V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	194.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari

Sotib olish

V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda
rassom xotiralari” asari
mavzusidagi
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………………3–6
I bob. V.V.Vereshchaginning hayoti va ijodiy yo‘li…………….………….. 7–12
II bob. Vereshchaginning Sharqqa sayohatlari. Vereshchaginning asarlarida
tarixga oid ilmiy ma’lumotlar………...………………………….………… 13–21
III bob. V.V.Verashchaginning“Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari”
asari yaratilish tarixi va undagi muhim ma’lumotlar. …………………….22–28
Xulosa ………………………………………………………..……..……….. 29–31
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati …………………….............32-33

Kirish
Mustaqillik sharoitida va tub islohotlarni amalga oshirish jarayonida milliy
tiklanish, ma’naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga xoslikni yaxlit tarzda
anglab yetgan, erkin demokratik tasavvurga ega bo‘lgan va mustahkam milliy
g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini hal etishda
tarix fanining roli jiddiy ravishda oshmoqda. O‘zbekiston Respublikasi birinchi
Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: Milliy iftixorni tiklash va rivojlantirish
jarayonida tarixiy xotira, xalqning, jonajon o‘lkaning obyektiv tarixini, davlat
hududini tiklash nihoyatda muhim ahamiyatga egadir.
Jamiyat taraqqiyotining real xususiyatlarini chukur o‘rganish zarurligi,
milliy tarixdagi yuksalish va tanglik davrlarini yangicha metodologik nuqtai-
nazardan turib tahlil qilish, chor mustamlakachilarining ko‘rsatgan buzg‘unchilik
ta’siriga doir omillarni aniqlash, avvalgi mafkuraviy andozalar va eskicha tafakkur
ko‘rinishlarining takrorlanishiga barham berish yo‘llarini belgilash, jamiyatning
ma’naviy-ahloqiy takomilga erishuvida tarix fanining ta’sirini kuchaytirish lozim.
Ana shu ijtimoiy muhim vazifalardan kelib chiqib, Vatanimiz tarixining
og‘ir mustamlakachilik o‘tmishi bilan bog‘liq bo‘lgan ayanchli sahifalariga
bugungi kun nuqtai-nazaridan qayta baho berish alohida ahamiyat kasb etadi.
Chor Rossiyasining hukmronlik-yillari, mustamlakachilik tarixi soxtalashtirilib,
buzib ko‘rsatildi. Uzoq-yillar davomida ijtimoiy ong-shuurimizga Chor Rossiyasi
“O‘rta Osiyodagi favqulodda sivilizatorlik vazifasi” to‘g‘risidagi, “o‘lkaning qoloq
xalqlari markazning davlat boshqaruvi natijasida go‘yo zo‘r muvaffaqiyatlarga
erishganligi” haqidagi afsona astoydil targ‘ib qilindi. Chorizm davrida o‘lkaning
tabiiy xomashyo boyliklari to‘xtovsiz olib ketildi. O‘zbek xalqining ko‘p ming-
yillik milliy-madaniy boyligi talon-taroj qilindi, yalpi ruslashtirish va ma’naviy
asoratga solish siyosati amalga oshirildi.
Kurs ishi m avzuning dolzarbligi. Vasiliy Vasilyevich Vereshchagin
(1842–1904) — rus san’atining taniqli vakillaridan biri bo‘lib, o‘zining betakror
uslubi va chuqur ijtimoiy mazmunli asarlari bilan ajralib turadi. Uning ijodi Sharq
mamlakatlariga bo‘lgan sayohatlari va urush mavzularini qamrab olgan ishlari
2

bilan alohida e’tiborga loyiqdir. Vereshchaginning "Samarqand, 1868-yilda" nomli
asari rassomning O‘rta Osiyoga qilgan sayohatlari va bu joylardagi madaniy hayot,
tarixiy voqealar haqidagi tasavvurlarini aks ettiradi.
Mazkur kurs ishida Vereshchaginning hayoti va ijodi, uning O‘rta Osiyoga
sayohati davomida chizgan asarlari, jumladan, “Samarqand, 1868-yilda” asarining
tarixiy va san’atshunoslik nuqtai nazaridan o‘rganilishi ko‘zda tutilgan.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Mazkur mavzu o‘z mohiyatidan kelib
chiqqan holda quyidagi maqsad va vazifalarni belgilaydi:
Mustaqillik yillarida mamlakatimiz olimlari mustamlaka o‘tmishning
haqqoniy solnomasini yaratish sohasida muayyan ishlarni amalga oshirdilar.
Mustamlakachilik zo‘ravonligi tarixi davri ko‘p jihatdan hali “oq dog‘lar” va “qora
o‘pirilishlar” bilan ajralib turibdi. Bular ayniqsa imperiya tuzumining iqtisodiy,
ijtimoiy va ma’naviy tuzilmalariga, hukmron markazning o‘zbek xalqini
muntazam ravishda talash mexanizmini yaratishga va uni kuchaytirishga,
mamlakatimizni chor imperiyasining qo‘shicha xomashyo qo‘shimchasiga
aylantirilishi evolyutsiyasiga taalluqlidir. Tarixiy tafakkurning mazkur yo‘nalishi
ilmiy bilishning mustaqil obyekti sifatida rosmana ilgari surishga qadam qo‘yildi.
Ushbu tadqiqot ishining asosiy e’tibori Chor Rossiyasi mustamlakachilik siyosatini
olib qarashga va ochib berishga qaratildi.
Kurs ishida zamonaviy ilmiy tasavvurlar asosida chor mustamlaka
tuzumining umumiy va xususiy tomonlari, san’at va tarix sohasida amalga
oshirilgan ilmiy va madaniy ishlar, xususan, V.V.Vereshchaginning hayot yo‘li,
ijodi, san’at va madaniyat sohasiga qo‘shgan hissasi ko‘rsatib berildi.
Tadqiqot ob’ y ekti . Kurs ishining tadqiqot ob’yekri sifatida
V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari olindi.
Bundan tashqari ushbu kurs ishida Chor Rossiyasi hukmronligi davrida amalga
oshirilgan mustamlakachilik siyosati, Rus-Yapon urushi, Verashchaginning
Sharqqa sayohatlari kabi jarayonlarga ham alohida urg‘u berilgan bo‘lib, mazkur
jarayonlar Kurs ishi predmeti sifatida olindi.
3

Davriy (xronologik) chegaral a nishi . Mazkur kurs ishi XIX asrning
o‘rtalaridan XX asr birinchi choragiga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan
bo‘lib, asosiy urg‘u V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom
xotiralari” asariga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I bob. V.V.Vereshchaginning hayoti va ijodiy yo‘li
Vasiliy Vasilyevich Vereshchagin – rus rassomi, yozuvchi va XIX asrning
eng mashhur jangovar rassomlaridan biri. U o‘zining keng ko‘lamli asarlari,
urushning dahshatlarini aks ettirgan ochiqchasiga va realistik tasvirlari bilan
tanilgan. Uning ijodida nafaqat jang sahnalari, balki manzaralar, etnografik
tasvirlar, portretlar va janrli asarlar ham alohida o‘rin egallaydi. Vereshchaginning
ijodi nafaqat san’at, balki tarix uchun ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, u ko‘plab
xalq va madaniyatlarning hayotini tasvirlagan 1
.
Vasiliy Vereshchagin Cherapovets shahrida boy yer egasining oilasida
tug‘ilgan. 9 yoshida ota-onasi uni kadetlar dengiz korpusiga o‘qishga bergan.
“Korpusni hech qachon yoqtirmaganman, – deb eslagan edi rassom, – do‘stlikni
esa faqat zarur yomonlik sifatida qabul qilardim, lekin uni hech qachon samimiy
sevgan emasman. Tarbiyalash, ruh va boshqa narsalar hali ham yoqimsiz, chunki
ular umumiy, qattiq va yolg‘on.”
Hali o‘qish paytida u rassomchilikka qobiliyatini namoyon qila boshlagan –
u rasm chizish maktabiga qatnagan, rassomlar bilan tanishgan. Kadetlar korpusini
tamomlagandan so‘ng Vereshchagin dengiz xizmatiga o‘tmagan. 1860-yilda ota-
onasining irodasiga qarshi Sankt-Peterburg Badiiy Akademiyasiga o‘qishga kirgan.
Shu davrda u adabiyot sohasida ham o‘zini sinab ko‘rgan: "Qariya ovchining
hikoyasi" nomli hikoyasini Peterburgning "Golos" gazetasi muharririyatiga taqdim
etgan. Ammo muharririyatning "Marhamat qiling, bu juda yomon..." degan
fikridan so‘ng, Vereshchagin yozuvchilikni bir muddat tark etgan.
Vereshchagin hayoti davomida ko‘plab mamlakatlarga sayohat qildi, bu
uning ijodida aks etdi. U quyidagi hududlarda bo‘lgan va turkum asarlar yaratgan:
1.1863–1865-yillarda Kavkaz va Dunay bo‘ylab sayohat qilgan.
2.1867–1870-yillarda Turkistonda yashab, rus qo‘shinlarining harbiy
harakatlarida qatnashgan. Bu davrda u Samarqand, Buxoro va boshqa
shaharlardagi madaniy merosni tasvirlagan.
1
Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX – I
четвертьи ХХ века. -Т.: Университет, 1999. – б .56.
5

3.1874–1876-yillarda va 1882–1883-yillarda Hindistonda bo‘lgan. Hind
madaniyati va manzaralari uning ko‘plab asarlarida aks etgan.
4.1877–1878-yillarda rus-turk urushi vaqtida Bolqonda jang maydonida
bo‘lgan.
5.1883–1884-yillarda Suriya va Falastinga tashrif buyurgan.
1887–1888-yillarda va 1894-yilda Rossiyaning Shimoliy hududlariga
sayohat qilgan.
6.1901–1902-yillarda Filippin, Kuba va AQShga tashrif buyurgan.
7.1903-yilda Yaponiyada bo‘lgan.
Vereshchagin har bir sayohati natijasida turkum asarlar yaratgan. Uning
ijodida eng muhim mavzular:
1.Urushning dahshatlari – U jangovar asarlarida urushning fojeaviy va og‘ir
tomonlarini ochiq-oydin tasvirlagan. Uning “Urushning apofeozasi” kabi asarlari
urushga qarshi manifest hisoblanadi.
2.Sharq madaniyati – Turkiston va Hindistonga bag‘ishlangan asarlarida u
bu hududlarning madaniyati, urf-odatlari va arxitekturasini tasvirlagan.
3.Etnografik va portret asarlari – U ko‘plab turli millat va madaniyat
vakillarining obrazlarini yaratgan 2
.
Vereshchaginning birinchi katta sayohati 1863-yilda Kavkazga bo‘lgan. Bu
yerda u Tog‘li Qorabog‘dagi Shusha shahrida to‘xtagan, mahalliy xalqlarning
hayotini kuzatgan, ularning marosim va an’analarini o‘rgangan hamda etyudlar
chizgan.
1867-yilda Vereshchagin Turkiston general-gubernatori Konstantin fon
Kaufman xizmatiga shtat rassomi sifatida ishga kirgan. Rassom 1868-yilning may
oyida Samarqandga yetib kelgan. Tez orada qal’a rus qo‘shinlari bilan birga
qamalga tushib qoldi: mahalliy aholi qo‘zg‘olon ko‘targan edi. Vereshchagin
buxoroliklar bilan jangda qatnashgan va hatto jasorati uchun 4-darajali Muqaddas
Georgiy ordeni bilan taqdirlangan.
2
Твен М. Дары цивилизации: Художественная публицистика. М. 1985. – б .56.
6

Turkistondan olib kelgan rasmlar va grafik asarlarini rassom 1869-yilda
poytaxtda namoyish qilgan. Ishlarning ko‘pchiligi etyud uslubida yaratilgan edi.
Vereshchaginning asarlari orqali tomoshabinlar ular uchun notanish bo‘lgan
Markaziy Osiyo hayotini ko‘rish imkoniga ega bo‘lishdi: quldorlik bozori,
afyunxo‘r gadoylar va boshdan-oyoq kiyim bilan o‘ralgan ayollar tasvirlangan edi.
Ko‘rgazmadan so‘ng Vereshchagin yana Turkistonga yo‘l olgan. Bu safar uning
yo‘li Sibir, Qirg‘iziston yerlari va G‘arbiy Xitoy orqali o‘tgan. Qirg‘izistonda
rassom Peterburgdagi rasmiy qabul marosimlaridan birida tanishgan do‘sti Baytik
Qanayevning mehmoni bo‘lgan. Rassom uning boy yurtasida bir nechta asar
yaratgan: u yurtaning ichki ko‘rinishini chizib, uning gumbazidagi murakkab
naqshlar va gilamlardagi bezaklarni aniq tasvirlagan. Vereshchagin oddiy
odamlarning portretlarini yaratgan, ularning hayotidan sahnalarni tasvirlagan.
Mahalliy jangchilarning qurollarini bezab turgan naqshlarni ham o‘rganib, ko‘plab
mahalliy ornamentlarni to‘plagan. Yorqin manzaralarni izlab, u Issiqko‘l
yaqinidagi tog‘larga, Bo‘om darasi va Olatoo tog‘ tizmasidagi dovonlarga borgan.
Rassom o‘z ishlarida ingichka chiziqlar va Osiyo manzaralarining jaziramasini
mukammal aks ettiruvchi yorqin va boy ranglarni ishlatgan.
O‘sha davrda G‘arbiy Xitoyda imperator qo‘shinlari dung‘onlar va
uyg‘urlarning qo‘zg‘olonlarini bostirish bilan shug‘ullangan. Hududdagi deyarli
barcha shaharlar yoqib yuborilgan edi. Ayrim taxminlarga ko‘ra,
Vereshchaginning mashhur “Urushning apofeozasi” asarini – bosh suyaklar
piramidasi va uning ustida uchib yurgan qarg‘alarni tasvirlagan asarini yaratish
g‘oyasi aynan dung‘on yerlari safaridan keyin tug‘ilgan.
1871-yilda Vasiliy Vereshchagin Myunxenga ko‘chib o‘tgan. U yerda u
Elizabet Fisher-Rid bilan tanishgan va u bilan turmush qurgan. Do‘sti Teodor
Gorsheldning ustaxonasida rassom o‘zining Sharqqa oid kartinalarini chizgan –
“Boy qirg‘iz ovchisi va burgut bilan”, “Temur darvozasi”, “Varvarlar” jang
sahnalari seriyasi va boshqa asarlar. Turkiston seriyasiga jami 13 ta katta rasm, 81
ta etyud va 133 ta chizilgan surat kirgan. 1873-yilda Vereshchagin ushbu seriyani
Londondagi Kristal saroyda namoyish qilgan.
7

Rassom butun seriyani Rossiyaga olib kelishni istagan, shuning uchun ingliz
kolleksionerlarini kartinalar sotilmasligi haqida ogohlantirgan. Ko‘rgazma
katalogida u har bir rasm uchun tushuntirish joylashtirgan va Turkistonga sayohati,
Osiyo madaniyati va an’analari haqida “Markaziy Osiyoga safar” nomli esse
yozgan. Ushbu asar avvaliga fransuzning Le Tour du Monde jurnalida, keyinchalik
ingliz matbuotida chop etilgan 3
.
Vereshchaginning birinchi yirik ko‘rgazmasi 1874-yilda Peterburgda bo‘lib
o‘tdi. O‘shanda uning asarlarini ko‘rishni xohlaganlar juda ko‘p edi — Ichki ishlar
vazirligining zallari barcha tashrif buyuruvchilarni sig‘dirolmas edi. Ko‘rgazma
kataloglarining 30 ming nusxalik butun tiraji sotilib ketdi.
Ammo yuqori davlat amaldorlari Vereshchaginning ishlarini ma’qullamadi:
ko‘rgazma arafasida imperator umumiy harbiy majburiyat to‘g‘risidagi farmonni
imzolagan edi, shuning uchun rassomdan g‘alabali hujumlar, ordenlar taqib turgan
qo‘mondonlarning portretlarini tasvirlash kutilgan edi. Ammo Vereshchagin jang
maydonining boshqa tomonini ko‘rsatdi: g‘ayritabiiy mehnat, charchagan, yarador
va halok bo‘lgan odamlar. Rassomni vatanparvarlikka qarshi chiqishda va
dushmanga hamdardlik ko‘rsatishda ayblashdi.
Ko‘plab hamkasblari Vereshchaginni uslubi uchun tanqid qilishdi: u yorqin
ranglarni keng qo‘llar edi, bu o‘sha davr akademik rassomchiligiga xos emas edi.
Ammo Ivan Kramskoy bu turkumni rus maktabining yutug‘i deb atadi, Pavel
Tretyakov esa butun Turkiston siklini katta pul evaziga — 97 000 rublga sotib oldi.
Vereshchagin kartinalar uchun maxsus ramkalar buyurtma qilgan: ulkan, boy
bezatilgan. Ular asarning bir qismiga aylanib, har bir kartinaning kayfiyatini
ta’kidlar edi. Turkiston sikli uchun ramkalarga Vereshchagin dastlab arab yozuvini
tushirishni rejalashtirgan, biroq u arab tilini bilmagan. U masjid va saroy
eshiklaridagi sharqona naqshlar asosida eskizlar tayyorladi. Ramkalar yog‘ochdan
yasalib, yaltiroq yoki matli oltin suvi bilan qoplanar edi. Ba’zan ramkalar
shunchalik katta bo‘lardiki, ularning maydoni kartinaning o‘zidan ham kattaroq
chiqardi.
3
Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. – б .78.
8

Ba’zi ramkalarga rassom yozuvlarni joylashtirgan. Masalan, “Urushning
apofeozi” kartinasi “O‘tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi barcha buyuk fath
etuvchilarga bag‘ishlanadi” degan jumla bilan birga kelgan. “To‘satdan hujum”
nomli asar esa Nestor yilnomasi baytiga havola qilingan: “Yerimizni uyaltirmay,
suyak bo‘lib yotamiz, o‘lganlar sharmanda bo‘lmas” 4
.
Rassom kartinalar ko‘rgazmalarda namoyish etilayotganda ularni aynan shu
ramkalarda tashishni talab qilgan. Bu qimmatbaho yukning og‘irligini oshirgan,
tashish xarajatlari bir necha baravar ko‘paygan. Tretyakov hatto butun temiryo‘l
platformalarini ijaraga olgan.
Ko‘rgazmaning yopilishini kutmasdan, Vereshchagin rafiqasi bilan
Hindistonga yo‘l olgan. Ular Bombey, Jaypur, Dehli va Agrani, Ladak va
Kashmirni ziyorat qilgan, uch oy davomida Sharqiy Himolay va Sikkim bo‘ylab
sayohat qilgan. Sayohat oson kechmagan: ularga yirtqich hayvonlar hujum qilgan,
muzdek daryolarni kechib o‘tishga, qor bo‘ronlarini kutib o‘tirishga to‘g‘ri kelgan.
Rassom bezgak bilan og‘rigan, Elizabet Fisher-Rid esa baland tog‘li yo‘llarda
ko‘rish qobiliyatini yo‘qotgan. Shunga qaramay, ular ishlarini davom ettirgan.
Vereshchagin buddaviy ibodatxonalari va qadimiy masjidlarni, tosh maqbaralar va
tog‘ yonbag‘irlaridagi monastirlarni tasvirlagan. Shuningdek, Hindiston seriyasiga
diniy marosimlar sahnalari, faqirlar, buddist rohiblar va zardushtiylik diniga
ergashuvchilarning portretlari kiritilgan. Fisher-Rid sayohat kundaligini yuritgan
va keyinchalik “Janob va xonim Vereshchaginlarning Himolaylarga sayohati
haqidagi lavhalar” to‘plamini nashr etgan.
Hindistonda rassomga Xududiy San’at Akademiyasi unga professor unvoni
berganini ma’lum qilishdi. Ammo Vereshchagin bu mukofotni rad etib, shunday
dedi: “…san’atdagi barcha unvon va mukofotlarni mutlaqo zararli deb hisoblab, bu
unvondan butkul voz kechaman”.
1876-yilda Vasiliy Vereshchagin Parijga qaytdi, biroq oradan bir necha oy
o‘tib, Balkanlarga yangi safarga yo‘l oldi. Hindiston seriyasi faqat to‘rt yildan
keyin, Peterburgdagi ko‘rgazmada namoyish etildi. Rassom 139 ta rasm va
4
Твен М. Дары цивилизации: Художественная публицистика. М. 1985. – б .58.
9

etyudlarni taqdim etdi, ulardan 75 tasini Tretyakov sotib oldi. Ko‘rgazmaga kirish
bepul edi, va 40 kun ichida uni 200 mingga yaqin odam tomosha qildi.
Zamondoshlarning eslashicha, odamlar ko‘rgazma zallariga hatto derazalardan
kirishga urinishgan. Tanqidchilar Vereshchaginni eng yaxshi sharqshunos
rassomlardan biri deb atashgan.
Turklar bilan urush haqidagi xabar Vereshchaginni Parijning Mezon-Laffit
degan chekkasida, uning ustaxonasida bo‘lganida yetib keldi. Rassom hind
rasmlari ustida ishlashni tashlab, Rossiya armiyasining harakatdagi bo‘linmasi
tarkibida ixtiyoriy ravishda Balkanlarga yo‘l oldi.
1877-yil iyun oyida Vereshchagin og‘ir jarohat oldi. U bo‘lgan “Shutka”
mina tashuvchi kemasi turk kemasiga hujum qilgan edi. Dushman o‘qidan
kemaning borti teshib o‘tdi va rassomning sonini jarohatladi. Rassom Buxarestga
yuborildi va u yerda uch oy davolandi. Ammo yarasi bitgach, u yana safga qaytdi.
Vereshchaginni jasorati uchun oltin mukofot quroli bilan taqdirlamoqchi bo‘lishdi,
ammo u bundan ham bosh tortdi 5
.
O‘sha vaqtda rus qo‘shinlari Bolgariyaning shimoliy qismidagi Pleven
shahrini hujum bilan olishga tayyorgarlik ko‘rayotgan edi. Plevenni imperator
Aleksandr II ning ismlar bayramiga bag‘ishlab, 30-avgust kuni zabt etish
rejalashtirilgan edi. Biroq hujum katta mag‘lubiyat bilan yakunlandi. Vereshchagin
yuzlab halok bo‘lganlar yotgan jang maydonini “Podshohning ismlar bayrami”
nomli provokatsion asarida tasvirladi.
5
Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений: В 30 т. Т. 23. М., 1981. – б.106.
10

II bob. Vereshchaginning Sharqqa sayohatlari. Vereshchaginning
asarlarida tarixga oid ilmiy ma’lumotlar
1879-yil dekabr oyida Vereshchaginning Bolkan mavzusidagi asarlari
Parijda ko‘rgazmada namoyish etildi. Asarlarda tantanavor va g‘alabali sahnalar
yo‘q edi. An’anaviy patriontik nuqtai nazarga sodiq qolgan Pavel Tretyakov bilan
bahsda rassom shunday degan: “...siz bilan mening asarlarimni baholashda biroz
farqimiz bor, ularning yo‘nalishida esa katta farq bor. Men rassom sifatida urushga
qarshi kurashaman va butun kuchim bilan urushni qoralayman; mening zarbalarim
kuchlimi, ta’sirlumi — bu mening iste’dodim masalasi, ammo men zarbani butun
kuchim bilan va kechirim qilmasdan beraman. Siz esa, aftidan, urushning umumiy
g‘oyasi emas, balki uning ayrim tafsilotlari bilan ko‘proq band bo‘lganga
o‘xshaysiz.” Vereshchagin seriyaning butunligi saqlanishini xohlagan edi, biroq
kolleksioner faqat bir qismini sotib oldi. Ko‘rgazmadan keyin Vereshchagin yana
uchta rasm — “Plevendagi turk shifoxonasi”, “Hujumdan keyin. Plevendagi
bog‘lam punktlari” va “Hujumdan oldin”ni chizdi 6
.
U Falastinaga oid asarlar yaratish uchun Mazon-Laffitdagi ustaxonasida Injil
mavzulariga oid rasmlar chizgan. “Sulaymon devori”, “Quddusda. Podshohlik
qabrxonalari”, “Muqaddas oila” va boshqa rasmlar shu mavzuda edi. Rassomning
bu rasmlaridagi qahramonlar oddiy hayot kechiradilar — ovqatlanadilar, kir
yuvadilar, uy-ro‘zg‘or ashyolarini yasaydilar. Yevropada katolik ruhoniylari
Muqaddas oila cherkov qoidalariga muvofiq tasvirlanmagan bu rasmlarni yo‘q
qilishni talab qilishgan. Rossiyada esa, yanada qattiqroq tanqidlardan qo‘rqib,
ularni umuman ko‘rsatmagan.
1885-yilda Yevropa ko‘rgazmasi ochildi. Ko‘rgazma davomida bir tashrif
buyuruvchi rasmlarni sulfat kislota bilan buzdi — bir nechta ramka shikastlandi,
bir kichik rasm butunlay yo‘q qilindi. Bir qancha katta asarlar ham zarar ko‘rdi,
ammo Vereshchagin ularni qisqa vaqt ichida restavratsiya qildi. Palestina
seriyasining katta qismini rassom AQShga olib ketdi va bir nechta ko‘rgazmadan
keyin kimoshdi savdosida sotdi.
6
Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX – I
четвертьи ХХ века. -Т.: Университет, 1999. – б .58.
11

1883-yilda Vereshchagin “Lavhalar, eskizlar, xotiralar” nomli kitobini
yozdi. U nemis, fransuz, ingliz va dan tillariga tarjima qilindi. Tez orada ingliz va
nemis tillarida “Realizm haqida” traktati nashr etildi.
1887-yilda Vereshchagin Mazon-Laffitdagi ustaxonasini tark etdi. Birozdan
keyin Elizabet Fisher-Riddan ajrashib, Lidiya Andreyevskayaga uylandi va
Rossiyaga qaytdi. Moskva chekkasida u o‘z loyihasi bo‘yicha uy qurdi.
Bir necha yildan so‘ng Vereshchagin 1812-yil Vatan urushiga bag‘ishlangan
rasmlar yaratishni boshladi. Jami 20 ta asar yaratildi, ularda jang sahnalari va jang
maydonlarining manzaralari aks etgan edi.
1893-yilda Vereshchagin Rossiya bo‘ylab safarga chiqdi. U Rostov Buyuk,
Kostroma, Yaroslavl, Rossiyaning Shimoliy shaharlari kabi joylarni ziyorat qildi.
Bu joylarda rassom qishloq xonadonlari ichki ko‘rinishlarini, cherkov bezaklarini
chizdi. Rassom yog‘och ustunlar va ikonostaslar o‘ymakorligigacha bo‘lgan
arxitektura detallarini aks ettirdi. Asarlar seriyasiga oddiy insonlarning portretlari
ham kiritilgan, ularning hayotiy hikoyalari rassomning “Oddiy ruslarning bir
nechta avtobiografiyalari” to‘plamida nashr etilgan.
Shaharlar o‘rtasida rassom daryolar va kanallar orqali maxsus ustaxona-
barkada harakatlangan. Yo‘l davomida yozgan eslatmalari “Shimoliy Dvina
bo‘ylab. Yog‘och cherkovlar bo‘ylab” nomi bilan 1896-yilda Moskvada chop
etilgan.
Rossiyadagi safarlari bilan Vereshchaginning yo‘llari tugamadi. 1901-yilda
u Filippinga bordi va u yerda shifoxona sahnalari aks etgan “Shifoxona seriyasi”ni
yaratdi. So‘ng rassom ikki marta Kubaga, keyin Amerikaga bordi va hatto uning
prezidentining portretini chizdi 7
.
1903-yilda Vereshchagin Yaponiyaga yetib keldi. Tokio, Nikko va Kioto
shaharlarida to‘rt oy o‘tkazdi. Safar davomida rassom yangi, impressionizmga
yaqin uslubda bir nechta rasmlar yaratdi, jumladan, “Yapon ayoli”, “Qayiqda
sayr”, “Nikkodagi ibodatxona” va boshqalar. Vereshchagin barcha rasmlarini
yapon brokati bilan bezatilgan mualliflik ramkalariga joylashtirdi.
7
Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. – б .79.
12

Keyingi yili rassom yana Uzoq Sharqqa yo‘l oldi va Yaponiyaga suzib
ketmoqchi edi. “Men hali ham ketganim yo‘q, ammo nihoyat ertaga yo‘lga
chiqaman. Ammo yomon hislar bilan, chunki bizga juda dushman kayfiyatdagi
mamlakatga ketmoqdaman, — deb yozgan edi rassom xotiniga, — gazetalarga
qaraganda, Yaponiyada Rossiya dushmanlarining yig‘ilishlari tez-tez o‘tkazilib,
ular bizga qarshi urush boshlashni talab qilmoqda, hozirgi davrni harbiy
harakatlarni boshlash uchun eng qulay fursat deb hisoblashmoqda... Ular
hammasini urush uchun tayyor qilib qo‘ygan, biz esa tayyorgarlik ko‘rmagan
holda, hamma narsani Peterburgdan olib kelishimiz kerak...” 8
.
Urush boshlandi. Vasiliy Vereshchagin bu safar ham jang maydonida edi.
31-mart kuni rassom bo‘lgan “Petropavlovsk” bronenostsi Port-Artur qirg‘oqlari
yaqinida portlab ketdi. Vereshchagin halok bo‘ldi.
1858-yildan boshlab Imperator san’atni rag‘batlantirish jamiyati (OPOX)
qoshidagi Rasm chizish maktabida tahsil olgan. 1863–1865-yillarda Kavkaz va
Dunay bo‘ylab sayohat qilgan. 1867–1870-yillarda Turkistonda bo‘lgan, 1867–
1868-yillarda esa rus qo‘shinlarining jangovar harakatlarida ishtirok etgan. 1874–
1876-yillarda va 1882–1883-yillarda Hindistonga, 1877–1878-yillarda rus-turk
urushi vaqtida Bolqonga (amal qilayotgan armiyada bo‘lgan), 1883–1884-yillarda
Suriya va Falastinga, 1887–1888 va 1894-yillarda Rossiyaning Shimoliy
hududlariga, 1901–1902-yillarda Filippin, Kuba va AQShga, 1903-yilda esa
Yaponiyaga tashrif buyurgan.
Har bir sayohati natijasida u turkum ishlar (manzara, jangovar, janrli,
etnografik va portret asarlar) yaratgan. 1901-yilda birinchi Tinchlik bo‘yicha
Nobel mukofotiga nomzod sifatida ko‘rsatilgan. 1904–1905-yillardagi rus-yapon
urushi boshlanganidan keyin Uzoq Sharqda faol armiyaga qo‘shilgan. 1904-yil
Port-Artur yaqinidagi “Petropavlovsk” bronenosetsida portlash natijasida halok
bo‘lgan. 1868-yilda to‘rtinchi darajali Georgiy ordeni bilan taqdirlangan.
Vereshchagin 1842-yil 26-oktabrda Cherepovets shahrida tug‘ilgan. U
yoshlik chog‘idayoq san’atga qiziqishni namoyon qildi. 1858-yilda u Imperator
8
Твен М. Дары цивилизации: Художественная публицистика. М. 1985. – б .64.
13

san’atni rag‘batlantirish jamiyati qoshidagi Rasm chizish maktabida tahsil olishni
boshlagan. So‘ngra Peterburg San’at Akademiyasida va Parijdagi taniqli san’at
maktablarida o‘qigan.
Vereshchagin ijodida urush mavzusi alohida o‘rin egallaydi. U turli jang
maydonlarida bo‘lib, o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan dahshatli voqealarni tasvirlagan.
Uning maqsadi urushning ayanchli oqibatlarini ko‘rsatish va insoniyatni urushga
qarshi kurashga chorlash edi.
1860-yillarning ikkinchi yarmida Vereshchagin O‘rta Osiyoga sayohat
qiladi. Uning bu yerga kelishi Turkiston general-gubernatori Konstantin Petrovich
Kaufman bilan hamkorlikda amalga oshirilgan. Vereshchagin nafaqat rassom
sifatida, balki tarixchi va etnograf sifatida ham bu hududlarning hayotini o‘rganadi.
Vereshchaginning ijodida O‘rta Osiyo madaniyati o‘ziga xos o‘rin egallaydi. U
nafaqat Samarqand, balki Buxoro, Toshkent kabi shaharlardagi hayotni ham
tasvirlagan. Rassomning asarlarida Sharqning boy madaniyati va turmush tarzi aks
etadi.
Vereshchaginning ijodi faqat madaniyati va tarixni tasvirlash bilan
cheklanmagan. U urushning dahshatli oqibatlarini ko‘rsatishga intilgan.
"Samarqand, 1868-yilda" asarida ham rassom Samarqandning tinch hayoti bilan
bir qatorda, urushning shahar va uning aholisi hayotiga qanday ta’sir qilganligini
ham ochib beradi.
Rus-yapon urushi (1904–1905) boshlangach, Vereshchagin faol armiyaga
qo‘shilgan. U 1904-yil 13-aprelda Port-Artur yaqinida “Petropavlovsk”
bronenosetsida portlash natijasida halok bo‘lgan.
U o‘zining mustaqil fikriga ega edi, bu fikr uzoq va mashaqqatli
ekspeditsiyalarda olingan shaxsiy kuzatuvlari va tajribasiga asoslangan edi:
“Eslayman, dengizda, keyinchalik esa sayohatlarda, sahrolarda va tog‘ daralarida
ko‘p o‘ylangan va mulohaza qilingan edi”... V. V. Vereshchaginning hayoti — bu
katta bir sayohat edi. U Avstraliya va Antarktidadan tashqari barcha qit’alarda
bo‘ldi, uzoq mamlakatlarni va Rossiyaning shimolini o‘rgandi, Yevropa
poytaxtlarida ham, qiyin yetib boriladigan joylarda ham yashadi. Ko‘rganlarini
14

rassom o‘z asarlarida aks ettirdi. V. V. Vereshchaginning janrlar doirasi keng:
chizmalar va etyudlar, syujetli kompozitsiyalar, tabiat va me’moriy manzaralar,
portretlar. U haqiqatni realistik va nihoyatda aniq aks ettirar, ko‘plab asarlarida
zamon va makondan mustaqil umumlashtirishlarga erishardi. Ammo rassomning
realizmi — bu betaraf fotografik aniqlik emas, u tasvirlangan narsaga o‘z
munosabatini aniq ifodalar edi. V. V. Vereshchaginning so‘zlariga ko‘ra, “ijoddagi
barcha tafsilotlarga qat’iy rioya qilish” nafaqat “g‘oyani istisno qilmaydi, balki uni
o‘z ichiga oladi”.
Vaqt o‘tmoqda, va u bilan birga tarixiy voqealar ham o‘tmishga
aylanmoqda. Rassomning asarlari bu o‘tmishni keyingi avlodlar, biz uchun
ko‘rinadigan qiladi. Bundan tashqari, uning ijodi yaxshilik va yomonlik, haqiqat va
vatanparvarlik, dunyoning naqadar rang-barangligi va inson hayotining qadri va
nozikligi haqida o‘ylashga undaydi. Rassomning asarlarini tomosha qilar ekanmiz
yoki uning adabiy asarlarini o‘qib, har birimiz V.V.Vereshchagin haqida o‘z
kashfiyotimizni qilamiz.
V. V. Vereshchagin 1860-yilda akademiyaga kirib, u yerda A. T. Markov, F.
A. Möller va A. E. Beydeman bilan uch yil tahsil olgan, ammo ta’limni tugatmay,
Kavkazga yo‘l olgan. Akademiya devorlaridan chiqib, Vasiliy Vasilyevich
ijodkorlikka bag‘ishlanib, akvarel ishlaydi, ko‘plab eskizlar chizib, uchta katta
albumni to‘ldiradi. Parijga safar qilish muhim voqea bo‘ldi, u yerda u uch yil
davomida Ж eromning san’at akademiyasida o‘qigan 9
. 1865-yilda yana Kavkazga
yo‘l olgan va tabiatdan manzaralar, portretlar, mahalliy rang-barang voqealarni
yozgan. Shu vaqtda u rassom sifatida shakllanib, tarixiy rassom bo‘lishni tanlagan.
V. Vereshagin bir nechta muhim seriyalarni yaratgan, ular rus urush tarixidan va
Sharq mamlakatlariga bo‘lgan sayohatlaridan olingan. U urushning og‘irliklari va
rus askarlarining jasoratini yorqin va haqqoniy tarzda tasvirlab berdi. 1867-1870-
yillarda Vereshagin birinchi marta Turkiyistonda rus-xitoy chegarasida urush
faoliyatiga qo‘shilib, Buxoro amirining hujumiga qarshi kurashgan. Vasiliy
9
Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений: В 30 т. Т. 23. М., 1981. – б.122.
15

Vasilyevich Samarqand qal’asini himoya qilishda ishtirok etib, jangdagi xizmatlari
uchun 4-darajali Sankt Georgiy ordeni bilan taqdirlangan.
1871-yilda Vereshagin Turkistonni tark etib, Myunxenga joylashgan. U o‘zi
bilan ko‘plab eskizlar va zarbalar olib kelgan va jang maydonidagi yangi
taassurotlari asosida Turkiston mavzusida ishlashni davom ettirgan. Ushbu seriya
katta hajm va g‘oya jihatidan muhim bo‘lib, o‘ntalik asar, sakkizdan ortiq eskiz va
yuzlab chizmalar o‘z ichiga olgan. Vereshagin ushbu tayyor tsiklni 1873-yilda
Londondagi shaxsiy ko‘rgazmada, keyinchalik 1874-yilda Sankt-Peterburgda va
Moskvada taqdim etgan. Ko‘rgazma katta muvaffaqiyat qozongan, zamondoshlari
uni o‘zining mustaqilligi, yangiliklari va o‘zgacha syujetlari, yorqin ranglari va
akademik uslubga mutlaqo o‘xshamagan texnikasi bilan hayratda qoldirgan.
Vereshagin yangi, noma’lum bir olamga oyna ochib, katta rang-baranglik bilan
ishlangan, sodir bo‘layotgan voqealarni mukammal tasvirlagan: “Boy kirgiz o‘qchi
bilan” 1871, “Opium do‘konidagi siyosatchilar”, “Buxoro askari”, “Toshkent.
Dervishlar bayram kiyimida” 1873, “Timurning eshiklari” 1872, “Samarqandda
yoxsillar” 10
.
U janjal sahnalarini yozmagan, balki jangdan oldin yoki keyin bo‘lgan
hodisalarni tanlagan, va ko‘pincha kadrlarda qoladigan syujetlarga qiziqqan.
Syujetlar rasmiy va tantanali bo‘lmagan. Urushning psixologik tomonini oddiy
askar obrazlari orqali ochib bergan: “Og‘ir yaralangan”, “Yashirin turganlar” 1873,
“Hujum qilish” 1871, “G‘alaba” 1872, “Trofeylar taqdim etilmoqda” 1872.
Turkiston seriyasida rassom “Varvarlar” deb nomlangan alohida tsiklni ajratib,
markaziy rasmlaridan biri "Urush apofeozini" yaratgan. Turkiston seriyasida
Vereshagin uslubining asosiy xususiyatlaridan biri ko‘rinadi, bunda Stasov "xoro
boshlanishini" ko‘rgan. Rassom askarlar birodarligini, ularning birlashishi kuchi va
ahamiyatini mukammal tasvirlaydi va shu bilan birga, har bir qahramonning
psixologiyasini ochib beradi. Vereshagin manzaralarni ajoyib tarzda chizadi,
harakatlar yuz berayotgan manzara fonida. Yorqin, kuchli va ifodali tarzda quyosh
va olovdan yongan steplarni, ajoyib go‘zal osmonni, yong‘inlarning tutuni va qiyin
10
Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. – б .83.
16

issiqlikni tasvirlaydi. U me’morchilik va milliy kiyimlarning o‘ziga xos
xususiyatlariga, uy-ro‘zg‘or buyumlari va qurollarni tasvirlashga katta e’tibor
qaratadi.
1874-yilda Vereshagin Hindistonga yo‘l oladi, ikki yil davomida ekzotik
joylarni sayohat qilib, Bombey, Agra, Dehli, Jaypurda yashaydi, G‘arbiy
Himolaylarda uch oy davomida bo‘lib, Sikkim knyazligi, Kashmir va Ladakni
ziyorat qiladi. Vasiliy Vasilyevich ko‘p ishlaydi, tog‘ cho‘qqilariga chiqib,
daralarga tushib, xavf-xatar va xavfni hisobga olmaydi. Olib kelgan 150 dan ortiq
eskizlar asosida u bir qator rasmlar yaratadi: “Toj Mahal maqbarasi Agra yaqinida”
1874, “Bramin ibodatxonasi Adelnurda” 1874-1876, “Himolay. Asosiy cho‘qqi”
1875, “Shimoliy Hindiston. Kashmirdan Ladakka borish yo‘lidagi muzlik” 1877,
“Nepal. Duolar barabani” 1875, “Hindistonda. Himolaylar qor” 1874-1876 va
boshqalar.
Balqon seriyasi V. Vereshagin ijodining cho‘qqisi sifatida hisoblanadi. U uni
Parijda, o‘z taassurotlari va tabiat eskizlaridan ilhomlanib yaratgan. San’atkor uni
Hindiston tsikli bilan birga 1879-yilda Londonda va Parijda namoyish etgan,
keyinchalik o‘n yil davomida Evropaning va Amerikadagi boshqa ko‘plab
shaharlarida ko‘rsatilgan, 1880-yilda Sankt-Peterburgda, 1883-yilda esa Moskva
va Sankt-Peterburgda namoyish etilgan. Vereshaginning asarlari hali ham
tomoshabinlar orasida katta muvaffaqiyatga erishgan va tanqidchilar va
kollektsionerlar diqqatini tortgan. Rossiyada seriya bir necha marta namoyish
etilgan: 1880-yilda Sankt-Peterburgda, 1883-yilda esa Moskva va Sankt-
Peterburgda. Balqon tsikli o‘ttizta rasmdan iborat bo‘lib, ular turli mavzular
bo‘yicha guruhlarga ajratilgan, urushning turli voqealarini tasvirlaydi. Asarlar ko‘p
figurali sahnalarni yuqori mahorat bilan bajarilishi, detallarni puxta ishlash, sodir
bo‘layotgan hodisalarni dinamik tarzda aks ettirish bilan ajralib turadi: “Aleksandr
II Plevnada, 1877-yil 30 avgust”, “Hujumdan oldin. Plevnada”, “Hujumdan keyin.
Plevnada tibbiy punkt”, “Mag‘lubiyat. Panixida”, 1878-1879-yillar. O‘n atrofida
asar mavjud bo‘lib, ular urushning tugashiga yaqin bo‘lgan qishki davrni
17

tasvirlaydi: “Shipka-Shenovo. Skobelev Shipkada”, triptix “Shipkada hammasi
tinch”.
V. Vereshagin – charchamasdan sayohat qiluvchi va izlanuvchi tadqiqotchi.
Yangi rassomlik kashfiyotlarini va yangi taassurotlarni izlab, 1883-yil oxirida
Suriya va Falastinga sayohatga jo‘naydi. Sharqning yorqin, quyoshli, rang-barang
tabiati va Bibliya tarixiga oid yodgorliklar san’atkorga ta’sir qiladi. U manzaralar,
mahalliy aholining portretlari, bozorlar, janr va kundalik sahnalarni rasmlaydi.
Sayohatdan 50 dan ortiq eskiz va undan ko‘proq chizilgan rasm olib keladi.
Vatanidan uzoqda jang maydonlarida, Evropa va chekka mamlakatlarga sayohat
qilib, V. Vereshagin o‘zining ildizlariga qaytish haqida ko‘p o‘ylaydi, qadimiy rus
shaharlarini ziyorat qilish istagi kuchayadi. 1880-yillarning oxirida u Moskva,
Yaroslavl, Rostov, Kostroma shaharlarida bo‘ladi. Vereshagin, milliy rang-
baranglik va qadimiy me’morchilikni o‘rgangan holda, qadimiy rus arxitekturasini
o‘rganishga kirishadi, etnografik va tarixiy yodgorliklarni yig‘adi, ko‘plab eskizlar
yaratadi va shu asosda rasmlar yaratadi.
1890-yillarda V. Vereshagin ijodida yangi bir mavzu paydo bo‘ladi – “Rus
Shimoli”, bu mavzu 1894-yilning yozida oila bilan Shimoliy Dvina, Oq dengiz va
Solovki bo‘ylab safar qilgach shakllanadi. Har doimgidek, samarali ish yuzlab
tasviriy eskizlar va ikkita adabiy asarni yaratadi. “Rus tsikli” asarlari o‘zgacha
uslubda bajarilgan, uning mavzu rassomiga xos bo‘lmagan tarzda 11
. Qalam
teginishi yanada erkin va bo‘shashgan bo‘ladi, u detalga kamroq e’tibor beradi,
ko‘proq falsafiy mazmunni ta’kidlaydi. Rasmlar tinchlik va osoyishtalikka to‘la
bo‘lib, ranglar palitrasi tinch va bir tekis ohangga ega bo‘ladi. Yana bir muhim
asarlar tsikli 1812-yil urushiga bag‘ishlangan bo‘lib, Vereshagin bu mavzuga
hayotining oxirigacha katta e’tibor qaratgan, ammo tugatishga ulgurmagan.
Tugallanmagan tsikl yigirma rasmdan, ko‘plab eskizlardan va chizmalardan iborat.
Vereshaginni hozirgi zamon san’ati haqida ko‘plab fikrlar o‘z ichiga olgan, u
tarixiy va psixologik tasvirlarni, yorqin xarakterlarni, kutilmagan dinamik
11
Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений: В 30 т. Т. 23. М., 1981. – б.141.
18

voqealarni hali ham qiziqtirgan. U tarixchi va iste’dodli hikoyachilik sifatida,
tasvirlar orqali voqealar mohiyatini yetkazishga harakat qiladi.
Ijodida V. Vereshagin realizm an’analariga sodiq qoladi. Ko‘pgina
asarlarida u tabiatni deyarli fotoan’anaviy tarzda tasvirlashga intiladi, shu bilan
birga, rassomlik uning rasmlarini fotosuratdan ajratib turishini ta’minlashga
harakat qiladi. Uning rassomlik uslubi o‘z davrida noyob edi, u tabiatni aniq
ko‘rsatish va foto-fiksatsiya o‘rtasida bir chegarada edi. Hayotining oxirgi yillarida
Vereshagin Filippin orollarida, Kubada va Yaponiyada bo‘ldi. U yaratishning
yangi g‘oyalari va rejalari bilan to‘la edi, ammo biroz charchoqni his qilar, ijodiy
kuchlarining asta-sekin tugashi haqida tasavvur qilardi. U zamonaviy san’atning
kelajagiga umid bilan qaragan, bu san’at uning fikricha, realizm rassomligiga
almashtirish kerak edi. Uning hayoti fojiali tarzda yakunlandi, zamondoshlari buni
taqdirning belgisiga aylantirdilar. Vereshagin rus-yapon urushi markazida bo‘lgan
va 1904-yil 31-martda “Petropavlovsk” zodagonida yapon minasiga urilib
portlagan, 700 nafar dengizchidan va ofitserlar bilan birga halok bo‘lgan.
19

III bob. V.V.Verashchaginning“Samarqand 1868-yilda rassom
xotiralari” asari yaratilish tarixi va undagi muhim ma’lumotlar
1867 yilning yozida Sankt-Peterburg akademiyasini tamomlagan yosh
rassom Vasiliy Vereshchagin, Turkiston viloyatining birinchi general-gubernatori
Konstantin fon Kaufman rasmlovchi izlayotganini eshitdi. Shaxsiy uchrashuv
bo‘lib o‘tdi, Vereshchagin Kavkaz siklidan o‘z asarlarini ko‘rsatdi. Kaufman, bir
vaqtlar o‘sha hududda xizmat qilgan, rasmlarni yoqtirib qoldi va rassomni
Turkiston armiyasiga praporshik unvonida olishni buyurdi. Lekin Vasiliy o‘ziga
harbiy forma kiyishni majburiy qilmaslik va armiyadagi tartiblarga rioya qilishdan
ozod bo‘lish huquqini olishdi.
Shunday qilib, yosh rassomning imperiyaning chekkasiga sayohati
boshlandi, u peysaj va etnografik rasmlarni yaratish uchun chaqirilgan edi, buning
maqsadi Rossiya tomonidan yangi hududlarning qo‘shilishi haqida tasvirlar
yaratish edi. Keyinchalik Vereshchagin va Kaufman yaqin do‘stlashib ketishdi, bu
haqda Vasiliy Vasilyevich o‘zining yozmalarida aytib o‘tdi.
O‘sha davrning asosiy siyosiy masalasi Buxoro bilan bo‘lgan munosabatlar
edi. Amir Muzaffar-xon Toshkentga da’vo qo‘ygani va kofirlarga qarshi gazavat
(muqaddas urush) e’lon qilishni rejalashtirgan edi.
Jurnalist va rassom Kazarinning “Uzoq chegaralarda” romanida ushbu
holatni qanday tasvirlaganini ko‘rishingiz mumkin: “Buxoro xonligida noaniq vaqt
hukmronlik qilar edi. Muzaffar bu urushni xohlamasdi: u bu urushning o‘zi uchun
halokatli oqibatlarini oldindan bilardi, ammo uni fanatik mullalar urushga jalb
qilishdi, ular qizg‘in nutqlar bilan osonlikcha undirilgan xalqni qizg‘itib yuborishdi
va xalq jang talab qildi 12
.”
Kaufman ham urushni xohlamasdi. “Yomon tinchlik yaxshi janjaldan afzal”
— bu prinsip Konstantin Petrovichning tashqi siyosatiga asos bo‘ldi. Toshkentga
yangi xizmatga borar ekan, Kaufman amirga xat yozib, tinch munosabatlarni
qo‘llab-quvvatlash niyatida ekanligini bildirgan edi. Afsuski, amir o‘z qo‘shinlarini
Toshkentga yo‘lga solgani haqida xabarlar keldi.
12
Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. – б .88.
20

1867-yilda, Turkiston Rossiya qo‘shinlari tomonidan zabt etilgandan so‘ng,
yosh, lekin allaqachon mashhur batalist rassom Vasiliy Vasilyevich Vereshagin
(1842-1904) Turkiston general-gubernatori general K. P. Kaufmanning taklifiga
binoan uning kotibi-rassomi sifatida xizmat qilishga rozi bo‘ldi. Vereshagin xavfli
sayohatga chiqishga qaror qildi. O‘zining avtobiografik yozuvlarida u ushbu xavfli
sayohatga chiqishga undagan sababni shunday izohlagan: «Chunki men haqiqiy
urush nima ekanligini bilishni istardim, uning haqida ko‘p o‘qiganim va
eshitganim bor…». Petersburgdan Toshkentga, janubdagi urushdan azob
chekayotgan hudud orqali, keyin esa Turkistonda qilgan ko‘plab sayohatlari
davomida Vereshagin yuzlab chizmalar va eskizlar yaratdi, ular O‘rta Osiyo
xalqlari hayotidan sahnalarni, shaharlar, qishloqlar, qal’alar va tarixiy
yodgorliklarni tasvirlab berdi. Uning albomlarida qozoqlar, o‘zbeklar, tojiklar,
roma va yahudiylar kabi ulkan hududning turli aholisi yuzlari tasvirlangan.
Shunday qilib, Sirdaryo bo‘ylarida u qozoqlarning portretlarini yaratdi va yaqinda
V.A. Perovskiy qo‘shinlari tomonidan portlatilgan Kokand qal’asi Akmechyetning
xarobalarini chizdi.
Rassom Kaufman bilan shartnoma tuzib, unga hech qanday lavozimlar
berilmasligini, o‘z fuqarolik kiyimida qolishini va yurt bo‘ylab erkin harakatlanish
huquqini olishni kelishib oldi. Ammo hayot boshqacha boshlandi. Rossiyaliklar
tomonidan egallangan Samarqandda to‘xtagan Vereshagin shahar hayoti va
turmushini o‘rganishga kirishdi 13
. Ammo, Kaufman qo‘mondoni ostidagi asosiy
qo‘shinlar Samarqanddan amirga qarshi jangga chiqishganida, shaharda kam sonli
garnizon ko‘plab Shahrisabz xonligining qo‘shinlari va mahalliy aholisi tomonidan
qurshab olindi. Dushmanlar ruslar sonidan deyarli sakson barobar ko‘p edi.
Ularning o‘qlaridan Samarqand qal’asi mudofaasining mard himoyachilarining
saflari sezilarli darajada siyraklashdi. Vaziyat ba’zan hatto falokatga olib kelishi
mumkin edi. Vereshagin, qalamini qurol bilan almashtirib, mudofaa qiluvchilarga
qo‘shildi.
13
Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX – I
четвертьи ХХ века. -Т.: Университет, 1999. – б .62.
21

U qal’ani himoya qilishda qatnashdi, bir necha bor askarlarni qo‘lda
janglarga olib bordi, hayoti xavf ostida bo‘lsa ham dushman qo‘shinlarini razvedka
qildi, har doim oldinda ketdi. O‘qi uning qurolini ko‘kragidan kesib o‘tdi, boshqa
bir o‘q shlyapasini boshidan olib tashladi. Toshning kuchli zarbidan oyog‘i
jarohatlandi. Rassomning jasorati, sovuqqonligi va tartibni boshqarishi ofitserlar va
askarlar orasida katta obro‘ga ega bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
Rassomning mukofotga arizasida shunday yozilgan: «Samarqand qal’asi o‘n
sakkiz kun davomida Buxoro qo‘shinlari tomonidan qurshab olinganida, poruchik
Vereshagin jasoratli namuna ko‘rsatib, garnizonni ruhlantirdi… Tosh va otishma
o‘qlariga qaramay, qurolni qo‘liga olib, qal’aga hujum qildi va o‘zining
qahramonlik namunasida mard himoyachilarni ilhomlantirdi». Rassom Sankt
Georgiy ordeni bilan mukofotlandi. Keyinchalik yana bir nechta mukofotlar oldi,
lekin u faqat shu birini – jangovar ordeni bilan faxrlanardi. Yil davomida rassom
qo‘shinlarga ergashib, asosan batalistik sahnalarni, hujumga ketayotgan askarlarni,
yaralangan, o‘lgan va allaqachon o‘lik jangchilarni chizdi. Biroq, Vereshagin,
professional harbiy bo‘lganiga qaramay (akademiyaga kirishdan oldin Dengiz
kadrlar korpusini tamomlagan), faqat maxsus zarurat tug‘ilganda jangovar
amaliyotlarda qatnashgan, Samarqandda bo‘lgani kabi. Uning, rassom sifatida,
boshqa vazifasi bor edi. Vasiliy Vasilyevich janubning go‘zal tabiatiga, uning
steppalariga va daryolarining vodiylariga, uzoqdagi tog‘larning siren-va-ko‘k
tumanlariga bo‘lgan hayratini hujjatlarga yoki rasmlarga tushirishga shoshilgan
edi.
Dunyo bo‘ylab sayohat qilib, rassom har doim kundaliklar — «Eskiyotlar»ni
olib borgan. U 12 kitob va ko‘plab maqolalar nashr etdi, ularning aksariyatini
nafaqat mahalliy, balki xorijiy matbuotda ham chop etdi. Ularda V.V. Vereshagin
o‘z san’ati haqidagi qarashlarini, shuningdek, tashrif buyurgan mamlakatlarning
urf-odatlari va odatlarini tasvirlab berdi. U dunyoning yarmini aylanib chiqdi va
Rossiya-Turkiston urushi haqida bir nechta kartinalar seriyasini yaratdi, unda
ayniqsa Bolgariyadagi voqealarni alohida ta’kidladi. Ikki yil davomida
Hindistonda sayohat qilib, o‘sha paytda mustamlakachilar — inglizlar tomonidan
22

zulm qilinayotgan mamlakatni ko‘rdi, Janubi-Sharqiy Osiyodagi mamlakatlar,
Misr va arab mamlakatlarida bo‘ldi. Vereshagin bir necha urushning dahshatlari va
falokatlarini ko‘rdi va boshidan o‘tkazdi, ular haqida yodgorliklar yillar davomida
uni azoblashdi. U bir necha marta jarohatlandi, sog‘ligini yo‘qotdi, kichik ukasini
yo‘qotdi. Ba’zi harbiylar esa unga ayblovlar bilan hujum qildilar, go‘yo uning
rasmlarida u rus-turk urushining faqat dahshatli tomonlarini tasvirlagan. Rassom
javob berdi, u haqiqatda ko‘rganlarining hammasini emas, hatto o‘nning bir
qismini ham chizmaganligini aytib. Keyinchalik u boshqa haqiqiy asarlar yaratadi.
Ammo Turkiston seriyasi V.V. Vereshagin uchun birinchi va eng mashhur bo‘lib
qoladi. Bu faqat urush haqidagi kartinalar emas. “Eskiyotlar»da ko‘plab sahifalar”,
rasmlar va uchta katta rasmni rassom yana bir “Osiyoning buyuk zabt qiluvchisi»”
— urushlardan ko‘ra ko‘proq hayotlarni olib ketgan narko-dependensiya haqida
bag‘ishladi 14
.
Parijda namoyish etilganidan so‘ng, yosh rassom darhol mashhur bo‘ldi,
ammo ajablanarlisi shundaki, unga eng katta shuhrat keltirgan ikkita rasm, ular
urush mavzusidan chiqib ketgan kabi ko‘rinadi. Ular hech qanday harbiy
operatsiyalar, qonli sahnalar, jasadlar, uzilgan boshlar, suyaklar yoki qorquvni
tasvirlamaydi. Ammo ulardagi odamlar juda o‘xshash bo‘lib, ularni jasadlar
sifatida tasvirlasa bo‘ladi. Parijliklar uchun «Opiumoedlar» (1868 yil) va
«Siyosatchilar opium do‘konida. Toshkent» (1870 yil) nomli ikkita rasm dahshatli
taassurot qoldirdi. Bu rasmlar janjalni keltirib chiqardi va shu tariqa Vereshaginni
yanada mashhur qildi. O‘sha paytda Turkiston dunyo uchun butunlay noma’lum
edi va narkotiklar Fransiyada yoqimli va zararli bo‘lmagan vaqt o‘tkazish vositasi
sifatida qaralardi. Opium va absint, gallyutsinatsiyalarni keltirib chiqaradigan, juda
kuchli ichimlik, o‘sha davrda Evropada faqat aristokratlar va ijodiy kishilarga xos
bo‘lgan xususiyatlar sifatida qaralgan. Bu moddalar og‘riqni kamaytiruvchi dori
sifatida ishlatilgan va oson ichkilikbozlikni davolash uchun ishlatilgan. Opiumni
hatto tish og‘rig‘i va bosh og‘rig‘ida tinchlantiruvchi sifatida berganlar, ichkilikni
tashlash uchun esa odamni ichmasligi uchun berdilar. Ammo uning tezda
14
Твен М. Дары цивилизации: Художественная публицистика. М. 1985. – б .68.
23

narkomanga aylanishini hech kim sezmas edi. Hozirgi kunda ba’zi tadqiqotchilar,
imressionist rassomlarining ko‘plab rasmlarini ularning engil narkotik bilan mast
bo‘lgan holatda yozgan deb hisoblaydilar. Kuchli mast bo‘lib hech narsa
yaratolmaysiz. Shunda narkotiklar romanlar va she’rlar orqali maqtanardi, yangi
istovchilarni o‘ziga jalb qilar edi. Opiumnik qiziqish Xitoydan kelgan edi.
Narkotiklarni Hindistondan Angliya — «dengizlar malikasi» olib kelgan edi.
Bo‘hemlar — taniqli aktyorlar, rassomlar, yozuvchilar va shoirlar — opiumni
sevuvchi klublarni tashkil qilishgan.
Bu klublarda maxsus jamiyat narkotik gallyutsinatsiyalariga tushib, keyin
taassurotlarini baham ko‘rishardi. Conan Doyl bir hikoyasida opium
chekuvchilarining klubini tasvirlagan. Uning sevimli qahramoni Sherlok Xolms
«xizmat ishida» keyingi bir ishni tergov qilayotganida opium chekuvchilari
yashaydigan joyga — bunday «opiumoedlar»ni tasvirlagan joyga tushib qoladi. Va
bu hikoyada bunday qiziqishning xavfi haqida so‘z yo‘q. Hamma narsa sokin, hid
bor. Hamma narsa nafis! Mana, 1879 yilda Parijning «Yorug‘lik va soya» jurnalida
chop etilgan narkotikni madh etgan maqola bo‘lib, unda shunday yozilgan: «U
sizning oldingizda yotadi: yong‘oq o‘lchamidagi yashil plastinka, yoqimsiz,
g‘azablantiradigan hidni tarqatadi. Ana shu yerda baxt, barcha uning sarguzashtlari
bor. Xavotir olmang, bu o‘ldirmaydi! Tanangiz bu narsadan zarar ko‘rmaydi. Hech
narsaga xavf solmaysiz...». Shunday qilib, qanday qilib Xitoyning «baxtini» sinab
ko‘rmaslik mumkin? Va nihoyat, rus rassomi, o‘zi yashaydigan joyda narkotiklar
ko‘rib chiqilgan, ammo bu narsalar u erda endi keng tarqalgan bo‘lsa-da,
Turkistonda ular tez-tez uchraydi. U Samarqand, Toshkent, Kokandda yashab,
qirg‘iz bosqichlaridagi kochevniklar orasida bo‘lib, Sharq xalqlarining an’analari,
urf-odatlari va odatlarini o‘rgangan edi. Vereshagin uchun Sharq yangi dunyo
kashf etish kabi edi — qiziqarli, noodatiy. Ammo rassom shuningdek dahshatli
narsalarni ham ko‘rdi: opium insonlarning hayotlarini olib ketmoqda, eng
shafqatsiz zabt qiluvchi kabi.
Rassom juda e’tiborli kuzatuvchi bo‘lib, shuningdek, ijtimoiy adolat
kurashchisi edi. U O‘rta Osiyo aholisi orasidagi opiumga bo‘lgan halokatli
24

qaramlikka e’tibor bermasligi mumkin emas edi. Birinchi marta «opiumoedlar»ni
o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan Vereshagin hayratda qoldi: «Narkotiklar ularda sharqdagi
madaniy va diniy an’analarga ko‘ra, kamdan-kam tarqalgan alkogolni almashtirgan
edi», deb yozgan u. Mana, rassomning o‘z xotiralarida tasvirlangan taassurotlari:
«Bir kuni, sovuq kunlardan birida, men kalendarxonga (opium chekuvchilarining
yashash joyiga) keldim va bu manzara mening xotiramda o‘chib qolmadi: butun
bir opiumoedlar guruhi devor bo‘ylab o‘tiribdi, hammalari maymunlar kabi egilib,
bir-biriga yopishgan; ularning aksariyati yaqinda, ehtimol, opiumni qabul
qilishgan; yuzlarida ojiz ifoda; ba’zilarning yarim ochiq og‘izlari nimadir
pichirayotgandek harakat qiladi; ko‘pchilik boshlarini tizzalariga qo‘yib, og‘ir
nafas oladi, ba’zilari, vaqti-vaqti bilan, qo‘zg‘alish bilan titraydi. Bozorda
opiumoedlar uchun ko‘plab qorong‘i, iflos, chiqindilar va hasharotlarga to‘la,
kichkina, qora va iflos joylar mavjud. Ba’zilar kuknar pishiradilar, va shunda xona
opium chekish do‘koni ko‘rinishini oladi, doimiy mijozlari bo‘ladi; ba’zilari
o‘rtacha ichishganlar.
Ikkinchi marta Turkistonga safar qilganida, V.V. Vereshchagin yana bir
skandal yaratuvchi "Opium do‘konidagi siyosatchilar. Toshkent" nomli rasmini
yaratdi. Bu paytda V.V. Vereshchagin bir nechta kichik rasmlar-etyudlar yaratdi,
ularning bir qismi o‘rta osiyolik yolg‘onchilarning turmush tarzini tasvirlaydi.
"Siyosatchilar"dan tashqari, bu etyudlar orasida “Samarkanddagi yolg‘onchilar”,
“Iltijo so‘rayotgan dervishlar”, “Bayram kiyimlaridagi dervishlar (divanilar)” ham
mavjud 15
. Ushbu rasmlar-etyudlar hujjatli jihatdan to‘g‘ri deb tan olinadi. Birinchi
qarashda ular shaharlardagi odatlarni tasvirlashgandek tuyuladi, ammo aslida bu
yanada murakkabroq. San’atkor kambag‘allikning ommaviy xarakterini va uning
narkomaniya kabi illyuziv qochish urinishlari bilan bog‘liqligini ta’kidlagan.
San’atkor shunday yozgan edi: “Deyarli barcha divanilar — mastlar, deyarli barcha
opium yeydiganlar... Bir safar biriga butun bir tayoq opium berdim, va uning
qanday ochko‘zlik bilan yutib yuborganini hech qachon unutolmayman, uning
ko‘rinishini, opium yeydiganlarning tashqi ko‘rinishini unutolmayman: baland,
15
Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений: В 30 т. Т. 23. М., 1981. – б.144.
25

nihoyatda oqarib, sariq, u ko‘proq suyak bilan yashovchi odamga o‘xshardi, jonli
odamga emas; atrofdagi voqealarga deyarli e’tibor bermasdi, kun va tun faqat
opium haqida o‘ylardi. Dastlab, men unga nima deganimga e’tibor bermadi, javob
bermadi va ehtimol, eshitmadi; ammo men opiumni qo‘limda ko‘rganida,
birdaniga uning yuzi yorishib, ilgari bo‘lmagan holda, ko‘zlari katta ochilib, burun
teshiklari kengaydi, u qo‘lini cho‘zib, pichirlay boshladi: "ber, ber..." Dastlab
bermadim, opiumni yashirdim — shunda bu suyak shaklidagi odam butunlay titray
boshladi, boladay qiyshiq va burilishlarni boshladi, meni har qancha so‘ragan: "ber
benga, ber benga..." (beng — opium). Nihoyat, unga bir bo‘lak berdim, u uni ikki
qo‘li bilan ushlab, devoriga suyanib, asta-sekin, zavq bilan yedi, ko‘zlarini
yummoqda, go‘yo it bir ta’mli suyakni qiriqlab yedi. 16
”

16
Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. – б .93.
26

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, tarix va tarixiy voqealarni tahlil etish jarayonida
tabiiyki, butun diqqat e’tibor o‘sha davrdagi shart–sharoit, xalqning turmush tarzi,
iqtisodiy ahvolning taraqqiyot darajasi, ichki siyosat masalalarining amalga
oshirilishi, tashqi siyosat va omillarning mamlakatdagi umumiy ahvolga qay
darajada ta’sir etganligini anglashga qaratiladi. Eng asosiysi, voqelikka munosabat
bildirishga harakat qilinganda, albatta, biror-bir davlat arbobi yoki hukmdorning
xatti–harakatlari, uning yutuq va kamchiliklari, layoqati, mahorati, iqtidoriga
yohud shaxsning tarixiy muhitga, voqealar jarayoniga ta’sirini ko‘rsatishga alohida
e’tibor beriladi.
Garchi o‘tmishda butun dunyoga tanilgan va mashhur tarixiy shaxslar
yashab o‘tgan bo‘lsada, ularning barchasi ham tarixiy voqelarga va tarixiy muhitga
o‘z ta’sirini o‘tkazavermagan. Murakkab tarixiy jarayonlarda etishib chiqqan
shaxslarni yoki sharoit taqozosi bilan bir shaxsning ta’siri tufayli murakkab tarixiy
vaziyat va jarayonlar yuzaga kelgan holatlarni tarixda ko‘plab kuzatish mumkin.
V.V. Vereshchagin va uning "Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari"
asari, rassomning hayoti va ijodi bilan bog‘liq juda muhim mavzularni o‘rganishga
imkon beradi. Ushbu kurs ishida quyidagi asosiy jihatlar batafsil tahlil qilinadi.
V.V. Vereshchagin — Rossiyaning eng mashhur batallistik rassomlaridan
biri bo‘lib, uning asarlari faqatgina jangovar sahnalarni tasvirlash bilan
cheklanmaydi, balki ularda insoniyatning nozik va murakkab jihatlarini ham
yoritadi. Vereshchagin o‘z ijodida janglar, ularning oqibatlari va insonlarning
dardlarini realistik tarzda tasvirladi. U Turkiston, Buxoro va boshqa Sharqiy
hududlarga safarlari orqali o‘ziga xos voqealarni tasvirlaydi. Samarqandning 1868-
yilda bo‘lgan voqealari Vereshchaginning "Samarqand 1868-yilda rassom
xotiralari" asarida tasvirlangan. Ushbu asarda Vereshchagin o‘zining shaxsiy
kuzatishlari va tajribalari asosida Samarqanddagi jang, shaharni rus qo‘shinlarining
egallash jarayoni va uning aholisining ruhiy holatini tasvirlaydi. Samarqanddagi
janglar Vereshchagin uchun nafaqat jang sahnalarini, balki insonlarning ichki
dunyosini ham ifodalash imkonini yaratdi.
27

Vereshchagin Samarqandni egallash jarayonidagi qiyinchiliklarni va harbiy
muhitni tasvirladi. Asarida jang va siyosatni boshqacha nuqtai nazardan ko‘rsatadi,
bu esa uning asarini o‘zgacha qiladi. U o‘sha davrdagi harbiylarning, shu jumladan
Vereshchaginning o‘zi ham, jangga qarshi bo‘lganiga qaramay, qanday qilib
ularning ishlarida shaxsiy va siyosiy qat'iyat borligini ko‘rsatadi.
Vereshchagin "Samarqand 1868-yilda" asarini nafaqat urushning geosiyosiy
jihatlarini, balki o‘z vaqtida bo‘lib o‘tgan tafsilotlarni tasvirlash uchun xotiralar
shaklida yozdi. Bu asarda rassom shaxsiy tajribalarini, ko‘rganlarini va hatto
qo‘shilgan jangchilar bilan bo‘lgan uchrashuvlarini keng tasvirlab berdi. U rus va
boshqa armiya qo‘shinlarining harbiy operatsiyalarini aniq va realistik tarzda
tasvirlagan. Vereshchagin Samarqandga kelgach, rus qo‘shinlarining arxaik
samimiyligi va jangovar harakatlarini o‘z asarida ko‘rsata boshladi. Vereshchagin
o‘zining birinchi harbiy xotiralari bilan bog‘liq bo‘lgan va Samarqandda bo‘lgan
janglarda qatnashdi. Ushbu jarayon Vereshchaginning ijodiy hayotida yana bir
muhim o‘rin tutgan.
Vereshchaginning o‘zining harbiy roli va samarqandliklar bilan bo‘lgan
munosabati, uning nafaqat rassom, balki harbiy va diplomat sifatida qanday
yondashganini ham ko‘rsatadi. Rassomning bunday jihatlari uning asarlarini
nafaqat badiiy, balki tarixiy va ilmiy nuqtai nazardan ham qimmatlidir.
Vereshchagin asarlarida realizm ustuvor bo‘lib, uning samimiy va yuksak
badiiy yondoshuvi hamda insonga nisbatan nozik va empatik munosabati alohida
e’tiborga sazovor. Rassom o‘z asarida nafaqat jang va voqealarni, balki insonning
psixologiyasini ham tasvirlashga intilgan. Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari
tasvirlari orqali u nafaqat tarixiy voqealarni, balki shaxsiy tajribalarini ham
sharhlagan. Vereshchagin asarlari nafaqat badiiy, balki siyosiy va ijtimoiy nuqtai
nazardan ham muhimdir. U o‘sha davrdagi urushlarning fojiaviy tomonlarini, aholi
va armiya orasidagi aloqalarni, urushning insonlar uchun yaratgan iztiroblarini
tasvirlaydi. Vereshchagin, ayniqsa, Buxoro va Samarqand voqealarini tasvirlab,
o‘sha davrda yuzaga kelgan siyosiy va ijtimoiy muammolarni ochib beradi. Unga
ko‘ra, urush nafaqat harbiy muvaffaqiyatlar, balki insoniyat uchun katta fojia edi.
28

V.V. Vereshchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari”
asari, rassomning o‘ziga xos va noyob badiiy yondoshuvini ko‘rsatib beradi.
Ushbu asar, nafaqat tarixiy voqealarni, balki insoniyatning ichki dunyosini ham
yoritishda katta ahamiyatga ega. Vereshchagin o‘zining harbiy va rassomlik
faoliyati orqali o‘sha davrdagi ijtimoiy va siyosiy muammolarni tasvirlagan va shu
bilan birga, urushning fojiaviy oqibatlarini aniq ko‘rsatgan. Bu asar, faqatgina
badiiy jihatdan emas, balki tarixiy va ijtimoiy nuqtai nazardan ham katta
qimmatlarga ega.
29

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
I.Normativ huquqiy hujjatlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. Toshkent.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T oshkent ., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в
Туркестане во второй половине XIX – I четвертьи ХХ века. -Т.:
Университет, 1999.
2. Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений: В 30 т. Т. 23. М., 1981.
3. Эдуард Мане. Жизнь. Письма. Воспоминания. Критика современников.
М.,1965.
4. Верещагин В. По Северной Двине. По деревянным церквам. М., 1895.
5. Верещагин В. По Северной Двине. По деревянным церквам. М., 1895.
6. Григорьева Т. Японская литература XX века. М., 1983.
7. Л. Н. Толстой в воспоминаниях современников: В 2 т. М., 1955. Т. 2.
8. Розанов В. В. Несовместимые контрасты жития. М., 1990.
9. Твен М. Дары цивилизации: Художественная публицистика. М. 1985.
10. Смерть адмирала С. О. Макарова и гибель броненосца «Петропавловск».
М., 1904.
11. Тургенев И. С. Полное собрание сочинений: В 28 т. Письма. Т. 11. М.,
1966.
12. Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970.
13. Ziyoyev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.:
“Sharq”, 1998.
14. Mustabid tuzumning О’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix
shohidligi va saboqlari. T.: “Sharq”, 2000.
15. О’zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi
davrida. T. “Sharq”, 2000.
30

III.Internet saytlar va resurslar
1. https://www.booksite.ru/fulltext/vere/scha/gin/1/15.htm
2. https://www.nlobooks.ru/magazines/novoe_literaturnoe_obozrenie/
161_nlo_1_2020/article/21985/
3. https://sv.zarnews.uz/post/samarkandinachalostankovoyjivopisivuzbekistane
4. https://experience.tripster.ru/experience/41921/
5. https://artlot24.ru/article/vereshhagin-vasilij-vasilevich-205
6. https://www.arthistory.ru/vereshagin.htm
7. https://znanierussia.ru/articles
31

V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari

Sotib olish