V. Ranovning O’rta Osiyo tosh davrini o’rganishdagi hizmatlari - Geologiya - Referatlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	155.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 Dekabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Referatlar
Fan	Geologiya

V. Ranovning O’rta Osiyo tosh davrini o’rganishdagi hizmatlari

Sotib olish

V. Ranovning O’rta Osiyo tosh davrini
o’rganishdagi hizmatlari

Reja:
1. V.Ranovning hayoti haqida qisqacha ma’lumot
2. V. Ranovning Tojikiston hududidagi tosh davri yodgorliklarini
o’rganishdagi ahamiyati
3. V. Ranovning O’zbekiston hududidagi tosh davri yodgorliklarini
o’rganinshdagi ahamiyati
4. Hulosa

Tosh davri V.Ranov haqida gapirishdan avval biz O’rta Osiyoning tosh
davri yodgorliklari haqida qisqacha tanishamiz. Paleolit davri dan boshlaymiz bu
‘’ qadimgi tosh davri ‘’ O’rta osiyo hududida saqlangan 1
quyi paleolit davriga oid
asosiy manzilgohlar: Selungur, Ko’lbuloq, Loxuti, Koratou, Ustyurt va
Mangishloq topilmalaridir. O’rta paleolit davri O’rta Osiyo hududida bu davirga
oid yodgorliklar ko’p bular sirasiga Teshiktosh, Xo’jakent, Janubiy Farg’ona,
Obiraxmat, Qo’tirbuloq, Zirabuloq ( Narpay tumanida joylashgan ), Ko’lbuloq,
O’g’zikichik, Semeganch, Jarqo’ton va boshqa yodgorliklarni kiritamiz. Endi
navbat so’nggi paleolit davriga keldi bu davirga oid O’rta Osiyoda topilgan
yodgorliklar bilan qisqacha tanishadigan bo’lsak bular sirasiga Samarqand makoni,
Xo’ja manzil, Xo’ja yaganja, Semigancha, Bozsu, Tossor, Qorasu va boshqa
yodgorliklar kiradi. Mezolit davriga oid yodgorliklar sirasiga misol qilib biz
Machay g’orini, Obisher g’orini, Qo’shilish manzilgohi, Markaziy Farg’ona
manzilgohlari, Jayronquduq, Tojikistonda joylashgan Oshxona manzilgohi,
Chilgarchashma va yana ko’plab manzilgohlarni misol qilib olishimiz mumkun
Neolit davri ‘’yanggi tosh davri’’ yodgorliklari sirasiga O’rta Osiyo janubida
o’troq dehqonchilik madaniyati Jaytun madaniyati yodgorliklari, Sazag’on
madaniyatiga oid manzilgohlar kiradi bu davirlarga oid yodgorliklarni o’rganishda
keng ishlarni amalga oshirgan olimlargan biri V. A. Ranov haqida goplashamiz.
V.Ranov u asosan O’rta osiyo davlatlari ichida Tojikiston hududida asosiy qidiruv
ishlarini olib borgan. To’g’ri u bizning hududlarda ham keng izlanishlarni olib
borgan va bizning tariximizni o’rganishda katta hissa qo’shgan rus
tatqiqotchilaridan biri hisoblanadi Vadem Aleksandirivich Ranovning hayotiga
to’xtaladigan bo’lsak u 1924-yilda 16- fevralda CCCR hozirgi Rossiya hududidagi
Ural viloyati,Tagil tumani Berxature shahrida shifokor Aleksandir Isvakovich
Ranov oilasida tug’ulgan u 14 yoshid ota – onasi bilan birga Dushanbega ko’chib
o’tgan va u yerda o’limigacha yashaydi 1943-1945 - yillarda ulug’ vatan
urushining firontida hizmat qiladi u yerda 45 mm ekipajga qomondonlik qiladi
urushdan kiyin u 1948- yilda Dushanbega qaytib keldi va demoblizatsiya qilingan
1
Quyi paleolit bu aslida ‘’ ilk paleolit ‘’ hisoblanadi u eng quyidagi, pstdagi madaniy qatlamlardan topilgani
uchun unga nisbatan quyi paleolit atamasi ishlatiladi

kechki maktabning 10- sinifini tugatdi va 1949- yilda Tojikiston Davlat
Universitetiga o'qishga kirdi 1951- yildan uning ekspeditsiyalarda ishtirok
etaboshladi 1953- yilga qadar u tosh davriga oid ko’plab ekspeditsiyalarda ishtirok
etdi. XX- asrning ikkinchi yarmida o’rta osiyoning tog’larida paleolit davrini
Okladnikov, V.A.Ranov tatqiq qilagan edilar V.A.Ranov o’zining batafsil
tatqiqotlarini Tojikistonda olib bordi va kiyinchalik uning yo’nalishi o’zgarib
qo’shni davlatlar O’zbekiston, Qirg’iziston, Turkmaniston, Afg’oniston
hududlarida ham davom etdi. V.A.Ranovning faoliyatini biz ikki bosqichda aniq
belgilab olishimiz mumkun. 1-bosqich. Bu bosqich 20 yil davom etgan (1953-
1973) bu bosqichlardagi tatqiqotlarga etibor beradigan bo’lsak ko’p sonli mustiy,
yuqori paleolit, va neolit yodgorliklari o’rganilgan. birinchi bosqichda qlin lyoss
qatlamlari va terras shakillanishlarini o’rganishning geomorfologik usullari ham
o’rganilgan. 2-bosqich. Bu bosqich 30 yil davomida davom etdan o’tgan asrning
70- yillaridan boshlangan bu bosqichda lyoss paleoliti deb ataluvchi davrga oid
yana bir qancha toplma joylar topilgan, bu bosqichda yitakchi qidiruv usullarining
mazmuni bilan ham, arxeologik yodgorliklarning strtigrafik chegaralanishida ham
bir-biridan farq qilgan, bu bosqichda suv havzasining lyoss tuproqlar ostida
birinchi 2
artefaklar topilgan. 1955- yilda V.A.Ranov birinchi marotaba mustaqil
oiriyat boshlig’i bo’ldi u bu ekspeditsiyalarda o’zining kuchli tatqiqotchi sifatida
ko’rsata oldi, deyarli barcha dala mavsumida turli viloyatlarda ish olib bordi u tez-
tez boshqa tatqiqotchilar bilan ishladi bular sirasidga shimoliy pomirda A.N.
Bernshitam, Qirg’izistonda Yu.A. Zadneprovskiy va N.V.Makarova,
Turkmanistonda B.K Luzgin va boshqa ko’plab ekspeditsiyalarda ishtirok etdi.
V.A Ranov ilmiy qiziqishlarining keningligi, har bir arxeologik yodgorliklarni
stragrafik va arxeologik jihatdan har tomonlama o’rganishga intilishi bilan ajralib
turardi paleogeografik hujjatlarni juda puhta tuzardi, u toshga ishlov berish
texnikasini juda yaxshi bilardi janubiy Tojikistonda paleolitga oid lyoss joylarda
batafsil ish olib borishi natijasida V.A. Ranov yangi yo’nalish, Markaziy osiyoning
lyoss paleolitiga asos soldi, yevropa va osiyo davlatlarida ma’ruzalarni o’qish
2
Artefakt ( artefactum) sun’iy ravishda yaratilgan, inson tomonidan yasalgan buyumlar.

uchun V.A.Ranovni jon deb taklif qilishardi chunki unda hardoim tangi nimadir
bo’lar edi. U 1963 – yilda ‘’ Tojikiston tosh asri’’ bo’yicha nomzodlik ishini
himoya qildi. 1973-yildan uning qo’shni davlatlardagi ishlari kenggaydi ko’plab
ilmiy maqolalar yozildi ‘’janubiy Farg’onadagi paleolit davrining topilmalari
‘’(1967 – yil ) S.A. Nasmiyanov va P.T. Kanople bilan birgalikda, V.A.Ranov va
S.A. Nasmiyanov‘’ o’rta osiyo paleoliti va antropogen statigrafiyasi’’ (1973- yil)
va shu kabi boshqa bir qator maqolalarning muallifi hisoblanadi u Osiyo qitasining
dunyo bo’yicha tan olingan yitakchi olimlaridan biri u hayoti davomida ko’plab
lavozimlarda ishlagan va yutuqlarga erishgan sovet va tojik arxeologi, tarix fanlari
doktori, Tojikiston fanlar akademiyasi a’zosi, Tarix instituti arxeologiya va
numizmatika bo’limining mudiri, Rossiya fanlari akadimiyasi akademigi ‘’
Qadimgi inson paleoekologiyasi’’ xalqaro komissiyasining vitse - prezidenti
bo’lgan u jahon miqyosida juda katta nufuzga ega olimlardan biri hisoblanadi
Germaniya arxeologiya institutiga muxbir a’zoligiga saylangai ( 1990 – yilda ),
Tojikiston SSRda hizmat ko’rsatgan fan arbobi unvoni berilgan ( 1990 - yilda ) bu
kabi unvonlarning berilishi ham A. V. Ranovning hizmatlari qanchalar katta
ekanini ko’rsatadi. Arxeolog olim V. Ranov 82 yil hayot kechird va 2006 – yil 15 -
sentabirda hayotdan ko’z yumdi. Uning tosh davriga oid qilgan tatqiqotlarini
o’rganadigan bo’lsak yuqorida aytilganidek V.Ranov asosiy tatqiqotlarni qardosh
mamlakat Tojikiston hududida olib borgan.

Malumki Tojikiston hududida paleolit davrini o’rganish L. P. Okladnikov raxba
rligida 1954 – yildan boshlangan kiyinchalik uning ishlarini shogrdi V. Ranov d
avom ettirgan Tojikiston hududida ilk va o’rta paleolit ko’p bo’lsa ham so’nggi pale
olit yodgorliklari bu territoriyasida hozircha ozchilikni tashkil etadi shun
Xuroyigon topilmasi bu punkt Dushanbe shahridan 15 km shimolroqda
joylashgan bo’lib bu hududni birinchilardan bo’lib V. Ranov tomonidan topib
o’rganilgan. Aslida bu yerdan so’nggi paleolit davriga oid bittagina qirg’ich
topilgan u uzunchoq tosh paraqa sosida yaratilgan yana bitta shunga o’xshash
makonlardan biri bu Tojikiston huduida joylashgan Shugnov joy makoni bu
makon ham V. A. Ranov tomonidan o’rganilgan bo’lib bu makon ko’p qatlamli
yodgorlik hisoblanadi u shu nom bilan ataluvchi qishloq yaqinida joylashgan
bo’lib yaxsuv daryosi terrasasida o’rnashgan. Makondan 4000 ga yaqin tosh
ashyolar topilgan madaniy qatlamlarining diyarli barchasidan hayvon suyaklari,
gulxan qoldiqlari topilgan bu topilmalarning hammasi so’nggi paleolit davriga
tigishli hisoblanadi hayvon qoldiqlarining ichida ot suyagi asosiy o’rinni egallaydi.
Uning namunasi Teshiktosh g’orida va Samarqand makonida ham topilgan yana
bir V. Ranov tomonidan o’rganilga yodgorlik Farg’ona hududida 3
Jarqo’ton
makoni u Farg’ona vodiysining sharqiy tumanida topilgan, Shahristonsoy
daryosining chap spohilida joylashgan o’rta paleolit davriga oid manzilgoh 1961-
1963 – yillarda V. A. Ranov tomonidan o’rganilgan. Yodgorlikdan 670 ta tosh
buyum yig’b olingan shulardan 25 tasi nekleus, 25 tasi mehnat qurollari bo’lgan
nekleuslarga ishlov berish Xo’jakent makoniga o’xshaydi. Tosh qurollar yasalgan
madaniyat levallua - muste davriga oid hisoblanadi kiyinchalik bu yodgorlik M. R.
Qosimov, P. T. Konoplya tomonidan ham o’rganilgan ular Farg’ona vodiysidan
yana ko’plab muste davriga oid manzilgohlarni topishgan ularning ko’pchiligida
madaniy qatlamlar saqlanib qolmagan chunki ular adir va soylarning bo’ylarida
joylashgan ovchilarning vaqtinchalik turar joylari hisoblangan shun sababli ham bu
davirga oid manzilgohlarning ko’pida madaniy qatlamlar saqlanib qolmagan. V.A
Ranov O’zbekistonning shimoliy sharqiy hududlarida tatqiqotlarni olib borgan
3
N. A. Egamberdiyeva, Arxeologiya o ’quv qo ’llanmasi , Toshkent 2008 , 27- bet

Ko’lbuloqni tatqiq qilishda ham V. Ranovning hizmatlari katta hisoblanadi V, A.
Ranov hamda S. A. Nesmenyanovlar fikriga ko’ra Ko’lbuloqning madaniy
qatlamlar borligini shubha ostiga qo’yadi. Bu shubha yodgorlikda turli xil davirga
oid madaniy qatlamlarning aralashib ketganligi bilan izohlanadi. Nega unday?
degan savolga biz quyidagicha javob berishimiz mumkun yodgorlikda mustiy
davriga oid tosh qurollar bilan birgalikda so’nggi paleoit davriga oid tosh qurollar
birga qorishib ketgan holda uchraydi shu fikrlarga asoslangan holda ko’pchlik
olimlar Ko’lbuloqning yuqori 1 - 3 - qatlamlarigina so’nggi paleolit davriga oid
degan hulosani berib kelishadi yana bir guruh olimlar esa ko’lbuloq hududiga bu
tosh qurollar Ko’lbuloqning yuqori qismida joylashgan soylardan sel ko’chishi
natijasida oqib kelib qolgan ( jarsoy, g’ishtsoy ) bunga sabab Ko’lbuloq joylashgan
hudud bu soylarga nisbatan ancha pastda joylashganligi hisoblanadi. V.A Ranov
Samarqand makoni haqida ham o’z fikrini bildirib o’tgan bu yodgorlik haqida
faqat V. A. Ranov emas balki boshqa ko’plab olimlar o’zining fikrini bildirib
o’tgan bular sirasiga A. P Okladnikovning fikricha Samarqand makoni Malta,
Bulet, Achinskaya yodgorliklarining industriyasini takrorlaydi degan bo’lsa Z.A.
Abramov Samarqand makonining materiallarini Ovrop yoki Old Osiyo
madaniyatining bir bo’lagi deb fikr bildiradi G.F. Korolkova esa, Samarqand
makonini industriyasining o’ziga hosliklariga e’tibor berar ekan, O’rta Osiyo va
unga qo’shni hududlarda unga o’xshashi yo’q degan edi bunday muzokaralardan
V.A. Ranov ham chetda qolgani yo’q u Samarqand makoni industiriyasini
tipologik jihatdan Osiyo madaiyatlari taraqqiyoti yo’nalishiga kiritishni taklif
qiladi Smarqand makonini Tojikistondagi Shugnou joy makoni bilan davriy
jihatdan yaqinligini aytib o’tadi va Samarqand makonining davriy sanasiga so’nggi
paleolitning ikkinchi yarmi ya’niy eramizdan avvalgi 15- 20 - ming yilliklar bilan
sanalashni taklif qiladi yodgorlikni bunday sanalash Yalangadasht (Golodnostep)
hamda Sirdaryo bosqichlari boshlarini geologik baholash hamda yuqori pleystosen
davri faunasini o’rganish bilan o’z tasdig’ini topadi D.N.Lev tomonidan aytilgan
Samarqand makoni industriyasining o’ziga xosliklaridan kelib chiqib uni mustaqil
Samarqand so’nggi paleoliti madaniyatiga ajratishni taklif qiladi va bu fikrga V.A.

Ranov ham qo’shiladi. V.A.Ranov tomonidan fikr bildirilgan va ancha
tortishuvlarga sabab bo’lgan yana bir topilma bu Xujagur topilmasi bu topilma
shohimardon va isfaram daryolari oralig’ida joylashgan. Xo’jag’or daryosi
qirg’og’idan ham shunday ashell davri qo’l cho’qmori topilgan bu toplma V.A.
Ranovning fikricha, qayroq toshlardan ishlangan chopkich quroldan iboratdir deb
o’tgan Tojikiston hududida topilgan Qayroqqum topilmasidan topilgan 1040 ta
tosh qurollarni ham o’rganishda V.A.Ranovning hizmatlari juda katta hisoblanadi.
V.A.Ranov tomonidan o’rganilgan mezolit davriga oid yodgorliklar haqida
to’xtalib o’tadigan bo’lsak.
q
q
O’rta osiyo mezolit davri jamoalari moddiy madaniyati nisbatan yaxshiroq
tatqiq etilgan bu tarixiy davr jamoalarining moddiy madaniyatining yoritishda
A.P.Okadnikov, V.A. Ranov V. M. Masson va yana shu kabi olimlarning
hizmatlari juda katta hisoblanadi shulardan biri Tojikiston hududida joylashgan
Tutqovul manzilgohi bu yodgorlik Dushanbe shahridan 70 km janubi sharqda
joylashgan yodgorlik hisoblanadi bu yodgorlik Vaxsh daryosining yon bag’rida
joylashgan bo’lib 1956 – yilda A.P. Okladnikov tomonidan topilgan V.A.Ranov
esa yodgorlikni o’rgangan va quyidagi xulosani beradi Yodgorlik ko’p qatlami,
mazolit va neolit jamoalari yashagan, 3- madaniy qatlam ilk mezolit jamoalariga
tegishli 300 ta tosh buyumdan iborat to’plam qo’lga kiritilgan, tosh qurollar asosan
chaqmoqtoshdan yasalgan,geometrik qurollar ko’pchilikni tashkil qiladia degan
xulosalarni berib o’tishadi. Oq tanga manzilgohi V.A.Ranov tomonidan dastalab
1951-1953 – yillarda tadqiq etilgan bu makonda kiyingi tadqiqotlar esa 1961- 1963
– yillarda amalga oshirilgan tadqiqot mobaynida manzilgoh ko’p madaniy
qatlamga ega ekanligi malum bo’ldi V.A.Ranov 6- madaniy qatlamni Mezolit
davriga tegishli deb todi, tosh o’zaklar, qirg’ch qurollar, ponasimon qurollar,
teshgich va keskich qurollar topilgan bo’lib bu Tojikiston hududidagi mezolit davri

yodgorliklarining tosh qurollariga o’xshashlik bor ekanini ko’rsatadi shu sababdan
V.A.Ranov shu xulosaga kelgan edi. Yana bir mezolit davriga oid manzilgoh bu
Oshxona manzilgohi bu manzilgoh Uysu muzligidan 12 km. pastda joylashgan
bo’lib, u terrasada joylashgan ochiq tipdagi yodgorlik hisoblanadi. V.A.Ranov
yodgorlikning 250 kvadrat metrdan ortiqroq qismini o’rgangan qzilma jarayonida
bu yodgorlikdan 4 ta madaniy qatlam topilgan lekin V.A Ranovning fikricha bu
yodgorlikda madaniy qatlamlarga ajratish juda qiyin uchinchi madaniy qatlam
ikkinchisiga qraganda ancha pastroqda joylashgan bo’lib yer qatlamlarining biroz
qoraygani bilan ajralib turadi, V.A.Ranov bu madaniy qatlamlarni taxlil qildi va bu
mezolit davriga tegishli degan xulosani berdi. Rnov neolitning Hisor madaniyatida
oid yodgorliklarni ko’p o’rgangan hisor madaniyatini birinchilardan bo’lib A.P
Okladnikov boshlab bergan bo’lsa bu ishlarni V.A.Ranov davomchisiga aylandi u
Hisor madaniyatiga tegishli manzilgohlarni dengiz sathidan 500 – 700 metrdan
1000 – 1500 metrgacha bo’lgan balandlikda joylashgan degan fkrlarni ilgari surgan
V.A.Ranovning tadqiqotlariga ko’ra Hisorning neolit jamoalari moddiy madaniyati
ildizi, mahalliy mezolit davriga borib taqaladi bularga Tutqoul makoni 2 –
gorizonti Say- Sayyod makoni mkoni 3- gorizont, Darai – Sho’r makoni moddiy
madaniyatlaridan topilgan ( V.A. Ranov 1998- yil ). V.A.Ranovning tadqiqotiga
ko’ra Hisor jamoalarining asosiy makonlari Tutqovul, Say - Sayyod, Qo’yi –
Bulon, Kungurtut kabi yodgorlklar hisoblanadi bu makonlardan biz Tutqovul
makoni haqida gaplashadigan bo’sak bu makon 1956 – yilda A.P.Okladnikov
tomonidan kashf etilgan kiyinchalik V.A.Ranov 1963 -1964 – yillar mobaynida
atroflicha o’rgangan bu makonning umumiy maydoni 1 gektarni tashkil etadi ba 2
ta madaniy qatlam mezolit jamoalariga yana 2 tasi neolit jamoalariga tegishli
degan xulosani beradi 2 – madaniy qatlamning qalinligi 0,4 – 2 metrni tashkil
qiladi degan fikrlarni ilgari surgan bir so’z bilan aytganda V.A.Ranovning tosh
davri haqida bizga qoldirgan merosi juda katta va O’rta osiyo uchun uning asarlari
beqiyos manba bo’lib kelmoqda.

XULOSA
Men bu mustaqil ishni yozish vaqtida o’zim uchun qiziqarli bo’lgan va
mening tanlagan sohamda kelajakda men uchun foydasi tegadigan bilimlarni
o’zlashtirdim V.A.Ranov haqida men bilmagan ma’lumotlarni o’rganib odim
uning hayoti, ish faoliyati, uning o’rgangan va tadqiq qilgan yodgorliklari haqida
o’z bilim –salohiyatimni ancha boyitdim V.A,Ranovning paleolit, mezolit, neolit
kabi tosh davriga oid qilgan tadqiqotlari, ularga bergan hulosalari va o’z davrining
va hozirgacha ham tengsiz mutahasis ekanini ko’rishimiz mumkun.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. N. A. Egamberdieva. Arxeologiya. (o’quv qo’llanmasi) - T.: ‘’ Fan va
texnaogiya” nashryoti 2011 – yil
ISBN 978 – 9943 – 10 – 465 – 5
2. O’bekiston tarixi. 2- mavzu O’zbekiston insoniyat sivilizatsiyasini o’choqlaridan
biri
3. Fan dasturi Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti. D.O.
Karimov, Sh. Atadjanov, A. Raxmatillayev: 2018 – yil
4. “Arxeologiya:” ixtisoslik bo’yicha tayanch Doktoranturaga kirivchilar uchun
Mutaxassislik fanidan sinov dasturi: NDU - 2021. A. Asqarov, A. Anarbayev, A. A.
Sarimsokov
5. ‘’ O’rta osiyo paleolitining o’rganilishi tarixi” (malaka bitiruv ishi): Q. R.
Ro’ziboev, SamDU – 2016 – yil

V. Ranovning O’rta Osiyo tosh davrini o’rganishdagi hizmatlari

Sotib olish