlat universiteti xozirgi O‘zMU psixologiya kafedrasi xodimlari E.G‘oziev, Z.R.Dushabaev, V.Tokarevalar raxbarligida keng qamrovli ilmiy-amaliy va ijtimoiy psixologik tadqiqsotlar amalga oshirildi.Toshkent Davlat Pedagogika instituti xozirgi TDPU psixologiya kafedrasi mudiri, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi M.G.Davletshin rahbarligidagi olimlar guruhi olib borgan tadqiqotlar ham O‘zbekistonda psixologik bilimlar rivojiga juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Shuningdek G‘.B.SHoumarov, N.A.Sog‘inov, B.R.Qodirov, V.M.Karimova rahbarligida ham olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari psixologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Keyingi yillarda O‘zbekistonda ishlab chiqarish, tibbiyot va pedagogika sohasida psixologik xizmatni yo‘lga qo‘yish borasida bir qator tadbirlar amalga oshirildi. 2 Mamlakatimizdagi iqtisodiy-ijtimoiy islohotlarning samarali bo‘lishini ta’minlash, ishlab chiqarishda va ijtimoiy hayotning barcha bo‘g‘inlarida inson omilidan foydalanish, har bir ijtimoiy shaxs imkoniyatlarini to‘la-to‘kis yuzaga 2 Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. - T.: "A.Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi 2001. 8 Kuzatish, suhbat, psixodiagnostika natijalariga asoslanib, o’quvchi muammolarining kelib chiqishi haqida isbotlangan farazlarni keltirish zarur; 2. Har bir o’qituvchida o’quvchiga nisbatan ustanovkasini o’zgartirishga erishish zarur. Bu juda qiyin vazifa bo’lib, uni ehtiyotkorlik bilan hal qilish zarur, konsilium o’tkazguncha sekin-asta boshlash kerak.Ko’pincha o’qituvchi o’quvchiga nisbatan fikrini o’zgartirgisi kelmaydi.O’qituvchi bunda psixolog nima haqida gapirayotganini tushunmaganligi uchun emas, balki ongli ravishda o’z hayotini murakkablashtirgisi kelmaganligi uchun shunday qiladi; 3.Barcha o’qituvchilarning o’quvchi muammolarini, uning shaxsi mohiyatini jamoa bo’lib, tushunishlariga erishish. Faqat ana shu holda o’quvchi foydasiga o’zaro harakat qilishlariga ishonish mumkin.Shunday qilib, psixologik- pedagogik konsilium psixoprofilaktik ishning muhim bosqichi hisoblanadi. Yuqori darajada tayyorlangan konsilium-o’quvchilarning, o’qituvchilarning va butun jamoaning rivojlanishiga yordam beradi. Ta’lim muhitida psixologning profilaktik ishlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: kollej va lisey o’quvchilarining mazkur muhitga moslashishlariga oid. Kollej, lisey, gimnaziyalarga o’quvchilarni qabul qilishda ishtirok etish, o’qituvchilar bilan hamkorlikda o’quvchilar bilan individual ishlash dasturini ishlab chiqish. Lisey va kollejlarda bir sinfdan boshqa sinfga o’tkazishni psixologik jihatdan tekshirish, o’quvchilar, ota-onalar bilan hamkorlikda ta’limning yangi bosqichiga o’quvchining tayyorgarligini hisobga olgan holda yakkahol ishlash dasturini yaratish, shuning bilan birga ota-onalarga farzandlari bilimlaridagi uzilishlarni kamaytirish uchun maxsus uslubiy yo’l– yo’riq berish. Ta’lim va tarbiya, yashash sharoiti bilan bog’liq nevrotik holatlar, psixologik zo’riqishning oldini olish uchun bolalar bilan ishlash. Amaliyotchi psixologning diagnostik-korreksion ishi murakkab faoliyat turlaridan biri bo’lib, maxsus psixologik tayyorgarlikni talab qiladi. Bu jarayon birinchi bo’lib, tarbiyasi qiyin va normal bolalarni o’rganishga bag’ishlangan pedalogik tadqiqotlarda Tadqiqotchi T.I.Chirkova o’zining “Psixologik xizmat nazariyasi va amaliyoti” nomli o’quv qo’llanmasida, muammoli shaxslar bilan ishlashda qo’llaniladigan psixoprofilaktikaning uch bosqichini ajratib ko’rsatadi: Birinchi 22 15. N. Semago, M. Semago, Bolaning aqliy rivojlanishini baholash nazariyasi va amaliyoti. Maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshi. - Sankt-Peterburg: Nutq, 2010. 16. L.S. Vygotskiy, Inson taraqqiyoti psixologiyasi. - M .: Eksmo nashriyoti, 2005. 17. Vygotskiy L. S. O'smirning pedologiyasi. op. 6 jildda T. Bolalar psixologiyasi / D. B. Elkonin tahriri ostida. M.: PedagogiZAka 1984. 132-yillar. 18. Semenyuk L.M. Rivojlanish psixologiyasi bo'yicha o'quvchi: talabalar uchun darslik / Ed. DI. Feldshtein: 2-nashr, to'ldirilgan. - Moskva: Amaliy psixologiya instituti, 1996. 19. Ёшларга ижтимоий-психологик хизмат кўрсатиш маркRи 248- bet 20. Petrovskiy A. V., Yaroshevskiy M. G. "Psixologiya", Moskva, 2000 yil. 21. Elkonin D.B. Bolalik davrida aqliy rivojlanishni davriylashtirish muammosi haqida // Psixologiya savollari, 1971 yil 22. Repkina, G.V.O'quv faoliyatini shakllantirish darajasini baholash. Boshlang'ich sinf o'qituvchisiga yordam berish uchun / G. V. Repkina, E. V. Zaika. - Tomsk: Peleng, 1993. INTERNET SAYTLARI : 1. http://www.referat.ru 2. www.inter-pedagogika.ru 3. www.school.edu.ru 4. www.ziyouz.com 5. http://www.lex.uz : 6. http://www.expert.psychology.ru/ 7. http://www.ziyonet.uz/ 8. http://www.google.co.uz/ 9. http://www.google.ru/ 10. http://www.biotehnolog.ru/ 36 xususiyatlarini hisobga olib,bilim va tarbiya berish,ya'ni yagona pedagogik jarayonni ta'minlash, masalalari ham nazarda tutiladi; 12) pedagogik psixologiyaning eng asosiy vazifalaridan biri o'zlashtirishning sifat darajasini aniqlash usullarini ishlab chiqishdan iborat. Pedagogik psixologiyaning amaliy vazifasi esa yoshlarni o'zlashtirishning psixologik shart-sharoitlari, tarbiyaning psixologik masalalari, bolaga ta'lim- tarbiya berishda ularni yoshlik va individual xususiyatlarini hisobga olish, yoshlarda bilim, ko'nikma va malakalarini shakllanishi, mustaqil fikrlashga o'rgatish, ilmiy tushun-chalar hosil qilish, o'z ustida ishlash, o'z-o'zini tarbiyalash, yosh o'qituvchilarni psixologik faoliyatga mehr-muhabbatini shakllantirish psixologiya fanining yutuqlarini, psixologik bilimlarni keng jamoat-chilik e'tiboriga havola qilinishi, ota-onalar, tarbiyachi va o'qituv-chilarni bulardan bahramand qilishdan iboratdir. Amaliy vazifalar radio va teleko'rsatuvlarda, jurnallarda, ma'ruza va maxsus ko'rsatuvlar orqali chiqish, mahalla, maktab va ota - onalar bilan suhbatlashish orqali amalga oshiriladi. Biz shu narsaga erishishimiz kerakki, keng jamoatchilik bola ruhiy taraqqiyotiga doyir psixologik bilimlardan bahramand bo'lsin.Ana shundagina biz yoshlarga haqiqiy ta'lim-tarbiya bera olamiz va uni muvaffaqiyatli amalga oshiramiz.Pedagogik psixologiya o'z predmetining mazmuniga qarab umumiy psixologiyada amal qiladigan ko'pgina metodlardan foydalanadi.Chunki zarur bo'lgan dalillarni qidirish, ularni sodir bo'lish sabablarini aniqlash va isbotlash turli xil metodlar vositasida bajariladi. Qaysi metoddan foydalanishdan qa'ti nazar, bu metodlar faqat xususiy ilmiy tadqiqot ishlari uchungina emas, balki amaliy ta'limtarbiya maqsadlarida bolani chuqurroq o'rganishni tashkil qilish uchun muhimdir.Ta'lim-tarbiya ishlarini to'g'ri tashkil etish uchun pedagogik psixologiyada qo'llanadigan tadqiqot metodlari o'quvchilarning individual psixologik xususiyatlarini, tarbiyaviy ta'sir ko'rsatishda maqsadga muvofiq va eng samarali metodlarni tanlashga asos bo'ladigan o'quvchilar shaxsining o'ziga xosligini yaxshi bilish lozim. 30 qonuniy asoslarga ega bo'lmoqda va pedagogik psixologiya fani oldiga muhim nazariy vazifalarni hal qilish qo'yilmoqda: 1) pedagogik psixologiyaning muhim vazifalaridan biri ta'lim jarayonini yanada takomillashtirish, faollashtirishning psixologik asoslarini ishlab chiqish; 2) ta'lim - tarbiya jarayonida turli yoshdagi bolalarning aql-idrokiga, irodasiga, uni shaxs sifatida shakllantirishga ta'sir etuvchi omillarni o'rganish; 3) o'quvchilar shaxsni tarkib topishi jarayonini, bu jarayonning umumiy qonuniyatlarini va individual farqlarni, turli tarbiyaviy tadbirlarning o'quvchilarga ko'rsatadigan ta'sirini o'rganish; 4) ta'lim va tarbiya jarayoni bir-biriga bog'liqdir, bu jarayonda aqliy qobiliyatlarni, axloqiy sifatlarni, shaxsni hissiy va irodaviy sifatlarini shakllantirishning maksimal rivojlanishi shart-sharoitlarini aniqlash; 5) mustaqil bilim olish, materialni chuqur yoki yetkazishning psixologik masalalarini ishlab chiqish; 6) bilish faoliyatini o'zaro tashkil qila bilish shart-sharoitlarini aniqlash; 7) o'z-o'zini tarbiyalashning psixologik asoslarni aniqlash; 8) o'qituvchi shaxsni va o'qituvchi shaxsini xususiyatlarini, milliy o'qituvchining sifatlarini aniqlash; 9) pedagogik bilimlar, ko'nikma va malaka, qobiliyatlarning tarkib topishi hamda taraqqiyotining psixologik jarayonlarini aniqlash; 10) o'z-o'zini tarbiyalash, milliy g'urur va vatanparvarlik jarayoni uning psixologik muammolarini nazariy jihatdan asoslab berishdan iboratdir; 11) shuningdek jahon tajribalari bilan birga, milliy xususiyatlarimiz, undagi eng ilg'or tomonlar, muhimi, pedagogik tarbiyalanuvchilar, o'quvchilar, talabalar bilan imkoni boricha ko'proq muloqotda bo'lish, o'quvchi shaxsining barcha 29 \ XULOSA Hozirgi globallashuv sharoitida amaliy psixologiyaning shiddat bilan rivojlanishi jarayonida psixologik xizmat zamonaviy sifatli ta’lim tizimining ajralmas tarkibiy qismi sifatida namoyon b о ‘lmoqda.Umumta’lim maktablarida psixologik xizmatni rivojlantirish borasida mustaqillikdan s о ‘ng muayyan vazifalar bajarilgan b о ‘lsada, s о ‘nggi ikki-uch yilda soha taraqqiyoti uchun misli k о ‘rilmagan darajada ishlar amalga oshirildi, deyish mumkin.Maktablarda psixologik xizmat ta’lim sifatini oshirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillarini amaliyotga tatbiq etishda katta ahamiyat kasb etadigan y о ‘nalishlardan biri b о ‘lib, inson, shaxs salomatligini, tarbiyalanuvchi, maktab о ‘quvchilarning har tomonlama, komil inson sifatida rivojlanishini, ta’lim jarayonida shaxslararo munosabatlarning maqsadga muvofiqligini ta’minlashda muhim о ‘rin tutadi. Amaliy psixolog kasbining paydo bo'lishi inson va odamlar guruhlariga ilmiy asoslangan ta'sirning psixologik shakllarini amalga oshirish uchun ijtimoiy tartibning paydo bo'lishi bilan bog'liq.Amaliy psixologiyaning mustaqil tarmoqlarini aniqlashning zaruriy sharti sifatida psixoterapiya va psixologik maslahatning rivojlanishiga sabab bo'lgan tibbiyot,differentsial va ijtimoiy psixologiya kabi amaliy faoliyat sohalarini ko'rib chiqish mumkin. Buning nazariy asosi psixoanaliz , gestalt psixologiyasi, gumanistik , kognitiv psixologiya va boshqalar kabi psixologik maktablarda taqdim etilgan shaxs psixologiyasi edi. Boshqa tomondan, iqtisodiy manfaatlar , mehnat resurslarini ishlab chiqarishga optimal jalb qilish vazifalari, boshqaruv va ta'lim va boshqalar , shuningdek, o'sha davrga qadar mavjud bo'lgan psixodiagnostikada ma'lum an'analar va tajribalar paydo bo'lishiga olib keldi. amaliy psixologiyaning mustaqil tarmoqlari. Amaliy psixologiyani turli ijtimoiy sohalarni psixologik qo'llab-quvvatlash sifatida tushunish eng keng tarqalgan. Shunday qilib tushunilgan amaliy psixologiya-amaliy psixologiya-o'z nomini olgan sohaga muvofiq psixologiyaning 33 I BOB. UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB TIZIMIDA PSIXOLOGIK XIZMAT RIVOJLANISHI, PREDMETI VAZIFALARI, VA UNING STRUKTURASI. 1.1 §. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida psixologik xizmatning rivojlanish tarixi. Sо‘nggi yillar davomida barcha sohalarda bо‘lgani kabi ta’lim sifatini takomillashtirishga qaratilgan bir qator strategik islohotlar amalga oshirildi. Hozirgi globallashuv sharoitida amaliy psixologiyaning shiddat bilan rivojlanishi jarayonida psixologik xizmat zamonaviy sifatli ta’lim tizimining ajralmas tarkibiy qismi sifatida namoyon bо‘lmoqda. Umumta’lim maktablarida psixologik xizmatni rivojlantirish borasida mustaqillikdan sо‘ng muayyan vazifalar bajarilgan bо‘lsada, sо‘nggi ikki-uch yilda soha taraqqiyoti uchun misli kо‘rilmagan darajada ishlar amalga oshirildi, deyish mumkin. Maktablarda psixologik xizmat ta’lim sifatini oshirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillarini amaliyotga tatbiq etishda katta ahamiyat kasb etadigan yо‘nalishlardan biri bо‘lib,inson, shaxs salomatligini,tarbiyalanuvchi, maktab о‘quvchilarning har tomonlama, komil inson sifatida rivojlanishini, ta’lim jarayonida shaxslararo munosabatlarning maqsadga muvofiqligini ta’minlashda muhim о‘rin tutadi.Mamlakatimiz rahbarining tashabbusi va say-harakatlari natijasida nisbatan qisqa vaqt ichida ta’lim psixologik xizmatini amalga oshiruvchi mutaxassis–psixolog ommaviy va nufuzli kasblardan biriga aylanmoqda. Psixologik xizmat rivojlanishiga keladigan bo’lsak AQShda 1800 yillardan boshlab rivojlana boshladi. AQShning birinchi amaliyotchi psixologlari o`z-o`zini tarbiyalash muammosini o`rgangan eksperimental psixologlar edilar. Amerika maktablarida aqliy taraqqiyot koeffitsientini aniqlash keng tarqalib, keyinchalik "Gaydens" xizmatining rivojlanishiga olib keldi. 6 1.3 § . Ta'lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va strukturasi. Ayni vaqtda psixologlar maktabgacha, umumiy о ‘rta, о ‘rta maxsus va oliy ta’lim muassasalarida, turli, shu jumladan, reabilitatsiya, korreksiya, rivojlantiruvchi, bolalar, о ‘quvchilar va yoshlarga, aholining turli qatlamlari vakillariga tibbiy-psixologik-pedagogik k о ‘mak berish y о ‘nalishidagi markazlarda faoliyat yuritmoqdalar.Dastlab,ta’limda psixologik xizmat tushunchasini oydinlashtirib olish zarur. Bu borada bir qator ta’riflar mavjudligiga qaramay, barcha olim va mutaxassislar tomonidan yagona, bir xil e’tirof etilgan ta’rif mavjud emasligini ta’kidlamoqchimiz. Bu esa о ‘ziga xos tarixga ega b о ‘lishiga qaramay, ta’limdagi psixologik xizmat psixologiya fanining rivojlanib kelayotgan murakkab amaliy soha, tarmog‘idan biri ekanligidan dalolat beradi. Ta’limda psixologik xizmati–mamlakat ta’lim tizimining ajralmas tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.Bola, о ‘quvchi shaxsini rivojlantirishga nisbatan yondashuv ta’lim psixologik xizmatining maktabgacha va xalq ta’limi tizimiga tegishli quyidagi y о ‘nalishlarini belgilab beradi:Har bir yoshdagi bola bilan uning imkoniyatlari, salohiyatini r о ‘yobga chiqarish borasida ishlarni amalga oshirish; bolaning о ‘ziga xos, individual xususiyatlari–qiziqishlari,qobiliyati,ijodiy moyilligi va intilishlari, his-tuyg‘usi, munosabatlari, hayotiy rejalari va hokazolarni rivojlantirish; bola, о ‘quvchi maqsadga muvofiq rivojlanishi uchun (bog‘cha, internat, maktabda) qulay psixologik muhit, iqlimni yaratish, bunda bir tomondan bolaning о ‘z tengdoshlari va yoshi kattalar bilan samarali muloqotini ta’minlash, ikkinchi tomondan bolaning ontogenez (hayoti davomi)dagi rivojlanish bosqichlarida uning uchun ahamiyatga ega faoliyat turlaridagi shaxsiy muvaffaqiyatga erishish vaziyatlarini namoyon qilib borish; nafaqat bolalar, balki ularning ota-onasi,tarbiyachilari va о ‘qituvchilarini ham о ‘z vaqtida psixologik q о ‘llab-quvvatlash va ularga psixologik yordam k о ‘rsatish. Ta’kidlanganidek, ta’lim psixologik xizmati–davlat ta’lim tizimining muhim tarkibiy qismlaridan biri ekan, uning maqsadi–maktabgacha ta’lim va xalq 15 insonning ichki va tashqi ozodlikka intilishidir , bunda boshqa shaxsning ijtimoiy kelib chiqishi, millati, diniy va siyosiy qarashlari, sinfiy munosabatlari va boshqa xususiyatlaridan qat’iy nazar, uning xuquqlari albatta to‘la to‘kis tan olinishi lozimdir.Majburiyat yoki javobgarlikni his qilish–erkinlikning qaramaqarshi jihati bo‘lib, bu shaxsning manfaatlariga xizmat qiladi.Majburiyatsiz erkinlik–bu o‘zboshimchalik, palapartishlik hisoblanadi. Erkinliksiz majburiyat esa – bu qullikdir. Unisi yoki bunisi o‘zaro birbirini to‘ldirganda yoki bog‘langanda mustaqillik mavjud bo‘lishi mumkin. Majburiyatni yana boshqacha talqin qilinsa , insonning o‘z ixtiyori bilan jamiyat hayoti va boshqa insonlar taqdiri uchun javobgarlikni o‘z ustiga olishi tushuniladi. Hozirgi zamon tarbiyasining umumiy maqsadi bolani yuksak ahloqli, ruhiy jihatdan boy, qalban ozod , erkin, burch va majburiyatni his qila oladigan shaxs sifatida shakllantira olishdir. Tarbiyaning umumiy maqsadi bilan bir qatorda maxsus ijtimoiy maqsadlari ham kelib chiqishi mumkin. Ular tarixning ma’lum davrida o‘zgaruvchan talablar bilan jamiyat taraqqiyotining dolzarb muammolarini bayon etishi va rivojlanishiga hissa qo‘shishi lozim. Ma’lum vaqtdan so‘ng jamiyat taraqqiyoti o‘zining ma’lum bir bosqichidan o‘tgandan keyin rivojlanish yana davom etadi va talablar ham o‘zgaradi. Tarbiyaning maqsad va vazifalaridan biri bu jamiyat taraqqiyotining zamonaviy rivojlanish bosqichlariga javob bera oladigan maxsus tashabbuskor bolalarni yetishtirish, shaxsni o‘z-o‘zini hurmat qiladigan va intiluvchan qilib tarbiyalashdan iboratdir. Yuksak tafakkur namoyondalarining, xususan faylasuflarning risolalarida hamda badiiy adabiyotning yirik vakillari asarlarida ijtimoiy-siyosiy va axloqiy ta’limotlarga, ayniqsa, keng o‘rin berilgan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, o‘tmishda axloqshunoslik sohasida ijod qilib , shu fan taraqqiyotiga salmoqli hissa qo‘shgan mutafakkirlarimiz talaygina.Pedagogik psixologiya-ta'lim va tarbiya muammolarini tadqiq qiladigan psixologiya sohasi.U shaxsning maqsadga muvofiq rivojlanishini, bilish faoliyatining va insonda ijtimoiy ijobiy sifatlarni tarbiyalashning psixologik muammolarini o'rganadi.Pedagogik psixologiyaning 27 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI KURS ISHI MAVZU: UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB TIZIMIDA PSIXOLOGIK XIZMAT SHAKLLANISH TARIXI. . 1 murabbiylar, ota-onalar, ijtimoiy va jamoatchilik tashkilotlari, xodimlariga aniq, ilmiy asoslangan maslahatlar berish; 2.Ta’lim, taraqqiyot, tarbiya, kasb tanlash va turmush qurish, o’zaro munosabat, muomala va muloqot sirlari, tengdoshlar va voyaga etmaganlar munosabati, masalan, dunyoqarash, qobiliyat, iqtidor muammolari yuzasidan individual, guruhiy, jamoaviy tarzda maslahatlar uyushtirish; 3.Ma’muriyatga, bolalar, o’quvchilar, talabalarga (yotoqxonada, klublarda, kutubxonalarda) qiziqtiruvchi masalalar bo’yicha bolalar, o’quvchilar, talabalarning psixik o’sishi xususiyatlariga oid ma’lumot berishi,o’g’il va qizlarni asrab olish, onalik va otalikdan mahrum qilish, tashkilotlarni g’amxo’rlik va vasiylik to’g’risidagi qabul qilgan qarorga munosabati, shaxs taqdirini hal qilishda qatnashishi va maslahatli fikr berishi lozim; 4. Ota onalarga bolaning psixik rivojlanishi xususiyatlarini shaxs sifatida shakllanishi, o’zaro munosabat maqomlari, bunda farzandlarning yoshi, jinsi, individual-tipologik xususiyatlari muammosi bo’yicha ilmiy-amaliy maslahatlar beradi;Maslahat berish–psixologik xizmatning asosiy yo’nalishlaridan biridir. Lekin psixologik maslahat o’zi nimaligi haqida yagona tushuncha yo’q. Kollejlardagi yoki akademik liseylardagi psixolog ishi bir-biridan tubdan farq qiladi. Psixolog aniq o’quv muassasasidagi o’qituvchilar va o’quvchilar orasidagi munosabatning ijobiy va salbiy tomonlarining, rivojlanadigan ijtimoiy muhitning ichida bo’ladi.Maslahat berishning asosiy ahamiyati ana shunda;-Psixolog o’quvchilar va talabalarning psixologik xususiyatlari, ularning qiziqishi, mayli, ilk iqtidori kabilarni o’rganadi, mutaxassis va yetuk shaxs sifatida shakllanishiga yordam ko’rsatadi; Maktabgacha yoshdagi bolalar, o’quvchilar, hunar bilim yurti tinglovchilari yangi tipdagi maktab, oliy o’quv yurti talabalarida uchraydigan o’quv malakalari va ko’nikmalarini egallashdagi nuqsonlar xulq-atvordagi kamchiliklar, intellektual taraqqiyot va shaxs fazilatlaridagi buzilishlarni diagnostika qiladi; 1. Pedagogik jamoa o’quvchi psixik va shaxsiy xarakteristikalarini turli tomondan ko’rsatish, bunda albatta ijobiy kuchli tomonlarni ta’kidlash joiz. 21 2.2 § . . Zamonaviy ta’lim tizmida psixologik xizmatning nazariy va amaliy va muammolari Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida ham davr talabiga munosib bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalash muammosi hamisha dolzarb ahamiyatga molik bo‘lib kelgan.Tarbiya tarbiyachi tomonidan tarbiyalanuvchida barqaror axloqiy hislat va xulqiy fazilatlarni tarkib toptirish , shakllantirish maqsadida tarbiyalanuvchining ongiga aniq maqsad yo‘lida zamonaviy sharoitda ta’lim ta’sir etish jarayonidir. Tarbiya–bolaning ijtimoiy muhitda o‘z o‘rnini topishni o‘rganishi hamda insonning hayotiy ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishidir. Ta’lim jarayonining markazida shaxsning bilish va anglash jarayoni, uning qobiliyati , ilm o‘rganishi yotsa, undan farqli o‘laroq tarbiya insonni shaxs sifatida shakllanishiga, uning dunyoqarashi va jamiyatga munosabatiga qaratiladi.Tarbiya - bu alohida jarayon emas , balki o‘qitishning bir tomoni bo‘lib, u bilan umumiy va farqli tomonlarga egadir.Bilim berish va tarbiyaga, asosan, insonning ijtimoiy ko‘nikma olish mexanizmining o‘ziga xos jihatlarini kiritish mumkin. Tarbiya jarayonida shaxsning sifat va xossasi , ijtimoiy xulq-atvori va shakllari nazarda tutilsa, o‘qitishda bilim, ko‘nikma va malakalar inobatga olinadi. Tarbiya jarayonining ilmiy asoslari bilan , psixologiyadan tashqari falsafa, sotsiologiya va pedagogika fanlari shug‘ullanadi. Holbuki, psixologiya fanisiz tarbiyaning asosiy muammolari hal qilinib bo‘lmagan holda to‘g‘ri qo‘yilishi ham mumkin emas , chunki ularni anglash negizida shaxs psixologiyasi, insoniy munosabatlar , har xil ijtimoiy jamoalar psixologiyasini bilish yotadi. Barcha uchun umumiy bo‘lgan yoki bolalarga individual tavsiyalar berishda umumiy psixologiya va yosh davrlar psixologiyasiga tayaniladi.Tarbiya uning maqsadlarini aniqlashdan boshlanadi. Tarbiyaning bosh vazifasi - jamiyat hayotida zarur bo‘lgan kerakli sifatlarni o‘zidamu jassamlashtirgan shaxsni shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Tarbiya jarayonida doimiy va o‘zgarmas maqsad qo‘yilmaydi, chunki o‘zgarmas 25 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………….. 3 I BOB. UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB TIZIMIDA PSIXOLOGIK XIZMAT RIVOJLANISHI, PREDMETI VAZIFALARI, VA UNING STRUKTURASI ……………………………………… ………………………. 1.1 § . Umumiy o’rta ta’lim maktablarida psixologik xizmatning rivojlanish tarixi…… ……… ………………………………………………………………. 6 1.2§. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida psixologik xizmatning oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalari…………………………………………………………… 10 1.3§ . Ta'lim sohasida psixologik xizmatni tashkil etishning tamoyillari va strukturasi……………………………………………………………………… 14 II BOB. ZAMONAVIY TA’LIM - TARBIYADA PSIXOLOGIK XIZMATNING MOHIYATI ………………………………………………... 2.1§. Zamonaviy sharoitda ta’lim jarayonining psixologik mohiyati, maqsad va vazifalari ………………………………………………………………………. 20 2.2 § . Zamonaviy ta’lim tizmida psixologik xizmatning nazariy va amaliy va muammolari …………………………………………………………………… 24 Xulosa ……………………………………………………………………….… 33 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………..…. 3 5 2 psixolog va maktab shifokori bilan xamkorlikda o’quvchining tibbiy varaqasi bilan xam tanishib chiqishi kerak bo’ladi. Agar bola sog’lom rivojlangan bo’lsa-yu, maktab va oila tarbiyasiga bo’ysinmasa, Bunday vaziyatlarda psixolog yordamga kelishi va avvalo o’quvchi bilan suhbatlashib, nima uchun uning xulqida bunday o’zgarishning yuzaga kelganligi, ko’cha ta’siriga berilishi, salbiy norasmiy guruxlarga a’zo bo’lib qolishi, dasrni sababsiz qoldirishi, past o’zlashtirishi, jamoa ishlarida qatnashasligi sabablarini aniqlaydi.O’quvchilardagi psixologik xususiyatlar, rivojlanishida o’ziga xos tomonlar, ular o’rtasida salbiy odatlarni oldini olish va boshqa masalalar doirasida umumta’lim maktab amalyotchi psixologlari tamomidan bir qator tadbirlar, ya’ni psixotrening va psixokerrekison ishlar olib boriladi O`zbekistonda psixologik xizmatning bugungi holati va o`ziga xos istiqbollariga baho berishda ma'lum nazariy hamda metodologik manba sifatida xizmat qiladi. Binobarin, chet el ilg`or psixologiyasida psixologik xizmat metodologiyasi uchun muhim o`rin tutuvchi quyidagi yo`nalishlarga asos solindi: 1) Ch.Spirmen tomonidan "ikki omil" nazariyasi yaratildi. Bu nazariyaga muvofiq insonning har bir faoliyatida barcha faoliyatlar uchun umumiy bo`lgan (1-omil) va aynan mazkur faoliyatga mos bo`lgan (2-omil) barcha xususiyatlar o`zaro bog`liqlikda tadqiq qilinadi. Tadqiqotchi ushbu omillarning inson va faoliyat uyg`unligini ta'minlash uchun zarur bo`lgan psixologik mohiyati va mazmunini ochib beradi. 2) L.Terstoun, Dj.Gilford tomonidan yaratilgan "Multifaktor" nazariyasiga binoan birlamchi aqliy qobiliyatlar (idrok tezligi, xotira asso t sia t siyalari va hokazo) ning har bir individdagi tarkib topganlik ko`lami tadqiq qilindi va shu asosda har bir shaxs faoliyatiga alohida yondashuvni taqozo etuvchi psixologik xizmatning metodologik tamoyillari ishlab chiqildi. Umuman, psixologiyada individual farqlanishning 56 xil yo`nalishidagi tipi ma'lum va mashhur. Masalan, ob'ektiv va sub'ektiv tip (dastavval, A.Bine tajribalarida qayd etilgan) fikrlovchi faol tip (A.M.Djordantu bo`yicha), ra t sionalistlar va empiriklar (U.Djems tadqiqotlari 17 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev SH.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” T. “O’zbekiston” 488 b. 2017-y 2. 1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida /Rasmiy nashr/ O'zbekiston Respublikasini Adliya vazirligi. - T.: Adolat, 2018. 3. Mirashirova N. Maktabgacha tarbiya muassasalarida psixologik xizmat. - T.:TDPU, 2003. 4. “Umumiy o’rta ta’lim maktablarida madaniy muhitni yaratishning pedagogik texnologiyalari: muammo va yechimlar” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani, 15-may 2023-yil 5. M.Toxtaxodjayevaning umumiy tahriri ostida. Pedagogika. Darslik. T.: O'zbekiston faylasuflari Milliy jamiyati, 2010. 6. Hoshimov K., Nishonova S. Pedagogika tarixi. Darslik. - T.: "A.Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi 2001. 7. Barotov Sh.R. Ta'limda psixologik xizmat. – Buxoro, 2007. 8. Ta’lim va innovatsion tadqiqotlar (2023 йил № 8) 206 Education and innovative research 2023 y. № 8 9. Nishanova Z.T. Psixologik xizmat. -T.: TDPU, 2006. - 162 b. 10. (Metodika manbasi: Nemov R.S.Psixologiya: Ucheb.dlya 11. VLADOS, 1999. – Kn. Z. Psixodiagnostika. Vvedenie v nauchnoe 12. psixologicheskoe issledovanie s elementami matematicheskoy statistiki. 13. E.G’oziyev, K.Mamedov Kasb psixologiyasi.-T :O’zMU, 2003 14. V.S. Muxina, Rivojlanish psixologiyasi. - 4-nashr, - M.: Akademiya, 1999. 35 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi «O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida»gi Farmoni bilan Harakatlar strategiyasini «Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili»da amalga oshirishga oid Davlat dasturining «Ijtimoiy sohani rivojlantirish» deb nomlangan 4-yo'nalishida maktabgacha ta'lim muassasalarining qulayligini ta'minlash, umumiy o'rta, o'rta maxsus va oliy ta'lim sifatini yaxshilash hamda ularni rivojlantirish chora-tadbirlari haqida batafsil yoritiladi 1 . Mazkur yo'nalishda ta'lim-tarbiya va ilm-fan sohasini rivojlantirishga, har tomonlama barkamol, ma'nan yetuk, va shu bilan bir qatorda, yuqori malakali mutaxassislarni tarbiyalashga alohida e'tibor beriladi. Bu esa yoshlarga oid davlat siyosatini butun choralar bilan takomillashtirishni taqozo etadi. Hujjatda ta'lim muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, yangi ta'lim muassasalarini qurish, ta'mirlash va kapital ta'mirlash barobarida, zamonaviy o'quv va laboratoriya jihozlari, kompyuter texnikasi va o'quv-metodik qo'llanmalar bilan ta'minlash nazarda tutilgan. Ahamiyatga molik jihati shundaki, mazkur hujjat o'z ichiga ta'lim tizimini bog'chadan to oliy ta'lim muassasasigacha takomillashtirish, sifat va samaradorligini oshirish bo'yicha qator dolzarb maqsad-vazifalarni qamrab olgan. Shaxs va uning faoliyatini har tomonlama rivojlantirish muammosiga psixologiyaning amaliy tatbiqiy yo`nalishlari asosida yondashish zarurligi haqida ko`pgina olimlar o`z fikrmulohazalarini bildirganlar va bildirib kelmoqdalar. Darslikda psixologik xizmat predmeti, maqsadi, vazifalari, ob'ekti, yonalishlari, uning fan sifatida rivojlanish tarixi, chet ellardagi va respublikamizdagi holati bayon etilgan. Shu bilan birga amaliyotchi psixolog tayanadigan asosiy hujjat psixologik xizmat haqida Nizom, unga kiritilgan ozgartirishlar, amaliyotchi psixologning burch va majburiyatlari, uning asosiy faoliyat turlari aks ettirilgan. Shuningdek, unda psixolog faoliyatining asosiy shakllaridan–korreksion va maslahat berish ishlarining tamoyillari, korreksion dasturlarga qoyiladigan talablar, 1 Mirziyoyev SH.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” T. “O’zbekiston” 488 b. 2017-y 4 37 j) ta'lim va tarbiya beruvchi dasturlardan foydalanib psixodrama, psixokorreksion treninglarni amalga oshirish; z) psixologik tadqiqot ob'ektining psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o`quv dasturi, o`quv tarbiya rejalarini tahlil qilish va hokazolar. Hozirgi bosqichda psixologik xizmat faoliyatining 2 yo`nalishi: dolzarb va kelajak yo`nalishlari mavjud. Dolzarb yo`nalish o`quvchilar ta'lim tarbiyasidagi qiyinchiliklar , ular xulq- atvoridagi, muloqotdagi va shaxsi shakllanishidagi buzilishlar bilan bog`liq muammolarni hal qilishga qaratilgan. Kelajak yo`nalishi har bir bola individualligini rivojlantirishga, jamiyatda yaratuvchanlik hayotiga psixologik tayyorlikni shakllantirishga qaratilgan.Psixolog pedagogik jamoa faoliyatiga har bir o`quvchi shaxsi garmonik rivojlanish imkoniyatlari haqida asosiy psixologik g`oyani olib kiradi.Ikki yo`nalish ham bir- biri bilan bog`liq. Psixologik xizmatni uch nuqtai nazardan qarab chiqish mumkin: ilmiy nuqtai nazar , tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazar. Ilmiy nuqtai nazar, tashviqot nuqtai nazar va amaliy nuqtai nazarlarning birligi psixologik xizmat predmetini tashkil etadi . Ilmiy nuqtai nazar –psixologik xizmatning metodologik muammolarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Bu yo`nalish ijrochilarining asosiy funksiyasi maktab psixologik xizmatida ishning psixodiagnostik, psixokorreksion va rivojlantiruvchi metodlarini ishlab chiqish va nazariy asoslashga bag`ishlangan ilmiy tadqiqotlarni o`tkazishdan iborat. Tashviqot nuqtai nazari xalq ta'limi xodimlarining psixologik bilimlardan foydalanishini nazarda tutadi. Bu yo`nalishda asosiy harakatlantiruvchi shaxslar bo`lib pedagoglar, metodistlar va didaktlar maydonga chiqadi. 13 maqsad har qanday jamiyatga ham mos bo‘lavermaydi. Jamiyat tuzilishi va ijtimoiy munosabatlar o‘zgarishi bilan tarbiya maqsadi o‘zgaradi. Tarbiya turli xil davrlarda va turli xil jamiyatlarda o‘zgarmas jarayon bo‘lib qolmaydi. Tarbiyaning maqsadlari, mazmuni, shakl va metodlari har bir tarixiy davrda o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Inson shaxsini shakllantirish bo‘yicha har bir ijtimoiy tuzum yo‘nalishiga mos ravishda talablar qo‘yiladi. Tarbiyaning barcha tarixiy davrlar uchun xos bo‘lgan ba’zi bir umumiy belgilari ham mavjud. Pedagogik g‘oyalar va Zamonaviy sharoitda ta’lim ishni rivojlantirishda muayyan darajadagi aloqa va ma’lum bir davomiylik mavjud. Jumladan, asrlar davomida dars maktabda o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etishning asosiy shakli bo‘lib keldi va shunday bo‘lib qolmoqda. Qator o‘quv predmetlari mazmuni ma’lum darajada saqlanib qolayapti. Ayni chog‘da tarbiyada va ta’lim berishda g‘oyaviy jihatdan betaraf qoladigan jihatlar borligini ham unutmaslik lozim. Tarbiya va ta’limning tashkiliy shakllarini aniq to‘ldirish, maktab ishining u yoki bu masalalarini izohlashda turli davrlarda turlicha yondashuvlar mavjud bo‘lgan.Agar jamiyat o‘z taraqqiyot davrida ma’lum bir rivojlanishga , madaniyatga va ma’naviyatga erishgan bo‘lsa va uni saqlab qolishni hamda yuksaltirishni istasa, uning tarixida turli xil o‘zgarishlar ro‘y berishidan qat’iy nazar, u o‘tmishdan beri saqlanib kelayotgan eng yaxshi an’ana va qadriyatlarini qabul qilishi, davom ettirishi lozim bo‘ladi. Umuminsoniy qadriyatlar va madaniy boyliklar tarixiy va hududiy chegara va hududiy chegara bilmaydigan boyliklar qatoriga kiradi. Birinchi navbatda xuddi o‘shalar ijtimoiy tarixning barcha bosqichlarida tarbiya maqsadlarini ifodalaydi.Bu maqsadlar yaxshilik va yomonlik , to‘g‘rilik va tartiblilik, insoniylik va tabiatga bo‘lgan muhabbat tushunchalari bilan bog‘liqdir.Bu yana ruhiyat, erkinlik ,shaxsning o‘zi va atrofida ro‘y berayotgan voqealarga javobgarlikni his qilishi, kamtarlik,insoniylik ko‘rinishlarida namoyon bo‘ladi.Ruhiyat yuqori ahloqiy tafakkurning bir daqiqalik mayl va ehtiyojlardan yuqori qo‘yilishini bildiradi. O‘sib kelayotgan va rivojlanayotgan shaxsda bu doimiy ravishda ahloqiy barkamollikka intilishda namoyon bo‘ladi.Erkinlik bu 26 Yuqorida keltirilgan muammolarni umumiy xusususiylikka o’tib nazar tashlasak vaziyat yanada oydinlashadi: Psixologik diagnostikani samarali amalga oshirishga to’sqinlik qiluvchi quyidagi omillar mavjud: a) psixologik diagnostika uchun metodika va testlar bankini ma’naviy eskirganligi; b) psixologik diagnostika uchun ko’p vaqt talab etilishi; c) topshiriq qismlarini o’quvchilar uchun zerikarligi; d) amaliyotchi psixologning amaliy tajribasi kamligi yoki yo’qligi va hokazolar. Psixologik korreksion faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ham bir qancha sabablar bor:-korreksion dastur ko’p vaqtni talab etishi;-natijalarni yaqqol ifodalanmasligi-korreksion ishga o’quvchilarni salbiy munosabatda bo’lishi;-milliy va etnik xususiyatlar;-maktab dars jadvalida alohida vaqt ajratilmaganligi va boshqalar. Bugungi jadallashgan davrda davrda o‘quvchi- yoshlarni ruhiy salomatligini asrash har qachonidan muhimroqdir. Ta’lim muassasasidan psixologik diagnostika va psixologik korreksiyon faoliyatni yaxshilash quyidagilarni tavsiya qilamiz: 1. Diagnostik maqsadda o tkaziladigan metodikalarning kompyuter vaʻ axborot texnologiylariga o’tkazish va yangi avlodini ishlab chiqarish lozim. 2. Ularni o‘tkazish va natijalarini tahlil qilishda etnik xususiyatlarini, milliy mentalitetni hisobga kerak. 3. Bilish jarayonlarini tekshirishda ayni paytni hamda tashqi omillarni hisobga olish zarur. 4. Respublika miqyosida rasmiy tasdiqlangan metodikalar bankini yaratish maqsadga muvofiq. 5. Korreksion mashg‘ulotlarni ham milliylikka moslashtirish zarur. Chunki ko‘p trening-mashg‘ulotlar o g il-qiz aralash ishtirok etishini taqazo qiladi. ʻ ʻ Bunda ko‘pincha o‘quvchi qizlar tortinadi va qatnashmaydi. Bundan tashqari psixolog uchun korreksion mashg’ulotlar uchun alohida xona ajratilishi juda ham ijobiy natijalar beradi. 24

UMUMIY O’RTA TA’LIM MAKTAB TIZIMIDA PSIXOLOGIK XIZMAT SHAKLLANISH TARIXI.

Купить