Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 194.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari

Sotib olish
V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari mavzusidagi MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………3–6 I bob. V.V.Vereshchaginning hayoti va ijodiy yo‘li…………….………….. 7–12 II bob. Vereshchaginning Sharqqa sayohatlari. Vereshchaginning asarlarida tarixga oid ilmiy ma’lumotlar………...………………………….………… 13–21 III bob. V.V.Verashchaginning“Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari yaratilish tarixi va undagi muhim ma’lumotlar. …………………….22–28 Xulosa ………………………………………………………..……..……….. 29–31 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati …………………….............32-33 Kirish Mustaqillik sharoitida va tub islohotlarni amalga oshirish jarayonida milliy tiklanish, ma’naviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga xoslikni yaxlit tarzda anglab yetgan, erkin demokratik tasavvurga ega bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat a’zolarini tarbiyalash vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy ravishda oshmoqda. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: Milliy iftixorni tiklash va rivojlantirish jarayonida tarixiy xotira, xalqning, jonajon o‘lkaning obyektiv tarixini, davlat hududini tiklash nihoyatda muhim ahamiyatga egadir. Jamiyat taraqqiyotining real xususiyatlarini chukur o‘rganish zarurligi, milliy tarixdagi yuksalish va tanglik davrlarini yangicha metodologik nuqtai- nazardan turib tahlil qilish, chor mustamlakachilarining ko‘rsatgan buzg‘unchilik ta’siriga doir omillarni aniqlash, avvalgi mafkuraviy andozalar va eskicha tafakkur ko‘rinishlarining takrorlanishiga barham berish yo‘llarini belgilash, jamiyatning ma’naviy-ahloqiy takomilga erishuvida tarix fanining ta’sirini kuchaytirish lozim. Ana shu ijtimoiy muhim vazifalardan kelib chiqib, Vatanimiz tarixining og‘ir mustamlakachilik o‘tmishi bilan bog‘liq bo‘lgan ayanchli sahifalariga bugungi kun nuqtai-nazaridan qayta baho berish alohida ahamiyat kasb etadi. Chor Rossiyasining hukmronlik-yillari, mustamlakachilik tarixi soxtalashtirilib, buzib ko‘rsatildi. Uzoq-yillar davomida ijtimoiy ong-shuurimizga Chor Rossiyasi “O‘rta Osiyodagi favqulodda sivilizatorlik vazifasi” to‘g‘risidagi, “o‘lkaning qoloq xalqlari markazning davlat boshqaruvi natijasida go‘yo zo‘r muvaffaqiyatlarga erishganligi” haqidagi afsona astoydil targ‘ib qilindi. Chorizm davrida o‘lkaning tabiiy xomashyo boyliklari to‘xtovsiz olib ketildi. O‘zbek xalqining ko‘p ming- yillik milliy-madaniy boyligi talon-taroj qilindi, yalpi ruslashtirish va ma’naviy asoratga solish siyosati amalga oshirildi. Kurs ishi m avzuning dolzarbligi. Vasiliy Vasilyevich Vereshchagin (1842–1904) — rus san’atining taniqli vakillaridan biri bo‘lib, o‘zining betakror uslubi va chuqur ijtimoiy mazmunli asarlari bilan ajralib turadi. Uning ijodi Sharq mamlakatlariga bo‘lgan sayohatlari va urush mavzularini qamrab olgan ishlari 2 bilan alohida e’tiborga loyiqdir. Vereshchaginning "Samarqand, 1868-yilda" nomli asari rassomning O‘rta Osiyoga qilgan sayohatlari va bu joylardagi madaniy hayot, tarixiy voqealar haqidagi tasavvurlarini aks ettiradi. Mazkur kurs ishida Vereshchaginning hayoti va ijodi, uning O‘rta Osiyoga sayohati davomida chizgan asarlari, jumladan, “Samarqand, 1868-yilda” asarining tarixiy va san’atshunoslik nuqtai nazaridan o‘rganilishi ko‘zda tutilgan. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Mazkur mavzu o‘z mohiyatidan kelib chiqqan holda quyidagi maqsad va vazifalarni belgilaydi: Mustaqillik yillarida mamlakatimiz olimlari mustamlaka o‘tmishning haqqoniy solnomasini yaratish sohasida muayyan ishlarni amalga oshirdilar. Mustamlakachilik zo‘ravonligi tarixi davri ko‘p jihatdan hali “oq dog‘lar” va “qora o‘pirilishlar” bilan ajralib turibdi. Bular ayniqsa imperiya tuzumining iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy tuzilmalariga, hukmron markazning o‘zbek xalqini muntazam ravishda talash mexanizmini yaratishga va uni kuchaytirishga, mamlakatimizni chor imperiyasining qo‘shicha xomashyo qo‘shimchasiga aylantirilishi evolyutsiyasiga taalluqlidir. Tarixiy tafakkurning mazkur yo‘nalishi ilmiy bilishning mustaqil obyekti sifatida rosmana ilgari surishga qadam qo‘yildi. Ushbu tadqiqot ishining asosiy e’tibori Chor Rossiyasi mustamlakachilik siyosatini olib qarashga va ochib berishga qaratildi. Kurs ishida zamonaviy ilmiy tasavvurlar asosida chor mustamlaka tuzumining umumiy va xususiy tomonlari, san’at va tarix sohasida amalga oshirilgan ilmiy va madaniy ishlar, xususan, V.V.Vereshchaginning hayot yo‘li, ijodi, san’at va madaniyat sohasiga qo‘shgan hissasi ko‘rsatib berildi. Tadqiqot ob’ y ekti . Kurs ishining tadqiqot ob’yekri sifatida V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari olindi. Bundan tashqari ushbu kurs ishida Chor Rossiyasi hukmronligi davrida amalga oshirilgan mustamlakachilik siyosati, Rus-Yapon urushi, Verashchaginning Sharqqa sayohatlari kabi jarayonlarga ham alohida urg‘u berilgan bo‘lib, mazkur jarayonlar Kurs ishi predmeti sifatida olindi. 3 Davriy (xronologik) chegaral a nishi . Mazkur kurs ishi XIX asrning o‘rtalaridan XX asr birinchi choragiga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga olgan bo‘lib, asosiy urg‘u V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asariga qaratilgan. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 I bob. V.V.Vereshchaginning hayoti va ijodiy yo‘li Vasiliy Vasilyevich Vereshchagin – rus rassomi, yozuvchi va XIX asrning eng mashhur jangovar rassomlaridan biri. U o‘zining keng ko‘lamli asarlari, urushning dahshatlarini aks ettirgan ochiqchasiga va realistik tasvirlari bilan tanilgan. Uning ijodida nafaqat jang sahnalari, balki manzaralar, etnografik tasvirlar, portretlar va janrli asarlar ham alohida o‘rin egallaydi. Vereshchaginning ijodi nafaqat san’at, balki tarix uchun ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, u ko‘plab xalq va madaniyatlarning hayotini tasvirlagan 1 . Vasiliy Vereshchagin Cherapovets shahrida boy yer egasining oilasida tug‘ilgan. 9 yoshida ota-onasi uni kadetlar dengiz korpusiga o‘qishga bergan. “Korpusni hech qachon yoqtirmaganman, – deb eslagan edi rassom, – do‘stlikni esa faqat zarur yomonlik sifatida qabul qilardim, lekin uni hech qachon samimiy sevgan emasman. Tarbiyalash, ruh va boshqa narsalar hali ham yoqimsiz, chunki ular umumiy, qattiq va yolg‘on.” Hali o‘qish paytida u rassomchilikka qobiliyatini namoyon qila boshlagan – u rasm chizish maktabiga qatnagan, rassomlar bilan tanishgan. Kadetlar korpusini tamomlagandan so‘ng Vereshchagin dengiz xizmatiga o‘tmagan. 1860-yilda ota- onasining irodasiga qarshi Sankt-Peterburg Badiiy Akademiyasiga o‘qishga kirgan. Shu davrda u adabiyot sohasida ham o‘zini sinab ko‘rgan: "Qariya ovchining hikoyasi" nomli hikoyasini Peterburgning "Golos" gazetasi muharririyatiga taqdim etgan. Ammo muharririyatning "Marhamat qiling, bu juda yomon..." degan fikridan so‘ng, Vereshchagin yozuvchilikni bir muddat tark etgan. Vereshchagin hayoti davomida ko‘plab mamlakatlarga sayohat qildi, bu uning ijodida aks etdi. U quyidagi hududlarda bo‘lgan va turkum asarlar yaratgan: 1.1863–1865-yillarda Kavkaz va Dunay bo‘ylab sayohat qilgan. 2.1867–1870-yillarda Turkistonda yashab, rus qo‘shinlarining harbiy harakatlarida qatnashgan. Bu davrda u Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlardagi madaniy merosni tasvirlagan. 1 Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX – I четвертьи ХХ века. -Т.: Университет, 1999. – б .56. 5 3.1874–1876-yillarda va 1882–1883-yillarda Hindistonda bo‘lgan. Hind madaniyati va manzaralari uning ko‘plab asarlarida aks etgan. 4.1877–1878-yillarda rus-turk urushi vaqtida Bolqonda jang maydonida bo‘lgan. 5.1883–1884-yillarda Suriya va Falastinga tashrif buyurgan. 1887–1888-yillarda va 1894-yilda Rossiyaning Shimoliy hududlariga sayohat qilgan. 6.1901–1902-yillarda Filippin, Kuba va AQShga tashrif buyurgan. 7.1903-yilda Yaponiyada bo‘lgan. Vereshchagin har bir sayohati natijasida turkum asarlar yaratgan. Uning ijodida eng muhim mavzular: 1.Urushning dahshatlari – U jangovar asarlarida urushning fojeaviy va og‘ir tomonlarini ochiq-oydin tasvirlagan. Uning “Urushning apofeozasi” kabi asarlari urushga qarshi manifest hisoblanadi. 2.Sharq madaniyati – Turkiston va Hindistonga bag‘ishlangan asarlarida u bu hududlarning madaniyati, urf-odatlari va arxitekturasini tasvirlagan. 3.Etnografik va portret asarlari – U ko‘plab turli millat va madaniyat vakillarining obrazlarini yaratgan 2 . Vereshchaginning birinchi katta sayohati 1863-yilda Kavkazga bo‘lgan. Bu yerda u Tog‘li Qorabog‘dagi Shusha shahrida to‘xtagan, mahalliy xalqlarning hayotini kuzatgan, ularning marosim va an’analarini o‘rgangan hamda etyudlar chizgan. 1867-yilda Vereshchagin Turkiston general-gubernatori Konstantin fon Kaufman xizmatiga shtat rassomi sifatida ishga kirgan. Rassom 1868-yilning may oyida Samarqandga yetib kelgan. Tez orada qal’a rus qo‘shinlari bilan birga qamalga tushib qoldi: mahalliy aholi qo‘zg‘olon ko‘targan edi. Vereshchagin buxoroliklar bilan jangda qatnashgan va hatto jasorati uchun 4-darajali Muqaddas Georgiy ordeni bilan taqdirlangan. 2 Твен М. Дары цивилизации: Художественная публицистика. М. 1985. – б .56. 6 Turkistondan olib kelgan rasmlar va grafik asarlarini rassom 1869-yilda poytaxtda namoyish qilgan. Ishlarning ko‘pchiligi etyud uslubida yaratilgan edi. Vereshchaginning asarlari orqali tomoshabinlar ular uchun notanish bo‘lgan Markaziy Osiyo hayotini ko‘rish imkoniga ega bo‘lishdi: quldorlik bozori, afyunxo‘r gadoylar va boshdan-oyoq kiyim bilan o‘ralgan ayollar tasvirlangan edi. Ko‘rgazmadan so‘ng Vereshchagin yana Turkistonga yo‘l olgan. Bu safar uning yo‘li Sibir, Qirg‘iziston yerlari va G‘arbiy Xitoy orqali o‘tgan. Qirg‘izistonda rassom Peterburgdagi rasmiy qabul marosimlaridan birida tanishgan do‘sti Baytik Qanayevning mehmoni bo‘lgan. Rassom uning boy yurtasida bir nechta asar yaratgan: u yurtaning ichki ko‘rinishini chizib, uning gumbazidagi murakkab naqshlar va gilamlardagi bezaklarni aniq tasvirlagan. Vereshchagin oddiy odamlarning portretlarini yaratgan, ularning hayotidan sahnalarni tasvirlagan. Mahalliy jangchilarning qurollarini bezab turgan naqshlarni ham o‘rganib, ko‘plab mahalliy ornamentlarni to‘plagan. Yorqin manzaralarni izlab, u Issiqko‘l yaqinidagi tog‘larga, Bo‘om darasi va Olatoo tog‘ tizmasidagi dovonlarga borgan. Rassom o‘z ishlarida ingichka chiziqlar va Osiyo manzaralarining jaziramasini mukammal aks ettiruvchi yorqin va boy ranglarni ishlatgan. O‘sha davrda G‘arbiy Xitoyda imperator qo‘shinlari dung‘onlar va uyg‘urlarning qo‘zg‘olonlarini bostirish bilan shug‘ullangan. Hududdagi deyarli barcha shaharlar yoqib yuborilgan edi. Ayrim taxminlarga ko‘ra, Vereshchaginning mashhur “Urushning apofeozasi” asarini – bosh suyaklar piramidasi va uning ustida uchib yurgan qarg‘alarni tasvirlagan asarini yaratish g‘oyasi aynan dung‘on yerlari safaridan keyin tug‘ilgan. 1871-yilda Vasiliy Vereshchagin Myunxenga ko‘chib o‘tgan. U yerda u Elizabet Fisher-Rid bilan tanishgan va u bilan turmush qurgan. Do‘sti Teodor Gorsheldning ustaxonasida rassom o‘zining Sharqqa oid kartinalarini chizgan – “Boy qirg‘iz ovchisi va burgut bilan”, “Temur darvozasi”, “Varvarlar” jang sahnalari seriyasi va boshqa asarlar. Turkiston seriyasiga jami 13 ta katta rasm, 81 ta etyud va 133 ta chizilgan surat kirgan. 1873-yilda Vereshchagin ushbu seriyani Londondagi Kristal saroyda namoyish qilgan. 7 Rassom butun seriyani Rossiyaga olib kelishni istagan, shuning uchun ingliz kolleksionerlarini kartinalar sotilmasligi haqida ogohlantirgan. Ko‘rgazma katalogida u har bir rasm uchun tushuntirish joylashtirgan va Turkistonga sayohati, Osiyo madaniyati va an’analari haqida “Markaziy Osiyoga safar” nomli esse yozgan. Ushbu asar avvaliga fransuzning Le Tour du Monde jurnalida, keyinchalik ingliz matbuotida chop etilgan 3 . Vereshchaginning birinchi yirik ko‘rgazmasi 1874-yilda Peterburgda bo‘lib o‘tdi. O‘shanda uning asarlarini ko‘rishni xohlaganlar juda ko‘p edi — Ichki ishlar vazirligining zallari barcha tashrif buyuruvchilarni sig‘dirolmas edi. Ko‘rgazma kataloglarining 30 ming nusxalik butun tiraji sotilib ketdi. Ammo yuqori davlat amaldorlari Vereshchaginning ishlarini ma’qullamadi: ko‘rgazma arafasida imperator umumiy harbiy majburiyat to‘g‘risidagi farmonni imzolagan edi, shuning uchun rassomdan g‘alabali hujumlar, ordenlar taqib turgan qo‘mondonlarning portretlarini tasvirlash kutilgan edi. Ammo Vereshchagin jang maydonining boshqa tomonini ko‘rsatdi: g‘ayritabiiy mehnat, charchagan, yarador va halok bo‘lgan odamlar. Rassomni vatanparvarlikka qarshi chiqishda va dushmanga hamdardlik ko‘rsatishda ayblashdi. Ko‘plab hamkasblari Vereshchaginni uslubi uchun tanqid qilishdi: u yorqin ranglarni keng qo‘llar edi, bu o‘sha davr akademik rassomchiligiga xos emas edi. Ammo Ivan Kramskoy bu turkumni rus maktabining yutug‘i deb atadi, Pavel Tretyakov esa butun Turkiston siklini katta pul evaziga — 97 000 rublga sotib oldi. Vereshchagin kartinalar uchun maxsus ramkalar buyurtma qilgan: ulkan, boy bezatilgan. Ular asarning bir qismiga aylanib, har bir kartinaning kayfiyatini ta’kidlar edi. Turkiston sikli uchun ramkalarga Vereshchagin dastlab arab yozuvini tushirishni rejalashtirgan, biroq u arab tilini bilmagan. U masjid va saroy eshiklaridagi sharqona naqshlar asosida eskizlar tayyorladi. Ramkalar yog‘ochdan yasalib, yaltiroq yoki matli oltin suvi bilan qoplanar edi. Ba’zan ramkalar shunchalik katta bo‘lardiki, ularning maydoni kartinaning o‘zidan ham kattaroq chiqardi. 3 Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. – б .78. 8 Ba’zi ramkalarga rassom yozuvlarni joylashtirgan. Masalan, “Urushning apofeozi” kartinasi “O‘tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi barcha buyuk fath etuvchilarga bag‘ishlanadi” degan jumla bilan birga kelgan. “To‘satdan hujum” nomli asar esa Nestor yilnomasi baytiga havola qilingan: “Yerimizni uyaltirmay, suyak bo‘lib yotamiz, o‘lganlar sharmanda bo‘lmas” 4 . Rassom kartinalar ko‘rgazmalarda namoyish etilayotganda ularni aynan shu ramkalarda tashishni talab qilgan. Bu qimmatbaho yukning og‘irligini oshirgan, tashish xarajatlari bir necha baravar ko‘paygan. Tretyakov hatto butun temiryo‘l platformalarini ijaraga olgan. Ko‘rgazmaning yopilishini kutmasdan, Vereshchagin rafiqasi bilan Hindistonga yo‘l olgan. Ular Bombey, Jaypur, Dehli va Agrani, Ladak va Kashmirni ziyorat qilgan, uch oy davomida Sharqiy Himolay va Sikkim bo‘ylab sayohat qilgan. Sayohat oson kechmagan: ularga yirtqich hayvonlar hujum qilgan, muzdek daryolarni kechib o‘tishga, qor bo‘ronlarini kutib o‘tirishga to‘g‘ri kelgan. Rassom bezgak bilan og‘rigan, Elizabet Fisher-Rid esa baland tog‘li yo‘llarda ko‘rish qobiliyatini yo‘qotgan. Shunga qaramay, ular ishlarini davom ettirgan. Vereshchagin buddaviy ibodatxonalari va qadimiy masjidlarni, tosh maqbaralar va tog‘ yonbag‘irlaridagi monastirlarni tasvirlagan. Shuningdek, Hindiston seriyasiga diniy marosimlar sahnalari, faqirlar, buddist rohiblar va zardushtiylik diniga ergashuvchilarning portretlari kiritilgan. Fisher-Rid sayohat kundaligini yuritgan va keyinchalik “Janob va xonim Vereshchaginlarning Himolaylarga sayohati haqidagi lavhalar” to‘plamini nashr etgan. Hindistonda rassomga Xududiy San’at Akademiyasi unga professor unvoni berganini ma’lum qilishdi. Ammo Vereshchagin bu mukofotni rad etib, shunday dedi: “…san’atdagi barcha unvon va mukofotlarni mutlaqo zararli deb hisoblab, bu unvondan butkul voz kechaman”. 1876-yilda Vasiliy Vereshchagin Parijga qaytdi, biroq oradan bir necha oy o‘tib, Balkanlarga yangi safarga yo‘l oldi. Hindiston seriyasi faqat to‘rt yildan keyin, Peterburgdagi ko‘rgazmada namoyish etildi. Rassom 139 ta rasm va 4 Твен М. Дары цивилизации: Художественная публицистика. М. 1985. – б .58. 9 etyudlarni taqdim etdi, ulardan 75 tasini Tretyakov sotib oldi. Ko‘rgazmaga kirish bepul edi, va 40 kun ichida uni 200 mingga yaqin odam tomosha qildi. Zamondoshlarning eslashicha, odamlar ko‘rgazma zallariga hatto derazalardan kirishga urinishgan. Tanqidchilar Vereshchaginni eng yaxshi sharqshunos rassomlardan biri deb atashgan. Turklar bilan urush haqidagi xabar Vereshchaginni Parijning Mezon-Laffit degan chekkasida, uning ustaxonasida bo‘lganida yetib keldi. Rassom hind rasmlari ustida ishlashni tashlab, Rossiya armiyasining harakatdagi bo‘linmasi tarkibida ixtiyoriy ravishda Balkanlarga yo‘l oldi. 1877-yil iyun oyida Vereshchagin og‘ir jarohat oldi. U bo‘lgan “Shutka” mina tashuvchi kemasi turk kemasiga hujum qilgan edi. Dushman o‘qidan kemaning borti teshib o‘tdi va rassomning sonini jarohatladi. Rassom Buxarestga yuborildi va u yerda uch oy davolandi. Ammo yarasi bitgach, u yana safga qaytdi. Vereshchaginni jasorati uchun oltin mukofot quroli bilan taqdirlamoqchi bo‘lishdi, ammo u bundan ham bosh tortdi 5 . O‘sha vaqtda rus qo‘shinlari Bolgariyaning shimoliy qismidagi Pleven shahrini hujum bilan olishga tayyorgarlik ko‘rayotgan edi. Plevenni imperator Aleksandr II ning ismlar bayramiga bag‘ishlab, 30-avgust kuni zabt etish rejalashtirilgan edi. Biroq hujum katta mag‘lubiyat bilan yakunlandi. Vereshchagin yuzlab halok bo‘lganlar yotgan jang maydonini “Podshohning ismlar bayrami” nomli provokatsion asarida tasvirladi. 5 Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений: В 30 т. Т. 23. М., 1981. – б.106. 10 II bob. Vereshchaginning Sharqqa sayohatlari. Vereshchaginning asarlarida tarixga oid ilmiy ma’lumotlar 1879-yil dekabr oyida Vereshchaginning Bolkan mavzusidagi asarlari Parijda ko‘rgazmada namoyish etildi. Asarlarda tantanavor va g‘alabali sahnalar yo‘q edi. An’anaviy patriontik nuqtai nazarga sodiq qolgan Pavel Tretyakov bilan bahsda rassom shunday degan: “...siz bilan mening asarlarimni baholashda biroz farqimiz bor, ularning yo‘nalishida esa katta farq bor. Men rassom sifatida urushga qarshi kurashaman va butun kuchim bilan urushni qoralayman; mening zarbalarim kuchlimi, ta’sirlumi — bu mening iste’dodim masalasi, ammo men zarbani butun kuchim bilan va kechirim qilmasdan beraman. Siz esa, aftidan, urushning umumiy g‘oyasi emas, balki uning ayrim tafsilotlari bilan ko‘proq band bo‘lganga o‘xshaysiz.” Vereshchagin seriyaning butunligi saqlanishini xohlagan edi, biroq kolleksioner faqat bir qismini sotib oldi. Ko‘rgazmadan keyin Vereshchagin yana uchta rasm — “Plevendagi turk shifoxonasi”, “Hujumdan keyin. Plevendagi bog‘lam punktlari” va “Hujumdan oldin”ni chizdi 6 . U Falastinaga oid asarlar yaratish uchun Mazon-Laffitdagi ustaxonasida Injil mavzulariga oid rasmlar chizgan. “Sulaymon devori”, “Quddusda. Podshohlik qabrxonalari”, “Muqaddas oila” va boshqa rasmlar shu mavzuda edi. Rassomning bu rasmlaridagi qahramonlar oddiy hayot kechiradilar — ovqatlanadilar, kir yuvadilar, uy-ro‘zg‘or ashyolarini yasaydilar. Yevropada katolik ruhoniylari Muqaddas oila cherkov qoidalariga muvofiq tasvirlanmagan bu rasmlarni yo‘q qilishni talab qilishgan. Rossiyada esa, yanada qattiqroq tanqidlardan qo‘rqib, ularni umuman ko‘rsatmagan. 1885-yilda Yevropa ko‘rgazmasi ochildi. Ko‘rgazma davomida bir tashrif buyuruvchi rasmlarni sulfat kislota bilan buzdi — bir nechta ramka shikastlandi, bir kichik rasm butunlay yo‘q qilindi. Bir qancha katta asarlar ham zarar ko‘rdi, ammo Vereshchagin ularni qisqa vaqt ichida restavratsiya qildi. Palestina seriyasining katta qismini rassom AQShga olib ketdi va bir nechta ko‘rgazmadan keyin kimoshdi savdosida sotdi. 6 Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX – I четвертьи ХХ века. -Т.: Университет, 1999. – б .58. 11 1883-yilda Vereshchagin “Lavhalar, eskizlar, xotiralar” nomli kitobini yozdi. U nemis, fransuz, ingliz va dan tillariga tarjima qilindi. Tez orada ingliz va nemis tillarida “Realizm haqida” traktati nashr etildi. 1887-yilda Vereshchagin Mazon-Laffitdagi ustaxonasini tark etdi. Birozdan keyin Elizabet Fisher-Riddan ajrashib, Lidiya Andreyevskayaga uylandi va Rossiyaga qaytdi. Moskva chekkasida u o‘z loyihasi bo‘yicha uy qurdi. Bir necha yildan so‘ng Vereshchagin 1812-yil Vatan urushiga bag‘ishlangan rasmlar yaratishni boshladi. Jami 20 ta asar yaratildi, ularda jang sahnalari va jang maydonlarining manzaralari aks etgan edi. 1893-yilda Vereshchagin Rossiya bo‘ylab safarga chiqdi. U Rostov Buyuk, Kostroma, Yaroslavl, Rossiyaning Shimoliy shaharlari kabi joylarni ziyorat qildi. Bu joylarda rassom qishloq xonadonlari ichki ko‘rinishlarini, cherkov bezaklarini chizdi. Rassom yog‘och ustunlar va ikonostaslar o‘ymakorligigacha bo‘lgan arxitektura detallarini aks ettirdi. Asarlar seriyasiga oddiy insonlarning portretlari ham kiritilgan, ularning hayotiy hikoyalari rassomning “Oddiy ruslarning bir nechta avtobiografiyalari” to‘plamida nashr etilgan. Shaharlar o‘rtasida rassom daryolar va kanallar orqali maxsus ustaxona- barkada harakatlangan. Yo‘l davomida yozgan eslatmalari “Shimoliy Dvina bo‘ylab. Yog‘och cherkovlar bo‘ylab” nomi bilan 1896-yilda Moskvada chop etilgan. Rossiyadagi safarlari bilan Vereshchaginning yo‘llari tugamadi. 1901-yilda u Filippinga bordi va u yerda shifoxona sahnalari aks etgan “Shifoxona seriyasi”ni yaratdi. So‘ng rassom ikki marta Kubaga, keyin Amerikaga bordi va hatto uning prezidentining portretini chizdi 7 . 1903-yilda Vereshchagin Yaponiyaga yetib keldi. Tokio, Nikko va Kioto shaharlarida to‘rt oy o‘tkazdi. Safar davomida rassom yangi, impressionizmga yaqin uslubda bir nechta rasmlar yaratdi, jumladan, “Yapon ayoli”, “Qayiqda sayr”, “Nikkodagi ibodatxona” va boshqalar. Vereshchagin barcha rasmlarini yapon brokati bilan bezatilgan mualliflik ramkalariga joylashtirdi. 7 Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. – б .79. 12 Keyingi yili rassom yana Uzoq Sharqqa yo‘l oldi va Yaponiyaga suzib ketmoqchi edi. “Men hali ham ketganim yo‘q, ammo nihoyat ertaga yo‘lga chiqaman. Ammo yomon hislar bilan, chunki bizga juda dushman kayfiyatdagi mamlakatga ketmoqdaman, — deb yozgan edi rassom xotiniga, — gazetalarga qaraganda, Yaponiyada Rossiya dushmanlarining yig‘ilishlari tez-tez o‘tkazilib, ular bizga qarshi urush boshlashni talab qilmoqda, hozirgi davrni harbiy harakatlarni boshlash uchun eng qulay fursat deb hisoblashmoqda... Ular hammasini urush uchun tayyor qilib qo‘ygan, biz esa tayyorgarlik ko‘rmagan holda, hamma narsani Peterburgdan olib kelishimiz kerak...” 8 . Urush boshlandi. Vasiliy Vereshchagin bu safar ham jang maydonida edi. 31-mart kuni rassom bo‘lgan “Petropavlovsk” bronenostsi Port-Artur qirg‘oqlari yaqinida portlab ketdi. Vereshchagin halok bo‘ldi. 1858-yildan boshlab Imperator san’atni rag‘batlantirish jamiyati (OPOX) qoshidagi Rasm chizish maktabida tahsil olgan. 1863–1865-yillarda Kavkaz va Dunay bo‘ylab sayohat qilgan. 1867–1870-yillarda Turkistonda bo‘lgan, 1867– 1868-yillarda esa rus qo‘shinlarining jangovar harakatlarida ishtirok etgan. 1874– 1876-yillarda va 1882–1883-yillarda Hindistonga, 1877–1878-yillarda rus-turk urushi vaqtida Bolqonga (amal qilayotgan armiyada bo‘lgan), 1883–1884-yillarda Suriya va Falastinga, 1887–1888 va 1894-yillarda Rossiyaning Shimoliy hududlariga, 1901–1902-yillarda Filippin, Kuba va AQShga, 1903-yilda esa Yaponiyaga tashrif buyurgan. Har bir sayohati natijasida u turkum ishlar (manzara, jangovar, janrli, etnografik va portret asarlar) yaratgan. 1901-yilda birinchi Tinchlik bo‘yicha Nobel mukofotiga nomzod sifatida ko‘rsatilgan. 1904–1905-yillardagi rus-yapon urushi boshlanganidan keyin Uzoq Sharqda faol armiyaga qo‘shilgan. 1904-yil Port-Artur yaqinidagi “Petropavlovsk” bronenosetsida portlash natijasida halok bo‘lgan. 1868-yilda to‘rtinchi darajali Georgiy ordeni bilan taqdirlangan. Vereshchagin 1842-yil 26-oktabrda Cherepovets shahrida tug‘ilgan. U yoshlik chog‘idayoq san’atga qiziqishni namoyon qildi. 1858-yilda u Imperator 8 Твен М. Дары цивилизации: Художественная публицистика. М. 1985. – б .64. 13 san’atni rag‘batlantirish jamiyati qoshidagi Rasm chizish maktabida tahsil olishni boshlagan. So‘ngra Peterburg San’at Akademiyasida va Parijdagi taniqli san’at maktablarida o‘qigan. Vereshchagin ijodida urush mavzusi alohida o‘rin egallaydi. U turli jang maydonlarida bo‘lib, o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan dahshatli voqealarni tasvirlagan. Uning maqsadi urushning ayanchli oqibatlarini ko‘rsatish va insoniyatni urushga qarshi kurashga chorlash edi. 1860-yillarning ikkinchi yarmida Vereshchagin O‘rta Osiyoga sayohat qiladi. Uning bu yerga kelishi Turkiston general-gubernatori Konstantin Petrovich Kaufman bilan hamkorlikda amalga oshirilgan. Vereshchagin nafaqat rassom sifatida, balki tarixchi va etnograf sifatida ham bu hududlarning hayotini o‘rganadi. Vereshchaginning ijodida O‘rta Osiyo madaniyati o‘ziga xos o‘rin egallaydi. U nafaqat Samarqand, balki Buxoro, Toshkent kabi shaharlardagi hayotni ham tasvirlagan. Rassomning asarlarida Sharqning boy madaniyati va turmush tarzi aks etadi. Vereshchaginning ijodi faqat madaniyati va tarixni tasvirlash bilan cheklanmagan. U urushning dahshatli oqibatlarini ko‘rsatishga intilgan. "Samarqand, 1868-yilda" asarida ham rassom Samarqandning tinch hayoti bilan bir qatorda, urushning shahar va uning aholisi hayotiga qanday ta’sir qilganligini ham ochib beradi. Rus-yapon urushi (1904–1905) boshlangach, Vereshchagin faol armiyaga qo‘shilgan. U 1904-yil 13-aprelda Port-Artur yaqinida “Petropavlovsk” bronenosetsida portlash natijasida halok bo‘lgan. U o‘zining mustaqil fikriga ega edi, bu fikr uzoq va mashaqqatli ekspeditsiyalarda olingan shaxsiy kuzatuvlari va tajribasiga asoslangan edi: “Eslayman, dengizda, keyinchalik esa sayohatlarda, sahrolarda va tog‘ daralarida ko‘p o‘ylangan va mulohaza qilingan edi”... V. V. Vereshchaginning hayoti — bu katta bir sayohat edi. U Avstraliya va Antarktidadan tashqari barcha qit’alarda bo‘ldi, uzoq mamlakatlarni va Rossiyaning shimolini o‘rgandi, Yevropa poytaxtlarida ham, qiyin yetib boriladigan joylarda ham yashadi. Ko‘rganlarini 14 rassom o‘z asarlarida aks ettirdi. V. V. Vereshchaginning janrlar doirasi keng: chizmalar va etyudlar, syujetli kompozitsiyalar, tabiat va me’moriy manzaralar, portretlar. U haqiqatni realistik va nihoyatda aniq aks ettirar, ko‘plab asarlarida zamon va makondan mustaqil umumlashtirishlarga erishardi. Ammo rassomning realizmi — bu betaraf fotografik aniqlik emas, u tasvirlangan narsaga o‘z munosabatini aniq ifodalar edi. V. V. Vereshchaginning so‘zlariga ko‘ra, “ijoddagi barcha tafsilotlarga qat’iy rioya qilish” nafaqat “g‘oyani istisno qilmaydi, balki uni o‘z ichiga oladi”. Vaqt o‘tmoqda, va u bilan birga tarixiy voqealar ham o‘tmishga aylanmoqda. Rassomning asarlari bu o‘tmishni keyingi avlodlar, biz uchun ko‘rinadigan qiladi. Bundan tashqari, uning ijodi yaxshilik va yomonlik, haqiqat va vatanparvarlik, dunyoning naqadar rang-barangligi va inson hayotining qadri va nozikligi haqida o‘ylashga undaydi. Rassomning asarlarini tomosha qilar ekanmiz yoki uning adabiy asarlarini o‘qib, har birimiz V.V.Vereshchagin haqida o‘z kashfiyotimizni qilamiz. V. V. Vereshchagin 1860-yilda akademiyaga kirib, u yerda A. T. Markov, F. A. Möller va A. E. Beydeman bilan uch yil tahsil olgan, ammo ta’limni tugatmay, Kavkazga yo‘l olgan. Akademiya devorlaridan chiqib, Vasiliy Vasilyevich ijodkorlikka bag‘ishlanib, akvarel ishlaydi, ko‘plab eskizlar chizib, uchta katta albumni to‘ldiradi. Parijga safar qilish muhim voqea bo‘ldi, u yerda u uch yil davomida Ж eromning san’at akademiyasida o‘qigan 9 . 1865-yilda yana Kavkazga yo‘l olgan va tabiatdan manzaralar, portretlar, mahalliy rang-barang voqealarni yozgan. Shu vaqtda u rassom sifatida shakllanib, tarixiy rassom bo‘lishni tanlagan. V. Vereshagin bir nechta muhim seriyalarni yaratgan, ular rus urush tarixidan va Sharq mamlakatlariga bo‘lgan sayohatlaridan olingan. U urushning og‘irliklari va rus askarlarining jasoratini yorqin va haqqoniy tarzda tasvirlab berdi. 1867-1870- yillarda Vereshagin birinchi marta Turkiyistonda rus-xitoy chegarasida urush faoliyatiga qo‘shilib, Buxoro amirining hujumiga qarshi kurashgan. Vasiliy 9 Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений: В 30 т. Т. 23. М., 1981. – б.122. 15 Vasilyevich Samarqand qal’asini himoya qilishda ishtirok etib, jangdagi xizmatlari uchun 4-darajali Sankt Georgiy ordeni bilan taqdirlangan. 1871-yilda Vereshagin Turkistonni tark etib, Myunxenga joylashgan. U o‘zi bilan ko‘plab eskizlar va zarbalar olib kelgan va jang maydonidagi yangi taassurotlari asosida Turkiston mavzusida ishlashni davom ettirgan. Ushbu seriya katta hajm va g‘oya jihatidan muhim bo‘lib, o‘ntalik asar, sakkizdan ortiq eskiz va yuzlab chizmalar o‘z ichiga olgan. Vereshagin ushbu tayyor tsiklni 1873-yilda Londondagi shaxsiy ko‘rgazmada, keyinchalik 1874-yilda Sankt-Peterburgda va Moskvada taqdim etgan. Ko‘rgazma katta muvaffaqiyat qozongan, zamondoshlari uni o‘zining mustaqilligi, yangiliklari va o‘zgacha syujetlari, yorqin ranglari va akademik uslubga mutlaqo o‘xshamagan texnikasi bilan hayratda qoldirgan. Vereshagin yangi, noma’lum bir olamga oyna ochib, katta rang-baranglik bilan ishlangan, sodir bo‘layotgan voqealarni mukammal tasvirlagan: “Boy kirgiz o‘qchi bilan” 1871, “Opium do‘konidagi siyosatchilar”, “Buxoro askari”, “Toshkent. Dervishlar bayram kiyimida” 1873, “Timurning eshiklari” 1872, “Samarqandda yoxsillar” 10 . U janjal sahnalarini yozmagan, balki jangdan oldin yoki keyin bo‘lgan hodisalarni tanlagan, va ko‘pincha kadrlarda qoladigan syujetlarga qiziqqan. Syujetlar rasmiy va tantanali bo‘lmagan. Urushning psixologik tomonini oddiy askar obrazlari orqali ochib bergan: “Og‘ir yaralangan”, “Yashirin turganlar” 1873, “Hujum qilish” 1871, “G‘alaba” 1872, “Trofeylar taqdim etilmoqda” 1872. Turkiston seriyasida rassom “Varvarlar” deb nomlangan alohida tsiklni ajratib, markaziy rasmlaridan biri "Urush apofeozini" yaratgan. Turkiston seriyasida Vereshagin uslubining asosiy xususiyatlaridan biri ko‘rinadi, bunda Stasov "xoro boshlanishini" ko‘rgan. Rassom askarlar birodarligini, ularning birlashishi kuchi va ahamiyatini mukammal tasvirlaydi va shu bilan birga, har bir qahramonning psixologiyasini ochib beradi. Vereshagin manzaralarni ajoyib tarzda chizadi, harakatlar yuz berayotgan manzara fonida. Yorqin, kuchli va ifodali tarzda quyosh va olovdan yongan steplarni, ajoyib go‘zal osmonni, yong‘inlarning tutuni va qiyin 10 Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. – б .83. 16 issiqlikni tasvirlaydi. U me’morchilik va milliy kiyimlarning o‘ziga xos xususiyatlariga, uy-ro‘zg‘or buyumlari va qurollarni tasvirlashga katta e’tibor qaratadi. 1874-yilda Vereshagin Hindistonga yo‘l oladi, ikki yil davomida ekzotik joylarni sayohat qilib, Bombey, Agra, Dehli, Jaypurda yashaydi, G‘arbiy Himolaylarda uch oy davomida bo‘lib, Sikkim knyazligi, Kashmir va Ladakni ziyorat qiladi. Vasiliy Vasilyevich ko‘p ishlaydi, tog‘ cho‘qqilariga chiqib, daralarga tushib, xavf-xatar va xavfni hisobga olmaydi. Olib kelgan 150 dan ortiq eskizlar asosida u bir qator rasmlar yaratadi: “Toj Mahal maqbarasi Agra yaqinida” 1874, “Bramin ibodatxonasi Adelnurda” 1874-1876, “Himolay. Asosiy cho‘qqi” 1875, “Shimoliy Hindiston. Kashmirdan Ladakka borish yo‘lidagi muzlik” 1877, “Nepal. Duolar barabani” 1875, “Hindistonda. Himolaylar qor” 1874-1876 va boshqalar. Balqon seriyasi V. Vereshagin ijodining cho‘qqisi sifatida hisoblanadi. U uni Parijda, o‘z taassurotlari va tabiat eskizlaridan ilhomlanib yaratgan. San’atkor uni Hindiston tsikli bilan birga 1879-yilda Londonda va Parijda namoyish etgan, keyinchalik o‘n yil davomida Evropaning va Amerikadagi boshqa ko‘plab shaharlarida ko‘rsatilgan, 1880-yilda Sankt-Peterburgda, 1883-yilda esa Moskva va Sankt-Peterburgda namoyish etilgan. Vereshaginning asarlari hali ham tomoshabinlar orasida katta muvaffaqiyatga erishgan va tanqidchilar va kollektsionerlar diqqatini tortgan. Rossiyada seriya bir necha marta namoyish etilgan: 1880-yilda Sankt-Peterburgda, 1883-yilda esa Moskva va Sankt- Peterburgda. Balqon tsikli o‘ttizta rasmdan iborat bo‘lib, ular turli mavzular bo‘yicha guruhlarga ajratilgan, urushning turli voqealarini tasvirlaydi. Asarlar ko‘p figurali sahnalarni yuqori mahorat bilan bajarilishi, detallarni puxta ishlash, sodir bo‘layotgan hodisalarni dinamik tarzda aks ettirish bilan ajralib turadi: “Aleksandr II Plevnada, 1877-yil 30 avgust”, “Hujumdan oldin. Plevnada”, “Hujumdan keyin. Plevnada tibbiy punkt”, “Mag‘lubiyat. Panixida”, 1878-1879-yillar. O‘n atrofida asar mavjud bo‘lib, ular urushning tugashiga yaqin bo‘lgan qishki davrni 17 tasvirlaydi: “Shipka-Shenovo. Skobelev Shipkada”, triptix “Shipkada hammasi tinch”. V. Vereshagin – charchamasdan sayohat qiluvchi va izlanuvchi tadqiqotchi. Yangi rassomlik kashfiyotlarini va yangi taassurotlarni izlab, 1883-yil oxirida Suriya va Falastinga sayohatga jo‘naydi. Sharqning yorqin, quyoshli, rang-barang tabiati va Bibliya tarixiga oid yodgorliklar san’atkorga ta’sir qiladi. U manzaralar, mahalliy aholining portretlari, bozorlar, janr va kundalik sahnalarni rasmlaydi. Sayohatdan 50 dan ortiq eskiz va undan ko‘proq chizilgan rasm olib keladi. Vatanidan uzoqda jang maydonlarida, Evropa va chekka mamlakatlarga sayohat qilib, V. Vereshagin o‘zining ildizlariga qaytish haqida ko‘p o‘ylaydi, qadimiy rus shaharlarini ziyorat qilish istagi kuchayadi. 1880-yillarning oxirida u Moskva, Yaroslavl, Rostov, Kostroma shaharlarida bo‘ladi. Vereshagin, milliy rang- baranglik va qadimiy me’morchilikni o‘rgangan holda, qadimiy rus arxitekturasini o‘rganishga kirishadi, etnografik va tarixiy yodgorliklarni yig‘adi, ko‘plab eskizlar yaratadi va shu asosda rasmlar yaratadi. 1890-yillarda V. Vereshagin ijodida yangi bir mavzu paydo bo‘ladi – “Rus Shimoli”, bu mavzu 1894-yilning yozida oila bilan Shimoliy Dvina, Oq dengiz va Solovki bo‘ylab safar qilgach shakllanadi. Har doimgidek, samarali ish yuzlab tasviriy eskizlar va ikkita adabiy asarni yaratadi. “Rus tsikli” asarlari o‘zgacha uslubda bajarilgan, uning mavzu rassomiga xos bo‘lmagan tarzda 11 . Qalam teginishi yanada erkin va bo‘shashgan bo‘ladi, u detalga kamroq e’tibor beradi, ko‘proq falsafiy mazmunni ta’kidlaydi. Rasmlar tinchlik va osoyishtalikka to‘la bo‘lib, ranglar palitrasi tinch va bir tekis ohangga ega bo‘ladi. Yana bir muhim asarlar tsikli 1812-yil urushiga bag‘ishlangan bo‘lib, Vereshagin bu mavzuga hayotining oxirigacha katta e’tibor qaratgan, ammo tugatishga ulgurmagan. Tugallanmagan tsikl yigirma rasmdan, ko‘plab eskizlardan va chizmalardan iborat. Vereshaginni hozirgi zamon san’ati haqida ko‘plab fikrlar o‘z ichiga olgan, u tarixiy va psixologik tasvirlarni, yorqin xarakterlarni, kutilmagan dinamik 11 Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений: В 30 т. Т. 23. М., 1981. – б.141. 18 voqealarni hali ham qiziqtirgan. U tarixchi va iste’dodli hikoyachilik sifatida, tasvirlar orqali voqealar mohiyatini yetkazishga harakat qiladi. Ijodida V. Vereshagin realizm an’analariga sodiq qoladi. Ko‘pgina asarlarida u tabiatni deyarli fotoan’anaviy tarzda tasvirlashga intiladi, shu bilan birga, rassomlik uning rasmlarini fotosuratdan ajratib turishini ta’minlashga harakat qiladi. Uning rassomlik uslubi o‘z davrida noyob edi, u tabiatni aniq ko‘rsatish va foto-fiksatsiya o‘rtasida bir chegarada edi. Hayotining oxirgi yillarida Vereshagin Filippin orollarida, Kubada va Yaponiyada bo‘ldi. U yaratishning yangi g‘oyalari va rejalari bilan to‘la edi, ammo biroz charchoqni his qilar, ijodiy kuchlarining asta-sekin tugashi haqida tasavvur qilardi. U zamonaviy san’atning kelajagiga umid bilan qaragan, bu san’at uning fikricha, realizm rassomligiga almashtirish kerak edi. Uning hayoti fojiali tarzda yakunlandi, zamondoshlari buni taqdirning belgisiga aylantirdilar. Vereshagin rus-yapon urushi markazida bo‘lgan va 1904-yil 31-martda “Petropavlovsk” zodagonida yapon minasiga urilib portlagan, 700 nafar dengizchidan va ofitserlar bilan birga halok bo‘lgan. 19 III bob. V.V.Verashchaginning“Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari yaratilish tarixi va undagi muhim ma’lumotlar 1867 yilning yozida Sankt-Peterburg akademiyasini tamomlagan yosh rassom Vasiliy Vereshchagin, Turkiston viloyatining birinchi general-gubernatori Konstantin fon Kaufman rasmlovchi izlayotganini eshitdi. Shaxsiy uchrashuv bo‘lib o‘tdi, Vereshchagin Kavkaz siklidan o‘z asarlarini ko‘rsatdi. Kaufman, bir vaqtlar o‘sha hududda xizmat qilgan, rasmlarni yoqtirib qoldi va rassomni Turkiston armiyasiga praporshik unvonida olishni buyurdi. Lekin Vasiliy o‘ziga harbiy forma kiyishni majburiy qilmaslik va armiyadagi tartiblarga rioya qilishdan ozod bo‘lish huquqini olishdi. Shunday qilib, yosh rassomning imperiyaning chekkasiga sayohati boshlandi, u peysaj va etnografik rasmlarni yaratish uchun chaqirilgan edi, buning maqsadi Rossiya tomonidan yangi hududlarning qo‘shilishi haqida tasvirlar yaratish edi. Keyinchalik Vereshchagin va Kaufman yaqin do‘stlashib ketishdi, bu haqda Vasiliy Vasilyevich o‘zining yozmalarida aytib o‘tdi. O‘sha davrning asosiy siyosiy masalasi Buxoro bilan bo‘lgan munosabatlar edi. Amir Muzaffar-xon Toshkentga da’vo qo‘ygani va kofirlarga qarshi gazavat (muqaddas urush) e’lon qilishni rejalashtirgan edi. Jurnalist va rassom Kazarinning “Uzoq chegaralarda” romanida ushbu holatni qanday tasvirlaganini ko‘rishingiz mumkin: “Buxoro xonligida noaniq vaqt hukmronlik qilar edi. Muzaffar bu urushni xohlamasdi: u bu urushning o‘zi uchun halokatli oqibatlarini oldindan bilardi, ammo uni fanatik mullalar urushga jalb qilishdi, ular qizg‘in nutqlar bilan osonlikcha undirilgan xalqni qizg‘itib yuborishdi va xalq jang talab qildi 12 .” Kaufman ham urushni xohlamasdi. “Yomon tinchlik yaxshi janjaldan afzal” — bu prinsip Konstantin Petrovichning tashqi siyosatiga asos bo‘ldi. Toshkentga yangi xizmatga borar ekan, Kaufman amirga xat yozib, tinch munosabatlarni qo‘llab-quvvatlash niyatida ekanligini bildirgan edi. Afsuski, amir o‘z qo‘shinlarini Toshkentga yo‘lga solgani haqida xabarlar keldi. 12 Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. – б .88. 20 1867-yilda, Turkiston Rossiya qo‘shinlari tomonidan zabt etilgandan so‘ng, yosh, lekin allaqachon mashhur batalist rassom Vasiliy Vasilyevich Vereshagin (1842-1904) Turkiston general-gubernatori general K. P. Kaufmanning taklifiga binoan uning kotibi-rassomi sifatida xizmat qilishga rozi bo‘ldi. Vereshagin xavfli sayohatga chiqishga qaror qildi. O‘zining avtobiografik yozuvlarida u ushbu xavfli sayohatga chiqishga undagan sababni shunday izohlagan: «Chunki men haqiqiy urush nima ekanligini bilishni istardim, uning haqida ko‘p o‘qiganim va eshitganim bor…». Petersburgdan Toshkentga, janubdagi urushdan azob chekayotgan hudud orqali, keyin esa Turkistonda qilgan ko‘plab sayohatlari davomida Vereshagin yuzlab chizmalar va eskizlar yaratdi, ular O‘rta Osiyo xalqlari hayotidan sahnalarni, shaharlar, qishloqlar, qal’alar va tarixiy yodgorliklarni tasvirlab berdi. Uning albomlarida qozoqlar, o‘zbeklar, tojiklar, roma va yahudiylar kabi ulkan hududning turli aholisi yuzlari tasvirlangan. Shunday qilib, Sirdaryo bo‘ylarida u qozoqlarning portretlarini yaratdi va yaqinda V.A. Perovskiy qo‘shinlari tomonidan portlatilgan Kokand qal’asi Akmechyetning xarobalarini chizdi. Rassom Kaufman bilan shartnoma tuzib, unga hech qanday lavozimlar berilmasligini, o‘z fuqarolik kiyimida qolishini va yurt bo‘ylab erkin harakatlanish huquqini olishni kelishib oldi. Ammo hayot boshqacha boshlandi. Rossiyaliklar tomonidan egallangan Samarqandda to‘xtagan Vereshagin shahar hayoti va turmushini o‘rganishga kirishdi 13 . Ammo, Kaufman qo‘mondoni ostidagi asosiy qo‘shinlar Samarqanddan amirga qarshi jangga chiqishganida, shaharda kam sonli garnizon ko‘plab Shahrisabz xonligining qo‘shinlari va mahalliy aholisi tomonidan qurshab olindi. Dushmanlar ruslar sonidan deyarli sakson barobar ko‘p edi. Ularning o‘qlaridan Samarqand qal’asi mudofaasining mard himoyachilarining saflari sezilarli darajada siyraklashdi. Vaziyat ba’zan hatto falokatga olib kelishi mumkin edi. Vereshagin, qalamini qurol bilan almashtirib, mudofaa qiluvchilarga qo‘shildi. 13 Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX – I четвертьи ХХ века. -Т.: Университет, 1999. – б .62. 21 U qal’ani himoya qilishda qatnashdi, bir necha bor askarlarni qo‘lda janglarga olib bordi, hayoti xavf ostida bo‘lsa ham dushman qo‘shinlarini razvedka qildi, har doim oldinda ketdi. O‘qi uning qurolini ko‘kragidan kesib o‘tdi, boshqa bir o‘q shlyapasini boshidan olib tashladi. Toshning kuchli zarbidan oyog‘i jarohatlandi. Rassomning jasorati, sovuqqonligi va tartibni boshqarishi ofitserlar va askarlar orasida katta obro‘ga ega bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Rassomning mukofotga arizasida shunday yozilgan: «Samarqand qal’asi o‘n sakkiz kun davomida Buxoro qo‘shinlari tomonidan qurshab olinganida, poruchik Vereshagin jasoratli namuna ko‘rsatib, garnizonni ruhlantirdi… Tosh va otishma o‘qlariga qaramay, qurolni qo‘liga olib, qal’aga hujum qildi va o‘zining qahramonlik namunasida mard himoyachilarni ilhomlantirdi». Rassom Sankt Georgiy ordeni bilan mukofotlandi. Keyinchalik yana bir nechta mukofotlar oldi, lekin u faqat shu birini – jangovar ordeni bilan faxrlanardi. Yil davomida rassom qo‘shinlarga ergashib, asosan batalistik sahnalarni, hujumga ketayotgan askarlarni, yaralangan, o‘lgan va allaqachon o‘lik jangchilarni chizdi. Biroq, Vereshagin, professional harbiy bo‘lganiga qaramay (akademiyaga kirishdan oldin Dengiz kadrlar korpusini tamomlagan), faqat maxsus zarurat tug‘ilganda jangovar amaliyotlarda qatnashgan, Samarqandda bo‘lgani kabi. Uning, rassom sifatida, boshqa vazifasi bor edi. Vasiliy Vasilyevich janubning go‘zal tabiatiga, uning steppalariga va daryolarining vodiylariga, uzoqdagi tog‘larning siren-va-ko‘k tumanlariga bo‘lgan hayratini hujjatlarga yoki rasmlarga tushirishga shoshilgan edi. Dunyo bo‘ylab sayohat qilib, rassom har doim kundaliklar — «Eskiyotlar»ni olib borgan. U 12 kitob va ko‘plab maqolalar nashr etdi, ularning aksariyatini nafaqat mahalliy, balki xorijiy matbuotda ham chop etdi. Ularda V.V. Vereshagin o‘z san’ati haqidagi qarashlarini, shuningdek, tashrif buyurgan mamlakatlarning urf-odatlari va odatlarini tasvirlab berdi. U dunyoning yarmini aylanib chiqdi va Rossiya-Turkiston urushi haqida bir nechta kartinalar seriyasini yaratdi, unda ayniqsa Bolgariyadagi voqealarni alohida ta’kidladi. Ikki yil davomida Hindistonda sayohat qilib, o‘sha paytda mustamlakachilar — inglizlar tomonidan 22 zulm qilinayotgan mamlakatni ko‘rdi, Janubi-Sharqiy Osiyodagi mamlakatlar, Misr va arab mamlakatlarida bo‘ldi. Vereshagin bir necha urushning dahshatlari va falokatlarini ko‘rdi va boshidan o‘tkazdi, ular haqida yodgorliklar yillar davomida uni azoblashdi. U bir necha marta jarohatlandi, sog‘ligini yo‘qotdi, kichik ukasini yo‘qotdi. Ba’zi harbiylar esa unga ayblovlar bilan hujum qildilar, go‘yo uning rasmlarida u rus-turk urushining faqat dahshatli tomonlarini tasvirlagan. Rassom javob berdi, u haqiqatda ko‘rganlarining hammasini emas, hatto o‘nning bir qismini ham chizmaganligini aytib. Keyinchalik u boshqa haqiqiy asarlar yaratadi. Ammo Turkiston seriyasi V.V. Vereshagin uchun birinchi va eng mashhur bo‘lib qoladi. Bu faqat urush haqidagi kartinalar emas. “Eskiyotlar»da ko‘plab sahifalar”, rasmlar va uchta katta rasmni rassom yana bir “Osiyoning buyuk zabt qiluvchisi»” — urushlardan ko‘ra ko‘proq hayotlarni olib ketgan narko-dependensiya haqida bag‘ishladi 14 . Parijda namoyish etilganidan so‘ng, yosh rassom darhol mashhur bo‘ldi, ammo ajablanarlisi shundaki, unga eng katta shuhrat keltirgan ikkita rasm, ular urush mavzusidan chiqib ketgan kabi ko‘rinadi. Ular hech qanday harbiy operatsiyalar, qonli sahnalar, jasadlar, uzilgan boshlar, suyaklar yoki qorquvni tasvirlamaydi. Ammo ulardagi odamlar juda o‘xshash bo‘lib, ularni jasadlar sifatida tasvirlasa bo‘ladi. Parijliklar uchun «Opiumoedlar» (1868 yil) va «Siyosatchilar opium do‘konida. Toshkent» (1870 yil) nomli ikkita rasm dahshatli taassurot qoldirdi. Bu rasmlar janjalni keltirib chiqardi va shu tariqa Vereshaginni yanada mashhur qildi. O‘sha paytda Turkiston dunyo uchun butunlay noma’lum edi va narkotiklar Fransiyada yoqimli va zararli bo‘lmagan vaqt o‘tkazish vositasi sifatida qaralardi. Opium va absint, gallyutsinatsiyalarni keltirib chiqaradigan, juda kuchli ichimlik, o‘sha davrda Evropada faqat aristokratlar va ijodiy kishilarga xos bo‘lgan xususiyatlar sifatida qaralgan. Bu moddalar og‘riqni kamaytiruvchi dori sifatida ishlatilgan va oson ichkilikbozlikni davolash uchun ishlatilgan. Opiumni hatto tish og‘rig‘i va bosh og‘rig‘ida tinchlantiruvchi sifatida berganlar, ichkilikni tashlash uchun esa odamni ichmasligi uchun berdilar. Ammo uning tezda 14 Твен М. Дары цивилизации: Художественная публицистика. М. 1985. – б .68. 23 narkomanga aylanishini hech kim sezmas edi. Hozirgi kunda ba’zi tadqiqotchilar, imressionist rassomlarining ko‘plab rasmlarini ularning engil narkotik bilan mast bo‘lgan holatda yozgan deb hisoblaydilar. Kuchli mast bo‘lib hech narsa yaratolmaysiz. Shunda narkotiklar romanlar va she’rlar orqali maqtanardi, yangi istovchilarni o‘ziga jalb qilar edi. Opiumnik qiziqish Xitoydan kelgan edi. Narkotiklarni Hindistondan Angliya — «dengizlar malikasi» olib kelgan edi. Bo‘hemlar — taniqli aktyorlar, rassomlar, yozuvchilar va shoirlar — opiumni sevuvchi klublarni tashkil qilishgan. Bu klublarda maxsus jamiyat narkotik gallyutsinatsiyalariga tushib, keyin taassurotlarini baham ko‘rishardi. Conan Doyl bir hikoyasida opium chekuvchilarining klubini tasvirlagan. Uning sevimli qahramoni Sherlok Xolms «xizmat ishida» keyingi bir ishni tergov qilayotganida opium chekuvchilari yashaydigan joyga — bunday «opiumoedlar»ni tasvirlagan joyga tushib qoladi. Va bu hikoyada bunday qiziqishning xavfi haqida so‘z yo‘q. Hamma narsa sokin, hid bor. Hamma narsa nafis! Mana, 1879 yilda Parijning «Yorug‘lik va soya» jurnalida chop etilgan narkotikni madh etgan maqola bo‘lib, unda shunday yozilgan: «U sizning oldingizda yotadi: yong‘oq o‘lchamidagi yashil plastinka, yoqimsiz, g‘azablantiradigan hidni tarqatadi. Ana shu yerda baxt, barcha uning sarguzashtlari bor. Xavotir olmang, bu o‘ldirmaydi! Tanangiz bu narsadan zarar ko‘rmaydi. Hech narsaga xavf solmaysiz...». Shunday qilib, qanday qilib Xitoyning «baxtini» sinab ko‘rmaslik mumkin? Va nihoyat, rus rassomi, o‘zi yashaydigan joyda narkotiklar ko‘rib chiqilgan, ammo bu narsalar u erda endi keng tarqalgan bo‘lsa-da, Turkistonda ular tez-tez uchraydi. U Samarqand, Toshkent, Kokandda yashab, qirg‘iz bosqichlaridagi kochevniklar orasida bo‘lib, Sharq xalqlarining an’analari, urf-odatlari va odatlarini o‘rgangan edi. Vereshagin uchun Sharq yangi dunyo kashf etish kabi edi — qiziqarli, noodatiy. Ammo rassom shuningdek dahshatli narsalarni ham ko‘rdi: opium insonlarning hayotlarini olib ketmoqda, eng shafqatsiz zabt qiluvchi kabi. Rassom juda e’tiborli kuzatuvchi bo‘lib, shuningdek, ijtimoiy adolat kurashchisi edi. U O‘rta Osiyo aholisi orasidagi opiumga bo‘lgan halokatli 24 qaramlikka e’tibor bermasligi mumkin emas edi. Birinchi marta «opiumoedlar»ni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan Vereshagin hayratda qoldi: «Narkotiklar ularda sharqdagi madaniy va diniy an’analarga ko‘ra, kamdan-kam tarqalgan alkogolni almashtirgan edi», deb yozgan u. Mana, rassomning o‘z xotiralarida tasvirlangan taassurotlari: «Bir kuni, sovuq kunlardan birida, men kalendarxonga (opium chekuvchilarining yashash joyiga) keldim va bu manzara mening xotiramda o‘chib qolmadi: butun bir opiumoedlar guruhi devor bo‘ylab o‘tiribdi, hammalari maymunlar kabi egilib, bir-biriga yopishgan; ularning aksariyati yaqinda, ehtimol, opiumni qabul qilishgan; yuzlarida ojiz ifoda; ba’zilarning yarim ochiq og‘izlari nimadir pichirayotgandek harakat qiladi; ko‘pchilik boshlarini tizzalariga qo‘yib, og‘ir nafas oladi, ba’zilari, vaqti-vaqti bilan, qo‘zg‘alish bilan titraydi. Bozorda opiumoedlar uchun ko‘plab qorong‘i, iflos, chiqindilar va hasharotlarga to‘la, kichkina, qora va iflos joylar mavjud. Ba’zilar kuknar pishiradilar, va shunda xona opium chekish do‘koni ko‘rinishini oladi, doimiy mijozlari bo‘ladi; ba’zilari o‘rtacha ichishganlar. Ikkinchi marta Turkistonga safar qilganida, V.V. Vereshchagin yana bir skandal yaratuvchi "Opium do‘konidagi siyosatchilar. Toshkent" nomli rasmini yaratdi. Bu paytda V.V. Vereshchagin bir nechta kichik rasmlar-etyudlar yaratdi, ularning bir qismi o‘rta osiyolik yolg‘onchilarning turmush tarzini tasvirlaydi. "Siyosatchilar"dan tashqari, bu etyudlar orasida “Samarkanddagi yolg‘onchilar”, “Iltijo so‘rayotgan dervishlar”, “Bayram kiyimlaridagi dervishlar (divanilar)” ham mavjud 15 . Ushbu rasmlar-etyudlar hujjatli jihatdan to‘g‘ri deb tan olinadi. Birinchi qarashda ular shaharlardagi odatlarni tasvirlashgandek tuyuladi, ammo aslida bu yanada murakkabroq. San’atkor kambag‘allikning ommaviy xarakterini va uning narkomaniya kabi illyuziv qochish urinishlari bilan bog‘liqligini ta’kidlagan. San’atkor shunday yozgan edi: “Deyarli barcha divanilar — mastlar, deyarli barcha opium yeydiganlar... Bir safar biriga butun bir tayoq opium berdim, va uning qanday ochko‘zlik bilan yutib yuborganini hech qachon unutolmayman, uning ko‘rinishini, opium yeydiganlarning tashqi ko‘rinishini unutolmayman: baland, 15 Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений: В 30 т. Т. 23. М., 1981. – б.144. 25 nihoyatda oqarib, sariq, u ko‘proq suyak bilan yashovchi odamga o‘xshardi, jonli odamga emas; atrofdagi voqealarga deyarli e’tibor bermasdi, kun va tun faqat opium haqida o‘ylardi. Dastlab, men unga nima deganimga e’tibor bermadi, javob bermadi va ehtimol, eshitmadi; ammo men opiumni qo‘limda ko‘rganida, birdaniga uning yuzi yorishib, ilgari bo‘lmagan holda, ko‘zlari katta ochilib, burun teshiklari kengaydi, u qo‘lini cho‘zib, pichirlay boshladi: "ber, ber..." Dastlab bermadim, opiumni yashirdim — shunda bu suyak shaklidagi odam butunlay titray boshladi, boladay qiyshiq va burilishlarni boshladi, meni har qancha so‘ragan: "ber benga, ber benga..." (beng — opium). Nihoyat, unga bir bo‘lak berdim, u uni ikki qo‘li bilan ushlab, devoriga suyanib, asta-sekin, zavq bilan yedi, ko‘zlarini yummoqda, go‘yo it bir ta’mli suyakni qiriqlab yedi. 16 ” 16 Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. – б .93. 26 XULOSA Xulosa qilib aytganda, tarix va tarixiy voqealarni tahlil etish jarayonida tabiiyki, butun diqqat e’tibor o‘sha davrdagi shart–sharoit, xalqning turmush tarzi, iqtisodiy ahvolning taraqqiyot darajasi, ichki siyosat masalalarining amalga oshirilishi, tashqi siyosat va omillarning mamlakatdagi umumiy ahvolga qay darajada ta’sir etganligini anglashga qaratiladi. Eng asosiysi, voqelikka munosabat bildirishga harakat qilinganda, albatta, biror-bir davlat arbobi yoki hukmdorning xatti–harakatlari, uning yutuq va kamchiliklari, layoqati, mahorati, iqtidoriga yohud shaxsning tarixiy muhitga, voqealar jarayoniga ta’sirini ko‘rsatishga alohida e’tibor beriladi. Garchi o‘tmishda butun dunyoga tanilgan va mashhur tarixiy shaxslar yashab o‘tgan bo‘lsada, ularning barchasi ham tarixiy voqelarga va tarixiy muhitga o‘z ta’sirini o‘tkazavermagan. Murakkab tarixiy jarayonlarda etishib chiqqan shaxslarni yoki sharoit taqozosi bilan bir shaxsning ta’siri tufayli murakkab tarixiy vaziyat va jarayonlar yuzaga kelgan holatlarni tarixda ko‘plab kuzatish mumkin. V.V. Vereshchagin va uning "Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari" asari, rassomning hayoti va ijodi bilan bog‘liq juda muhim mavzularni o‘rganishga imkon beradi. Ushbu kurs ishida quyidagi asosiy jihatlar batafsil tahlil qilinadi. V.V. Vereshchagin — Rossiyaning eng mashhur batallistik rassomlaridan biri bo‘lib, uning asarlari faqatgina jangovar sahnalarni tasvirlash bilan cheklanmaydi, balki ularda insoniyatning nozik va murakkab jihatlarini ham yoritadi. Vereshchagin o‘z ijodida janglar, ularning oqibatlari va insonlarning dardlarini realistik tarzda tasvirladi. U Turkiston, Buxoro va boshqa Sharqiy hududlarga safarlari orqali o‘ziga xos voqealarni tasvirlaydi. Samarqandning 1868- yilda bo‘lgan voqealari Vereshchaginning "Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari" asarida tasvirlangan. Ushbu asarda Vereshchagin o‘zining shaxsiy kuzatishlari va tajribalari asosida Samarqanddagi jang, shaharni rus qo‘shinlarining egallash jarayoni va uning aholisining ruhiy holatini tasvirlaydi. Samarqanddagi janglar Vereshchagin uchun nafaqat jang sahnalarini, balki insonlarning ichki dunyosini ham ifodalash imkonini yaratdi. 27 Vereshchagin Samarqandni egallash jarayonidagi qiyinchiliklarni va harbiy muhitni tasvirladi. Asarida jang va siyosatni boshqacha nuqtai nazardan ko‘rsatadi, bu esa uning asarini o‘zgacha qiladi. U o‘sha davrdagi harbiylarning, shu jumladan Vereshchaginning o‘zi ham, jangga qarshi bo‘lganiga qaramay, qanday qilib ularning ishlarida shaxsiy va siyosiy qat'iyat borligini ko‘rsatadi. Vereshchagin "Samarqand 1868-yilda" asarini nafaqat urushning geosiyosiy jihatlarini, balki o‘z vaqtida bo‘lib o‘tgan tafsilotlarni tasvirlash uchun xotiralar shaklida yozdi. Bu asarda rassom shaxsiy tajribalarini, ko‘rganlarini va hatto qo‘shilgan jangchilar bilan bo‘lgan uchrashuvlarini keng tasvirlab berdi. U rus va boshqa armiya qo‘shinlarining harbiy operatsiyalarini aniq va realistik tarzda tasvirlagan. Vereshchagin Samarqandga kelgach, rus qo‘shinlarining arxaik samimiyligi va jangovar harakatlarini o‘z asarida ko‘rsata boshladi. Vereshchagin o‘zining birinchi harbiy xotiralari bilan bog‘liq bo‘lgan va Samarqandda bo‘lgan janglarda qatnashdi. Ushbu jarayon Vereshchaginning ijodiy hayotida yana bir muhim o‘rin tutgan. Vereshchaginning o‘zining harbiy roli va samarqandliklar bilan bo‘lgan munosabati, uning nafaqat rassom, balki harbiy va diplomat sifatida qanday yondashganini ham ko‘rsatadi. Rassomning bunday jihatlari uning asarlarini nafaqat badiiy, balki tarixiy va ilmiy nuqtai nazardan ham qimmatlidir. Vereshchagin asarlarida realizm ustuvor bo‘lib, uning samimiy va yuksak badiiy yondoshuvi hamda insonga nisbatan nozik va empatik munosabati alohida e’tiborga sazovor. Rassom o‘z asarida nafaqat jang va voqealarni, balki insonning psixologiyasini ham tasvirlashga intilgan. Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari tasvirlari orqali u nafaqat tarixiy voqealarni, balki shaxsiy tajribalarini ham sharhlagan. Vereshchagin asarlari nafaqat badiiy, balki siyosiy va ijtimoiy nuqtai nazardan ham muhimdir. U o‘sha davrdagi urushlarning fojiaviy tomonlarini, aholi va armiya orasidagi aloqalarni, urushning insonlar uchun yaratgan iztiroblarini tasvirlaydi. Vereshchagin, ayniqsa, Buxoro va Samarqand voqealarini tasvirlab, o‘sha davrda yuzaga kelgan siyosiy va ijtimoiy muammolarni ochib beradi. Unga ko‘ra, urush nafaqat harbiy muvaffaqiyatlar, balki insoniyat uchun katta fojia edi. 28 V.V. Vereshchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari, rassomning o‘ziga xos va noyob badiiy yondoshuvini ko‘rsatib beradi. Ushbu asar, nafaqat tarixiy voqealarni, balki insoniyatning ichki dunyosini ham yoritishda katta ahamiyatga ega. Vereshchagin o‘zining harbiy va rassomlik faoliyati orqali o‘sha davrdagi ijtimoiy va siyosiy muammolarni tasvirlagan va shu bilan birga, urushning fojiaviy oqibatlarini aniq ko‘rsatgan. Bu asar, faqatgina badiiy jihatdan emas, balki tarixiy va ijtimoiy nuqtai nazardan ham katta qimmatlarga ega. 29 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI I.Normativ huquqiy hujjatlar 1. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. Toshkent.:,,O‘zbekiston’’ 2016. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., 1998. 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T oshkent ., 2008. II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar 1. Абдурахимова Н.А., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во второй половине XIX – I четвертьи ХХ века. -Т.: Университет, 1999. 2. Достоевский Ф. М. Полное собрание сочинений: В 30 т. Т. 23. М., 1981. 3. Эдуард Мане. Жизнь. Письма. Воспоминания. Критика современников. М.,1965. 4. Верещагин В. По Северной Двине. По деревянным церквам. М., 1895. 5. Верещагин В. По Северной Двине. По деревянным церквам. М., 1895. 6. Григорьева Т. Японская литература XX века. М., 1983. 7. Л. Н. Толстой в воспоминаниях современников: В 2 т. М., 1955. Т. 2. 8. Розанов В. В. Несовместимые контрасты жития. М., 1990. 9. Твен М. Дары цивилизации: Художественная публицистика. М. 1985. 10. Смерть адмирала С. О. Макарова и гибель броненосца «Петропавловск». М., 1904. 11. Тургенев И. С. Полное собрание сочинений: В 28 т. Письма. Т. 11. М., 1966. 12. Жемчужников Л. М. Мои воспоминания. М., 1970. 13. Ziyoyev H. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash. T.: “Sharq”, 1998. 14. Mustabid tuzumning О’zbekiston milliy boyliklarini talash siyosati: tarix shohidligi va saboqlari. T.: “Sharq”, 2000. 15. О’zbekistonning yangi tarixi. Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. T. “Sharq”, 2000. 30 III.Internet saytlar va resurslar 1. https://www.booksite.ru/fulltext/vere/scha/gin/1/15.htm 2. https://www.nlobooks.ru/magazines/novoe_literaturnoe_obozrenie/ 161_nlo_1_2020/article/21985/ 3. https://sv.zarnews.uz/post/samarkandinachalostankovoyjivopisivuzbekistane 4. https://experience.tripster.ru/experience/41921/ 5. https://artlot24.ru/article/vereshhagin-vasilij-vasilevich-205 6. https://www.arthistory.ru/vereshagin.htm 7. https://znanierussia.ru/articles 31

V.V.Verashchagin va uning “Samarqand 1868-yilda rassom xotiralari” asari

Sotib olish