V-X asrlarda G‘arbiy Yevropada feodalizmning rivojlanish - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	57.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

V-X asrlarda G‘arbiy Yevropada feodalizmning rivojlanish

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH
I BOB. O‘RTA ASRLAR TARIXINING MAZMUNI VA XRONOLOGIK
CHEGARALARI
1.1. Quldorlik tuzumining inqirozi va Rim emperiasida feodal munosabatlarning
vujudga kelishi
1.2. Franklar davlatining tashkil topishi va ilk feodal monarxiyaning tipik namunasi
II BOB. V-X ASRLARDA G‘ARBIY YEVROPADA FEODALIZMNING
RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
2.1. G‘arbiy Yevropada feodal shahar, hunarmandchilik va savdo sotiq
2.2. G‘arbiy Yevropada feodal tarqoqlikning o‘rnatilishi sabablari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Bugungi kunda yoshlarni har tomonlama mukammal, barkamol
inson sifatida kamol toptirish dolzarb masalaga aylandi.
Sh.Mirziyoyev
Mavzuning dolzarbligi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: -Yoshlarimizning
mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib,
dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan
insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” degan edilar 1
.
Shubhasiz, yosh avlodning zamon talablariga munosib, mustaqil fikrqarashiga
ega, yuksak intellektual va ma’naviy salohiyat sohibi va dunyoning har bir
burjidagi tengdoshi bilan erkin muloqotga kirisha oladigan shaxs bo‘lib kamol
topishida adabiyot va san‘atning, bu soha vakillarining roli beqiyosdir. O‘qituvchi
nafaqat o‘quvchiga bilim beradi, balki uni yuksak ma’naviyatli shaxs sifatida
kamol topishga ham harakat qiladi. Bu borada adabiyot o‘qituvchisi
zimmasiga yanada kattaroq mas‘uliyatlar yuklanadi. Chunki adabiyot darsida
o‘quvchi o‘zi uchun kerakli bilimlarni olishi bilan birga mustaqil fikr yurita
oladigan, dolzarb muammolarga javob beradigan, hayotning har bir jabhasiga
tanqidiy baho berib, mushohada qiladigan inson sifatida kamol topadi. Uzluksiz
ta’lim tizimida adabiyot darslarida o‘quvchi asosan badiiy matn bilan ishlaydi.
Badiiy asarni o‘qish, uqish, unga munosabat bildirish uchun esa ko‘pincha
asarlarni o‘qib kelish uyga vazifa sifatida beriladi. O‘quvchi darslarda
egallagan nazariy bilimlari asosida o‘qigan asariga muayyan darajada
munosabat bildiradi, asarda aks etgan voqelik va obrazlarni baholaydi. Bunda
muayyan natijalarni qo‘lga kiritishi bir jihatdan o‘qituvchining mahoratiga,
o‘quvchi qalbida mutolaaga havas uyg‘ota olishiga bog‘liq bo‘lsa, yana bir
jihatdan, o‘quvchining mushohada yurita olishiga ham bog‘liqdir. Badiiy asar
tahlili, o‘quvchining mustaqil fikrga o‘rgatish masalalariga bag‘ishlangan bir
qator ishlar amalga oshirilgan bo‘lsada, adabiyot darslarida o‘quvchilarning
1 .Мирзиѐ4ѐв Ш. Эркин ва фаровон, д ѐмократик Ўзб ѐкистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз // Халқ сўзи 2016 йил 16 д
ѐкабр
2

badiiy-estetik tafakkurini shakllantirishda mustaqil ishlardan foydalanish
masalasi maxsus tadqiq etilmagan.
"O‘rta asrlar" atamasi - "me im aeuim" - birinchi marta 15-asrda italyan
gumanistlari tomonidan qo‘llanilgan: ular klassik antik davr bilan o‘z davri
o‘rtasidagi davrni shunday belgilashgan. Rus tarixshunosligida o‘rta asrlarning
pastki chegarasi ham an'anaviy ravishda V asr deb hisoblanadi. AD - G‘arbiy Rim
imperiyasining qulashi va yuqori qismi - 16-asr oxiri - 17-asr boshlari, G‘arbiy
Yevropada kapitalistik jamiyat jadal shakllana boshlagan.
O‘rta asrlar davri G‘arbiy Yevropa sivilizatsiyasi uchun nihoyatda muhimdir.
O‘sha davrdagi jarayonlar va voqealar G‘arbiy Yevropa davlatlarining siyosiy,
iqtisodiy, madaniy rivojlanishini hali ham ko‘p jihatdan belgilaydi. Demak, aynan
shu davrda Yevropaning diniy jamoasi shakllanib, nasroniylikda burjua
munosabatlarining shakllanishiga eng qulay bo lgan yangi yo nalish –ʻ ʻ
protestantizm vujudga keldi; zamonaviy ommaviy G‘arbiy Yevropa madaniyatini
ko‘p jihatdan belgilagan shahar madaniyati shakllanmoqda; birinchi parlamentlar
vujudga keldi va hokimiyatning bo linishi prinsipi amaliyotga tatbiq etildi,
ʻ
zamonaviy fan va ta lim tizimining asoslari yaratildi; sanoat inqilobi va sanoat
ʼ
jamiyatiga o‘tish uchun zamin tayyorlanmoqda.
Feodalizm (fransuzcha féodalité, kech lotincha feodum, feudum — egalik,
mulk, janjal) — sinfiy antagonistik ijtimoiy-iqtisodiy shakllanish, o zgaruvchan
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning yaxlit dialektik jarayonining o rta bo g inini
ʻ ʻ ʻ
ifodalaydi: feodalizm davri quldorlar o rtasida kechadi. -egalik tizimi va
ʻ
kapitalizm.
Ko pgina xalqlar tarixida feodalizm birinchi antagonistik sinf shakllanishi bo lgan
ʻ ʻ
(ya ni u bevosita ibtidoiy jamoa tuzumiga ergashgan).
ʼ
Feodalizmning iqtisodiy tuzilishi, turli mamlakatlarda va turli xil shakllari
bilan boshqa vaqt asosiy ishlab chiqarish vositasi – yer feodallar hukmron
tabaqasining monopol mulkida (ba’zan davlatga deyarli to‘liq qo‘shilib ketadi),
iqtisodiyot esa mayda ishlab chiqaruvchilarning kuchlari va texnik vositalari
3

tomonidan amalga oshirilishi bilan tavsiflanadi. - yer egalariga qandaydir qaram
bo‘lgan dehqonlar.
Shunday qilib, feodal ishlab chiqarish usuli feodal sinfining yirik yer mulki va
iqtisodiy bo‘lmagan majburlash yordamida ekspluatatsiya qilinadigan
to‘g‘ridanto‘g‘ri ishlab chiqaruvchilar - dehqonlarning mayda yakka tartibdagi
xo‘jaliklarining kombinatsiyasiga asoslanadi (ikkinchisi shunday xarakterlidir).
feodalizm iqtisodiy majburlash kapitalizmdir).
Shunday qilib, muhim munosabatlar feodal ishlab chiqarish usuli yer
munosabatlaridir. Yer munosabatlari feodal ishlab chiqarish usulining asosiy ishlab
chiqarish munosabatlarini tashkil qiladi. Feodal yer munosabatlariga yirik yer
egalari – feodallarning quruqlikda yakkahokimligi xos edi.
Feodallarga qarashli yerlarning ko p qismi dehqonlar foydalanishida bo lganʻ ʻ
ko plab yer uchastkalaridan iborat bo lib, bu yerlarda o z shaxsiy dehqonchiligini
ʻ ʻ ʻ
yuritish imkoniyatini bergan. Dehqonlar yer egaligining taqsimot xususiyati feodal
ishlab chiqarish usuli hukmronligidagi yer munosabatlarining muhim belgisidir.
Yer feodallarning mulki bo‘lgani uchun dehqon istalgan vaqtda yerdan haydab
yuborilishi mumkin edi. Biroq feodalizmda dehqonni yerga bog‘lash moyilligi bor
edi. Dehqonlarning yer egaligi ko‘p hollarda meros bo‘lib qoldi. Shunday qilib,
feodal jamiyatida bevosita ishlab chiqaruvchi yerning egasi emas, faqat uning egasi
bo‘lgan, u faqat undan foydalangan, uni o‘stirgan.
Feodallar yerlarida nafaqat ko‘plab qishloq va qishloqlar, balki sezilarli
miqdordagi shaharlar ham mavjud edi. Shuning uchun feodallar ekspluatatsiyasi
doirasiga nafaqat dehqonlar, balki shahar hunarmandlari ham tushib qoldi. Feodal
mulki feodalning ma'lum bir hudud doirasida to‘liq hukmronligini, shu jumladan,
shu hududda yashovchi xalq ustidan hokimiyatni ham anglatardi. Feodal yer
munosabatlari shaxsiy qaramlik munosabatlari bilan uzviy bog‘liq edi.
O‘rta asrlar degan atama yangi atamadir. Bu atamani XVI- XVII asrlarda
yashagan gunontes tarixchilar kiritgan bo‘lib, ular ham buni o‘z navbatida
gunonest – felologlardan olganlar, gunomest filologlar lotin tilini qadimgi, o‘rta va
4

yangi yoki uyg‘onish davri yangi davr deb atalgan til deb uchga bo‘lganlar. Bu
atamashunoslik XVIII asrda o‘zil- kesil qaror topdi.
Ilk o‘rta asrlarda asosiy mulklar shakllangan feodal jamiyati: zodagonlar,
ruhoniylar va xalq - uchinchi mulk deb ataladigan, unga dehqonlar, savdogarlar va
hunarmandlar kirgan. Mulklar turli huquq va majburiyatlarga, turli ijtimoiy-siyosiy
va iqtisodiy rollarga ega. G arbiy Yevropaning ilk o rta asrlar jamiyati agrarʻ ʻ
jamiyat edi: iqtisodiyotning asosi qishloq xo jaligi bo lib, aholining katta qismi shu
ʻ ʻ
sohada band edi. G‘arbiy Yevropaning 90% dan ortig‘i shahar tashqarisida
yashagan. Agar shaharlar qadimgi Yevropa uchun juda muhim bo‘lsa, ular
mustaqil va etakchi hayot markazlari bo‘lib, tabiati asosan munitsipal edi va
insonning ushbu shaharga tegishliligi uni belgilab berdi. inson huquqlari, keyin erta
o‘rta asrlarda Yevropada shaharlar katta rol o‘ynamagan.
Qishloq xo‘jaligida mehnat qo‘l edi, bu uning past samaradorligini va
texnikiqtisodiy inqilobning sekin sur'atlarini oldindan belgilab berdi. Odatdagi
hosil sam3 edi, garchi uchta dala hamma joyda ikkita maydonni almashtirdi.
Ularda asosan mayda qoramol - echki, qo y, cho chqa boqilgan, ot va sigirlar kam
ʻ ʻ
bo lgan.
ʻ
Mutaxassislik darajasi past edi.Har bir mulkda xalq xo jaligining deyarli barcha
ʻ
hayotiy tarmoqlari-dalachilik, chorvachilik, turli hunarmandchilik mavjud edi.
Iqtisodiyot tabiiy edi va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozor uchun maxsus ishlab
chiqarilmagan. Ichki savdo sekin rivojlandi, umuman olganda, tovar-pul
munosabatlari sust rivojlandi. Iqtisodiyotning bu turi - o‘ziga xos dehqonchilik -
shuning uchun yaqin savdo emas, balki uzoq masofali savdoning ustun
rivojlanishini talab qildi. Uzoq (tashqi) savdo faqat aholining yuqori qatlamlariga
qaratilgan bo‘lib, hashamatli tovarlar G‘arbiy Yevropa importining asosiy elementi
edi. Ipak, brokar, baxmal, yaxshi vinolar va ekzotik mevalar, turli xil ziravorlar,
gilamlar, qurollar, qimmatbaho toshlar, marvaridlar, fil suyagi.
Sanoat mahalliy sanoat va hunarmandchilik shaklida mavjud edi:
hunarmandlar buyurtma asosida ishladilar, chunki ichki bozor juda cheklangan edi.
5

Kurs ishining maqsadi: Tarix fanini o‘rganishda belgilab olingan
maqsadlar quyidagilar:
G‘arbiy Yevropada Feodal tartiblarining vujudga kelishini darsliklarda berilishi,
o‘rganilishi;
Umumta‘lim maktablari va akademik litseylarda o‘rgatilishini tahlil etish;
G‘arbiy Yevropada Feodal tartiblarining vujudga kelishini o‘rganishda interaktiv
metodlardan foydalanish texnologiyasini ishlab chiqish;
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati: Ish amalga oshirilish
jarayonida maktab va akademik litsey darsliklarida o‘quvchilarning o‘quv, bilim
faoliyatini izchillik bilan shakllantirishga yo‘naltirilgan nazariy yondashuvlar bilan
boyitildi. Shuningdek, umumta’lim maktablari va akademik litseylarda tarix fanini
zamonaviy pedagogik texnologiyalardan, interaktiv metodlardan foydalangan
holda o‘qitilishi va tarix fanini o‘rganish bo‘yicha tegishli interaktiv metodlar,
ko‘rsatma va tavfsiyalar beriladi.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti G‘arbiy
Yevropada Feodal tartiblarining vujudga kelishi va manbalarni o’rganish va ularni
tahlil qilish.
Kurs ishining metodlari . Innovatsion ta‘lim metodlari, hamkorlikda
o‘qitish, loyihalash, muammoli ta‘lim, o‘yin texnologiyalaridan hamda ular
tarkibida qo‘llaniladigan interaktiv metodlardan foydalanildi.
Kurs ishining tuzilishi : Mazkur kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan.

6

I BOB. O‘RTA ASRLAR TARIXINING MAZMUNI VA XRONOLOGIK
CHEGARALARI
1.1. Quldorlik tuzumining inqirozi va Rim emperiasida feodal
munosabatlarning vujudga kelishi
O‘rta asrlar tarixi insoniyat tarixida muhim bosqich tarixshunoslikda u uzoq
davrni milodning V-XVII asrlarini o‘z ichiga oladi. O‘rta asrlar tarixi 3ta katta
davrga bo‘linadi.
1. Ilk o‘rta asrlar V asrda boshlanib, taxminan XI asr oxirigacha bo‘lgan
davrni o‘z ichiga oladi. 2
Bu davr insoniyat tarixida yer mulkchilik shu
munosabatlari bilan bog‘liq iqtisodiy usuliga yani feodal munosabatlariga utish
feodal poshestisining vujudga kelishi feodal tabaqalarning tashkil topishi katolik
cherkovi ta’sirining G‘arbiy Yevropaga yoyilishi katolik cherkovi ta’sirining
G‘arbiy Yevropaga yoyilishi islom dinining paydo bo‘lishi va keng tarqalishi
davridir.
2. Rivojlangan o‘rta asrlar XI – XV asr o‘rtalarida bo‘lgan davrni o‘z
ichiga oladi va bu davrda feodal usuli qilishmoqda tula rivojlanibgina qolmay balki
sex hunarmandchiligiga va o‘ziga xos shahar ijtimoiy yuzumiga ega bo‘lgan o‘rta
asrlar shaharlari rivojlanib muofaqiyatga erishdi ya’ni shahar respublikalar
vujudga keldi. Solib yurishlari natijasida mexnat taqsimoti o‘sdi savdo rivojlandi,
natural xo‘jalik boshlari
3. So‘ngi o‘rta asrlar XV – XVII asrning birinchi yarmini o‘z ichiga olib
davrda Yevropada uyg‘onish davri madaniyatining rivoji dastlabki jamg‘arish
(kapitalining) vujudga kelishi Buyuk geografik kashfiyotlar va ixtirolar Yevropa
diniy reformatsiyasi dexqonlar urushlari va ilk vujudga inqiloblari davridir.
2 XI-XVII asrlar rus tarixining manbalari D. S. Lixacheva va boshqalar - Sankt-Peterburg: Nauka, 1997–2013. - 17
jild
7

O‘rta asrlar davri 476 yil ya’ni G‘arbiy Rim Emperiyasining qulashi
voqeasidan boshlanib to 1640 yilgi Angiliya burjua rivoliyutsiyasiga bo‘lgan
davrni o‘z ichiga oladi.
O‘rta asrlar davriga oid manbalarni 3 turga bo‘lamiz 1) Tarixiy yilnoma yoki
qissalar bularga Sali haqiqat Russkaya pravda va hokozolar.
2) Hujjatlar ijtimoiy- iqtisodiy huquqiy va siyosiy hayotni kursatuvchi
jarimalar soliqlar boshqaruv va sud faoliyatlari bilan bog‘liq yozma majbualar.
3) Qonunchilik bilan bog‘liq manbalar bu emperator yoki qarorlar
farmonlar parlament qarorlari va hokozolar.
Rim imperiyasida quldorlik tuzumi III asrdayoq tamomila tushkunlikka
uchragan edi. Qo‘l mehnati unumdorligining pastligi, Rimga qarshi tuxtovsiz
qo‘zg‘olonlari bularning hammasi quldorlik xo‘jaligini ekspeditsiya qilishning
boshqa farmonlari joriy qilish yo‘li bilan ijtimoiy- iqtisodiy inqirozlar qutulishiga
urindilar emperiyaning III asrdan V asrgacha ravon etgan so‘ngi davrdagi Rim
quldorlari iqtisodiyotning xususiyati ana shunday bo‘lib bu tarixda kolanlik (lat
ijarachi ijaraga yer oluvchi nomini oldi). Dastlabki kolanlar deb Rim quldorlar
ponestelaridan yer uchastkalarini ijaraga olib ishlovchi ijarachi erkin mayday
dehqonlar tushunilgan. Davlatning bir qadar qo‘llab quvatlashiga qaramasdan,
rimlik mustaqil dehqonlar xonavayron bo‘la boshladilar, ularning yerlari quldorlar
qo‘liga o‘ta boshladi.
332 yilda emperator Konistantin katta yer egalarining manfatlarini ko‘zda
tutib kalonlarni ishlab turgan pomestesini tashlab kelishi taqiqlaydigan va qochib
ketgan qolganlarni majburiy yo‘l bilan qaytarib olib kelinilishini talab qiladigan
farmon chiqardi. Bu farmon natijasida qolgan ikki feodali maxluq bo‘lib qolgan
edi. u yuridik jixatdan qo‘l deb xisoblanmas edi. (ya’ni u qo‘lga nisbatan erkin
qo‘sh deb xisoblanar edi, davlat undan fuqorolik soliqlari olar edi), lekin haqiqatda
esa erkin emas edi, chunki u polestedan chiqib ketolmas va yer egasiga obrok tulab
turishga va qo‘llik majburiyati borligina o‘tashga majbur edi.
IV-V asrlarda qolganlar soni yersiz dexqonlar xisobiga qisman ozod
qilinganlar qullar xisobiga ko‘paya bordi.
8

IV asrda Rim xukumati o‘zining III asrda og‘ir inqiroz xolatidan birmuncha
qutuldi. Imperatorlardan Demokletian (284-305) va Konstantin (306-337)
imperiyaning ma’muriy- ma’naviy sohasi mustaxkamlash uchun bir qancha
islohatlar o‘tkazdi. Soliqning natural shaklida olinishi, soliq solishi tartibga solish
maqsadida goh-goh yerlarning va aholining hisobga olib turishi ish haqining va
molar tarixining normaga solinishi otin muomalasining tiklanishi shu islohatlar
jumlasidandir.
Imperiyaning inqirozi IV asr ohiri va V asr boshlarida battar keskinlashdi.
Ijtimoiy – iqtisodiy islohatlar o‘tkazilishiga qaramay, Rim jamiyati qo‘ldorlikka
asoslanmay jamiyat halicha qolgandi. Quldorlik tuzilishni yo‘q qilinishini bir bu
inqilob yo‘li bilan amalga oshirish mumkin edi. Bu juda katta ijtimoiy
o‘zgarishlarning xarakatlantiruvchi kuchlar Rim jamiyatidagi ezilgan sinflar va
varvarlar bo‘ldi. Kullar kolonlar shahar hunarmandlari III – V asrlar davomida o‘z
xo‘jayinlariga quldorga qarshi kurash olib bordilar. 3
Galliya va ispaniyada
bogaudlarning III –V asrdagi qo‘zg‘oloni ishtimoiy Afrikada aganistiklarning
xarakati resiya Gannaniya Norikadagi sukamarlarning Vasr o‘rtalaridagi
g‘oloyonlari kuchli tarqoq uyushmagan edi va mag‘lubiyat bilan tugar edi. biroq
quldorlik Rimga qarshi ezilgan aholidan tashqari yana bir kuch qo‘shni varvarlar
ham bilan kutardi. Rim emperiyasining qiyin axvolidan foydalanib bush yer va
boshqa o‘lkalar paydo bo‘lgan varvarlar (IV-V asrlarda bular asosan german
qabilalari edi) birin ketin viloyatlarni qo‘lga ola boshladilar nixoyat 476 yilda
G‘arbiy Rim emperatorlari qo‘lida birgina italiya qolgan edi.
Italiyadan shimolga juda ko‘p varvar qabilalari yashagan ular 3 ta katta
guruhga keltlar germanlar va slovyanlarga bo‘lingan edi. Varvarlarning ijtimoiy
tuzumi Rim quldorlik tuzumiga butunlay qarama- qarshi edi. ularda hali ijtimoiy
sinflar tarkib topmagan edi. haqiqiy ma’nodagi davlat yo‘p edi. Bu qabilalar
aholisining asosiy ommasi erkin kishilardan iborat edi.
Rim dastlabki keltlar bilan tuqnashdi. Kelt qabilalari I ming yirik o‘rtalarida
g‘arbiy Yevropaning ancha hududida urnashib olgan edi. VI-III asrlarda ular
3 Klimov O.Yu., Zemlyanitsin V.A., Noskov V.V., Myasnikova V.S. 10-sinf uchun umumiy tarix. - M.:
VentanaGraf, 2013 yil.
9

g‘arbiy germaniyada va fransiyada (golliyaliklar Ispaniyada kelt iberlar
Irlandiyada) (irlar yoki eyrlar) Angliyada (britlar) Shvetsariyada (gollevetlar)
o‘rnashgan edilar. Kichik Osiyodakeltlar III asr o‘rtalarida davlat tuzib, bu davlat
Gallantiya deb ataldi. Keltlar o‘rta asr Yevropasining tashkil topishida muhim rol
o‘ynadilar. Keltlarning ko‘pchiligi oqibat natijasida rimliklarga buysungan bo‘lsa-
da lekin ular varvarlar ichida birinchi bo‘lib rimliklarga qattiq yurishlik kursatdilar,
ya’ni bir qancha etnik va til elementlari G‘arbiy Yevropadagi kuygino xalqlarga
franso‘zlar, irlandlar, inglizlar, ispanlarga keltlardan o‘tdi.
Ikkinchi bir qabila germanlar bo‘lib, ular Reyin daryosidan Elba daryosigacha
bo‘lgan hududlarda yashaganlar. Bu qabilalar haqida Rim tarixi Taqitning
Germaniya degan kitobida va Yushiy sezarning Golliya urushi haqida sharqlar
kitoblarida manbalar uchraydi.
III asrning o‘rtalari ya’ni Rim emperiyasida qattiq ijtimoiy va siyosiy
krizis hukm surayotgan bir paytda g‘arbiy german qabilalari franklar va svevlar
Reyindan ya’ni germaniyaning g‘arbidagi Rim chegarasidan o‘tdilar.
Huddi shunday vaqtda sharqiy german qabilalari ham siljiy boshladilar.
Gotlar shimoldan janubga Duniy havzasiga tushib Doniya hududining bir qismini
bosib oldi va sharq tomonga Qora Dengiz buyiga tarqaldi. Bu yerga gotlar slavyan
sharqiy sarmat qabilalari va boshqa qabilalar orasida 150 yilda yashadila. Ular qora
dendiz buyiga ko‘p qabilali 2 ta qorollik Vestog korolligi (Dunayning quyi oqimi)
va Ostgot korolligi (quyi denner xavzasida) tuzdilar va sharqiy Rim emperiyasining
chegaralariga yaqinlashib keldilar. 3 chi bir qabila slovyan bo‘lib ularni eralizni VI
asrida vizantiyalik yozuvchilar ko‘p tilga olganlar. VI asrda yashagan
Vizantiyanlik tarixchi Grokopiy slovyanlarni sklavinlar va antler deb atagan.
Trokopiyning yozishicha sklavinlar dunay buyida antler Denestrning sharqida
yashaganlar.
Slovyanlar juda katta hududda shimolda Boltiq dengizi qirg‘oqlarida tartib
janubda Dinaygacha, g‘arbda Dunaydan tortib to Dnenr xavzasigacha va
deneprning shimoldan to okagacha borar edi.
10

VI-VII asrlarda slovyanlar Vislardan Elbaga qarab Rim emperiyasi hududiga
kuchib ketganm german qabilalarini ilgariga hududlarni inom qildilar. Nihoyat
slovyanlar Bolqon yarim oroliga sharqiy rim emperiyasi hududiga vizantiya
bostirib kirdilar va joylashib olib vizantiya ijtimoiy- iqtisodiy tuzumining
o‘zgarishiga katta ta’sir kursatdilar.
IV asr boshlaridan boshlab qabilalarning katta katta ittifoqi birlashuvi
jarayoni yuz bera boshladi. Quyi reyinda allemanlar ittifoqi Elbada va elbaning
narigi tomonida langardlar vandallar burgundlarning ittifoqlari tashkil topdi.
IV asr oxiri va V asr varvarlar yoppasiga emperiya hududiga yul olishdi va bu
tarixga xalqlarning buyuk kuchishi emperiya hududiga qarshi davri bo‘lib kuchish
natijasida xalqlarning buyuk yaxshi chegaralari keskin o‘zgarib gotlarning kuchib
kelishi bilan boshlandi. (Gotlarning sharqiy qismidagi getlar ostgotlar ko‘p
qabilali ittifoq bo‘lib ularga slovyan va sharqiy sarmat qabilalari ham kirgan edi,
bu davlat korol germarix 50 yil boshchilik qildi. U 375 yilda vafot etgach Qora
Dengiz bo‘yicha Osiyodan ko‘p sonli genlar qabilasi keldi). Gotlarning xunnlarga
itoat etmagan qismi g‘arbiy gotlar deyilgan. 4
Vestgotlar Bolqon yarim orolning
janubiga qarab yo‘l olib 378 yilda adrinolpolga yaqin joyda Rim qo‘shinlarni tor-
mor qiladilar bu qushinlarga kumondonlik qilgan emperator Valent o‘ldiriladi.
Yangi emperator feodasiy I (379-395) muzokaralar yo‘li bilan vestotlarni
tinchlantirdi, va ularga Bolqon yarim orolning serxosil yerlari ajratib berildi. 90
yillarga kelib Illiriya viloyati vestgotlarga berildi.
Feodosiy vafotida keyin emperiya uning o‘g‘illari o‘rtasida taqsimlandi
Sharqda arkadiy (395-408) G‘arbda Gonariy (395-423) idora qila boshladi.
Gonariyning lashkarboshisi stilixian (u varvar edi) dastlab bestgotlarning
italiyaga qolgan hujumlarini tuxtatib turdi. Vestgodlar koroli Alarix 409 yilda
Italiya xududiga kirib bordi (chunki bu paytda stilixnan vazifasidan tushirilgan
edi. Shuning uchun Aldix qarshilikka uchramadi). Vestgotlar Rimni 410 yilning 24
avgust kuni bosib oldilar. Alarix 410 yilda afrikaga yurish qilayotgan mahal
uldirildi. Vestogtlar Genrix xukumati bilan kelishib bir oz muddatdan so‘ng
janubiy Golliyaga o‘tdilar va ularda 419 yili Rim emperiyasi xududida dastlabki
4 Thierry O. Merovinglar davrining ertaklari. - Sankt-Peterburg: Ivanov va Leshchinskiy, 1994 yil.
11

varvar koroligini tuzdilar, uning poytaxti Guluza shahri bo‘lgan guluzakorolligi
rim emperiyasiga nomigagina qaram edi. aslida u butunlay mustaqil edi.
Bu davrda boshqa bir varvar qabilalari vondollar va svevlar Grapiya yarim
oroliga bostirib kirdilar va gvadnana daryosi janubini egalladilar. Vangdallar bu
yerda korol Teyzerex boshchiligida ishtimoiy Afrikaga hujum qildilar va 439 yilda
2chi varvar ko0rolligi tashkil topib bu davlatning poytaxti qadimgi Karfogen
443457 yillar Rona daryosi havzasida yana bir varvar korolligi vujudga keldi, bu
korollikning poytaxti Lion shahri bo‘lib, bu Burgundiya korolligi edi.
Bu korollik hajmi jihatdan kichikroq bo‘lsada horazm Fransiyaning janubi
sharqida joylarni shig‘ol qilgan edi. Bu paytda G‘arbiy Rim emperiyasini
salmoqda yo‘q emperator Valentian III (425-455) idora qilib turgan edi. U 455
yilda o‘ldirilgach vondallar hujum qilib Rimga 4 kun taladilar va bu hujum
emperiyani uzil- kesil xalok qildi. 476 yilda German qabilalarining sarkardasi
odoakr G‘arbiy rimning sulchi emperatori 15 yoshli Raul Avgustni taxtadan
o‘g‘daradi. Germanlar o‘z lashkarboshlari odakrni emperator deb e`lon qilganlar.
Shunday qilib G‘arbiy Rim emperiyasi rasmiy islohatdan ham tamom qiladi.
Uning markazi hududini 486 yilda frank qiroli xilofsiz bosib oldi.
Italiyani nomigagina taxtdan utirgan emperatorlar nomidan yo‘llanma varvar
drujinchilarni boshliqlari idora qildi .
Italiyani bosib olgan ostgotlari vizantiyanliklar 552 yilda mag‘lubiyatga
uchratadi va vizantiyaliklar Italiyani 555 yilda betamon bosib oldilar va ostoglar
qirib tashlandi.
Lekin vezantiyaning Italiyada xukmronlik qilishi uzoqqa bormadi 568 yilda
Shimoliy Italiyaga yangi varvarlar longobortlar bostirib kirdilar. Langabardlar
oldin Elbaning chap qirg‘og‘ida yashagan bo‘lib svev qabilalarga qarindosh edi.
langardborlar boshlig‘i korol alboin edi, yangi davlatning poytaxti Gaviya shahri
edi. Longarband koroligi bilan bir vaqtda Italiyada VI-VII asrlarda yana bir
siyosatni popalik vujudga keldi. Rimning va Rim oblostining ham diniy ham
uslubiy xokimi bo‘lgan birinchi popa Grigoriy I (590-604) bo‘ldi shunday qilib
G‘arbiy Yevropa xaritasi V- VI asrlarda butunlay o‘zgarib ketdi. G‘oyat katta
12

G‘arbiy Rim emperiyasi tomomila yo‘qoldi. Sharqiy Rim emperiyasi Vizantiya
degan nom bilan yashab keldi.
Yevropada davlat tuzumi ibtidoiy bo‘lgan o‘nlab mayday – mayday varvar
koroliklari vujudga keldi.

1.2. Franklar davlatining tashkil topishi va ilk feodal monarxiyaning
tipik namunasi
5-asrda AD G‘arbiy Yevropaning muhim qismida, ilgari Rim imperiyasining
bir qismi bo‘lgan franklar - urushqoq german qabilalari yashagan, keyin ikkita
katta tarmoqqa - qirg‘oq va qirg‘oqqa bo‘lingan.
Franklar yetakchilaridan biri afsonaviy Merovey bo lib, Atilla bilan jangʻ
qilgan va Merovinglar qirollik sulolasining ajdodiga aylangan. Biroq, bu oilaning
eng ko‘zga ko‘ringan vakili Meroveyning o‘zi emas, balki Galliyaning keng
hududlarini zabt etishga muvaffaq bo‘lgan jasur jangchi, shuningdek, oqilona va
uzoqni ko‘ra biladigan siyosatchi sifatida tanilgan Salic Franks Klovis qiroli edi. 5
496 yilda Xlovis suvga cho‘mish marosimini qabul qildi va u bilan birga Xristian
e'tiqodi uning uch ming jangchisi kesib o‘tdi. Xristianlikni qabul qilish, Xlodviga
ruhoniylar va Galo-Rim aholisining katta qismini qo‘llab-quvvatlab, uning keyingi
fathlarini sezilarli darajada osonlashtirdi. Xlovisning ko‘plab yurishlari natijasida,
6-asrning boshida, sobiq Rim Galliyasining deyarli barchasini qamrab olgan
Franklar qirolligi tashkil topdi.
VI asrning boshlarida qirol Xlodvig hukmronligi davrida, franklarning
qadimiy sud odatlari bo‘lgan Salik haqiqatini qayd etishning boshlanishi. Ushbu
qadimiy kod kitobi eng qimmatli ishonchli hisoblanadi tarixiy manba franklarning
hayoti va urfodatlari haqida. Salic haqiqat sarlavhalarga (boblarga) va har bir
sarlavha paragraflarga bo‘lingan. Unda qonun va qoidalarni buzganlik uchun turli
holatlar va jazolar batafsil sanab o‘tilgan.
Pastki ijtimoiy qatlamlarni yarim erkin dehqonlar va ozod qilinganlar - ozod
qilingan qullar egallagan; ularning ostida faqat qullar bor edi, lekin ko‘p emas edi.
Aholining asosiy qismini shaxsan erkin va juda keng huquqlarga ega bo‘lgan
5 Jo'rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh. Jahon tarixi T., 2006, B.60
13

jamoa dehqonlari tashkil etdi. Ularning tepasida podshoh xizmatida bo‘lgan
zodagonlarning xizmatkorlari - graflar, jangchilar turar edi. Bu hukmron elita ilk
o rta asrlarda qabila zodagonlaridan, shuningdek, erkin boy dehqonlar muhitidanʻ
shakllangan. Ularga qo‘shimcha ravishda, xristian cherkovining xizmatchilari ham
imtiyozli mavqega ega edilar, chunki Xlodkig ularning qirol hokimiyatini va shu
bilan o‘z mavqeini mustahkamlashda yordam berishdan juda manfaatdor edi.
Klovis, zamondoshlarining fikriga ko‘ra, ayyor, qat'iyatli, qasoskor va
xiyonatkor odam bo‘lib, yillar davomida g‘azabni ushlab turishga qodir, so‘ngra
tezda va shafqatsizlarcha dushmanlarni bosadi, hukmronligining oxiriga kelib, u
butun kuchini yo‘q qilib, to‘liq yagona hokimiyatga erishdi. raqiblar, shu jumladan
uning ko‘plab yaqin qarindoshlari.
Uning avlodlari 6-8-asr boshlarida Franklar qirolligining boshida Xlodviya
chizig‘ini davom ettirish vazifasini ko‘rdilar. O‘z mavqelarini mustahkamlash,
paydo bo‘lgan va tez kuchayib borayotgan dvoryanlar qo‘llab-quvvatlashiga intilib,
ular o‘zlarining yaqinlariga xizmat qilish uchun erlarni faol ravishda taqsimladilar.
Bu ko‘plab aristokratik oilalarning kuchayishiga olib keldi va bunga parallel
ravishda merovingiyaliklarning haqiqiy kuchi zaiflashdi. Shtatning ba'zi hududlari
o‘zlarining mustaqilliklarini va Merovingianlarga bo‘ysunishni istamasliklarini
ochiqchasiga e'lon qilishdi. Shu munosabat bilan merovingiyaliklar "dangasa
qirollar" laqabini oldilar va karolingiyaliklarning boy, mashhur va qudratli oilasi
vakillari birinchi o‘ringa chiqdi. 8-asr boshlarida Merovinglar sulolasini taxtda
Karolinglar sulolasi almashtirdi.
Yangi sulolada birinchi bo‘lib Karl Martell (Bolg‘a) arablar ustidan, xususan,
Puatye jangida (732) yorqin harbiy g‘alabalari bilan mashhur edi. Agressiv
yurishlar natijasida u davlat hududini kengaytirdi va saks va bavar qabilalari unga
o‘lpon to‘laydilar. Uning o‘rniga uning o‘g‘li Pepin Qisqichbaqa keldi, u oxirgi
merovingiyaliklarni o‘z monastiriga qamab, Papaga savol bilan murojaat qildi:
qirollikda tojsiz qirollar hukmronlik qilgani yaxshimi? Rim papasi bunga javoban,
qirol bo‘lib yashaydigan, haqiqiy qirollik hokimiyatiga ega bo‘lmagan va tez orada
Pepin Qirollik tojini kiygandan ko‘ra, hokimiyatga ega bo‘lganning qirolini
chaqirish yaxshiroq, deb javob berdi. Pepin minnatdor bo‘lishni bilar edi: u
14

Italiyaning Ravenna mintaqasini bosib oldi va uni papaga xiyonat qildi, bu
papalikning dunyoviy hokimiyatining boshlanishi edi.
768 yilda Pepin Qisqichbaqa vafotidan keyin toj uning o‘g‘li Charlzga o‘tdi,
keyinchalik u Buyuk deb nomlandi - u harbiy va ma'muriy ishlarda juda faol va
diplomatiyada mohir edi. U 50 ta harbiy yurishlar uyushtirdi, buning natijasida
Reyn daryosidan Elbagacha bo lgan sakslarni, shuningdek, lombardlar, avarlarniʻ
bosib olib, xristian dinini qabul qildi va ulkan davlat tuzdi, 800 yilda uni imperiya
deb e lon qildi. Papa Leo III.
ʼ
Imperator saroyi Buyuk Karl imperiyasining boshqaruv markaziga aylandi.
Yiliga ikki marta yirik yer egalari qirol saroyiga taklif qilinib, eng muhim dolzarb
masalalarni birgalikda muhokama qilib, hal qilar edi. Imperiya graflar
(gubernatorlar) boshchiligidagi viloyatlarga bo‘lingan. 6
Graf qirollik
majburiyatlarini yig‘di, militsiyaga buyruq berdi. Ularning faoliyatini nazorat qilish
uchun Karl vaqti-vaqti bilan mintaqaga maxsus amaldorlarni yubordi. Ma'muriy
islohotning mazmuni shunday edi.
Buyuk Karl sud-huquq islohotini ham amalga oshirdi, uning davomida
sudyalarning xalqdan saylanadigan lavozimlari bekor qilindi va sudyalar davlat
maoshlarini oladigan va grafga - viloyat boshlig‘iga bo‘ysunadigan davlat
amaldorlariga aylandilar.
Yana bir bor katta islohot harbiy bo‘ldi. Natijada, uning dehqonlari harbiy
xizmatdan to‘liq ozod qilindi va shundan beri qirollik nafaqaxo‘rlari asosiy harbiy
kuch bo‘lib kelgan. Shunday qilib, qirol qo‘shini professional bo‘ladi.
Buyuk Karl san'at va fan homiysi sifatida mashhur bo‘ldi. Uning hukmronligi
davrida qirollikning madaniy gullashi "Karoling Uyg‘onish davri" deb ataladi.
Podshoh saroyida akademiya tashkil etildi - ilohiyotshunoslar, tarixchilar, shoirlar
to‘garagi, ular o‘z asarlarida qadimgi lotin qonunlarini qayta tikladilar. Antik
davrning ta'siri tasviriy san'atda ham, me'morchilikda ham o‘zini namoyon qildi.
Podshohlikda maktablar tashkil etilib, ularda lotin tili, savodxonlik, ilohiyot va
adabiyot o‘qitildi.
6 XI-XVII asrlar rus tarixining manbalari D. S. Lixacheva va boshqalar - Sankt-Peterburg: Nauka, 1997–2013. - 17
jild
15

Buyuk Karl imperiyasi aholining etnik tarkibining o‘ta xilma-xilligi bilan
ajralib turardi. Bundan tashqari, uning turli sohalari iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va
madaniy jihatdan turlicha rivojlangan. Eng rivojlangan Provans, Aquitaine,
Septimania; Bavariya, Saksoniya va Tyuringiya ulardan ancha orqada qolishdi.
Mintaqalar o‘rtasida sezilarli iqtisodiy aloqalar mavjud emas edi va bu 814 yilda
Buyuk Karl vafotidan ko‘p o‘tmay imperiyaning qulashiga asosiy sabab bo‘ldi.
843 yilda Buyuk Karlning nevaralari Verdun shartnomasini imzoladilar, unga
ko‘ra Lotar Reynning chap qirg‘og‘i (kelajakdagi Lotaringiya) va Shimoliy Italiya
bo‘ylab er uchastkasini, Reynning sharqidagi yerlarni (kelajakdagi Germaniya) -
Lui Lui oldi. Nemis, Reynning g‘arbiy qismidagi yerlar (kelajakdagi Frantsiya) -
Charlz kal. Verden shartnomasi Fransiyaning mustaqil davlat sifatida
shakllanishining boshlanishi edi.
Bu davrdagi Frantsiya bir qator siyosiy mustaqil mulklar - grafliklar va
gersogliklar bo‘lib, na iqtisodiy, na siyosiy jihatdan deyarli o‘zaro bog‘liq
bo‘lmagan o‘ziga xos xo‘jalik sharoitida. Murakkab janjal ierarxiyasi o‘rnatildi,
vassalom munosabatlari shakllandi. Yangi siyosiy tuzilma shakllandi - feodal
parchalanish. O‘z mulkining to‘la xo‘jayini bo‘lgan feodallar ularning kengayishi
va mustahkamlanishi haqida har qanday vositalar bilan g‘amxo‘rlik qildilar, bir-
birlari bilan adovatda bo‘lib, cheksiz o‘zaro urushlar olib bordilar. Eng kuchli
fieflar Brittani, Normandiya, Burgundiya va Akvitaniya gersogligi, shuningdek,
Tuluza, Flandriya, Anju, Shampan va Poitou grafliklari edi.
Rasmiy jihatdan Karolinglar sulolasining qirollari Fransiyaning boshida
turgan bo lsalar ham, aslida ularning kuchi juda zaif edi. Karolingiyaliklarningʻ
oxirgisi deyarli hech qanday ta'sir ko‘rsatmadi. 987-yilda qirollik sulolasida
o zgarishlar ro y berdi va graf Xyu Kapet Fransiya qiroli etib saylandi, natijada
ʻ ʻ
qirollik sulolasi Kapet vujudga keldi.
Keyingi asr davomida kapetiyaliklar, xuddi o‘zlarining oldingi
o‘tmishdoshlari - Karolingiyaliklarning oxirgisi kabi - hokimiyatga erisha
olmadilar. Ularning haqiqiy kuchi ota-bobolarining mulki - Ile-de-France nomini
olgan qirollik domenining chegaralari bilan chegaralangan. Uning o‘lchamlari
16

unchalik katta emas edi, lekin aynan shu erda Orlean va Parij kabi yirik markazlar
joylashgan bo‘lib, ular kapetiyaliklarning kuchini mustahkamlashga yordam berdi.
Ushbu maqsadga erishish uchun birinchi kapetiyaliklar ko‘pchilikni mensimadilar:
ulardan biri boy Norman baronini pul evaziga yolladi, shuningdek, uning mulki
orqali o‘tayotgan italiyalik savdogarlarni qandaydir tarzda talon-taroj qildi. 7
Kapetiyaliklar, agar ular o‘zlarining boyliklari, kuchlari va ta'sirini oshirishga olib
keladigan bo‘lsa, barcha vositalar yaxshi bo‘lishiga ishonishdi. Ile-de-Frans va
qirollikning boshqa hududlarida yashagan boshqa feodallar ham shunday qilishgan.
Ular hech kimning hokimiyatiga bo‘ysunishni istamay, qurolli otryadlarini
ko‘paytirib, katta yo‘llarda talon-taroj qilishdi.
Rasmiy ravishda qirolning vassallari ko‘tarishlari kerak harbiy xizmat,
merosga kirishda unga pul badalini to‘lash, shuningdek, feodallararo nizolarda oliy
hakam sifatida qirolning qarorlariga bo‘ysunish. Darhaqiqat, bu holatlarning
barchasi 9-10-asrlarda sodir bo‘ldi. butunlay kuchli feodallar irodasiga bog‘liq.
Bu davrda iqtisodiyotda markaziy o rinni feodal mulk egalladi. Dehqonʻ
jamoasi feodalga bo‘ysundi, qaram bo‘lib qoldi. Feodal rentaning asosiy shakli
mehnat rentasi edi. Feodal erida o‘z xo‘jaligini boshqargan dehqon korveeni ishlab
chiqishi kerak edi. Dehqonlar to‘lovlarni natura shaklida to‘lashdi. Feodal har yili
har bir oiladan talya deb nomlangan soliq olishi mumkin edi. Dehqonlarning
kichikroq qismi villanlar - feodalga erga qaram bo‘lgan shaxsan erkin dehqonlar
edi.
10-asrning oxirida lordlar oddiylik nomlari bilan atalgan huquqlarga ega bo ldilar,
ʻ
bu esa feodalning don maydalash, non pishirish va uzum siqish monopoliyasini
anglatardi. Dehqon faqat xo‘jayinning tandirida non pishirishi, donni faqat usta
tegirmonida maydalashi va hokazo. Va bularning barchasi uchun dehqon
qo‘shimcha pul to‘lashi kerak edi.
Shunday qilib, ilk o‘rta asrlarning oxirida Frantsiyada feodal tarqoqlik
o‘rnatildi va u faqat nomidagi yagona qirollikdir.
Germaniyada IX-XI asrlar
9-asrda Germaniya tarkibiga Saksoniya, Tyuringiya, Frankoniya, Svabiya va
7 Jacquarie at Meuax 1358 Froissard yilnomalaridan.
17

Bavariya gersogligi kirdi, 10-asr boshlarida Lotaringiya, 11-asr boshlarida
Burgundiya va Frizlandiya qirolligi ularga qo shildi. Bu yerlarning barchasi etnikʻ
tarkibi, tili va taraqqiyot darajasi jihatidan bir-biridan keskin farq qilar edi.
Biroq, umuman olganda, bu mamlakatda feodal munosabatlari, masalan,
Frantsiyaga qaraganda ancha sekinroq rivojlandi. Bu Germaniya hududining Rim
imperiyasi tarkibiga kirmasligi, uning ijtimoiy tizimining rivojlanishiga Rim
tartibi, Rim madaniyatining ta'siri ahamiyatsiz bo‘lganligining oqibati edi.
Dehqonlarni yerga biriktirish jarayoni sust kechdi, bu esa hukmron tabaqa
tashkilotida o‘z izini qoldirdi. 10-asr boshlarida ham bu yerda yerga feodal
mulkchilik to liq shakllanmagan, feodallarning sud va harbiy hokimiyati uning
ʻ
rivojlanishining birinchi bosqichida edi. Shunday qilib, feodallar erkin dehqonlar
ustidan shaxsan hukm yuritish huquqiga ega emas edilar va qotillik, o‘t qo‘yish
kabi yirik jinoyat ishlarini ko‘ra olmadilar. Bu davrda Germaniyada aniq feodal
ierarxiya hali shakllanmagan, xuddi yuqori lavozimlarni, jumladan, graflarni meros
qilib olish tizimi rivojlanmagan edi.
Germaniyada markaziy hukumat ancha zaif edi, ammo qirol boshchilik qilgan
paytlarda biroz kuchaydi harbiy tajovuz qo‘shni mamlakatlarga qarshi feodallar.
Masalan, 10-asr boshlarida, 919—1024-yillarda hukmronlik qilgan saklar
sulolasining birinchi vakili Genrix I Fauler (919 — 936) davrida ham shunday
bo lgan. Keyin nemis erlari bitta qirollikni tashkil etdi, u 10-asrning boshidan
ʻ
german qabilalaridan biri - tevtonlar nomi bilan Tevtonik deb atala boshlandi.
Genrix I Polabiya slavyanlariga qarshi bosqinchilik urushlarini olib bora
boshladi va Chexiya knyazi Vatslas I ni 933 yilda Germaniyaga vassal qaramligini
tan olishga majbur qildi.U vengerlarni mag lub etdi.
ʻ
Genrix Faulerning vorisi Otto I (936 - 973) bu siyosatni davom ettirdi. Fath
qilingan hududlarning aholisi nasroniylikni qabul qilib, g‘oliblarga hurmat
ko‘rsatishi kerak edi. Boy Italiya ayniqsa Otton I va uning ritsarlarini o‘ziga tortdi -
va 10-asrning o‘rtalarida ular Shimoliy va qisman Markaziy Italiyani (Lombardiya
va Toskana) egallashga muvaffaq bo‘lishdi.
Italiya erlarining bosib olinishi Otton Iga Rimda toj kiyishga imkon berdi, u
erda papa unga imperator tojini qo‘ydi. I Ottonning yangi imperiyasida siyosiy
18

markaz yo‘q edi va unda istiqomat qilgan ko‘plab millatlar ijtimoiy-iqtisodiy va
ijtimoiy-siyosiy rivojlanishning turli bosqichlarida edi. Eng rivojlanganlari Italiya
yerlari edi. Bu erda nemis imperatorlarining hukmronligi haqiqiydan ko‘ra nominal
edi, ammo shunga qaramay, nemis feodallari sezilarli er egalari va yangi
daromadlar oldilar.
Otto I, shuningdek, cherkov feodallari - yepiskoplar va abbotlarning
qo‘llabquvvatlashini olishga harakat qildi, ularga "Otton imtiyozlari" ni taqsimlash
sifatida tarixga kirgan immunitet huquqlarini berdi. Bunday siyosat muqarrar
ravishda ko‘pgina feodallar mavqeining mustahkamlanishiga olib keldi.
Feodallarning hokimiyati yangi frankoniyalik (saliylar) sulolasi vakili Genrix
III (1039 - 1056) va ayniqsa uning vorisi Genrix IV (1054 - 1106) davrida to‘liq
namoyon bo‘ldi.
Yosh qirol Genrix IV o‘z saroy a'zolari - qirollik vazirlari tomonidan
qo‘llabquvvatlanib, Saksoniyani qirollik domeniga - o‘zining shaxsiy mulkiga
aylantirishga qaror qildi. U yerda yashovchi saks feodallari qirollik hududining
kengayishidan norozi bo lgan (va bu ularning mulklarini musodara qilish yo liʻ ʻ
bilan amalga oshirilgan yerlar), Genrix IV ga qarshi fitna uyushtirgan. Bu 1073-
1075 yillardagi
Sakson qo zg oloniga sabab bo ldi, unda dehqonlar ham shaxsan erkin va shaxsan
ʻ ʻ ʻ
qaram bo lgan holda qatnashdilar.
ʻ 8
Genrix IV bu qo‘zg‘olonni bostirishga
muvaffaq bo‘ldi, ammo uning natijasida qirol hokimiyati juda zaiflashdi.
Bundan Rim papasi Gregori VII foydalandi. U Genrix IV dan yepiskoplarni
episkop stullariga ruxsatsiz tayinlash amaliyotini to‘xtatishni talab qildi, bu bilan
birga fiefga er uchastkalari berish bilan birga, butun G‘arbiy Yevropada, shu
jumladan Germaniyada episkoplar va abbatlar faqat papaning o‘zi yoki uning
tomonidan tayinlanishi mumkin, deb ta'kidladi. elchilar - legatlar. Genrix IV
papaning talablarini qondirishdan bosh tortdi, shundan so‘ng papa boshchiligidagi
sinod imperatorni cherkovdan chiqarib yubordi. O‘z navbatida, Genrix IV
papaning taxtdan ag‘darilganini e'lon qildi.
8 Klimov O.Yu., Zemlyanitsin V.A., Noskov V.V., Myasnikova V.S. 10-sinf uchun umumiy tarix. - M.:
VentanaGraf, 2013 yil.
19

Nemis feodallari papalik va imperator o‘rtasidagi ziddiyatga tortildi; ularning
aksariyati imperatorga qarshi edi. Genrix IV papa oldida ommaviy va haqoratli
tavba qilish tartibidan o‘tishga majbur bo‘ldi. U 1077 yil yanvar oyida Gregori VII
qarorgohiga armiyasiz keldi. Solnomachilarga ko‘ra, uch kun davomida
hammaning oldida tavba qilgan gunohkor kiyimida, yalangoyoq va boshi ochiq
holda, ovqat yemay turib, u papadan uni kechirishini va cherkovdan chiqarib
yuborilishini olib tashlashni so‘radi. Chetlov bekor qilindi, ammo kurash davom
etdi. Kuchlar muvozanati papa foydasiga tez o‘zgarib bordi va imperator o‘zining
ixtiyoriga ko‘ra episkoplar va abbatlarni tayinlash bo‘yicha oldingi cheksiz
huquqini yo‘qotdi.
Birlashish va yagona davlatni yaratish zarurati 8-asrning oxiridan boshlab
Angliya hududi orollarning kulrangligini vayron qilgan va o‘rnatishga harakat
qilgan jangovar skandinaviyaliklarning doimiy reydlariga duchor bo‘lganligi bilan
bog‘liq edi. o‘zlarining. Skandinaviyaliklar (kirgan Ingliz tarixi"Daniyaliklar"
sifatida, ular asosan Daniyadan hujum qilganlari uchun), shimoli-sharqni zabt
etishga muvaffaq bo‘lishdi va u erda o‘zlarining qoidalarini o‘rnatdilar: bu hudud
Danlo deb nomlangan, "Daniya qonuni" hududi sifatida tanilgan.
871 - 899 yillarda hukmronlik qilgan Buyuk Britaniya qiroli Alfred bir qator
harbiy muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng ingliz qo‘shinini kuchaytirishga muvaffaq
bo‘ldi, chegara istehkomlarini qurdi va katta flotni qurdi. 875 va 878 yillarda u
normanlarning hujumini to‘xtatdi va ular bilan shartnoma tuzdi, buning natijasida
butun mamlakat ikki qismga bo‘lindi: shimoli-sharqiy erlar bosqinchilarga o‘tdi,
janubi-g‘arbiy erlar esa inglizlar bilan qoldi. Biroq, aslida, qat'iy bo‘linish yo‘q edi:
etnik jihatdan Angliya aholisiga yaqin bo‘lgan Skandinaviyaliklar nikoh natijasida
mahalliy aholi bilan osongina aralashib ketishdi.
Alfred resurslarni qat'iy hisobga olish va taqsimlashni joriy qilgan holda
ma'muriyatni qayta tashkil qildi, bolalar uchun maktablar ochdi, uning qo‘l ostida
xronika yozishning boshlanishi boshlandi. ingliz tili- Anglo-Sakson yilnomasi
to‘plami.
20

Daniya istilolarining yangi bosqichi 10-11-asrlar oxirida, Daniya qirollari
orolning butun hududini o‘ziga bo‘ysundirgan paytda sodir bo‘ldi. Qirollardan biri
Buyuk Knut (1017 - 1035) hatto bir vaqtning o‘zida Angliya, Daniya va Norvegiya
qiroli bo‘lgan, Shvetsiyaning bir qismi ham unga bo‘ysungan. Knut Daniyani
emas, balki Angliyani o‘z hokimiyatining markazi deb hisobladi va shuning uchun
ingliz urf-odatlarini qabul qildi va mahalliy qonunlarni hurmat qildi. Ammo bu
davlat uyushmasi zaif edi va uning o‘limidan so‘ng darhol tarqaldi.
1042 yildan yana ingliz taxtida eski anglo-sakson sulolasi hukmronlik qildi va
Edvard Konfessor (1042 - 1066) Angliya qiroli bo‘ldi. 9
Uning hukmronligi davri
Angliya uchun tashqi xavf nuqtai nazaridan nisbatan tinch, ichki siyosatda esa
beqaror edi. Bu Eduard Konfessorning Norman gersoglaridan biri bilan
qarindoshligi bilan bog‘liq edi, bu uni skandinaviyaliklarning vayronkor
reydlaridan himoya qilish va hatto ularning qo‘llab-quvvatlashini ta'minladi. Biroq
uning norman feodallariga tayanishga intilishi mahalliy anglo-sakson zodagonlarini
g‘azablantirdi.
9 Bassmertny Yu.L. XIV asrda fransiyda dehqonlar harakatining dastlabki shartlari va tabiati Fransiya yilnomasi
1974
21

II BOB. V-X ASRLARDA G‘ARBIY YEVROPADA FEODALIZMNING
RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI
2.1. G‘arbiy Yevropada feodal shahar, hunarmandchilik va savdo sotiq
Milodning II asri oxirlaridan boshlab, Rim iqtisodiyoti katta qiyinchiliklarga
duch k ѐ ladi. Barcha qaram aholi qatlamlarini ekspluatatsiya qilishning kuchayishi,
zodogon va amaldorlarning suist ѐ 'mollari b ѐ vosita ishlab chiqaruvchilarning o‘z
m ѐ hnatlari natijasidan manfaatdorlikni yo‘qqa chiqarar edi. Juda k ѐ ng tarqalgan
yuqumli kasalliklar qullar va aholining oddiy tabaqalariga juda katta qirg‘inlar
k ѐ ltirardi.Erkin d ѐ hqonlarning xonavayron bo‘lishi, qullar va kolonlarning soni
kamayishi natijasida ish kuchining tanqisligi kuchaygan. Ekilmay tashlab qo‘yilgan
yerlar juda ko‘paygan. 10
Mayda yakka xo‘jaliklarning qimmatbaho qurollarni,
chunonchi og‘ir pluglarni, pr ѐ slar va o‘rish mashinalarini ishlatishga qurbi
y ѐ tmasdi. Jamoa o‘rmonzorlari va o‘tloqlarning qo‘ldan k ѐ tganligi ham mayda
xo‘jaliklarni yurg‘izish n ѐ giziga putur Y ѐ tkazdi.O‘z ustaxonalarini shahar
hunarmandlari tashlab katta amloklarga ish qidirib k ѐ ta boshlaydilar. Marmar va
ruda qazib chiqarish kamayadi. O‘rta d ѐ ngiz mamlakatlarining Sharq, Markaziy va
Sharqiy Yevropa bilan odatdagi savdo aloqalari saqlansada, savdo umuman
pastlashib k ѐ tadi. Rim iqtisodiyotida natural unsurlar kuchaya boshlaydi. Melodiy
butun III asr mobaynida pul muomalosida asl m ѐ tall kamchiligi hukm suradi.
Pulning qiymati tushgan sari narh-navo ortib boradi. Rim iqtisodiyotida ro‘y
b ѐ rgan o‘zgarishlar chuqur ijtimoiy inqiroz bilan bog‘liq bo‘lib, kuldorlik
tartibining buzilishi esa o‘sha inqirozning ifodasidir. Unumdor m ѐ hnatda band
bo‘lgan qullar soni kamayib k ѐ tgan ularning ba'zilari qo‘yib yuborilgan, boshqalari
y ѐ rga birkitilib, kolonlarga aylantirilgan edi. Shu narsaxarakt ѐ rliki, milodning II
asri oxirlaridan boshlab urushda mag‘lub bo‘lgan aholi qullarga aylantirilmay,
balki davlat yerlarida ishlaydigan kolonlarga aylantirilgan. Kolonlar va kulbali
qullar. Qullar m ѐ hnatining samarasizligini ko‘rgan ko‘pgina y ѐ r egalari o‘z
xo‘jaliklaridagi yerlarni kichik-kichik qismlarga bo‘lib, y ѐ rsiz erkin
kambag‘allarga b ѐ radilar. Kichik-kichik yerlarni ijaraga olgan kishilar Rimda
kolonlar d ѐ b atalganlar. Qoloq yerdan chiqqan hosilning muayyan bir qismini y ѐ r
10 Jo'rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh. Jahon tarixi T., 2006, B.60
22

egasiga b ѐ rib, qolganini o‘zi tasarruf etishi mumkin edi. O‘z m ѐ hnatidan
manfaatdor bo‘lgan kolon1. Milodning II asri oxirlaridan boshlab, Rim iqtisodiyoti
katta qiyinchiliklarga duch k ѐ ladi. Barcha qaram aholi qatlamlarini ekspluatatsiya
qilishning kuchayishi, zodogon va amaldorlarning suist ѐ 'mollari b ѐ vosita ishlab
chiqaruvchilarning o‘z m ѐ hnatlari natijasidan manfaatdorlikni yo‘qqa chiqarar edi.
Juda k ѐ ng tarqalgan yuqumli kasalliklar qullar va aholining oddiy tabaqalariga juda
katta qirg‘inlar k ѐ ltirardi. Erkin d ѐ hqonlarning xonavayron bo‘lishi, qullar va
kolonlarning soni kamayishi natijasida ish kuchining tanqisligi kuchaygan.
Ekilmay tashlab qo‘yilgan yerlar juda ko‘paygan. Mayda yakka xo‘jaliklarning
qimmatbaho qurollarni, chunonchi og‘ir pluglarni, pr ѐ slar va o‘rish mashinalarini
ishlatishga qurbi y ѐ tmasdi. Jamoa o‘rmonzorlari va o‘tloqlarning qo‘ldan
k ѐ tganligi ham mayda xo‘jaliklarni yurg‘izish n ѐ giziga putur ѐ tkazdi. O‘z
ustaxonalarini shahar hunarmandlari tashlab katta amloklarga ish qidirib k ѐ ta
boshlaydilar. Marmar va ruda qazib chiqarish kamayadi. O‘rta d ѐ ngiz
mamlakatlarining Sharq, Markaziy va Sharqiy Yevropa bilan odatdagi savdo
aloqalari saqlansada, savdo umuman pastlashib k ѐ tadi. Rim iqtisodiyotida natural
unsurlar kuchaya boshlaydi. Melodiy butun III asr mobaynida pul muomalosida asl
m ѐ tall kamchiligi hukm suradi. Pulning qiymati tushgan sari narh-navo ortib
boradi. Rim iqtisodiyotida ro‘y b ѐ rgan o‘zgarishlar chuqur ijtimoiy inqiroz bilan
bog‘liq bo‘lib, kuldorlik tartibining buzilishi esa o‘sha inqirozning ifodasidir.
Unumdor m ѐ hnatda band bo‘lgan qullar soni kamayib k ѐ tgan ularning ba'zilari
qo‘yib yuborilgan, boshqalari y ѐ rga birkitilib, kolonlarga aylantirilgan edi. Shu
narsa xarakt ѐ rliki, milodning II asri oxirlaridan boshlab urushda mag‘lub bo‘lgan
aholi qullarga aylantirilmay, balki davlat yerlarida ishlaydigan kolonlarga
aylantirilgan. Kolonlar va kulbali qullar. Qullar m ѐ hnatining samarasizligini
ko‘rgan ko‘pgina y ѐ r egalari o‘z xo‘jaliklaridagi yerlarni kichikkichik qismlarga
bo‘lib, y ѐ rsiz erkin qambag‘allarga b ѐ radilar. Kichik-kichik yerlarni ijaraga olgan
kishilar Rimda kolonlar d ѐ b atalganlar. Qoloq yerdan chiqqan hosilning muayyan
bir qismini y ѐ r egasiga b ѐ rib, qolganini o‘zi tasarruf etishi mumkin edi. O‘z
m ѐ hnatidan manfaatdor bo‘lgan kolonqulga qaraganda bir n ѐ cha bor yaxshiroq va
umumliroq ishlardi. Binobarin u erkin m ѐ hnat qilganidan uni nazorat qilib turish
23

shart emasdi. Ayni paytda kolonlar chorva mollar y ѐ r va m ѐ hnat qurollariga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lardilar. Ko‘p hollarda y ѐ r egasi kolonlarni
urug‘lik, ish hayvoni va m ѐ hnat qurollari bilan ta'minlar edi. Agar kalon y ѐ r
egasidan qarzdor bo‘lib qolsa, u xo‘jayin y ѐ ridan boshqa yoqqa k ѐ tib qola olmasdi.
Yer egalari bundan foydalanib, ijara haqini oshirar edilar. Italiyada Yunonistonga
nisbatan unumdor yerlar va s ѐ rsuv daryolar ko‘p bo‘lib, astoydil m ѐ hnat qilgan
d ѐ hqonlar yerdan mo‘l-ko‘l hosil olishlari mumkin edi. Italiyada s ѐ ro‘t yaylovlar
k ѐ ng maydonlarni egallab yotgan. Shu bois Italiyada chorvachilik ham ancha
rivojlangan. Yirik y ѐ r egalari va badavlat chorvadorlarning ko‘plari qullar
m ѐ hnatining unumsizligini ko‘rib, qullariga mustaqil xo‘jalik yuritishga ruxsat
b ѐ rganlar. 11
Ular o‘z qullariga y ѐ r, chorva, m ѐ hnat qurollari va boshqa anjomlar
b ѐ rib, mustaqil ish yuritishga imkoniyat yaratganlar. Bunday sharoitda qullar oilali
bo‘lib ancha erkin yashaganlar. Bunday qullarni kulbali yoki uy joyli qullar d ѐ b
atalgan. Ular bola chaqalari bilan astoydil m ѐ hnat qilib, yerdan mo‘l hosil ko‘tarar
edilar. Yer egasi xo‘jayinga hosilning bir qismi b ѐ rilsa, qolgan qismi qulning o‘z
ixtiyorida qolardi.
Ayni vaqtda bu qullar boshqa yoqlarga qochib k ѐ tmas, m ѐ hnat qurollari va ish
hayvonlariga zarar ѐ tkazish u yoqda tursin, ularni asrab avalar yaxshi parvarish
qilardilar. Kulbali qullarning ahvoli oddiy qullarning ahvoliga nisbatan ancha
yaxshi bo‘lsada, biroq qullarning taqdiri avvalgidek, o‘z xo‘jayinlari qo‘lida
edi.Shaharlarda yashovchi quldorlarning bir qismi o‘z qullariga ustaxonalar ochib ,
xunarmandchilik bilan shug‘ullanishiga ruxsat b ѐ rganlar. Ba'zi qullar kichik
do‘konchalar ochib tijorat ishlari bilan shug‘ullanganlar. O‘z m ѐ hnatlari evaziga
anchagina mablag‘ to‘plab olgan qullar pul, va mol-mulk evaziga o‘z ozodliklarini
sotib olib, erkin kishilarga aylanardilar.
Imperator Trayan davridan so‘ng rimliklar yirik bosqinchilik urushlarini olib
borolmaganlar. Milodiy III asrda Rim imperiyasining kuch-qudrati zaifl asha
boshladi. Imperatorni endilikda armiya saylar, armiyaning o‘zida ham turli
guruhlar o‘rtasida kurash borar edi. Ayni paytda imperiya chegaralarining shi moli-
g‘arbiy tarafi dan jangovar qabilalar paydo bo‘ldilar. Rimliklar ularga «varvarlar»
11 A.V.Konokotin Jakiya 1358 yilda fransiyada Ivonovo davlatining ilmiy yozuvlari 1964.
24

degan laqab berishgan, ya’ni rimliklarga nisbatan madaniy rivojlanish jihatidan
ancha quyi pog‘onasida turuvchi qabilalar sifatida ularni shunday kamsitishgan.
Shu bois rimliklar chegarada katta armiya saqlab turishga majbur
bo‘lishgan.G‘arbiy va SharqiyRim imperiyalari Imperator Konstantin zamonida,
milodiy 330-yili Bosfor bo‘g‘ozidagi Vizantiy shahri Rim imperiyasining poytaxti
deb e’lon qilindi. Imperatorning buyrug‘i bilan shahardagi barcha eski binolar
buzib tashlandi va yangi shahar qurildi. Shahar imperator sharafi ga
Konstantinopol deb atala boshlandi. Ulkan imperiyani Konstantinopoldan turib
boshqarish mushkul edi. Imperator Feodosiy o‘limidan so‘ng milodiy 395-yili Rim
imperi-
yasi uning ikki o‘g‘li o‘rtasida G‘arbiy va Sharqiy qismlarga ajrab ketdi. G‘arbiy
qismga Italiya, Yevropa va Shimoliy Afrikadagi vilo yatlar, Sharqiy qismga esa
Bolqon yarimoroli, Kichik Osiyo va Misr yerlari kirgan. Sharqiy Rim im-
periyasida imperatorning yagona hokimiyati saqlanib qolgan, G‘arbiy Rim
imperiyasi esa alohida davlatlarga parchalana boshladi.Gotlar Rimda Milodiy 410-
yilda Alarix boshchiligidagi gotlar Rimni qurshab oldilar. Rimliklar ular bilan
muzokara boshladilar, ammo tunda qullar darvozalarni ochib berdilar, bosqinchilar
shaharga yopirilib kirdilar. Gotlar haykallarni yo‘q qilib, bebaho kitoblarni
yondirib, Rimni roppa-rosa uch kun taladilar. Talon-taroj qilingan Rim shahri
huvillab qoldi.Germanlar savodsiz bo‘lib, teatrlar, ku-tubxonalarni ko‘rishmagan
edi. Rim imperi-yasi sarhadiga kirganlaridan keyin ular Rim imoratlari,
arxitekturasi va haykallarining go‘zalligi va ulug‘vorligini munosib baholay
olishmadi. Bularning barini shafqatsizlar-cha yo‘q qilib tashladilar. Germanlar
qo‘r-g‘onchalarini o‘rab turgan devorlarni mus-tahkamlash uchun Rim
ibodatxonalari va kutubxona binolaridan tosh taxtalarni ko‘chirib olib ketdilar.
Kitoblar, haykallar va boshqa san’at asarlari ham nobud bo‘ldi.G‘arbiy Rim
imperiyasining qulashiGotlarning Rimni ishg‘ol etishi imperiya aholisini larzaga
soldi. Yuz yillar davomida rimliklar o‘zlarining barcha raqiblari ustidan g‘alaba
qozonishgan, o‘zlarini jahon hukmdori hisoblashgan. Rimni esa «boqiy shahar»
deya ta’rifl agan edilar. Rim aholisining ko‘pchiligi Rim zavolga yuz tutishi bilan
butun jahon nes-nobud bo‘lib ketishiga ishonar edi. Alarix ham o‘ldi, biroq
25

Rimning undan dah-shatliroq dushmani – Attila boshchili gidagi xunn qabilalari
paydo bo‘ldi. Attila Sharqiy Rim imperiyasiga hujum uyushtira boshladi. Milodiy
452-yilda xunnlar Italiyaga bostirib kirdilar. Milodiy 455-yilda Rimga
germanlarning vandal qabilalari hujum qildi. Ular ikki hafta davomida shaharni
taladilar. Vandallar o‘zlari bilan olib ketolmaydigan hamma narsani nobud qildilar.
Milodiy 476-yilda german qabilalarining Rimdagi yollangan qo‘shini sarkardasi
Odoakr so‘nggi imperator Romulni taxtdan ag‘darib tashladi va imperator unvoni
nishonini Konstantinopolga jo‘natdi. Sobiq G‘arbiy Rim imperiyasi sarhadlarini
german qabilalari egallab oldilar. Shu tariqa milodiy 476-yil G‘arbiy Rim
imperiyasining qulashi va qadimgi dunyo tarixining yakunlanish sanasi sifatida
qayd qilindi. Mazkur sanadan boshlab o‘rta asrlar tarixi boshlanadi.

2.2. G‘arbiy Yevropada feodal tarqoqlikning o‘rnatilishi sabablari
Yevropaning ilk feodal davlatlari tarixida X-XII asrlar. davr hisoblanadi
siyosiy parchalanish... Bu vaqtga kelib, feodal zodagonlari allaqachon tug‘ilish
bilan belgilanadigan imtiyozli guruhga aylangan edi. 12
Feodallarning yerga
nisbatan o‘rnatilgan monopol mulki huquq normalarida o‘z aksini topdi. —
Senyorsiz yer yo q. Dehqonlarning aksariyati feodallarga shaxsiy va yerʻ
qaramligida edi.
Yerda monopoliyaga ega bo‘lgan feodallar ham muhim mulkka ega bo‘ldilar
siyosiy kuch: yerlarining bir qismini vassallarga berish, sud jarayoni va pul zarb
qilish huquqi, o‘z mulkini saqlash harbiy kuch va hokazo.Yangi voqeliklarga
muvofiq, hozirgi vaqtda feodal jamiyatining boshqacha ierarxiyasi vujudga
kelmoqda, bu esa “Mening vassalimning vassali mening vassalim emas” degan
huquqiy tasdiqga ega. Shunday qilib, feodal zodagonlarining ichki jipsligiga
erishildi, uning imtiyozlari bu vaqtga kelib zaiflashib borayotgan markaziy
hokimiyat tajovuzidan himoyalandi. Masalan, Frantsiyada XII asr boshlarigacha.
podshohning haqiqiy hokimiyati ko‘plab yirik feodallarning mulkidan past bo‘lgan
domendan tashqariga chiqmadi. Qirol o zining bevosita vassallariga nisbatan faqat
ʻ
12 Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, B.49-50
26

rasmiy syuzerenitetga ega bo lgan, yirik lordlar esa o zini butunlay mustaqilʻ ʻ
tutgan. Shunday qilib, feodal tarqoqlikning asoslari shakllana boshladi.
Ma'lumki, hudud 9-asr o‘rtalarida parchalanib ketgan. Buyuk Karl
imperiyasida uchta yangi davlat paydo bo‘ldi: frantsuz, nemis va italyan (Shimoliy
Italiya), ularning har biri paydo bo‘lgan hududiy-etnik jamoaning asosiga aylandi -
millat. Keyin siyosiy parchalanish jarayoni bu yangi shakllanishlarning har birini
qamrab oldi. Shunday qilib, IX asr oxirida Frantsiya qirolligi hududida. 29 ta mulk
bor edi va X asr oxirida. - taxminan 50. Lekin hozir shunday edi ko‘p qismi uchun
etnik emas, balki patrimonial-katta shakllanishlar.
X-XII asrlarda feodal tarqoqlik jarayoni. Angliyada rivojlana boshladi. Bunga
qirol hokimiyati tomonidan dvoryanlarga dehqonlar va ularning yerlaridan feodal
majburiyatlarini undirish huquqining berilishi yordam berdi. Natijada, bunday
mukofotga sazovor bo‘lgan feodal (dunyoviy yoki cherkov) dehqonlar egallagan
yerning to‘liq egasi va ularning shaxsiy xo‘jayini bo‘ladi. Feodallarning xususiy
mulki o‘sib bordi, ular iqtisodiy jihatdan mustahkamlanib, qiroldan ko‘proq
mustaqillikka intildilar.
1066 yilda Angliya Normandiya gertsogi Uilyam bosqinchi tomonidan bosib
olingandan keyin vaziyat o‘zgardi. Natijada feodal tarqoqlik sari intilayotgan
mamlakat kuchli monarxiya hokimiyatiga ega yaxlit davlatga aylandi. Bu ayni
paytda Yevropa qit'asidagi yagona misol.
Gap shundaki, bosqinchilar ko‘plab sobiq zodagonlarni o‘z mulklaridan
mahrum qildilar, yer mulkini ommaviy ravishda musodara qildilar. Qirol yerning
haqiqiy egasiga aylandi, u yerning bir qismini o‘z jangchilariga va bir qismini unga
xizmat qilishga tayyorligini bildirgan mahalliy feodallarga fif sifatida berdi. Ammo
bu mulklar endi Angliyaning turli qismlarida edi. Mamlakat chekkasida joylashgan
va chegara hududlarini himoya qilish uchun mo‘ljallangan bir nechta okruglar
bundan mustasno edi. Feodal xo‘jaliklarining tarqoq bo‘lishi (130 ta yirik vassal 25
okrugda, 29 tasi 6-10 okrugda, 12 tasi 10-21 okrugda yerga ega bo‘lgan), ularning
podshoh huzuriga shaxsiy qaytishi baronlarning o‘zgarishiga to‘siq bo‘lib xizmat
qilgan. mustaqil yer egalariga aylandi, masalan, Frantsiyada.
27

O‘rta asrlar Germaniyasining rivojlanishi ma'lum bir o‘ziga xoslik bilan
ajralib turardi. XIII asrgacha. Yevropaning eng qudratli davlatlaridan biri edi. Va
keyin bu erda ichki siyosiy tarqoqlik jarayoni jadal rivojlana boshlaydi, mamlakat
bir qator mustaqil birlashmalarga bo‘linadi, boshqa G‘arbiy Yevropa mamlakatlari
esa davlat birlashuvi yo‘liga o‘tdi. 13
Gap shundaki, nemis imperatorlari qaram
davlatlar ustidan o‘z hokimiyatini saqlab qolish uchun knyazlar tomonidan harbiy
yordamga muhtoj bo‘lib, ularga yon berishga majbur bo‘lganlar. Shunday qilib,
agar boshqa Yevropa mamlakatlarida qirol hokimiyati feodal zodagonlarni siyosiy
imtiyozlardan mahrum qilgan bo‘lsa, Germaniyada knyazlarning oliy davlat
huquqlarini qonunchilik yo‘li bilan mustahkamlash jarayoni rivojlandi. Natijada
imperator hokimiyati asta-sekin o‘z mavqeini yo‘qotib, yirik dunyoviy va cherkov
feodallariga qaram bo‘lib qoldi.
Bundan tashqari, Germaniyada, o‘ninchi asrda jadal rivojlanishga qaramay.
shaharlar (hunarmandchilikning ajralishi natijasi Qishloq xo‘jaligi), Angliya,
Fransiya va boshqa mamlakatlarda bo‘lgani kabi qirol hokimiyati va shaharlar
o‘rtasidagi ittifoq rivojlanmagan. Shuning uchun Germaniya shaharlari mamlakatni
siyosiy markazlashtirishda faol rol o‘ynay olmadi. Va nihoyat, Germaniyada
Angliya yoki Frantsiya kabi siyosiy ittifoqning yadrosiga aylanishi mumkin
bo‘lgan yagona iqtisodiy markaz shakllanmagan. Har bir knyazlik alohida
yashagan. Knyazlik hokimiyatining kuchayishi bilan Germaniyaning siyosiy va
iqtisodiy tarqoqligi kuchaydi.
Vizantiyada, XII asr boshlarida. feodal jamiyatining asosiy institutlarini
shakllantirish tugallandi, feodal mulki shakllandi, dehqonlarning asosiy qismi
allaqachon yer yoki shaxsiy qaramlikda edi. Imperator hokimiyati dunyoviy va
cherkov feodallariga keng imtiyozlar berib, ularning sud va ma'muriy hokimiyat
apparati va qurolli otryadlarga ega bo‘lgan qudratli patrimoniallarga aylanishiga
hissa qo‘shdi. Bu imperatorlarning feodallarga bergan yordami va xizmatlari uchun
to lovi edi. ʻ
Hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi XII asr boshlariga to‘g‘ri
keldi. Vizantiya shaharlarining juda tez o‘sishiga. Lekin G arbiy Yevropadan farqli
ʻ
13 Arzakanyan M.Ts., Revyakin A.V., Uvarov P.Yu. Frantsiya tarixi. - 1-nashr. - M.: Bustard, 2005 yil.
28

o laroq, ular alohida feodallarga mansub bo lmagan, balki shaharliklar bilanʻ ʻ
ittifoqqa intilmagan davlat tomonidan boshqarilgan. Vizantiya shaharlari G‘arbiy
Yevropadagi kabi o‘zini o‘zi boshqarishga erisha olmadi. Shafqatsiz fiskal
ekspluatatsiyaga uchragan shaharliklar shu tariqa feodallar bilan emas, balki davlat
bilan kurashishga majbur bo‘ldilar. Shaharlarda feodallarning mavqeini
mustahkamlash, ularning savdosi va ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish ustidan
nazoratini o‘rnatishi savdogarlar va hunarmandlarning farovonligiga putur etkazdi.
Imperator hokimiyatining zaiflashishi bilan feodallar shaharlarda suveren
xo‘jayinlarga aylandilar.
Soliq zulmining kuchayishi davlatni zaiflashtirgan tez-tez qo‘zg‘olonlarga
olib keldi. XII asr oxirida. imperiya parchalana boshladi. Bu jarayon 1204 yilda
salibchilar tomonidan Konstantinopol bosib olingandan keyin tezlashdi. Imperiya
quladi, uning xarobalarida Lotin imperiyasi va boshqa bir qancha davlatlar tashkil
topdi. Va 1261 yilda Vizantiya davlati qayta tiklangan bo‘lsa ham (bu Lotin
imperiyasi qulagandan keyin sodir bo‘ldi), lekin uning avvalgi kuchi endi yo‘q edi.
Bu 1453 yilda Usmonli turklarining zarbalari ostida Vizantiya qulaguniga qadar
davom etdi.
Ilk feodal hududiy tashkilotining yemirilishi davlat hokimiyati feodal
tarqoqlikning g‘alabasi esa G‘arbiy Yevropada feodal munosabatlarining
shakllanishi va feodalizmning gullab-yashnashi jarayonining yakunlanishini
ifodaladi. O‘z mazmuniga ko‘ra, bu ichki mustamlakachilikning kuchayishi, ekin
maydonlarining kengayishi tufayli tabiiy va progressiv jarayon edi. Mehnat
qurollarining takomillashtirilishi, hayvonlarning tortish kuchidan foydalanish va
uch dalaga o tish tufayli yerning ishlanishi yaxshilandi, texnik ekinlar — zig ir,
ʻ ʻ
kanop yetishtirila boshlandi; qishloq xo jaligining yangi tarmoqlari — uzumchilik
ʻ
va boshqalar paydo bo ldi. Natijada dehqonlar o zlari tayyorlamaydigan,
ʻ ʻ
hunarmandchilikka ayirboshlash mumkin bo lgan ortiqcha mahsulotlarga ega bo la
ʻ ʻ
boshladilar.
Hunarmandlarning mehnat unumdorligi oshdi, hunarmandchilik ishlab
chiqarish texnikasi va texnologiyasi takomillashtirildi. Hunarmand savdo birjasida
ishlaydigan kichik tovar ishlab chiqaruvchiga aylandi. Pirovardida bu holatlar
29

hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishiga, tovar-pul
munosabatlarining, savdo-sotiqning rivojlanishiga va o rta asrlar shahrining paydoʻ
bo lishiga olib keldi. Ular hunarmandchilik va savdo markazlariga aylandi.
ʻ
Qoidaga ko‘ra, G‘arbiy Yevropadagi shaharlar feodal erlarida paydo bo‘lgan
va shuning uchun muqarrar ravishda unga bo‘ysungan. Aksariyati, asosan, sobiq
dehqonlar bo lgan shaharliklar yer yoki feodalning shaxsiy qaramligida qoldi.
ʻ
Shahar aholisining bunday qaramlikdan qutulish istagi shaharlar va lordlar
o‘rtasida o‘z huquqlari va mustaqilligi uchun kurashga olib keldi. Bu harakat X-
XIII asrlarda
G arbiy Yevropada keng rivojlangan. “jamoa harakati” nomi bilan tarixga kirdi.
ʻ
To‘lov evaziga qo‘lga kiritilgan yoki qo‘lga kiritilgan barcha huquq va imtiyozlar
nizomda qayd etilgan. 14
XIII asr oxiriga kelib. ko‘pgina shaharlar o‘zini o‘zi
boshqarishga erishdi, shahar-kommunalarga aylandi. Demak, ingliz shaharlarining
50% ga yaqini o z o zini o zi boshqarish, shahar kengashi, mer va sudga ega edi.
ʻ ʻ ʻ
Angliya, Italiya, Fransiya va boshqalardagi bunday shaharlarning aholisi feodal
qaramlikdan xalos bo‘ldi. Bu mamlakatlarning shaharlarida bir yilu bir kun
yashagan qochoq dehqon ozodlikka chiqdi. Shunday qilib, XIII asrda. yangi tabaqa
- shaharliklar - mustaqil siyosiy kuch sifatida o‘z maqomi, imtiyoz va erkinliklari:
shaxsiy erkinlik, shahar sudining yurisdiktsiyasi, shahar militsiyasida ishtirok etishi
paydo bo‘ldi. Muhim siyosiy yutuqlarga erishgan mulklarning paydo bo‘lishi va
qonuniy huquqlar, G arbiy Yevropada mulk-vakillik monarxiyalarining
ʻ
shakllanishi yo lidagi muhim qadam bo ldi. Bu birinchi navbatda Angliyada, keyin
ʻ ʻ
Frantsiyada markaziy hukumatning kuchayishi tufayli mumkin bo‘ldi.
Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va qishloqning bu jarayonga jalb
etilishi o‘zboshimchalik iqtisodiyotiga putur yetkazdi, ichki bozorning rivojlanishi
uchun sharoit yaratdi. O z daromadlarini ko paytirishga intilayotgan feodallar
ʻ ʻ
dehqonlarga yerlarni merosxo rlikka berishni boshladilar, aristokratik
ʻ
shudgorlashni qisqartirdilar, ichki mustamlakachilikni rag batlantirdilar, qochoq
ʻ
dehqonlarni o z ixtiyorlari bilan qabul qildilar, ekinsiz yerlarni ular bilan birga
ʻ
joylashtirdilar va ularga shaxsiy erkinlik berdilar. Feodallarning mulklari ham
14 Артомонов С. Вольт
ѐр и ѐго вр ѐмя. М ., 1980. Стр -51-52
30

bozor munosabatlariga tortildi. Bu holatlar feodal renta shakllarining o‘zgarishiga,
zaiflashishiga, keyin esa shaxsiy feodal qaramligini butunlay yo‘q qilishga olib
keldi. Bu jarayon Angliya, Fransiya, Italiyada juda tez sodir bo‘ldi.
Jamoatchilik bilan aloqalarni rivojlantirish Kiev Rusi o‘tadi, ehtimol, xuddi
shu stsenariy bo‘yicha. Feodal tarqoqlik davrining boshlanishi ramkaga mos keladi
umumYevropa jarayoni... G‘arbiy Yevropada bo‘lgani kabi, Rossiyada ham siyosiy
parchalanish tendentsiyalari erta paydo bo‘ldi. X asrda allaqachon. 1015 yilda
knyaz Vladimir vafotidan keyin uning bolalari o‘rtasida hokimiyat uchun kurash
boshlandi. Biroq, bitta qadimgi rus davlati knyaz Mstislav vafotigacha (1132)
mavjud edi. Bu vaqtdan beri edi tarix fani Rossiyadagi feodal tarqoqlikni
hisoblaydi.
Ushbu hodisaning sabablari nimada? Yagona Ruriklar davlatining tezda
ko‘plab katta va kichik knyazliklarga parchalanishiga nima yordam berdi? Bunday
sabablar ko‘p.
Asosiy sabab hushyorlarning yerga joylashishi natijasida Buyuk Gertsog va
uning hushyorlari o‘rtasidagi munosabatlar xarakterining o‘zgarishi. Kiyev Rusi
mavjudligining bir yarim asrida otryad knyaz tomonidan to‘liq qo‘llab-quvvatlandi.
Shahzoda, shuningdek, uning davlat apparati o‘lpon va boshqa tovlamalarni yig‘di.
Hushyorlar er olib, knyazdan soliq va yig‘imlarni o‘zlari yig‘ish huquqini olgach,
ular urush talon-tarojidan olingan daromad dehqonlar va shaharliklar yig‘imlariga
qaraganda kamroq ishonchli degan xulosaga kelishdi. XI asrda. otryadning yerga
“joylashishi” jarayoni kuchaydi. Va XII asrning birinchi yarmidan boshlab. Kiev
Rusida mulkchilikning ustun shakli mulkdorlikka aylanib bordi, uning egasi uni
o‘z xohishiga ko‘ra tasarruf qilishi mumkin edi. Garchi merosga egalik feodalga
harbiy xizmatni o‘tash majburiyatini yuklagan bo‘lsa ham, uning Buyuk Gertsogga
iqtisodiy qaramligi sezilarli darajada zaiflashdi. Sobiq hushyor-feodallarning
daromadi endi knyazning rahm-shafqatiga bog‘liq emas edi. Ular o‘zlarining
mavjudligini o‘zlari ta'minladilar. Buyuk Gertsogga iqtisodiy qaramlikning
zaiflashishi bilan siyosiy qaramlik ham zaiflashadi.
31

Rivojlanayotgan institut Rossiyadagi feodal parchalanish jarayonida muhim
rol o‘ynadi. feodal immuniteti, feodal hukmronligining ma'lum darajada o‘z mulki
chegaralarida ta'minlanishi. Bu hududda feodal davlat boshlig‘i huquqlariga ega
edi. Buyuk Gertsog va uning hokimiyat organlari hududida faoliyat yuritish
huquqiga ega emas edi. 15
Feodalning o zi soliqlar, bojlar yig ib, sudyalik qilgan.ʻ ʻ
Natijada mustaqil knyazlik-poydalarda davlat apparati, otryadlar, sudlar,
qamoqxonalar va boshqalar tuzilib, qo shma knyazlar jamoa yerlarini o z nomidan
ʻ ʻ
boyar va monastirlar tasarrufiga o tkaza boshlaydilar. Shunday qilib, mahalliy
ʻ
knyazlik sulolalari shakllanib, mahalliy feodallar bu sulolaning saroyi va otryadini
tashkil qiladi. Bu jarayonda yer va unda yashovchi odamlarda irsiyat institutining
joriy etilishi katta ahamiyatga ega edi. Bu jarayonlarning barchasi ta'siri ostida
mahalliy knyazliklar va Kiev o‘rtasidagi munosabatlarning tabiati o‘zgardi.
Xizmatga qaramlik siyosiy sheriklar munosabatlari bilan almashtiriladi, ba'zan teng
ittifoqdoshlar, ba'zan syuzerin va vassal shaklida bo‘ladi.
Bu barcha iqtisodiy va siyosiy jarayonlar siyosiy jihatdan nazarda tutgan
hokimiyatning parchalanishi, Kiev Rusining sobiq markazlashgan davlatchiligining
parchalanishi. Bu parchalanish, G‘arbiy Yevropada bo‘lgani kabi, hamroh bo‘ldi
o‘zaro urushlar... Kiyev Rusi hududida uchta eng nufuzli davlat tuzildi:
VladimirSuzdal knyazligi (Shimoliy-Sharqiy Rossiya), Galisiya-Volin knyazligi
(Rossiyaning janubi-g‘arbiy qismi) va. Novgorod erlari(Rossiyaning shimoli-
1974
g‘arbiy qismi). Bu knyazliklar ichida ham, ular o‘rtasida ham uzoq vaqt shiddatli
to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tdi. halokatli urushlar, Rossiyaning kuchini zaiflashtirgan,
shahar va qishloqlarning vayron bo‘lishiga olib keldi.
Xorijlik bosqinchilar bu vaziyatdan unumli foydalana olmadilar. Rus
knyazlarining muvofiqlashtirilmagan harakatlari, o‘z armiyasini saqlab qolgan
holda boshqalar hisobiga dushman ustidan g‘alaba qozonish istagi, yagona
qo‘mondonlikning yo‘qligi tatar-mo‘g‘ullar bilan jangda rus armiyasining birinchi
15 Bassmertny Yu.L. XIV asrda fransiyda dehqonlar harakatining dastlabki shartlari va tabiati Fransiya yilnomasi
32

mag‘lubiyatiga olib keldi. Kalka daryosida 1223-yil 31-may.Knyazlar o rtasidagiʻ
jiddiy kelishmovchiliklar tatar-mo g ullar bosqiniga qarshi birlashgan front sifatida
ʻ ʻ
harakat qilishlariga imkon bermaganligi Ryazanning qo lga olinishi va vayron
ʻ
bo lishiga olib keldi (1237). 1238 yil fevralda rus militsiyasi Sit daryosida
ʻ
mag‘lubiyatga uchradi, Vladimir va Suzdal qo‘lga olindi. 1239 yil oktyabrda
Chernigov qamal qilindi va bosib olindi, 1240 yil kuzida Kiev bosib olindi.
Shunday qilib, 40-yillarning boshidan boshlab. XIII asr rus tarixining davri
boshlanadi, bu odatda 15-asrning ikkinchi yarmigacha davom etgan tatar-mo‘g‘ul
bo‘yinturug‘i deb ataladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, bu davrda tatar-mo‘g‘ullar rus erlarini egallamagan,
chunki bu hudud ko‘chmanchi xalqlarning iqtisodiy va iqtisodiy faoliyati uchun
unchalik foydali emas edi. Ammo bu bo‘yinturuq juda haqiqiy edi. Rossiya
tatarmo‘g‘ul xonlariga vassal qaram bo‘lib qoldi. Har bir knyaz, jumladan, Buyuk
Gertsog, xonning yorlig‘i bo‘lgan "stolxon" ni boshqarish uchun xondan ruxsat
olishi kerak edi. Rus erlarining aholisi mo‘g‘ullar foydasiga og‘ir soliqlar bilan
undirildi, bosqinchilar tomonidan doimiy bosqinlar bo‘lib o‘tdi, bu yerlarning
vayron bo‘lishiga va aholining yo‘q qilinishiga olib keldi.
Shu bilan birga, Rossiyaning shimoli-g‘arbiy chegaralarida yangi xavfli
dushman paydo bo‘ldi - 1240 yilda shvedlar, keyin esa 1240-1242 yillarda. Nemis
salibchilar. Shunday bo‘ldiki, Novgorod o‘lkasi Sharq va G‘arbning hujumi oldida
o‘z mustaqilligini va rivojlanish turini himoya qilishga majbur bo‘ldi. Novgorod
erining mustaqilligi uchun kurashni yosh knyaz Aleksandr Yaroslavich
boshqargan. Uning taktikasi katolik G‘arbga qarshi kurash va Sharqqa (Oltin
O‘rda) yon berishga asoslangan edi. Natijada, 1240 yil iyul oyida Neva og‘ziga
qo‘ngan shved qo‘shinlari ushbu g‘alaba uchun "Nevskiy" faxriy laqabini olgan
Novgorod knyazining otryadi tomonidan mag‘lubiyatga uchradi.
Shvedlardan keyin nemis ritsarlari Novgorod eriga hujum qilishdi, XIII boshi
v. Boltiqbo yida joylashdilar. 1240 yilda ular Izborskni, keyin Pskovni egallab
ʻ
olishdi. Salibchilarga qarshi kurashga rahbarlik qilgan Aleksandr Nevskiy 1242 yil
qishda dastlab Pskovni, so‘ngra mashhur muz jangida (1242 yil 5 aprel) Peipsi
33

ko‘li muzida nemis ritsarlarini hal qiluvchi mag‘lubiyatga uchratdi. Shundan so‘ng
ular rus erlarini tortib olishga jiddiy urinishmadi.
Aleksandr Nevskiy va uning avlodlarining Novgorod o‘lkasidagi
sa'yharakatlari tufayli Oltin O‘rdaga qaram bo‘lishiga qaramay, g‘arbiylashuv
yo‘nalishi an'analari saqlanib qoldi va fuqarolik xususiyatlari shakllana boshladi.
Biroq, umuman olganda, XIII asrning oxiriga kelib. Shimoli-Sharqiy va
Janubiy Rossiya Oltin O‘rda ta'siriga tushib qoldi, G‘arb bilan aloqalarni va
progressiv rivojlanishning ilgari o‘rnatilgan xususiyatlarini yo‘qotdi. Bularni
ortiqcha baholash qiyin salbiy oqibatlar, Rossiya uchun tatar-mo‘g‘ul
bo‘yinturug‘iga ega bo‘lgan. 16
Ko‘pgina tarixchilar tatar-mo‘g‘ul bo‘yinturug‘i
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ruhiy rivojlanish Rossiya davlati davlatchilik tabiatini
o‘zgartirib, unga Osiyoning ko‘chmanchi xalqlariga xos munosabatlar shaklini
berdi.
Ma'lumki, tatar-mo‘g‘ullarga qarshi kurashda ular birinchi zarbani olishgan
knyazlik otryadlari... Ularning katta qismi halok bo‘ldi. Qadimgi zodagonlar bilan
birgalikda vassal-murabbiy munosabatlari an'analari tark etilmoqda. Endi u
shakllanganidek yangi zodagonlar fuqarolik munosabatlari o‘rnatildi.
Shahzodalar va shaharlar o‘rtasidagi munosabatlar o‘zgardi. Veche (Novgorod
erlaridan tashqari) o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. Bunday sharoitda shahzoda yagona
himoyachi va xo‘jayin sifatida harakat qildi.
Shunday qilib, rus davlatchiligi o‘zining shafqatsizligi, o‘zboshimchaligi, xalq
va shaxsni mutlaqo mensimaslik bilan Sharq despotizmi xususiyatlariga ega bo‘la
boshlaydi. Natijada, Rossiyada "Osiyo elementi" ancha kuchli ifodalangan
feodalizmning o‘ziga xos turi shakllandi. Feodalizmning bunday o‘ziga xos
turining shakllanishiga tatar-mo‘g‘ul bo‘yinturug‘i natijasida Rossiya 240 yil
davomida Yevropadan ajratilgan holda rivojlanganligi yordam berdi.Qadimgi
Yunoniston mutafakkirlarining yirik namoyondasi Aristotel bo‘lib hisoblanadi.
Aristotel mantiq, falsafa, tabiatshunoslik bo‘yicha ilmiy qarashlarni ilgari surish
bilan bir qatorda siyosat, axloq, tarix, iqtisod, nafosat kabi sohalarning nazariy
masalalarini «Siyosat», «Ritorika», «Notiqlik san’ati» asarlarida tahlil etgan. U
16 Jacquarie at Meuax 1358 Froissard yilnomalaridan.
34

«Siyosat» nomli asarida davlatning maqsadi farovonlikka erishishdir, davlat,
individ, oiladan keyin paydo bo‘lgan deb ta’kidlab, u nisbiy yaxlit bo‘lishi, davlat
shakli esa kim tomonidan (yakka kishi, nisbatan ozchilik, hamma) yoki qanday
maqsadda (umummanfaat foydasiga yoki shaxsiy manfaat yo‘lida) amalga
oshirilishi bilan deb ko‘rsatadi. Davlat shakli to‘g‘ri va noto‘g‘ri, ya’ni monarxiya,
aristokratiya va politiyaga yoki teraniya, oligarxiya va demokratiyaga bo‘linishini
qayd etadi.
Uyg‘onish davrining mutafakkirlaridan biri rimlik Nikolo Makiavelli
(14691527) bo‘lib, taraqqiyparvar siyosiy g‘oyalarni keng targ‘ib qilgan. U
o‘zining «Hukmdor» nomli asarida davlat tuzish masalalari, cherkovni davlatdan
ajratish lozimligi to‘g‘risidagi siyosiy g‘oyalarni ilgari surdi. Uning siyosiy
qarashlari tarixida tutgan urni shundan iboratki, u davlatni birinchi bo‘lib insonning
ongli faoliyati bilan bog‘lab olib qaraganda va uning qonunlari texnologiya asosida
emas, balki aql va tajribadan kelib chiqishini tahlil qilgan. Nikolo Makiavelli bir
vaqtning o‘zida davlatning ham monarxiya, ham respublika shaklida himoya qiladi,
uning fikricha, davlatni idora qilishda va unda qittiq intizom o‘rnatishda yakka
hokimlik zarurdir. Mamlakatda zo‘rlik bilan tartib o‘rnatilgach erkinlik, tenglik
usuliga ya’ni respublika shakliga o‘tish lozim.
Siyosiy qarashlar tarixida muhim o‘rin egallaganlardan yana biri ingliz
faylasufi Tomas Gobbs (1588-1679) bo‘lib hisoblanadi. U o‘zining «Fuqarolik
to‘g‘risida», «Tabiiy va siyosiy qonunlardan parchalar», «Garajdanlik haqidagi
ta’limotning falsafiy elementlari» va boshqa shunga uxshash asarlarida huquq va
davlat to‘g‘risidagi ijobiy qarashlarni ilgari suradi. Masalan, Gobbs jamiyatni xudo
yaratganligi to‘g‘risidagi nazariyani tanqid qilib, uning o‘rniga ijtimoiy shartnoma
nazariyasini, davlat hokimiyatining cheklanmagan xarakteri haqidagi g‘oyalarini
o‘rtaga tashlaydi.
Yevropada ijtimoiy-siyosiy qarashlarning shakllanishida ingliz faylasuflaridan
biri Jon Lokk (1632-1704) alohida o‘rin egallaydi. U 1690 yilda yozgan «Inson
aqli to‘g‘risidagi tajriba» asarida siyosatshunoslikning muhim sohalari bo‘lgan
davlatning funksiyasi erkinlikni, mehnat vositasi bilan orttirgan mulkni saqlash,
qonunlarni himoya qilish kabilar to‘g‘risida ijobiy fikrlarni ilgari surgan. Lokkning
35

fikricha, davlat hokimiyati o‘zboshimcha bo‘lmasligi kerak. Shu ma’noda u
hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va ittifoq, ya’ni federativ bo‘lishini
e’tirof etgan.
Shuningdek, siyosiy g‘oyalarni rivojlantirishda munosib o‘rinni egallagan Jan
Jak Russo (Fransiya), Volter, Mabli, Babyof, Tomas Jifferson, Tomas Peyn
(AQSh) kabilan bo‘lib, ular ham ijtimoiy tenglik va ijtimoiy adolat jamiyatini
yaratish va hokimiyatni boshqarish yuzasidan ijobiy qarashlarni ilgari surganlar.
Siyosiy qarashlar tarixi taraqqiyotiga nemis klassik falsafasining asoschisi
Gegel (1770-1831) muhim o‘rin egallaydi. 17
Gegel nafaqat falsafa, mantiq
sohalarida, balki siyosiy g‘oyalar yuzasidan ham ijobiy qarashlarini ilgari surgan.
U o‘zining «Huquq falsafasi» nomli asarida axloq, oila, fuqaro jamiyati va davlat
kabi inson erkinligi munosibligining turli bosqichlari ma’nosini anglatish
g‘oyalarini ilgari suradi. Umuman, Gegel o‘z siyosiy g‘oyalarni ilgari surishda
burjua revolyusiyasining mafkurasi sifatida namoyon bo‘lgan.
Siyosiy g‘oyalar tarixiy taraqqiyotida fransuz sosiologi, tarixchisi va siyosiy
arbobi Aleksis Tokvil (1805-1859) muhim rol uynagan. U o‘zining «Amerikadagi
demokratiya», «Eski tartibot va inqilob» nomli asarlarida rivojlanayotgan burjua
jamiyatini ozodlik va tenglik mutonosibligini, siyosiy hokimiyat va yaxlit jamiyat
o‘zaro munosabatlari nuqtayi nazaridan qiyosiy taxlil qiladi, ular o‘rtasida vorislik
aloqalari borligini ochib beradi.
Ogyust Kont (1798-1857) fransuz sotsiologi va politologiyaning yirik
vakillaridan biri bo‘lib hisoblanadi. U birinchi bo‘lib «sosiologiya» terminiga izoh
berishi bilan bir qatorda «Ijobiy siyosat sistemasi» nomli asarida
siyosatshunoslikka doir masalalar hisoblangan qayta qurish va inqilob an’analari,
kelishish va barqarorlik kabilar to‘g‘risida ijobiy qarashlarini ilgari suradi.
Siyosiy qarashlar va g‘oyalarni ishlab chiqish va targ‘ib etishda ingliz
faylasufi va siyosatshunosi Gerbert Spenser (1820-1902) ham munosib ulush
qo‘shgan. Uning siyosiy qarashlarida evolyusiya haqidagi nazariya asosiy o‘rinni
17 Arzakanyan M.Ts., Revyakin A.V., Uvarov P.Yu. Frantsiya tarixi. - 1-nashr. - M.: Bustard, 2005 yil.
36

egallaydi. 18
U mazkur nazariyasiga asoslanib, jamiyatni, ijtimoiy tuzum sinflar,
tabaqalar va guruhlarga bo‘linib ketgan «kasallik» deb izohlaydi.
X-XII asrlarda feodal tarqoqlik jarayoni. Angliyada rivojlana boshladi. Bunga
qirol hokimiyati tomonidan dvoryanlarga dehqonlar va ularning yerlaridan feodal
majburiyatlarini undirish huquqining berilishi yordam berdi. Natijada, bunday
mukofotga sazovor bo‘lgan feodal (dunyoviy yoki cherkov) dehqonlar egallagan
yerning to‘liq egasi va ularning shaxsiy xo‘jayini bo‘ladi. Feodallarning xususiy
mulki o‘sib bordi, ular iqtisodiy jihatdan mustahkamlanib, qiroldan ko‘proq
mustaqillikka intildilar.
1066 yilda Angliya Normandiya gertsogi Uilyam bosqinchi tomonidan bosib
olingandan keyin vaziyat o‘zgardi. Natijada feodal tarqoqlik sari intilayotgan
mamlakat kuchli monarxiya hokimiyatiga ega yaxlit davlatga aylandi. Bu ayni
paytda Yevropa qit'asidagi yagona misol.
Gap shundaki, bosqinchilar ko‘plab sobiq zodagonlarni o‘z mulklaridan
mahrum qildilar, yer mulkini ommaviy ravishda musodara qildilar. Qirol yerning
haqiqiy egasiga aylandi, u yerning bir qismini o‘z jangchilariga va bir qismini unga
xizmat qilishga tayyorligini bildirgan mahalliy feodallarga fif sifatida berdi. Ammo
bu mulklar endi Angliyaning turli qismlarida edi.
XULOSA
Ma’lumki, insoniyatning butun tarixiy taraqqiyoti davomida ishlab chiqarish
kuchlari yuksalib, rivojlanib borgani sari unga mos ravishda siyosiy g‘oyalar ham
shakllanib borgan. Shu bois talaba birinchi savolga javob tayyorlash jarayonida har
bir tarixiy davrning ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi tabiatini, asl maqsadi va
manfaatlarini ifoda eta oladigan siyosiy g‘oyalar mavjud ekanligi haqida to‘xtalib,
ularni bosqichlarga bo‘lib, umumiy mulohazalar yuritishi lozim. Ushbu bosqichlar
haqida alohida mavzular borligini hisobga olgan holda, har bir bosqichning tarixiy
taraqqiyotdagi o‘rni va roli haqida umumiy bir tasavvur berish lozim.
O‘zlarining siyosiy tafakkur sohasidagi insonparvarlik, taraqqiyparvarlik ruhi
bilan sug‘orilgan g‘oyalari orqali nom taratgan, eramizga qadar yashab ijod etgan
buyuk mutafakkirlar Konfu ѐ siy, Suqrot, Aflotun va Arastularning siyosiy
18 A.V.Konokotin Jakiya 1358 yilda fransiyada Ivonovo davlatining ilmiy yozuvlari 1964.
37

g‘oyalarni rivojlantirishdagi xizmatlari haqida alohida-alohida to‘xtalish zarur.
Ularning ezgulik, donishmandlik, adolatparvarlik, davlat va qonunshunoslik
haqidagi qarashlarini ochib berishi lozim.
Siyosiy g‘oyalarning vujudga kelishi, shakllana boshlashi ibtidoiy jamoa
tuzumning parchalanib, siyosiy jamiyatga o‘sib o‘tishi jarayonida sodir bo‘lgan. Bu
davrda sodda tarzda ifodalangan siyosiy g‘oyalar muayyan davlatning ichki va
tashqi siyosat yuritish, siyosiy munosabatlarni, shuningdek, siyosiy jarayonlarni
to‘g‘ri yo‘naltirish, yaxlit bir oqim holatiga keltirish uchun nazariy–metodologik
zamin yaratishga xizmat qildi. Shunday siyosiy g‘oyalar har bir davr moddiy ishlab
chiqarish usuli zaminida, ishlab chiqarish munosabatlarining maxsuli sifatida
shakllangan. Shuning uchun ham ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti qay darajada
bo‘lsa, siyosiy g‘oyalar ham shunga mos holda shakllanib, boradi. Demak, har bir
tarixiy davrning, har bir ijtimoiy–iqtisodiy tuzumning asl maqsad va manfaatlariga
mos keladigan siyosiy g‘oyalar vujudga kelgan.
Siyosiy g‘oyalar asosan quldorlik va feodalizm davrida turli siyosiy
rivoyatlar, siyosiy afsonalar, siyosiy latifalar tarzida bayon etilgan. Shunday
rivoyatlar, afsonalar, masalan, ijtimoiy adolat afzalligi haqidagi g‘oya atrofida
tug‘ilgan muayyan bir hukmdorning siyosiy faoliyati burttirib, ijtimoiy adolat
ramzi sifatida olingan. Bunga uxshash siyosiy g‘oyalarning nazariy manbasi qilib
siyosiy falsafa olingan.
Yevropada uyg‘onish davri feodalizmning yemirilishi va kapitalizmning
vujudga kelishi bilan bevosita bog‘liqdir. Chunki bu davrga kelib Yevropaning bir
qator mamlakatlarida fan, texnika, adabiyot va san’atning rivojlanishi natijasida
ijtimoiy hayotda yangicha siyosiy qarashlar, g‘oyalar vujudga kela boshladi.
Suqrotning shogirdi Aflotun (Er.oldin 428-347 y.) o‘zining «Qonun»,
«Siyosiy», «Davlat» va boshqa asarlarida aristokratik davlat, uning zarur sharti
qullar mehnati ekanligini tahlil qilib bergan. U o‘zining «Davlat to‘g‘risida»gi
asarida davlat boshqaruvi shakllarini uch turga: monarxiya, demokratiya,
oligarxiya turlariga bo‘lib ko‘rsatadi. U demokratiyaga salbiy munosabatda bo‘lib,
«Barcha odamlar tabiatan bir-biriga teng emaslar, demokratiya ham bunday
tenglikni ta’minlay olmaydi», deb ta’kidlaydi hamda demokratiyaga davlatning
38

monarxiya shaklini qarama–qarshi quyadi va bunday davlatni dono va aqlli
faylasuf olimlar boshqarishi zarur degan g‘oyani ilgari suradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I O‘zbekiston respublikasi prezidenti asarlari
1. Mirziyoyev Sh.M. “ Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘ hayoti yorug‘ va
kelajagi varofon bo‘ladi” : O‘zbekiston, 2020
2. Mirziyoyev Sh.M. “ Milliy taraqqiyot yolimizni qat’iyat bilan davom ettirib
yangi bosqichga ko‘taramiz” 1 jild-T: O‘zbekiston, 2017.-592b
3. Mirziyoyev Sh.M. “ Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan
eng oliy bahodir” 2 jild-T: O‘zbekiston, 2019.-592b
4. Mirziyoyev Sh.M. “ Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” 4 jild-T:
O‘zbekiston, 2020.-400b
II Normativ-huquqiy hujjatlar manbalari
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent : O‘zbekiston, 2018.
2. “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun. 2020 yil 23 sentyabr, O‘RQ-637-son
39

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi
4947-son Farmoni.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi qabul
qilingan
“Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chorag‘ tadbirlari to‘g‘risida
to‘g‘risida”da PQ-2909-sonli Qarori
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 26 sentyabrdagi qabul
qilingan “Oliy ta’lim muassasalariga kirish uchun nomzodlarini maksadli
tayyorlash tayerlash tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”da PQ-3290-
sonli Qarori.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentyabr “2019-2021
yillarda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5544-sonli Farmoni.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 iyundagi “2019-2023
yillarda Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universitetida talab yuqori
bo‘lgan malakali kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish va ilmiy
salohiyatini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4358-sonli Qarori
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabr “O‘zbekiston
Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-sonli Farmoni.
III Asosiy foydalanilgan adabiyotlar
1. Arzakanyan M.Ts., Revyakin A.V., Uvarov P.Yu. Frantsiya tarixi. - 1-nashr.
- M.: Bustard, 2005 yil.
2. A.V.Konokotin Jakiya 1358 yilda fransiyada Ivonovo davlatining ilmiy
yozuvlari 1964.
3. Bassmertny Yu.L. XIV asrda fransiyda dehqonlar harakatining dastlabki
shartlari va tabiati Fransiya yilnomasi 1974
4. Farmonov R. Sodiqov O. Jahon tarixi, T., 2001, B.49-50
5. Jacquarie at Meuax 1358 Froissard yilnomalaridan.
6. Jo'rayev U., Farmonov R., Ergashev Sh. Jahon tarixi T., 2006, B.60
40

7. Lebek S. Franklarning kelib chiqishi. V-IX asrlar / V. Pavlov tarjimasi. - M.:
Skarabey, 1993 yil.
8. Klimov O.Yu., Zemlyanitsin V.A., Noskov V.V., Myasnikova V.S. 10-sinf
uchun umumiy tarix. - M.: Ventana-Graf, 2013 yil.
9. Xagerman D. Karl. - M .: AST nashriyoti MChJ: ZAO AES Ermak, 2003
yil.
10. XI-XVII asrlar rus tarixining manbalari D. S. Lixacheva va boshqalar -
Sankt-
Peterburg: Nauka, 1997–2013. - 17 jild
11. XII XIV asrlarda fransus qishlog‘i va Jakeriya.Hujjatlar M.L.;1935 yil 12.
Thierry O. Merovinglar davrining ertaklari. - Sankt-Peterburg: Ivanov va
Leshchinskiy, 1994 yil.
13. T.O’.Salimov F.E. Sultonov 7 sinf jahon tarixi..
14. Volobuev O.V. Ponomarev M.V., 10-sinf uchun umumiy tarix. - M.:
Bustard, 2012 yil.
15. Артомонов С. Вольтѐр и ѐго вр ѐмя. М., 1980. Стр-51-52
41

V-x asrlarda g‘arbiy yevropada feodalizmning rivojlanish

Sotib olish