Uzluksiz ishlovchi gaz lazerlarini o’rganish - Fizika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Iyun 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Fizika

Uzluksiz ishlovchi gaz lazerlarini o’rganish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
FIZIKA - MATEMATIKA FAKULTETI
FIZIKA KAFEDRASI
5140200-fizika yо‘nalishi 2-kurs 016 -4 4 guruh talabasi

Optika fanidan
Uzluksiz ishlovchi gaz laze r larini o’rganish
mavzusida yozgan
KURS ISHI

Topshirdi:
Rahbar: ________ _______________
(Imzo) (FIO)
Qabul qildi:_______________________
1

Uzluksiz ishlovchi gaz lazer lar ini o’rgan ish
Reja
Kirish……………………… …………. ………………………………………..
1. Optik kvant generatori . …………………………….……………….. ...……..
2. Uzluksiz ishlovchi gaz lazerining tuzilishi…… …………….. ……............…..
3. Gaz lazerining amalda ishlatilishi.............…… ……………. ……..............….
Xulosa ………………………………..………… ……………. ………………….
Adabiyotlar……………………………… ………… …………………………
2

Kirish
XX asrning 60 yillari boshida boshqa tipdagi yorug’lik manbalari yaratilgan
bo’lib, ular optik kvant generatorlari (OKG) yoki lazerlar deb ataladi. Kogerent
bo’lmagan manbalardagiga qarama-qarshi ravishda kvant generatorning bir-biridan
mikroskopik masofalarda bo’lgan qismlaridan chiqayotgan elektromagnitik
to’lqinlar o’zaro kogerent bo’ladi. Bu jihatdan kvant generatorlari kogerent radio
to’lqinlari manbalariga o’xshash bo’ladi.
Lazerlarning yaratilish tarixi optika, termodinamika, radiofizika
fanlarining rivojlanish natijasidir. Biz bilamizki, lazer uchta asosiy g‘oyaga
asoslanib yaratilgan.
1-g‘oya. Majburiy nurlanish (Eynshten, optika)
2-g‘oy a . Notermodinamik muvozanatdagi holat tushunchasi (Fabrikant,
termodinamika)
3-g‘oy a . Musbat teskari bog‘lanishli sistema ( Bu radiofizikaga tegishli)
Lazerlarni yaxshi о‘rganish ijtimoiy hayotimizda juda foydalidir, chunki
hozirgi kunda ishlab chiqarishning barcha sohalarida yengil va og‘ir sanoatda,
geologiyada xullas barcha sohalarda lazerlar keng ishlatiladi. Buni biz lazerli
texnologiya mavzusida kо‘rib о‘tishimiz mumkin.
Mavzuning dolzarbligi: Geliy-Neon lazerlarining tuzilishi va ishlash
prinsipini ва uning fan taraqqiyotida tutgan o’rnini o’rganish dolzarbdir.
M aqsad va vazifalari : Lazerlarining о‘ziga xos xususiyatlari, ularning
yuzaga kelishi, turlari, ishlash prinsipini va ularni qo’llanilishi haqidagi
ma’lumotlarga ega bo’lish kurs ishining maqsadi hisoblanadi.
Vazifalari quyidagilar:
 Optik kvant generatorlarini ishlash prinsipini o’rganish;
 Uzluksiz ishlovchi gaz lazerining tuzilishi ni o’rganish;
 Gaz lazerining amalda ishlatilishi ni o’rganish;
I lmiy va amaliy ahamiyati: Spektrning optik qismida ishlatiladigan
yorug‘lik manbalarining nurlanishi kogerent bo‘lmaydi, masalan, manbaning butun
nurlanishi uning atomlari, molekulalari, ionlari, erkin elektronlari kabi
3

mikroskopik elementlari chiqarayotgan va o‘zaro kogerent bo‘lmagan oqimlardan
tashkil topgan bo‘ladi. Gaz razryadining yorug‘lanishi, su’niy va tabiiy
manbalarning issiqlik nurlanishi, turli usulda uyg‘otilgan lyuminessensiya kogerent
bo‘lmagan nurlanishga misol bo‘la oladi.
Lazerlarning yaratilishi insoniyat ilmiy-texnik taraqqiyotining ulkan
yutuqlaridan biri desa bo’ladi. Lazerlar yaratilishining boshlanishi 1916 yilga borib
taqaladi. Usha yili buyuk fizik olim A.Eynshteyn birinchi bo’lib, majburiy
nurlanish tushunchasini kiritdi va nazariy yo’l bilan majburiy nurlanish uni
majburlovchi nurlanishga kogerentligini (mosligini) ko’rsatadi. 1930 yilda P.Dirak
o’zi tomonidan yaratilgan nurlanishning kvantomexanik nazariyasi asosida
majburiy nurlanish va uning kogerentlik xususiyatlarini chuqurroq va aniqroq
tahlil qilib, tushuntirib berdi.
Bundan ham quvvatliroq lazer texnikasi rivojlanishi bilan lazer nurlanish
energiyasi an’anaviy energiya turlari (elektr tok energiyasi, mexanik energiya,
ximiya jarayonlar energiyasi) bilan bir qatorda xalq xo’jaligida borgan sari keng
qo’llanilmoqda.
4

1. Optik kvant generator lar i
19 60-yillarning boshida boshqa tipdagi yorug‘lik manbalari yaratilgan bo‘lib,
ular optik kvant generatorlari yoki lazerlar deb ataldi. Kogerent bo‘lmagan
manbalardagiga qarama-qarshi ravishda kvant generatorning bir-biridan
makroskopik masofalarda bo‘lgan qismlaridan chiqayotgan elektromagnitik
to‘lqinlar o‘zaro ko gerent bo‘ladi. Bu jihatdan kvant generatorlari kogerent radio
to‘lqinlari manbalariga o‘xshash bo‘ladi.
Lazer texnologiyasi jarayonlarini shartli ravishda ikki turga bo’lish mumkin.
Ularni birinchisida lazer nurini o’ta aniq fokuslash va impulsli rejimda ham,
uzluksiz rejimda ham energiyani aniq dozalash imkoniyatidan foydalaniladi.
Bunday texnologik jarayonlarda o’rtacha quvvati uncha yuqori bo’lmagan lazerlar:
impuls-davriy ishlaydigan gaz lazerlari, neodim kirishmali itiriy-alyuminiy granat
kristallaridagi lazerlar qo’llaniladi. Keyingi lazerlar yordamida soatsozlik sanoati
uchun yoqut va olmos toshlarda mayda (diametri 1-10 mkm va chuqurligi 10-100
mkm gacha) teshiklar parmalash texnologiyasi va ingichka sim tortish uchun
filerlar texnologiyasi ishlab chiqilgan. Kichik quvvatli impuls lazerlar
qo’llanadigan asosiy soha mikroelektronika va elektrovakuum sanoatida mitti
detallarni kesish va payvandlash, mitti detallarga markalar tushirish bilan bog’liq;
poligrafiya sanoati ehtiyojlari uchun raqamlar, harflar, tasvirlar avtomatik tarzda
kuydirib tayyorlanadi [2]
Keyingi yillarda mikroelektronikaning eng muhim sohalaridan biri-
fotolitografiyada oddiy yorug’lik manbai o’rniga lazerlardan foydalanilmoqda.
Ma’lumki, fotolitografiya usulini qo’llamay turib, o’ta mitti bosma platalar,
integral sxemalar va mikroelektron texnikaning boshqa elementlarini tayyorlab
bo’lmaydi.
Submikron litografiyadagi keyingi taraqqiyot ekspozitsiyalovchi yorug’lik
manbai sifatida lazer nuri vujudga keltiradigan plazmadan tarqaladigan yumshoq
rentgen nurlanishidan foydalanish bilan bog’liq. Bu holda rentgen nurlanishining
to’lqin uzunligi (0,01-0,001mkm) bilan belgilanadigan ajratish chegarasi juda
ulkan bo’ladi.
5

Lazer teхnologiyasining ikkinchi turi o’rtacha quvvati katta: 1 kVt gacha va
undan yuqori bo’lgan lazerlardan foydalanishga asoslangan. Yuqori quvvatli
lazerlardan kuchli texnologik jarayonlar: qalin po’lat listlarni qirqish va
payvandlash, sirtqi toblash, yirik gabaritli detallarga metallni eritib yopishtirish va
legirlash (metallarni maxsus material, xrom, nikel va boshqalar bilan qoplash),
binolar sirtini tozalash, marmar, granitni kesish, gazlama, teri va boshqa
materiallarni bichishda foydalaniladi. Metallarni lazer bilan payvandlashda chok
juda sifatli chiqadi, elektron-nurli payvandda ishlatiladigan vakuum kameralarga
ehtiyoj qolmaydi, bu esa konveyyerli ishlab chiqarishda juda muhimdir.
Qudratli lazer texnologiyasi mashinasozlikda, avtomobil sanoatida, qurilish
materiallari sanoatda qo’llaniladi. U materiallarga ishlov berish sifatini oshiribgina
qolmay, ishlab chiqarish jarayonlarining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini ham
yaxshilaydi. Masalan, 14 mkm qalinlikdagi po’lat listlarni lazer bilan payvandlash
tezligi 100 m/soat ga yetadi; bunda 10 kVt/soat elektr energiya sarflanadi.
Bundan ham quvvatliroq lazer texnikasi rivojlanishi bilan lazer nurlanish
energiyasi an’anaviy energiya turlari (elektr tok energiyasi, mexanik energiya,
ximiya jarayonlar energiyasi) bilan bir qatorda xalq xo’jaligida borgan sari keng
qo’llanilmoqda.
Muhit atomlarining qandaydir ikki holati energiyalarining E
m -E
n ayirmasiga
mos bo’lgan chastotali yassi to’lqin shu muhitda tarqalayotgan bo’lsin.
Nurlanishning oqimi Buger qonuniga muvofiq o’zgaradi, bunda yutish
koeffitsiyenti (1) munosabat bilan aniqlanadi:
(1 .1 )
bu y erda   mnа
- Eynshteyn koeffitsiyenti, g
m , g
n - va N
m , N
n lar - m,n holatlarning
statistik og’irliklari va balandliklari. (1) dagi N
n /g
n va N
m /g
m hadlar mos n→m va
m
 n o’tishlarning ulushlarini ko’rsatib, bu o’tishlarda fotonlar yutiladi va
induksiyalangan ravishda chiqariladi.
Muhitning hajm birligida yutilgan quvvatni quyidagicha ifodalash mumkin:
6

        ,          d сu d d q a a a   ( 1. 2)
bu yerda u(
 ) va I(  )
energiyaning va oqimning spektral zichliklari (1 sm 3
да).
Agar nurlanish tarqalayotgan muhit termodinamik muvozanatda bo’lsa,
Bolsman prinsipiga muvofiq N
m /g
m <N
n /g
n bo’ladi va demak, 
a (  >0)
bo’ladi. Bu
hol nurlanishning yutilishiga mos keladi. Agar biror usul yordamida N
m /g
m >N
n /g
n
bo’ladigan sharoitlarni amalga oshirsak, 
a (  ) koeffitsiyent o’z ishorasini
o’zgartirib manfiy kattalik bo’lib qoladi. Bu holda muhitda tarqalayotgan energiya
oqimining zichligi termodinamik muvozanat holidagi kabi kamaymasdan, balki
ortib boradi. Boshqacha aytganda, induksiyalangan nurlanish natijasida yorug’lik
oqimiga qo’shilgan fotonlarning soni oqimdan teskari ( n→m ) o’tishlarda
atomlarning uygonish uchun olingan fotonlarning sonidan katta bo’ladi.
Atomlar konsentratsiyalarining N
m /g
m >N
n /g
n tengsizlikka mos bo’lgan
munosabati m, n energetik sathlarning invers bandligi deyiladi. Energetik sathlari
invers bandlikka ega bo’lgan va o’zida tarqalayotgan nurlanishni kuchaytiradigan
muhit aktiv muhit deb ataladi. Gaz razryadda sathlarning invers bandligini ba’zi
ximiyaviy reaksiyalar, optik uyg’otish va hokazolar yordamida hosil qilish
mumkin. Majburiy o’tishlar natijasida vujudga kelgan elektromagnitik to’lqinlar
bu o’tishlarga sababchi bo’lgan to’lqin bilan kogerent bo’ladi. Xususan, atomlar
bilan o’zaro ta’sirlashuvi maydon yassi monoxromatik to’lqin bo’lsa, u holda
majburiy ravishda chiqarilgan fotonlar ham shunday chastota, qutblanish, faza va
tarqalish yo’nalishiga ega bo’lgan yassi monoxromatik to’lqinni tashkil qiladi.
Majburiy chiqarish (yutish kabi) natijasida faqat tushayotgan to’lqinning
amplitudasi o’zgaradi[ 3,4]
Yuqorida aytilganlarni majburiy chiqarish nurlanishni uning boshqa
xarakteristikalarini o’zgartirmay kuchaytiradi, majburiy yutish esa susaytiradi
degan fikrning boshqacha shaklda aytilgani deb hisoblash mumkin. Lekin optik
kvant generatorlari nurlanishning xususiyatlarini tushunish uchun tushayotgan
to’lqin bilan majburiy o’tishlar natijasida chiqarilayotgan «ikkilamchi»
to’lqinlarning kogerentligi to’g’risidagi tasavvurlarga asoslansak manbadan
7

ma’lum bir yo’nalishda tarqaluvchi quvvatli nurlanish olish uchun zarur bo’lgan
fazoviy sinfazlik shartini majburiy chiqarish jarayonida amalga oshirish
mumkinligi ko’rinadi. Haqiqatdan ham, fazoning har xil nuqtalarida joylashgan
atomlar chiqarayotgan to’lqinlarning boshlang’ich fazalari mos yo’l farqini
kompensatsiyalaydigan bo’lsa, bunday to’lqinlar kuzatish nuqtasida sinfazali
ravishda qo’shiladi.
Yuqorida muhokama qilingan va majburiy o’tishlar bilan bog’langan
kogerent nur chiqarishdan tashqari, muhit atomlari spontan o’tishlarda ham
qatnashib, natijada bir-biri bilan hamda tashqi maydon bilan kogerent bo’lmagan
to’lqinlar chiqarilishini yoddan chiqarmaslik kerak. Shunday qilib, aktiv muhitning
nurlanishi har doim kogerent va kogerent bo’lmagan qismlarning aralashmasidan
iborat bo’lib, ular o’rtasidagi munosabat, xususan, tashqi maydonning
intensivligiga bog’liq bo’ladi. Oxirgi holni tushuntirish oson, chunki majburiy
chiqarish jarayonida qatnashgan atomlar uyg’onish energiyasidan mahrum bo’ladi
va demak, spontan ravishda nurlantira olmaydi. Yuqoridagini batafsil analiz qilish
majburiy o’tishlar ta’sirida kogerent bo’lmagan spontan nurlanishning to’liq
intensivligigina emas, balki uning spektral tarkibi ham o’zgarishini ko’rsatadi.
8

2. Uzluksiz ishlovchi gaz lazerining tuzilishi
Nurlanishning kogerentligi optik kvant generatorlarining qariyib hamma
xususiyatlarida ko’rinadi. Nurlanishning to’la energiyasi bundan istisno bo’ladi,
chunki bu energiya kogerent bo’lmagan manbalardagi kabi dastavval uzatilayotgan
energiyaga bog’liq bo’ladi. Lazerlarning nurlanishi kogerentligi bilan bog’langan
ajoyib xususiyati shundan iboratki, energiya vaqt davomida, spektrda, fazoda
tarqalish yo’nalishlari bo’yicha konsentratsiyalanadi. Ba’zi kvant generatorlarining
nurlanishi yuqori darajada monoxromatik bo’ladi. Boshqa lazerlar davom etish
vaqti 10 -12
s ga teng bo’lgan juda qisqa impulslar chiqaradi, shuning uchun bunday
nurlanishning oniy quvvati juda katta bo’lishi mumkin.
Lazerlarning yaratilishi insoniyat ilmiy-texnik taraqqiyotining ulkan
yutuqlaridan biri desa bo’ladi. Lazerlar yaratilishining boshlanishi 1916 yilga borib
taqaladi. Usha yili buyuk fizik olim A.Eynshteyn birinchi bo’lib, majburiy
nurlanish tushunchasini kiritdi va nazariy yo’l bilan majburiy nurlanish uni
majburlovchi nurlanishga kogerentligini (mosligini) ko’rsatadi. 1930 yilda P.Dirak
o’zi tomonidan yaratilgan nurlanishning kvantomexanik nazariyasi asosida
majburiy nurlanish va uning kogerentlik xususiyatlarini chuqurroq va aniqroq
tahlil qilib, tushuntirib berdi. Lekin bu lazerning yaratilishi uchun yetarli emas edi.
1930 yildan boshlab optik spektroskopiya sohasida ko’plab ilmiy-tadqiqot ishlari
boshlanib ketdi. Bu izlanishlar natijasida atomlar, molekulalar, ionlarning
energetik sathlari haqida ko’plab ma’lumotlar olindi va keyinchalik turli
lazerlarning yaratilishida ishlatildi. Bu ishlarga S.E.Frish va V.A.Fabrikant kabi
Rossiya olimlari ham o’z hissalarini qo’shishdi [5].
1939 yilda V.A.Fabrikant birinchi bo’lib, yorug’lik nurining majburiy
nurlanish hisobiga kuchayishining imkoniyati borligini aytdi. 1951 yilning yozida,
u o’zining xodimlari bilan majburiy nurlanish yordamida elektromagnit nurlanishni
(ultrabinafsha, ko’rinuvchi, infraqizil va radioto’lqinlar sohasida) kuchaytirish
uslubi uchun avtorlik guvoxnomasini olishga taklif berishgan. Bu takliflarida
lazerlarning faol muhitini yaratishning asosiy g’oyalari bayon etilgan edi. Lekin
optik kuchaytirish g’oyalaridan tashqari, uni amalda bajarish va nihoyat kogerent
9

nurlarning hosil qilish uchun o’ziga xos teskari bog’lanishli optik rezonator
bo’lishi kerak edi. Usha yillarda fanning optika bo’limida optik soha uchun
rezonatorlar o’ylab topilmagan edi.
Kvant elektronikasi yoki lazerlar fizikasining rivojlanishida radiofizikanig
bo’limi bo’lgan radiospektroskopiya muhim omil bo’ldi. Uning keskin rivojlanishi
1940 yillardan boshlanib, ilmiy izlanishlar yo’nalishi atom va molekula
spektroskopiyasidan tashqari vaqt va chastotaning, ya’ni o’ta yuqori chastota
(O’YUCH) standartlarini yaratilishga bag’ishlangan edi. Bu ilmiy izlanishlar
natijasida 1950 yillarning boshlarida bir-birlaridan mustaqil ravishda N.G.Basov,
A.M.Proxorov (FIAN, Rossiya) va Ch.Tauns (AQSH, Kolumbiya universiteti)
tomonidan majburiy nurlanish g’oyalaridan amalda foydalanib, ammiak
molekulasida ishlovchi molekulyar kuchaytirgich va generator (Mazer) yaratildi .
Mazer (Maser - microwave amplification by stimulated emission of
radiation ) - ingliz so’zlaridagi bosh harflardan tashkil topgan va mazmuni
mikroto’lqinni majburiy nurlanish hisobiga kuchaytirishdir. Shu ishlari uchun ular
1964 yili Nobel mukofotining sovrindori bo’lishdi.
Kvant elektronikasining rivojlanishi elektromagnit to’lqinning yangi,
infraqizil va ko’zga ko’rinuvchi sohalarida kogerent nurlanish olishga yo’naltirildi.
Dunyoning ko’p ilmiy laboatoriyalarida lazerlar yaratish ustida ish boshlab
yuborildi. Bu ishlarning rivojlanishida A.M. Proxorovning kvant qurilmalarida
ochiq optik rezanotor sifatida Fabri-Pero ( etaloni) interferometrini qo’llash g’oyasi
hal qiluvchi omil bo’ldi.
Birinchi gazli lazer ( Laser – light amplification by stimulated emission of
radiation – ya’ni yorug’likni majburiy nurlanish hisobiga kuchaytirish
demakdir) 1961 yilda neon va geliy aralashmasida yaratildi. Uzluksiz ish holatida
infraqizil sohada to’lqin uzunligi 1,15 mkm bo’lgan kogerent nurlanish berdi. 1962
yilda geliy-neon lazerlarida ko’zga ko’rinadigan sohada, 0,63 mkm to’lqin
uzunlikli, qizil rangli kogerent nurlanish hosil qilindi. Shundan beri geliy–neon
lazeri takominllashib kelmoqda.
10

Lazer nurlanishinig monoxramatikligi deb, lazerning tor to’lqin uzunliklar
yoki chastotalar oralig’ida nurlanish berish qobiliyatiga aytiladi va u
kattalik bilan aniqlanadi. Lavzerninig nurlanish spektrining eni avvalombor lazer
nechta nurlanish chizig’ida generatsiya berish bilan aniqlanadi. Lazerning
nurlanish chizig’ida generatsiya berish esa optik rezonanis ichida joylashgan
faol muhitning kuchaytirish konturining eni va optik rezonator parametrlari
bilan belgilanadi ichida joylashgan parametrlari bilan belgilanadi shunig uchun
faol muhit kuchaytirish konturining ichida optik rezonatorning chastotalari
joylashgan bo’lishi mumkin. Chastotalarning soni q o’yidagi )1(
2 R L
q


ifoda bilan aniqlanishi mumkin . Bu erda q - xususiy chastotalar soni , q  -
nurlanishning to ’ lqin uzunligi , L
R - optik rezonator uzunligi .
Xususiy chastotalar orasidagi masofa esa

R R L c 2/  
ifoda orqali aniqlanadi .
Demak , faol muhitning kuchaytirish )(
0 RK

koeffitsiyenti chegaraviy
kuchaytirish К
ch koeffitsiyentdan katta bo ’ lgan shartlarni bajariuvchi optik
rezonatorning barcha xususiy chastotalarda lazer generatsiyasi ro ’ y beradi . Agar
yuqoridagi shart rezonatorning faqat bir chastotasi uchun bajarilsa , lazer yakka
chastotali nurlanish beradi . (1 .b - rasm ). Agarda 20
) ( K K R  
shart optik
rezonatorning kuplab xususiy chastotalar uchun bajarilsa lazer bir vaktning uzida
ko ’ plab chastotalarda nurlanish beradi . (1. a – rasm ) Bu holda lazer nurlanish
spektrini punkti chiziq bilan belgilagan kontur tashkil etadi . Shuning uchun faol
muhiti optik rezanatorning aslligi ( generatsiya holatidagi lazerning aslligi ) Q
L
bo ’ sh optik rezanatorning Q
R aslligidan katta bo ’ ladi va lazer nu рланиши
spektrning eni bo ’ sh optik rezanator spektrining enidan ko ’ plab marta
kichchik bo ’ ladi . Chyegaraviy holda uzluksiz generatsiya holatidagi lazer
nurlanishning quvvatiga ham bog ’ liq bo ’ ladi va ko ’ yidagi
11

( 1
)
chegara = ) ( 2 r    1 0/R hv (2.3)
Bu erda R
1 - lazerning to’la quvvati. Misol tariqasida С O
2 lazer nurlanishi
spektrining eni chegaraviy holda qancha qiymatni
2.1 - rasm . Kuchaytirish К (  ) chizig ’ ining ko ’ rinishi va lazer generatsiyasining ko ’ p chastotali
( a ) hamda yakka chastotali ( b ) spektrlarining grafigi olishni hisoblab ko ’ rish mumkin
,5,0    
L
R = 100 sm,
R
L = 100 vt,
7 10 5,1    
GS da
( 1

)
chegara 2  10 -6
GS
Albatta real sharoitda bunday qiymatli spektral kenglikka erishib bo’lmaydi.
Sababi faol muhitning bir jinsli ekanligi, mexanik va akustik ta’sirlar natijasida
faol muhitning o’z navbatida optik rezanatorning parametrlari o’zgarishi hamda
optik elementlarning kamchilliklarining ta’siri bo’ladi.
Shunday qilib yakka chastotalt (yuqori monaxramatik bo’lgan) nurlanish
olishi uchun kattalik va optik rezanator uzunligi kichik qiymatga ega bo’lishi
12

kerak. Yakka chastotali generatsiya holatida muhit kuchaytirish konturining
eniga nisbatan ko’plab marta kichik va bu kattalik optik rezanator parametrlari
bilan belgilanadi. Optik rezanatorning asosiy parametrlaridan biri bu uning aslligi ,
ya’ni
Bu erda d
-optik rezanator ichida yig’ilgan energiyaning dissipatsiya vaqti
optik rezanator ichida nurlanishning bir ko’zgudan ikkinchi ko’zguga o’tishdagi
(yakka bir tebranishdagi) energiyaning nisbiy yo’qotilishi )(
  
ni tashkil etadi,
bir marta tebranish uchun ketgan vaqt 2 L
R / s ga teng . Shuning uchun
energiyaning dissipatsiya vaqti

) ( / 2      c L RD
( 2. 4)
ifoda bilan aniqlanishi mumkin. Bu erda
 - optik rezanator chiqish ko’zgusining
nurlanishini qaytish koyeffetsiyenti,
 optik rezanator ichidagi energi
yo’qotishlarni belgilovchi koeffitsiyent.
Ushbu aytilganlardan kelib chiqqan holda bo ’ sh optik rezanator konturining
enini
RR
RR
Dr
Lc
Q


  

  

 


2 )(
4 )(
/
2 1
0
( 2. 5)
ifoda orqali baholanib aniqlansa bo’ladi .
Real lazerlarda optik rezanator ichiga faol – kuchaytiruchi muhit joylashgan
va optik rezanatordagi energiyaning yo’qotishlari nurlanish faol-kuchaytiruvchi
muhitni har – bir o’tganida to’ldirib turiladi. Shuning uchun faol muhitli optik
rezanatorning asilligi (generatsiya holatidagi lazerning asilligi) . Q
1 bo’sh optik
rezanatorning Q
r aslligidan katta buladi va lazer nurlanish spektrining enidan
ko’plab marta kichik bo’ladi. Chegaraviy holda uzluksiz generatsiya holatidagi
lazer nurlanishining quvvatiga ham bog’liq bo’ladi va quyidagi
13

(2.6)
Bu erda r
1 – lazerning to’la quvvati . Misol tariqasida SO
2 lazer nurlanish
spektrining eni chegaraviy holda qancha qiymatni olishini hisoblab ko’rish
mumkin.
,5,0 
L
r = 100 sm, r
1 = 100 Vt 7
105,1  
GS
Albatta real sharoitdagi bunday qiymatli spektral kenglikka erishib
bo’lmaydi. Sababi faol muhitning bir jinsli emasligi, mexanik va akustik ta’sirlar
natijasida faol muhitning o’z navbatida optik rezanatorning parametrlari o’zgarishi
hamda elementlarning kamchilliklari ta’siri bo’ladi.
Maxsus chora tadbirlar ko’rish natijasida, ya’ni haroratni stabilzatsiya qilish,
mexanik va akustik to’lqinlar ta’sirida lazerni ixota qilish elektr ta’minot
manbaining parametrlarini stabilizatsiyalash natijasida qisqa vaqt ichida lazer
nurlanish enining kengligini -1 kGS atrofida olish mumkin. Buning natijasida
lazer nurlanishining monaxramatik darajasi 10 -9

10 -12
oralig’ida bo’lishi
mumkin. Lazer nurlanishning monaxramatikligi, lazerli kimyoda, izatroplarni
ajratishda, meditsinada, biologiyada va boshqa hollarda, ya’ni moddalarga selektiv
ta’sir qilishda muhim ahamiyat kasb etadi [6].
Lazer nurlanishning qutblanganligi elektr maydon to’lqinda elektr maydon
kuchayganlik vektorining yo’nalganligini xarakterlaydi. Agarda yorug’lik
dastasining har bir nuqtasida elektr maydon kuchayganligining _ vektor nurlanish
tarqalish yo’nalishiga kundalang tekislikda bir to’g’ri chiziq bo’ylab tebransa,
bunday nurlanishni chiziqli yoki yassi qutblangan nurlanish deyiladi. Kutblanish
tekisliklari o’zaro kundalang, fazalar farqi o’zgarmas kattalikka ega bo’lgan ikki
chiziqli qutblangan nurlanishlarning yig’indisi elliptik qutblangan nurlanishni
beradi.
Agarda qutblanish tekisliklari o’zaro perpendikulyar va fazalar farqi
2/
yoki
2/ 3 ga teng bo’lgan ikkita chiziqli qutblangan nurlanishning yig’indisi
doiraviy qutblangan nurlanishni hosil qiladi. Agarda yorug’lik qutblanmagan
14

bo’lsa, elektromagnit to’lqinning elektr maydon vektori uning tarqalishiga
ko’ndalang tekislikda tasodifiy yo’nalishlarda tebranishi mumkin.
Zarraning yuqori energetik sathdan quyi energetik sathga spontan o’tishda
hosil bo’lgan yorug’lik kvantining qutblanishi har qanday ixtiyoriy yo’nalishda
bo’lishi mumkin. Shu spontan yorug’lik kvanti ta’sirida hosil bo’lgan majburiy
yorug’lik kvantining qutblanishi ham uni majburlovchi spontan yorug’lik
kvantining qutblanishdek bo’ladi. Shuning uchun chiziqli qutublangan yorug’lik
nurlanishni olish uchun lazerning optik rezonator ichiga elektronmagnit
tebranishlarning elektr maydon kuchlanganlik vektorini ma’lum berilgan
tekislikdagi tebranishlarini o’tkazuvchi optik element, ya’ni qutublantirgich
kiritiladi. Agarda optik rezonator ichida chiziqli qutblantiruvchi optik element
bo’lmasa, lazerdan qutblanmagan nurlanish chiqayotgan bo’lsa, u holda nurlanish
yo’liga undan kerakli turdagi qutblanishli nurlanishni hosil qiluvchi maxsus optik
elementlar qo’yilishi mumkin.
Ko’pincha amaliyotda qutblangan nurlanishni olish uchun, elektromagnit
nurlanishni sindirish ko’rsatkichlari turlicha bo’lgan ikki muhit chegarasidan aks
etishidagi va o’tishidagi hodisalardan foydalaniladi. Qutblangan yorug’lik
nurlanishini olishning eng ko’p tarqalgan usullaridan biri, ya’ni yorug’lik to’lqinini
( nurlanishini) gazli va qattiq muhit chegarasidan o’tishida qutblantirish usuli 1-
rasmda ko’rsatilgan ikki muhit chegarasiga tushayotgan yorug’lik to’lqining
ixtiyoriy ravishda joylashgan elektr maydon kuchlanganlik vektorini ikki o’zaro
perpendikulyar ravishda joylashgan tashkil etuvchilarga (2.a - rasm): S-tashkil
etuvchi ( E 
vektor rasm tekisligida perpendikulyar) va R – tashkil etuvchi (E
 -
vektor rasm tekisligiga yotibdi) larga ajratish mumkin. 2.b – rasmda keltirilgan
bog’lanishlardan ko’rinib turibdiki, qutblanish turlicha bo’lgan nurlanishlarning
ikki muhit chegarasiga tushishi 1

burchagining 1 
o’zgarishiga qarab aks etish
koeffitsiyenti turlicha bo’lishi mumkin ekan [7].
15

2 .2 - rasm . Qutblanishning S va P tashkil etuvchilari va aks etish koeffitsiyentining qutblanish
tashkil etuvchilarga bog ’ liq holda tushish burchagiga bog ’ lanish
2.2 - rasmdan ya ’ na shu narsa ko ’ rinib turibdiki , agar yorug ’ lik nurlanishi ikki
muhit chegarasiga Bryuster burchagi b
ostida oВ ntg  
( bu erda n
0 - qattiq
jisimning sindirish ko ’ rsatkichi ) shart bajarilgan holda tushayotgan bo ’ lsa ,
qutblanishning R tashkil etuvchisi uchun aks etish koeffitsiyenti nolga teng
bo ’ ladi . Yorug ’ lik nurlanishinig ikki muhit chegarasiga tushish 1

va sinish 2 
burchaklari o ’ zaro 021 sin/sin n
 
qonun bilan bog ’ langanligi uchun tushish
burchagi Bryuster burchagiga teng bo ’ lgan holda aks etgan va singan nurlanishlar
orasidagi burchak 90 0
teng bo ’ ladi . Bu holda aks etgan nurlanishda qutblanishning
R tashkil etuvchisi bo ’ lmaydi . Buning fizik sababi quydagicha : aks etgan
nurlanishni beruvchi ikkilamchi manba vazifasini bajaruvchi qattik jisimdagi
elektr dipollar o ’ zlarining tebranish yo ’ nalishlarida elektromagnit to ’ lqin
tarqatmaydilar . Shuning uchun ikki muhit chegarasidan aks etgan nurlanishda
elektr maydon kuchlanganligining tebranishlarining faqat « S » tashkil etuvchilari
bo ’ ladi . Gazli lazerlarda chiziqli qutblangan nurlanish olish uchun razryad
nayining chetlari , ( faol muhitning chegaralari ) uning o ’ qi bo ’ ylab tarqalayotgan
nurlanish uchun Bryuster burchagi ostida joylashgan shisha plastinkalar bilan
yopiladi . Bunda bu shisha plastinkadan o ’ tayotgan yorug ’ lik nurlanishi elektr
16

maydon E
 kuchlanganligi tebranishning R tashkil etuvchisi S tashkil etuvchisiga
nisbatan kam susayadi va shuning uchun yorug ’ lik nurlanishning optik rezonator
kuzgulari orasida ko ’ plab marta tebranish natijasida Bryuster burchagi ostida
qo ’ yilgan plastinkadan ham ko ’ plab marta o ’ tadi . Bu hol lazer nurlanishining
elektr maydoni
E
 vektorining tebranishlarining R tashkil etuvchisidagi yorug ’ lik
intensivligining keskin ortishiga va S tashkil etuvchisining intensivligining
keskin kamayishiga olib keladi . Shu jarayon natijasida Bryuster burchagi ostida
qo ’ yilgan plastinkalar bilan chegaralangan razryad nayli gazli lazerlarning
nurlanishlari to ’ la chiziqli qutblangan bo ’ ladi .
Yoqutli impuls lazer nurlanishiniyg Quvvatini oshirishning ba'zi usullarini
ko’rib chiqamiz. Masalan, Yoqut kristalining uzunligini orttirish va sifatini
oshirish, yana uning optik uyg‘otilishining quvvatini oshirish mumkin. Bu esa
shubxasiz ijobiy natijalar beradi va nurlantirilayotgan impulsning quvvatini uning
davom etish vaqtini o‘zgartirmasdan bir tartibga oshi rish imkoniyatini beradi.
Lazer impulsi quvvatini oshirishning bo sh qa imkoniyati butunlay boshqacha
mulo h azalarga asoslangan. Impulsning quvvatiuning E energiyasining impulsning
t davom etish vaqtiga nisbatiga proporsionaldir. Shuning uchun energiyaning
tayinli Qiymatida impulsning davom etish vaqtini kamaytirsak, uning quvvati
ortadi. Nurlanish impulsining davom etish vaqtini qisqartirish usullaridan
modullangan asmlik metodi deb atalgan meto dini ko’rib o’tamiz.
Lazer generadsiyasining o‘z-o‘zidan uygonishi uchun rezonatorning
ahamiyati katta ekanligi ko‘p marta kayd kilingan edi. Invers bandlikning qiymati
rezonatordagi energiya isroflariga bog‘liq bo‘lgan bo’sag’a qiymatiga yetganda
generatsiya boshlanadi. Shuning uchun kristallni yoritishning dastlabki bosqichida
energiyani ko‘proq, isrof qilib, generadiyaning rivojlana boshlashini to‘xtatib
turish va yoritilgan kristallda xromning uygongan ioilari konsentradiyasini
ko‘paytirish maqsadga muvofiqdir. Ko‘zgulardan birinigina dastaga
perpendikulyar joylashtirib, ikkinchi ko‘zguni yoki to’la qaytaruvchi prizmani ish
holatiga yuqori darajada invers bandlikka erishilgandan so‘nggina keltirish
17

mumkin. Ko‘zgu yoki prizma to‘g‘ri joylashtirilgan paytda induksiyalangan
nurlanishning aktiv muhitda g‘amlangan energiyaning qariyb hammasini oladigan
va davom etish vaqti taxminan 10 -7
-10 ~8
s bo‘lgan impulsining amplitudasi
ko‘chkisimon ortib boradi.
Isroflarni impuls ravishda kamaytirishning bir necha usuli bor. To‘la ichki
qaytaruvchi prizmani A qirraga perpendikulyar bo‘lgan va chizma tekisligida
yotgan o‘q atrofida 500 ayl/s ga yaqin burchak tezlik bilan aylantiramiz.
Aylantirishning boshlang‘ich fazasi shun day tanlab olinadiki, prizma ish xolatiga
ksenon lampalar ulanganda ma'lum vaqt o‘tgandan so‘ng, xrom ionlariniig invers
bandligi yuqori darajada bo‘lgan paytda keladigan bo‘lsin.
Satxlarning invers bandligi yuqori darajaga yetganda, ya'ni kuchaytirish
koeffitsiyenti yuqori kiymatlarga yetganda kristallning o‘zi optik rezonator ga
aylaiib kolmasligi uchun Yoqut sterjenning kesimlari qiyshiq qilinadi va metall
bilan qoplanmaydi.
Shunday qilib, lazer impulsining quvvatini oshirishga uning davom etish
vaqtini optik rezonatorni ishga «kiritishning» maxsus usuli hisobiga qisqartirish
orqali erishiladi. Impulsning davom etish vaqtini s gacha kiskartirishning
yuqorida bayon qilingan usuli (bunday usulda impulsning energiyasi bir oz isrof
bo‘ladi) quvvati 10 7
Vt gateng impulslar hosil qilishga imkon beradi.[8-10]
Prizmaning joylashishini o‘zgartirish optik rezonatorning aslligini
o‘zgartiradi. Shuning uchun qisqa vaqtli kuvvatli impulslar hosil qilishning
yuqorida bayon kilingan metodi optik rezonatorning aslligini modullash metodi
degan nom olgan. Bunday rejimda ishlayotgan lazerlar aslligi modullangan
laeyerlar deb ataladi. Aslligi vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmaydigan lazerning ish
sharoitlari zrkin generatsiya rejimi deyiladi.
Rezonatorning aslligini elektrooptik zatvorlardan foyda- lanib ancha tezroq
modullash mumkin. Bunday zatvorlar ba'zi suyuqlik va kristallarning optik
anizotropiyasi elektr maydoni ta'sirida inerdiyasiz o‘zgarishi yoki paydo bo‘lishiga
asoslanib ishlaydi. Bunday xodisalarga taalluqli bo‘lgan Kerr effektida bayon
etilgan edi. Bu maqsad uchun kristallarda paydo bo‘ladigan va Kerr effekti kabi
18

inergiyasi kam bo‘lgan boshqa elektrooptik hodisadan - Pokkels effektidan
foydalaniladi.[ ]
Rezonatorning aslligi Kerr effekti yordamida quyidagicha modullashtiriladi.
Rezonator ichiga Yoqut kristalidan tashqari, Kerr yacheykasi va chiziqli
prizmatik qutblovchidan iborat bo‘lgan zatvor joylashtiriladi, bunda kutblovchi
shunday joylashtirilganki, Yoqut sterjen generatsiyalagan vaqtda chiqaradigan
chiziqli qutblangan nurlanishni tula utkazadi. Kerr zatvorining sxemasi rasmda
ko‘rsatilgan. Yoqut ni uyg‘otish lampalarini ulashdan oldin Kerr yacheykasiga
shunday kuchlanish beriladiki, u Yoqut berayotgai nurlanishning qutblanish
tekisligiga iisbatan keraklicha vaziyatda turgan yarim to‘lqinli plastinkaqa
ekvivalent bo‘lib kolsin. Bu sharoitda Yoqut berayotgan yorug‘lik. rezonator o‘qi
bo‘ylab tarqala olmaydi. Agar uyg‘otuvchi lampalar ulanganda, demak, Yoqut
sathlarida yuqori invers bandliklar vujudga keltirilganda Kerr kondensatoriga berib
turilgan kuchlanish tez olinsa, u holda Yoqut ning chiziqli kutblangan nurlanyshi
optik rezonator ko‘zgulari orasida erkin tarqala oladi va lazer nurlanishining
davom etish vaqti taxminan 10 -8
tartibida bo‘lgan impulsi vujudga keladi. Asllikni
modullash uchun Pokkels elementi qo‘llanilgan lazer ham yuqorida aytilgandek
ishlaydi.
Kristalini optik ravishda uyg‘otishga asoslangan lazerlarni tavsiflashning
oxirida aktiv muhitni vujudga keltirishning bu usulini qullash haqidagi ba'zi
umumiy xarakterdagi izohlarni aytib o‘tamiz.
Optik uyg‘otishli lazerlarning yuqorida aytilgan turlarida ish bajaruvchi
element sifatida Yoqut dan tashqari boshqa bir qator kristallar hamda boshqa
xolatdagi moddalar (shishalar, gazlar) qo‘llanishini qayd qilib o‘tamiz.
19

3. Gaz lazerining amalda ishlatilishi
Geliy-Neon lazerlari quvvati bir necha o’n millivattga teng monoxromatik
yaxshi dasta nurlantiradi, impulsli va uzluksiz rejimlarda ishlaydi, tuzilishi sodda
va ishlatilishi qiyosan bexatardir. Bunday lazerlar spektrning ham ko’rinuvchan,
ham infraqizil sohalarida nurlanish hosil qiladi. Ular nurlanishning to’lqin uzunligi
spektrning ko’rinuvchi sohasida uning qizil qismiga ( λ =632,8 nm ) to’g’ri kelib,
spektrning infraqizil sohasida esa to’lqin uzunligi 1150 va 3390 nm ga teng.
Bunday turdagi asboblar laboratoriyada qo’llaniladigan lazerning keng tarqalgan
turi bo’lib qoldi, bunda nurlanishning parametrlariga qo’yilgan talablar yuqorida
ko’rsatilgan shartlar bilan cheklanadi. Geliy-Neon lazerining prinspial chizmasi
(3-rasmda ko’rsatilgan). Bu yerda 1-diametri bir necha millimetr va uzunligi bir
necha o’n santimetrdan 1,5 m gacha va undan ortiq bo’lgan gaz razryad shisha
trubkasi. Trubkaning ko’ndalang yoqlari trubka o’qiga Bryuster burchagi hosil
qilib joylashgan yassi parallel shisha yoki kvars plastinkalar bilan yopilgan. Bu
plastinkalarning trubka o’qi bo’yicha tarqalayotgan hamda plastinkalarda yorug’lik
tushish tekisligida qutblangan nurlanish uchun qaytarish koeffitsiyentlari nolga
teng[3,4]
3 .1 -rasm. Geliy va neon lazerning prinsipial chizmasi
Geliyning trubkadagi bosimi taxminan 1 mm sim. ust. ga, neonning bosimi
esa 0,1 mm sim. ust. ga teng. Trubkada past voltli manba yordamida qizdiriladigan
2 katod va silindrsimon bo’sh 3 anod bor. Trubkadagi anod bilan katod o’rtasiga
1-2,5 kV gacha kuchlanish ulanadi. Trubkaning razryad toki bir necha o’n
milliampermetrga teng. Geliy - neon lazerining razryad trubkasi 4,5 ko’zgular
20

o’rtasiga qo’yiladi. Odatda sfera shaklida ishlangan bu ko’zgular ko’p qatlamli
dielektrik qoplamali qilib yasalib, bu qoplamalarning qaytarish koeffitsiyenti katta
qiymatlarga ega bo’lib, yorug’likni qariyib yutmaydi. Bir ko’zguning o’tkazishi
odatda 2% ga teng, ikkinchisiiki esa 1% dan kam bo’ladi. Neon sathlarining invers
bandligini ta’minlaydigan jarayonlarini qisqacha muhokama qilaylik. 4-rasmda
neon atomining energetik sathlarining soddalashtirilgan chizmasi ko’rsatilgan.
(o’ng tomonda). To’lqin uzunligi 632,8 va 1150 nm ga teng bo’lgan nurlanishga
Е
3 → E
1 ва E
2 → E
1 o’tishlar mos keladi.
Gaz-razryad plazmasining elektronlari bilan to’qnashish natijasida
atomlarning bir qismi uyg’onadi, bu hol 4-rasmda vertikal uzun-uzun strelkalar
bilan ko’rsatilgan. Razryadning ma’lum rejimlarida Е
2 va Е
1 sathlarning invers
bandligi uchun bu jarayon etarli bo’ladi. Lekin λ =632,8 ва λ =3390 nm to’lqin
uzunliklariga mos keladigan o’tishlar bo’ladigan Е
3 ,E
1 va Е
3 ,Е
4 sathlar invers
ravishda bandlanmagan bo’ladi.
3.2- rasm. Geliy va neon atomlarining energetik sathlari
Agar razryad trubkasiga geliy kirgizsak, ahvol butunlay o’zgaradi. Geliy
3.2-rasmning chap tomonida ko’rsatilgan uzoq yashovchi (metastabil) ikki Е
3 ’, E
2 ’
holatga ega, bu holatlar elektronlar bilan to’qnashish vaqtida uyg’onadi va ularning
21

yashash vaqti katta bo’lgani sababli geliyning metastabil atomlarining razryaddagi
konsentratsiyasi katta bo’ladi. Geliyning metastabil holatlarining E
3 ’, E
2 ’
energiyalari neonning E
2 , E
3 energiyasiga yaqin, bu hol geliy bilan neon
to’qnashganda uygonish energiyasining geliydan neonga uzatilishi uchun qulaydir.
Bu jarayonlar gorizontal punktir strelkalar yordamida simvolik ravishda
ko’rsatilgan. Natijada Е
3 , Е
2 sathlarda joylashgan neon atomlarining
konsentratsiyasi keskin ortadi, E
2 va E
3 sathlar invers ravishda bandlanadi, Е
2 va Е
1
sathlarning bandliklar farqi esa bir necha marta ko’payadi. Demak, neonga
geliyning (taxminan 5:1-10:1 munosabatda qo’shilishi Geliy-neon lazerlaridagi
generatsiya uchun juda muhim[ 4 ] .
Aniq miqdoriy tekshirishlar geley-neon lazeri nurlanishining (  =632,8 nm)
fazoviy kogerentlik darajasi birga yaqin ekanligini ko’rsatadi. Masalan, dastaning
ko’ndalang kesimidagi intensivligi o’qdagi maksimal intensivliklikning 0,1% iga
teng bo’lgan nuqtalar uchun oqimning kogerent bo’lmagan 1 - 
12 taxminan 10 -3
ga
teng bo’lib, o’qdagi nuqtalar uchun taxminan 10 -5
ga teng Hisoblar lazer
nurlanishining kogerent bo’lmagan qismining qiymatlari yuqorida ko’rsatilganidek
bo’lishiga uning aktiv muhitdagi spontan chiqarish sababchi ekanligini ko’rsatadi.
Geliy–neon lazeri yuqori darajada kogerent bo’lgani tufayli turli xil
interferensiya va difraksiya hodisalarini teshirishda qo’llanilishi kerak bo’lgan
uzluksiz monoxromatik nurlanishning juda yaxshi manbai bo’lib, bunday
tekshirishlarni oddiy yorug’lik manbalari bilan o’tkazish uchun maxsus
apparaturadan foydalanish zarur bo’lar edi. Geliy-neon lazerlarining turli xildagi
variantlari biologik tekshirishlarda, lazerli aloqa sistemalarida, golografiyada,
mashinasozlikda, tabiiyot va texnikaning boshqa ko’p sohalarida keng
qo’llaniladigan bo’ldi.

22

X ulosa
 Men kurs ishimni yozish jarayonida mavzuga oid adabiyotlar va internet
saytlari bilan tanishdim.
 Lazerlarning yaratilish tarixi va ularning turlari va ishlab chiqish
texnologiyasi bilan tanishdim. Majburiy chiqarish jarayonida qatnashgan
atomlar uyg’onish energiyasidan mahrum bo’lishi va demak, spontan
ravishda nurlantira olmasligi. Majburiy o’tishlar ta’sirida kogerent
bo’lmagan spontan nurlanishning to’liq intensivligigina emas, balki uning
spektral tarkibi ham o’zgarishini ko’rsatishiga amin bo’ldim.
 Yakka chastotali generatsiya holatida muhit kuchaytirish konturining
eniga nisbatan ko’plab marta kichik va bu kattalik optik rezanator
parametrlari bilan belgilanadi.
 XX asr o‘rtalarida lazerning yaratilishi, holatni butunlay o‘zgartirib yubordi.
Ma’lum bo‘lishicha bu qonunlar keng tarqalgan, ammo kichik intensivlikli
yorug‘lik holidagina o‘rganilgan. Lazer nurlanishidan foydalanib
erishiladigan yuqori intensivlikdagi yorug‘lik holi uchun optikaning asosiy
makroskopik qonunlari o‘rinli emas. Impuls lazeri chiqaradigan yorug‘lik
intensivligi boshqa har qanday lazer kashf qilingunga qadar bo‘lgan
yorug‘lik manbai intensivligidan bir necha tartibga yuqoridir.
 Lazer nurlanishining modda bilan o‘zaro ta’siri mohiyati shu nurlanishning
xarakterli xususiyatlari: kogerentligigi, monoxromatliligi, ingichka
yo‘naluvchanligi, yuqori intensivlikka egaligi va qisqa davomiyligi kabilar
hisoblanadi. Aynan shu ko‘rsatilgan xususiyatlari yangi va xilma-xil fizik
jarayonlarga asoslangan bo‘lib, uni fizikaning alohida bo‘limi qilib ajratdi.
Nurlanish tizimining yutug‘i o‘zaro ta’sirning boshlang‘ich holatidayoq
modda o‘zini namoyon qilishidir, ya’ni elementar aktdan moddaga tashqi
maydonning bir necha fotonlari yutiladi.
23

Foydalanilgan a dabiyotlar
1. Qo’yliyev B.T. Optika.T.: «Fan va texnologiya».- 2014y 272b
2. Qo’yliyev B.T. va boshqalar Optika elektron o’quv qo’llanma.T.: «Fan va
texnologiya».- 2015y 21 b.t
3. Optikadan laboratoriya ishlarini bajarishga doir o’quv-uslubiy qo’llanma.
Qo’yliyev B.T. va boshqalar 2016y 163b
4. Abduboqiev O'.A. Lazer fizikasi- Andijon, 2013. - 116-120 b
5. Ландсберг Г.С. Оптика, Наука, М.; 2005 , 234с
6. Тарасов К.И. Спектральные приборы, Л., 1968г.
7. Апенко М.И., Дубовик А.С Прикладная оптика. М. 1971г.
8. Otajonov SH.Molekulyar optika.T.1994
9. Ясколко В.Я., Отажонов Ш.,Мухамедханова Ш. Физическая оптика.
Т.1999.
10. Шишловский А.А. Прикладная физическая оптика. М.1961.
11. Карлов Н.В. Лекции по квантовой электроники М.1988г.
12. http:// www.ziyonet.uz
13. http // www. Bankreferatov.uz
14. http // www.frast.uz

24

Kurs ishini baholash mezoni
№ Baholanadigan mezonlar Eng yuqori
ko‘rsatgich
% hisobida O‘qituvchi
belgilagan
foiz
1. Kurs ishi mavzusining dolzarbligini
yoritilganligi.
10
2. Zamonaviy fizikaning tadqiqotlar
yo‘nalishlari va muammolarini hisobga
olinishi. 10
3. Fizika bo‘yicha biblografik ko‘rsatgichlardan
foydalana olganlik darajasi. 10
4. Mavzu bo‘yicha aynan kerakli adabiyotdan
foydalana olganlik darajasi. 10
5. Mavzu bo‘yicha zamonaviy adabiyotlarni
tahlil qilganlik darajasi. 10
6. Mavzu yuzasidan kerakli tajribalar
o‘tkazganligi. 10
7. O‘tkazilgan tajribalarni qiyosiy tahlil
qilganligi. 10
8. Mavzu bo‘yicha qilgan ishlari yuzasidan
chiqarilgan hulosalarning asosli ekanligi. 10
9. Ma’ruzasida ilg‘or pedagogik va zamonaviy
axborot texnologiyalardan foydalanganligi. 10
10. Chet el adabiyotlari va internet saytlaridan
foydalanganligi. 10

Komissiya xulosasi:
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
O‘qituvchilar imzosi:
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Uzluksiz ishlovchi gaz lazerlarini o’rganish

Sotib olish