Valyuta ayirboshlash zaruriyati va valyuta bozorining o’ziga xos xususiyatlari, amal qilish tartibi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	141.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Октябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Valyuta ayirboshlash zaruriyati va valyuta bozorining o’ziga xos xususiyatlari, amal qilish tartibi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
Valyuta ayirboshlash zaruriyati va valyuta
bozorining o’ziga xos xususiyatlari, amal qilish
tartibi
mavzusidagi
KURS ISHI

1

MUNDARIJA
KIRISH 3
1 BOB VALYUTA AYIRBOSHLASH ZARURIYATI VA
VALYUTA BOZORINI RIVOJLANTIRISH ............................
1.1 Valyuta ayirboshlash zaruriyati .................................................................
1.2 Valyuta bozorining o’ziga xos xususiyatlari ............................................
1.3 Valyuta bozorining amal qilish tartibi .....................................................
2 BOB RIVOJLANGAN DAVLATLARDA VALYUTA
SIYOSATI ....................................................................................
2.1 Rivojlangan davlatlarda valyuta ayirboshlash tizimi .............................
2.2 O’zbekiston Respublikasi valyuta bozorining asosiy
segmentlari ...................................................................................
2.3 O’zbekiston Respublikasida valyuta bozorini
rivojlantirishdagi muammolar va istiqbollar ............................
XULOSA 40
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ...................................
I. Normativ hujjatlar .......................................................................................
2

KIRISH
O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqiligiga erishganidan so’ng bozor
munosabatlari asosida o’z rivojlanish yo’lini tanlar ekan, zamonaviy moliyaviy
bozor va uning vositalariga ehtiyoj paydo bo’la boshladi. 2003 yilda joriy valyuta
operatsiyalari bo’yicha so’mni xorijiy valyutalarga erkin konvertirlashni joriy
etilishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning, shu jumladan, tijorat banklarining
valyuta operatsiyalarining sezilarli darajada oshishiga olib keldi.
Iqtisodiy, siyosiy va madaniy tusdagi xalqaro munosabatlar turli
mamlakatlar fuqarolari bo’lmish yuridik hamda jismoniy shaxslarning pul
shaklidagi talablari va majburiyatlarini keltirib chiqaradi. Xalqaro hisob-
kitoblarning xususiyatli tomoni shundaki, ushbu hisob-kitoblarda baho va to’lov
valyutasi sifatida odatda xorijiy valyutalar ishlatiladi, chunki hozircha umum tan
olingan hamda barcha davlatlarda qabul qilinishi lozim bo’lgan jahon kredit pullari
mavjud emas. Shu bilan birgalikda har qanday mustaqil mamlakatda qonuniy
to’lov vositasi sifatida uning milliy valyutasi ishlatiladi. Shu sababli tashqi savdo,
xizmatlar, kreditlar, investitsiyalar bo’yicha hisob-kitoblar hamda davlatlararo
to’lovlardagi muhim shartlardan biri bo’lib to’lovchi yoki benefetsiar shaxs
tomonidan xorijiy valyutani sotib olish yoxud sotish shaklidagi bir valyutani
boshqa bir valyutaga ayirboshlanishi hisoblanadi.
Kurs ishining dolzarbligi . Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, bozor
iqtisodiyoti sharoitida xalqaro valyuta munosabatlari bozor va davlat tomonidan
tartibga solib turiladi.
Valyuta bozorida valyutaning talab va taklifi hamda ularning kurslari
nisbati shakllanadi. Bozor tomonidan tartibga solish qiymat qonuni, talab va taklif
qonunlariga bo’ysunadi. Valyuta bozorlarida raqobatchilik sharoitida bu
qonunlarning harakati valyuta almashuvining harakati nisbiy tenglik tovarlar,
xizmatlar, kapitallar hamda kreditlar harakati bilan bog’liq bo’lgan jahon
xo’jaligining xalqaro valyuta ehtiyojlari oqimlarining muvofiqligini ta’minlaydi.
Bozorlardagi baholar mexanizmi va valyuta kurslarining o’zgarishi sabablari orqali
iqtisodiy agentlar valyuta xaridorlarining ehtiyojlari va taklifining imkoniyatlari
3

to’g’risida ma’lumot oladilar.
Valyuta ayirboshlash zaruriyati va valyuta bozorini rivojlantirish
mavzusi ekonomika, moliya va iqtisodiyot sohasida ahamiyatga ega bo'lgan
muhim va mustahkam so'rovnoma bo'lib, ularning o'zaro bog'liqlik va oqibatli
o'rtacha ta'sirini ko'rsatadi. Valyuta ayirboshlashning xususiyatlari, valyuta
bozorining o'ziga xosliklari, ularning moliyaviy sohasidagi ahamiyatlari va
dolzarbliklarini tushuntirishga yordam beradi.
Maqsad va vazifalar . Valyuta ayirboshlashning eng muhim maqsadi,
moliyaviy stabilitetni ta'minlash va iqtisodiy rivojlanishning asosiy
qo'llanmasini shakllantirishdir. Bu jarayonda mamlakatning milliy
valyutasining moliyaviy stabiilnligini ta'minlash, valyuta bozorining
ifloslanishi va taraqqiyotini ta'minlash, xalqaro valyuta munosabatlari bilan
urushni kamaytirish, import va eksportni tartibga solish, iqtisodiy rivojlanishga
yo'l qo'yish, moliyaviy risklarni kamaytirish kabi vazifalar o'rtaga qo'yiladi.
Predmeti va obyekti . Valyuta ayirboshlashning predmeti valyuta bilan
bog'liq masalalar, tizimlar va texnologiyalar, valyuta bozori, xalqaro moliyaviy
munosabatlar, valyuta kurslari va ularning o'zaro bog'liqlikni o'rganish, tahlil
qilish va moliyaviy strategiyalarni shakllantirishdir. Ob'yekti esa valyuta
bozoridagi o'zgarishlar, valyuta kurslarining o'zgarishi, valyuta bilan qilingan
operatsiyalar, moliyaviy qonun hujjatlari, xalqaro valyuta majburiyatlari va
boshqa moliyaviy tuzilmalar bo'lib, ularning tahlili va moliyaviy hisob-
kitoblarni olib borishdir.
Valyuta bozorini rivojlantirishning metodikasi . Valyuta bozorini
rivojlantirishni metodikasi, moliyaviy soha, iqtisodiyot va valyuta siyosati
sohasidagi asosiy konseptsiyalarga asoslangan bo'ladi. Bu metodlar ichiga
valyuta kurslarining tartibga solish, valyuta intervensiya tizimlari, xalqaro
valyuta tizimlariga kirish, valyuta siyosati va strategiyalarni shakllantirish,
xalqaro valyuta hamkorliklarining rivojlantirilishi, valyuta bozorining iqtisodiy
va moliyaviy ko'rsatkichlari, moliyaviy ommalashishning asosiy omillarini
aniqlash va moliyaviy risklarni boshqarish kabi usullar kiradi.
4

Kurs ishining predmeti . Valyuta ayirboshlash va valyuta bozorini
rivojlantirish mavzusi global iqtisodiyotning va moliyaviy tiziminining muhim
qismlaridan birini tashkil etadi. Bu mavzu o'qituvchilar, tadqiqotchilar,
moliyaviy mudiriyat organlaridagi mutaxassislar, iqtisodchilar, siyosatchilar va
boshqa shaxslar uchun dolzarb va amaliy ahamiyatga ega. Valyuta
ayirboshlashning moliyaviy stabilitet va istikbollarga ko'rsatkich sifatida
amaliy ahamiyati juda katta bo'lib, bu esa mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi
va moliyaviy xavfsizlikni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
Kurs ishining ilmiy-uslubiy asoslari. Kurs ishining ilmiy-uslubiy
asoslari valyuta ayitboshlash tizimini batafsil o’rganish, valyuta
ayirboshlashning bozordagi ahamiyatini tadqiq etish va istiqbollarini tahlil
qilish.
Mavzu bo'yicha o'rganilganlik darajasi.
Valyuta ayirboshlash va valyuta bozorini rivojlantirish mavzusi
iqtisodiyot, moliya va iqtisodiyot sohasida o'rganilganlik darajasida yuqori
darajaga ega bo'lib, bu soha ustuvor tadqiqotlar, akademik ilmiy jurnallar,
konferensiyalar va seminarlar orqali keng o'zlashtirilgan bo'lib, bu sohada
mutaxassislar keng ko'lamda ma'lumotga ega. Bunday o'rganishlar moliyaviy
soha va valyuta bozoridagi yangiliklarga va moliyaviy tizimdagi o'zgarishlarga
tayanch ko'rsatkichlar sifatida hisoblanadi.
Yangi o'zlashtirilgan metodlar, analitik modellar va ilmiy tadqiqotlar
valyuta ayirboshlash va valyuta bozorini rivojlantirish mavzusini yaxshi
tushuntirib, amaliyotga o'tkazishda katta yordam beradi. Bu esa mavzuni
o'rganish va uni amaliy hayotda qo'llashga qulaylik kiritadi.
Kurs ishi tarkibi. Kurs ishi kirish qismi , ikkita bob , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.Birinchi bob “Valyuta
ayirboshlash zaruriyati va valyuta bozorini rivojlantirish” . Ikkinchi bob
“Rivojlangan davlatlarda valyuta siyosati” .
Kurs ishi 40 varaq bosma matnda taqdim etilgan va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati hamda xulosani o’z ichiga oladi.
5

1 BOB VALYUTA AYIRBOSHLASH ZARURIYATI VA VALYUTA
BOZORINI RIVOJLANTIRISH
1.1 Valyuta ayirboshlash zaruriyati
Iqtisodiy, siyosiy va madaniy tusdagi xalqaro munosabatlar turli
mamlakatlar yuridik shaxslari hamda fuqarolarining pul talabnomalari va
majburiyatlarini keltirib chiqaradi. Xalqaro hisob-kitoblarning o’ziga hosligi
shundaki, baho va to’lov valyutasi sifatida odatda xorijiy valyutalar ishlatiladi,
chunki hozirgi kunda barcha davlatlarda qabul qilinishi majburiy bo’lgan
umum tan olingan jahon kredit pullari yo’q. Shu bilan birgalikda qonuniy
to’lov vositasi sifatida har bir suveren davlatda uning milliy valyutasi
ishlatiladi. Shu sababli tashqi savdo, xizmatlar, kreditlar, investitsiyalar,
davlatlar aro to’lovlar bo’yicha hisob-kitoblarning zaruriy sharti bo’lib
to’lovchi yoki oluvchi tomonidan bir valyutani boshqa bir valyutaga sotib olish
yoxud sotish shaklidagi almashinishi hisoblanadi.
Valyuta bozorlari - bu, talab va taklif asosida shakllanadigan kurs
bo’yicha xorijiy valyutalarning milliy valyutaga oldi-sotdisi amalga oshadigan
rasmiy markazlaridir.
Turli mamlakatlar yuridik va jismoniy shaxslarining pullik qarz
majburiyatlarini to’lovi bilan bog’liq xalqaro to’lov aylanmasiga valyuta bozori
tomonidan xizmat ko’rsatiladi.
Keng ma'nodagi valyuta bozori - bu, xorijiy valyuta oldi-sotdisini
amalga oshirish hamda xorijiy investorlar kapitallari harakati bilan bog’liq
operatsiyalarda paydo bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar jarayonidir. Valyuta
bozorida valyuta qimmatliklarining investorlari, sotuvchilari va sotib
oluvchilari manfaatlarining kelishuvi amalga oshadi. G’arb iqtisodchilari
valyuta bozorini tashkiliy-texnik nuqtai nazardan milliy va xorijiy banklar
hamda broker firmalarini o’zaro birlashtiruvchi zamonaviy aloqa vositalari
tarmoqining yig’indisi sifatida tavsiflaydi.
Zamonaviy valyuta bozori, yalpi jahon xo’jaligi miqyosida amal
qiluvchi, murakkab va muntazam iqtisodiy tizim sifatida maydonga chiqadi.
7

Valyuta bozori yangi sharoitlarga moslashgan holda tinmay rivojlanib
kelgan. U xorijiy valyutadagi veksellar bilan savdoning lokal markazlaridan
tortib to birdan-bir haqiqiy xalqaro bozor shakligacha bo’lgan yo’lni bosib
o’tdi.
Xorijiy valyutalar bilan operatsiyalar qadimdan pullarni o’zaro
almashtirish operatsiyalari shaklida amalga oshgan. Biroq zamonaviy
tushuncha sifatidagi valyuta bozorlari XIX asrga kelib shakllandi. Bunga
quyidagi omillar ko’maklashdi:
- xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi;
- milliy valyuta tizimlari yuzasidan a'zo mamlakatlar zimmalariga
ma'lum bir majburiyatlarni yuklovchi jahon valyuta tizimining barpo etilishi;
- xalqaro hisob-kitoblar kredit vositalarining kengayishi;
- bank kapitali to’planuvi va markazlashuvining
kuchayishi, turli mamlakatlar banklari o’rtasida vakillik
munosabatlarining rivojlanishi, joriy vakillik hisobvaraqlarini
xorijiy valyutalarda yuritilish amaliyotini kengayishi;
- valyuta bozorlari o’zaro aloqalarini soddalashtirish hamda kredit va
valyuta xatarlari darajasini kamaytirish imkonini beruvchi telegraf, telefon, teleks
singari aloqa vositalarining takomillashishi;
- axborot texnologiyalarining rivojlanishi, valyuta kurslari, banklar,
ularning vakillik hisob raqamlarining holatlari, iqtisodiyot va siyosat borasidagi
tendensiyalar haqidagi ma'lumotlarni katta tezlikda uzatilishi.
Milliy bozorlar va ularning o’zaro aloqalari rivojlanib borishi bilan
jahon moliyaviy markazlarida jahonning yetakchi valyutalari uchun yahlit
jahon valyuta bozori shakllandi. Zamonaviy jahon valyuta bozorlari quyidagi
asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
1) xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi, elektron aloqa vositalaridan
keng foydalanish va ular orqali operatsiyalar hamda hisob-kitoblarni amalga
oshirish zaminida valyuta bozorlarining baynalmilallashuvi;
8

2) operatsiyalar navbati bilan jahonning barcha joylarida uzluksiz, sutka
davomida amalga oshadi. Kalendar sutkalar hisobi soat poyaslarining Grinvich -
Greenwich Meridian Time (GMT) orqali o’tadigan "0" raqamli meridianiga
muvofiq valyuta bozoridagi faoliyat Yangi Zelandiya (Vellington)da boshlanadi va
Sidney, Tokio, Gonkong, Singapur, Moskva, Frankfurt-Mayn, London, N'yu-York
hamda Los-Anjeles ketma-ketligidagi soat poyaslarini bosib o’tadi;
3) valyuta operatsiyalarining texnikasi soddalashtirilgan, hisob-kitoblar
banklarning vakillik hisobvaraqlari orqali amalga oshadi;
4) valyuta va kredit xavf-xatarlarini sug’urtalash
maqsadida valyuta operatsiyalarining keng rivojlanishi. Bunda
avval amalda bo’lgan va bank balansida aks ettirilgan
valyuta operatsiyalari balansdan tashqari hisobvaraqlarida hisobi yuritiladigan
muddatli hamda boshqa turdagi valyuta bitimlari bilan almashtiriladi;
5) chayqov va arbitraj operatsiyalari tijorat bitimlari bilan bog’liq valyuta
operatsiyalaridan ko’p jihatdan ortiqdir, ular ishtirokchilarining soni keskin
ko’payadi va o’z tarkibiga nafaqat bank hamda transmilliy korporatsiyalarni, balki
boshqa yuridik va jismoniy shaxslarni oladi;
6) kursi, xususiyatli birja tovariga o’xshab fundamental iqtisodiy
omillarga bog’liq bo’lmagan, o’zining tendensiyalariga ega bo’lgan valyutalarning
barqarorsizligi. Jahon valyuta bozori eng kuchli va likvidli, ammo siyosiy hamda
iqtisodiy yangiliklarga nihoyatda sezgir bozordir.
Funksional nuqtai nazardan valyuta bozorlari quyidagilarni ta'minlaydi:
- xalqaro hisob-kitoblarning o’z vaqtida amalga oshishini;
- valyuta va kredit xavf-xatarlar sug’urtalanishini;
- jahon valyuta, kredit va moliya bozorlarining o’zaro aloqalarini;
- banklar, korxonalar, davlat valyuta zahiralarining diversifikatsiyasini;
- valyuta kurslari muvofiqlashtirilishini (bozor va davlat tomonidan);
- ishtirokchilari tomonidan valyuta kurslarining farqi sifatidagi chayqov
foydasi olinishini;
9

- iqtisodiyotni davlat tomonidan muvofiqlashtirilishiga qaratilgan
valyuta siyosatini amalga oshirilishi, so’nggi paytlarda esa mamlakatlar ("yettilik",
Iqtisodiy hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti, Yevropa Ittifoqi) guruhi doirasida
o’zaro kelishilgan makroiqtisodiy siyosatning tarkibiy qismi sifatida. Valyuta
bozori moliyaviy bozorning boshqa segmentlariga qaraganda o’z
operatsiyalarining ko’lami bo’yicha nihoyatda kattadir. Masalan, 1997 yildagi
aksiyalar bozoridagi kunlik operatsiyalarning hajmi 100 - 150 mlrd., obligatsiyalar
bozorida 500 - 700 mlrd., valyuta bozorida esa 1,4 trln. AQSh dollari hajmida
baholangan (1986 yilda ushbu operatsiyalar hajmi 205 mlrd. AQSh dollarini
tashkil etgan). 1
Valyuta bozoridagi shartnoma instrumentlari ichida katta o’zgarish
sodir bo’ldi. Erkin raqobat kapitalizmi davrining monometalizmi sharoitida
yaxshigina rivoj topgan xalqaro hisob-kitoblarning kredit vositalaridan
foydalangan holdagi xalqaro naqdsiz to’lovlar ko’lami katta edi. Valyuta kursi
"oltin nuqtalari"ga etgan va qarzdorga devizlar bilan emas, balki oltin bilan
hisob-kitob qilish samarali bo’lgan paytda oltin xalqaro hisob-kitoblar bo’yicha
majburiyatlarning yakuniy to’lov vositasi sifatida ishlatilar edi. Valyuta
operatsiyalarining instrumentlari bo’lib azaldan o’tkaziladigan tijorat veksellari
(trattalar) hisoblanar edi. Tratta eksportyor yoki kreditor tomonidan importyor
yoxud qarzdorga qarata yozib chiqarilgan talabnomadir. Banklar rivojlanib
borgani sari ushbu trattalar bank veksellari va cheklari, XIX asrning ikkinchi
yarmidan boshlab esa bank pul o’tkazmalari tomonidan siqib chiqarila
boshlandi. Bank vekseli - bu, ushbu mamlakat banki tomonidan o’zining
xorijiy vakili (korrespondenti) ga qarata chiqarilgan vekseldir. qarzdor
(importyor)lar mazkur veksellarni milliy (markaziy) bankdan sotib olganidan
so’ng ularni o’z qarz majburiyatlarini so’ndirish maqsadida kreditorlar
(eksportyorlar)ga jo’natadilar. Bank vekseli asta-sekin bank cheki bilan siqib
chiqariladi. Bank cheki -bu, avuarlar egasi bo’lmish xorijdagi bankning o’z
vakil-bankiga o’zining joriy hisobvarag'idan chekni taqdim etuvchiga ma'lum
1
https://www.ziyouz.com
10

bir summani o’tkazib berish to’g’risida yozma tarzdagi buyruqidir.
eksportyorlar mazkur cheklarni qo’llariga olganlaridan so’ng ularni o’z
banklariga sotadilar.
Xalqaro to’lov aylanmasida oltinning o’rnini egallagan kredit muomala
qurollari muomala xarajatlarining kamayishi hamda banklar va davlatlar
o’rtasida naqdsiz o’zaro hisob-kitoblarning rivojlanishiga ko’maklashadi.
Zamonaviy xalqaro to’lov aylanmasida bank pul o’tkazmalari, ya'ni
pochta va ayniqsa telegraf pul o’tkazmalaridan keng
miqyosda foydalaniladi. Pul o’tkazmasi - bu, bankning vakil-bankka o’z
mijozining ko’rsatmasiga binoan xorijiy valyutadagi ma'lum bir summani
boshqa mamlakatda o’z hisobvarag'idan to’lash to’g’risidagi buyruqidir. Pul
o’tkazmasini amalga oshirishda bank mijozga xorijiy valyutani milliy
valyutaga sotadi. Telegraf pul o’tkazmalari hisob-kitoblarni tezlashtirishga,
kreditdan foydalanish muddatini qisqartishga hamda veksel, chek, pochta pul
o’tkazmasini jo’natish va ularni manzilga etib kelishi davri mobaynida vujudga
keladigan valyuta yo’qotishlardan saqlashga ko’maklashadi. Telegraf orqali pul
o’tkazmalarida maxsus kod ("kalit")ning qo’llanilishi suiste'molliklar (qalbaki
pul o’tkazmalari)ni istisno etadi hamda xato qilmaslikni kafolatlaydi. SVIFT
tizimining rivojlanishi bilan pul o’tkazmalarini amalga oshirishning
elektron tizimi rivojlana boshladi. Valyuta operatsiyalari o’z moddiy asoslarini
tobora yo’qotib bormoqda va vakillik hisob varaqlari bo’yicha yozuvlar sifatida
mavjuddir.
Valyuta bozorlari institutsional nuqtai nazardan banklar, brokerlik
firmalari, korporatsiyalar va ayniqsa Trans Milliy Korporatsiyalar yig’indisidan
iboratdir. Banklar, banklararo bozordagi o’zaro hamda savdo-sanoat sohalariga
aloqador mijozlari bilan valyuta bitimlarining 85-95%ni amalga oshiradilar. 1
Bank yoki valyuta milliy qonunchiligiga muvofiq inqirozlar davrida
banklarning Xalqaro operatsiyalar va valyuta bitimlarini amalga oshirishga
bo’lgan huquqlari cheklanadi yoki mazkur operatsiyalarni amalga oshirish
1
https://www.cbu.uz
11

uchun maxsus ruxsatnoma (lisenziya) talab etiladi. Ushbu cheklovlar amalga
oshiriladigan barcha valyuta operatsiyalariga yoki ularning ayrim turlariga,
masalan "offshor" hududlaridagi banklarning rezidentlar bilan valyuta
bitimlariga aloqador bo’lishi mumkin.Shuningdek jahon valyuta bozorlari
ishtirokchilari milliy va xalqaro ishtirokchilarga bo’linadi(1.1.1-jadval).
1.1.1-jadval
Jahon valyuta, kredit va moliya bozorlari: ishtirokchilari va tarkibiy
tuzilishi 1
Milliy ishtirokchilar Bozorlarning tarkibiy
tuzilishi Xalqaro ishtirokchilar
Korporatsiyalar Valyuta bozorlari, shu
jumladan
yevrovalyutalar bozori Xalqaro korporatsiyalar,
Transmilliy
korporatsiyalar
Banklar va
ixtisoslashgan kredit-
moliya institutlari, shu
jumladan sug’urta
kompaniyalari Ssuda kapitallari
bozorlari: a)pul bozori
b)kapitallar bozori
v)yevrobozor Xalqaro banklar,
transmilliy banklar
Ixtisoslashgan kredit-
moliya institutlari, shu
jumladan sug’urta
kompaniyalari
Fond va tovar birjalari Moliyaviy bozorlar Eng yirik fond va tovar
Birjalari
Davlat Sug’urta bozorlari
Oltin bozorlari Xalqaro valyuta-kredit va
moliya tashkilotlari
Xalqaro valyuta fondi to‘lov balansining joriy yoki potensial
qiyinchiliklariga duch kelayotgan a'zo davlatlar xalqaro zaxiralarini tiklashga,
milliy valyutalarini barqarorlashtirishga, importning uchun to‘lovlarni davom
ettirishga va kuchli iqtisodiy o‘sish uchun sharoitlarni tiklashga kreditlar
ajratish bilan asosiy muammolarni bartaraf etadi.
1
www.iqtisodiyot.uz
12

Jahon banki guruhi vazifalari kengayishi bilan turli vaqtda tashkil etilgan va
funksional, tashkiliy va hududiy jihatdan birlashgan besh tashkilotni o‘z ichiga
oladi
1.2 Valyuta bozorining o’ziga xos xususiyatlari
2021-yilda xalqaro pul o‘tkazmalari orqali respublikaga 8,1 milliard
miqdorida valyuta mablag‘lari kelib tushgan. Bu haqda Markaziy bank
tomonidan e’lon qilingan Ichki valyuta bozorining 2021-yil holati bo‘yicha
qisqacha sharhida so‘z boradi . 1
Ma’lum qilinishicha, ushbu ko‘rsatkich 2019−2020-yillarga nisbatan 34
foizga oshgan (6 milliard dollar). Shuningdek, xalqaro pul o‘tkazmalari orqali
respublikadan 1,6 milliard dollar miqdorida valyuta mablag‘lari chetga
jo‘natilgan.
2021-yil davomida tashqi savdo aylanmasining jadallashishi kuzatildi.
Xususan, eksport tushumlari hajmi (oltin eksportini hisobga olmaganda) o‘tgan
yilga nisbatan 34 foizga o‘sib, 11,6 milliard dollarga yetgan. Shuningdek,
import to‘lovlari o‘tgan yilga nisbatan 25 foizga oshib, 25,7 milliard dollarni
tashkil etgan. 2
Ichki valyuta bozorida chet el valyutasiga bo‘lgan talabning umumiy
hajmi 2021-yilda 26,1 milliard dollarni tashkil etib, 2019 va 2020-yillarning
tegishli davrlariga nisbatan mos ravishda 1,7 va 1,3 barobarga oshgan.
Ichki valyuta bozorida chet el valyutasidagi umumiy taklif hajmi 2021-
yilda 22,9 milliard dollarni tashkil etib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 1,6
barobarga o‘sgan (2020-yilda — 14,3 milliard dollar, 2019-yilda — 11,7
milliard dollar). 3
1
https://www.spot.uz
2
https://www.gazeta.uz
3
https://www.cbu.uz
13

Xususan, mazkur davrda:
 xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan 11 milliard dollar
miqdoridagi chet el valyutalari sotilgan bo‘lib, ushbu ko‘rsatkich o‘tgan yilga
nisbatan 1,7 barobarga oshdi (2020-yilda – 6,7 mlrd. AQSH doll.);
 banklar va jismoniy shaxslar tomonidan sotilgan chet el valyutalari
miqdori 7,4 milliard dollar yoki o‘tgan yilga nisbatan 44 foizga ko‘p bo‘lgan
(2020-yilda – 5,1 milliard dollar). 1
Avvalroq O‘zbekistonda mehnat migrantlarining daromadini ikki
tomonlama soliqqa tortmaslik belgilanayotgani , Rossiyadagi mehnat
migrantlari maoshi qanchaligi , O‘zbekistonda “Yagona transchegaraviy pul
o‘tkazmalari” to‘lov tizimi faoliyati yo‘lga qo‘yilishi to‘g‘risida xabar
berilgandi.
2020 yilda respublikamizga kelib tushgan xalqaro transchegaraviy pul
o‘tkazmalari hajmi o‘tgan yilga nisbatan oshib ketdi.(1.2.1-rasm)
1
https://www.bank.uz
14

1.2.1-rasm Jismoniy shaxslarning xalqaro transchegaraviy pul
o’tkazmalari 1
2020 yilda O‘zbekistonga kelib tushgan xalqaro transchegaraviy pul
o‘tkazmalari hajmi 6,03 milliard dollarni tashkil etib, 2019 yilga nisbatan 17
million dollarga yoki 0,3 foizga oshdi. Bu haqda Markaziy bank axborot
xizmati ma’lumot berdi. 2

Ta’kidlanishicha, chet elga yuborilgan transchegaraviy pul o‘tkazmalari
miqdori 1,2 milliard dollarga yetib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 157
million dollarga yoki 15 foizga oshdi. Natijada xalqaro transchegaraviy pul
o‘tkazmalari bo‘yicha ijobiy saldo 4,83 milliard dollarga yetdi.
1
https:// www.review.uz
2
https://www.cbu.uz
15

2020 yil davomida O‘zbekiston Respublikasi to‘lov balansi
ko‘rsatkichlarining shakllanishiga dunyoda COVID-19 pandemiyasining
boshlanishi bilan bog‘liq ichki hamda tashqi bozor holatidagi o‘zgarishlar,
tashqi savdo aylanmasining pasayishi, global biznes faoliyatining sekinlashishi
va moliyaviy xatarlarning ortishi kabi omillar o‘z ta’sirini o‘tkazgan.
Shunga qaramay, joriy qilingan karantin chora-tadbirlari mahalliy
xarakter kasb etib, transchegaraviy pul o‘tkazmalarining umumiy hajmiga
salbiy ta’siri bo‘yicha xatarlar ro‘yobga chiqmadi va rezidentlarga o‘tkazmalar
2019 yilning mos davri darajasida saqlanib qoldi.
O‘zbekiston respublikasining qonuni “ Valyutani tartibga solish
to‘g‘risida”gi o‘zbekiston respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar
kiritish haqida Qonunchilik palatasi tomonidan 2019-yil 22-iyulda qabul
qilingan
Senat tomonidan 2019-yil 11-oktabrda ma’qullangan 1
1-modda. O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 7-mayda qabul
qilingan “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi 841-XII-
sonli Qonuniga (O‘zbekiston Respublikasining 2003-yil 11-dekabrda qabul
qilingan 556-II-sonli Qonuni tahririda) (O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Axborotnomasi, 2004-yil, № 1-2, 6-modda; O‘zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining Axborotnomasi, 2009-yil, № 9, 330-
modda; 2014-yil, № 9, 244-modda; 2015-yil, № 12, 452-modda; 2018-yil, № 7,
431-modda; 2019-yil, № 1, 5-modda) o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilib,
uning yangi tahriri tasdiqlansin (ilova qilinadi).
2-modda. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa
manfaatdor tashkilotlar ushbu Qonunning ijrosini, ijrochilarga yetkazilishini
hamda mohiyati va ahamiyati aholi o‘rtasida tushuntirilishini ta’minlasin.
3-modda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
- hukumat qarorlarini ushbu Qonunga muvofiqlashtirsin;
1
O’zbekiston Respublikasining Qonuni , 2019-yil.
16

- davlat boshqaruvi organlari ushbu Qonunga zid bo‘lgan o‘z normativ-
huquqiy hujjatlarini qayta ko‘rib chiqishlari va bekor qilishlarini ta’minlasin.
4-modda. Ushbu Qonun rasmiy e’lon qilingan kundan e’tiboran kuchga
kiradi.
Valyutani tartibga solish to‘g‘risida qonunning 1-bobi umumiy qoidalar
haqida yozilgan .
1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi. Ushbu Qonunning maqsadi
valyuta operatsiyalarini va valyuta nazoratini amalga oshirish sohasidagi
munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
2-modda. Valyutani tartibga solish to‘g‘risidagi qonunchilik
Valyutani tartibga solish to‘g‘risidagi qonunchilik ushbu Qonun va
boshqa qonunchilik hujjatlaridan iboratdir.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston
Respublikasining valyutani tartibga solish to‘g‘risidagi qonunchiligida nazarda
tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma
qoidalari qo‘llaniladi.
3-modda. Ushbu Qonunning qo‘llanilish sohasi
Ushbu Qonun O‘zbekiston Respublikasining valyutaga oid yagona
davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlash bilan bog‘liq munosabatlarni
tartibga soladi.
4-modda. Asosiy tushunchalar
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
valyuta kursi — chet el valyutasining O‘zbekiston Respublikasi
valyutasiga nisbatan kursi;
valyutani nazorat qilish — valyutani nazorat qiluvchi organlarning
valyutani tartibga solish to‘g‘risidagi qonunchilik talablariga rezidentlar va
norezidentlar tomonidan rioya etilishini ta’minlashga qaratilgan faoliyati;
valyuta operatsiyalari — valyuta qimmatliklariga bo‘lgan mulk
huquqining va boshqa huquqlarning o‘tishi bilan bog‘liq operatsiyalar, valyuta
qimmatliklaridan to‘lov vositasi sifatida foydalanish, valyuta qimmatliklarini
17

O‘zbekiston Respublikasiga olib kirish, jo‘natish va o‘tkazish, shuningdek
O‘zbekiston Respublikasidan olib chiqish, jo‘natish va o‘tkazish, rezidentlar va
norezidentlar o‘rtasida O‘zbekiston Respublikasi valyutasidagi operatsiyalar;
valyutani tartibga solish — valyuta qimmatliklarining muomalada
bo‘lish tartibini, valyuta qimmatliklariga egalik qilish, ulardan foydalanish va
ularni tasarruf etish qoidalarini belgilash yuzasidan valyutani tartibga solish
organining faoliyati;
valyuta qimmatliklari — chet el valyutasi, nominali chet el
valyutasida ifodalangan qimmatli qog‘ozlar va to‘lov hujjatlari, norezidentlar
tomonidan chiqarilgan, nominalga ega bo‘lmagan qimmatli qog‘ozlar, sof
quyma oltin;
chet el valyutasi — muomaladagi hamda chet davlat (chet davlatlar
guruhlari) hududida naqd to‘lovning qonuniy vositasi bo‘lgan pul belgilari,
shuningdek muomaladan chiqarilayotgan yoki muomaladan chiqarilgan, ammo
almashtirilishi lozim bo‘lgan pul belgilari, chet davlatlarning (chet davlatlar
guruhlarining) pul birliklarida hamda xalqaro pul birliklarida yoki hisob-kitob
birliklarida bank hisobvaraqlarida va omonatlarida turgan mablag‘lar;
chet el valyutasi bilan bog‘liq bo‘lgan hosilaviy moliya vositalari
(valyuta derivativlari) — chet el valyutasini sotib olish va sotish bo‘yicha
shartnomalar bo‘lib, ushbu shartnomalar bo‘yicha majburiyatlarni bajarish
muayyan muddat o‘tgach yoki chet el valyutasining miqdoriga yoxud uning
kursi o‘zgarishiga qarab amalga oshiriladi;
O‘zbekiston Respublikasi valyutasi (milliy valyuta) — O‘zbekiston
Respublikasining pul birligi (so‘m).
5-modda. Ushbu Qonunning asosiy prinsiplari
Ushbu Qonunning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:
- valyutani tartibga solish hamda valyutani nazorat qilish tizimining
yagonaligi;
- valyutani tartibga solish va valyutani nazorat qilish sohasidagi davlat
siyosatini amalga oshirishda iqtisodiy choralarning ustuvorligi;
18

- rezidentlar va norezidentlarning valyuta operatsiyalariga davlat
organlarining qonunga xilof ravishda aralashuviga yo‘l qo‘yilmasligi.
6-modda. O‘zbekiston Respublikasining rezidentlari va
norezidentlar i
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, shu jumladan xorijdagi
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, O‘zbekiston Respublikasida yashash
guvohnomasiga ega bo‘lgan chet el fuqarolari, O‘zbekiston Respublikasida
yashash guvohnomasiga ega bo‘lgan fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar,
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq tashkil etilgan barcha
yuridik shaxslar, shuningdek ularning O‘zbekiston Respublikasida va undan
tashqarida joylashgan filiallari va vakolatxonalari, O‘zbekiston
Respublikasining diplomatik, savdo va boshqa rasmiy vakolatxonalari, shu
jumladan O‘zbekiston Respublikasidan tashqaridagi diplomatik, savdo va
boshqa rasmiy vakolatxonalari, qarorgohlari O‘zbekiston Respublikasida
joylashgan xalqaro tashkilotlar O‘zbekiston Respublikasi rezidentlaridir
(bundan buyon matnda rezidentlar deb yuritiladi).
1.3 Valyuta bozorining amal qilish tartibi
O’zbekiston mustaqilligining dastlabki kunlaridan o’z milliy valyutasini
muomalaga kiritishgacha bo’lgan butun davr oralig’idagi iqtisodiy holat pul
qadrsizlanishining nihoyatda yuqori darajasi, moliyaviy va iqtisodiy beqarorlik
bilan xarakterlanadi. Shu sababli 1992 yilning may-iyun oylaridan boshlab qator
sobiq ittifoq respublikalari o’z milliy valyutalarini amalga kirita boshladilar (1.3.1-
jadval).
O’zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlariga mustaqillik yillarida
asos solingan. 1993 yilning 15 noyabrida dastlabki oraliq "so’m-kupon" valyutasi
joriy etildi. Bunga, ya'ni oraliq valyutaning joriy etilishiga sabab milliy pul
islohotining iqtisodiy, texnik va ijtimoiy tomonlarini tartibga solish uchun
respublika ichki iqtisodiyotining real omillarini yanada to’liqroq aniqlash hamda
hisobga olish sabab bo’ldi.Markaziy banklar valyuta kursini istalgan darajada
o’zgartirish imkoniyatiga ega emas, chunki ular valyuta bozorlarida tijorat banklari
19

bilan raqobat qila olmaydilar.Shu sababli, valyuta interventsiyasini bajarishdan
maqsad valyuta kurslari tebranishlarining oqibatlarini yumshatish
1.3.1-jadval
Sobiq Ittifoq respublikalari tomonidan o’z valyutalarining joriy
etilishi 1
Mamlakat Rubl hududidan chiqish sanasi
(asosiy, oraliq valyutaning joriy
etilishi)
Belarus 1992 yil may (belorus rubli)
Estoniya 1992 yil iyun (krona)
Latviya 1992 yil iyul (latviya rubli)
Ozarbayjon 1992 yil avgust (manat)
Litva 1992 yil oktyabr (litva taloni)
Ukraina 1992 yil noyabr (karbovanes)
Qirg’iziston 1993 yil may (som)
Gruziya 1993 yil avgust (kupon)
O’zbekiston 1993 yil noyabr (so’m-
kupon)
Armaniston 1993 yil noyabr (dram)
Qozog’iston 1993 yil noyabr (tenge)
Moldova 1993 yil noyabr (ley)
Turkmaniston 1993 yil noyabr (manat)
Tojikiston 1995 yil may (tojik rubli)
Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 22 noyabrdagi "Iste'mol bozorini
himoyalash va respublikada pul muomalasini mustahkamlashga doir qo’shimcha
chora-tadbirlar to’g’risida"gi qaroriga muvofiq 1993 yil 1 dekabrdan boshlab
O’zbekiston Respublikasi hududida sobiq SSRI Davlat bankining 1961-1992 yillar
namunasidagi qiymati 200, 500 va 1000 rubl bo’lgan pul biletlarini to’lov vositasi
1
O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2000-yil
20

sifatida qabul qilish to’xtatildi.
Mazkur qarorda 1961-1992 yillar namunasidagi qiymati 1, 3, 5, 10, 25, 50
va 100 rubl bo’lgan kupyuralar cheklovlarsiz parallel to’lov vositasi sifatida
muomalada bo’lishi qayd etilgan edi. 50 va 100 rubl qiymatidagi kupyuralar 1993
yil 15 dekabrgacha, qiymati 1, 3, 5, 10, 25 rubl bo’lgan kupyuralar esa1994 yil
1 yanv argacha muomalada bo’ldi. 1
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 30 noyabrdagi
"O’zbekiston Respublikasi hududida so’m-kuponlarning muomalada bo’lish
tartibini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi qarorida
O’zbekiston Respublikasi hududida 1993 yil 15 noyabrda muomalaga chiqarilgan,
qiymati 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200, 500, 1000, 5000, 10000.
bo’lgan so’m-kuponlar qonuniy to’lov vositasi hisoblanishi belgilab
qo’yildi. Bunda Rossiya Davlat bankining 1993 yil namunasidagi barcha
qiymatdagi banknotlari dastlabki davrda O’zbekiston Respublikasi hududida so’m-
kuponlar bilan bir qatorda cheklovlarsiz to’lov vositasi sifatida qabul qilindi.
Shu tarzda 1993 yilning dekabr oyida O’zbekiston Respublikasi hududida
quyidagi uch turdagi pul birligi muomalada bo’ldi: so’m-kuponlar, sobiq SSRI
Davlat bankining qiymati 100 rublgacha bo’lgan kupyuralari va Rossiya Davlat
bankining 1993 yil namunasidagi kupyuralari.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 11 aprelda
qabul qilingan "Pul muomalasini mustahkamlash va so’m-kupon harid
qobiliyatini oshirishning kechiktirib bo’lmaydigan chora-tadbirlari to’g’risida"gi
qarori pul muomalasini barqarorlashtirish, so’mning harid qobiliyatini oshirish
uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishda muhim tadbir bo’ldi. Ushbu qarorga
muvofiq 1994 yil 15 apreldan boshlab O’zbekiston Respublikasi hududida Rossiya
banki banknotlarining muomalada bo’lishi hamda yuridik va jismoniy shaxslar
tomonidan ularni turli to’lovlarga qabul qilinishi taqiqlab qo’yildi.
Respublika hukumati tomonidan ko’rilgan choralar natijasida pul
muomalasi va iste'mol bozoridagi salbiy jarayonlar to’xtatildi, to’liq qimmatli
1
https://cbu.uz
21

milliy valyutani joriy etish uchun sharoitlar yaratildi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 122-moddasi va "O’zbekiston
Respublikasi Davlat mustaqilligining asoslari to’g’risida"gi qonunning 11-
moddasi, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1993 yil 3
sentyabrdagi 952-HI sonli qaroriga muvofiq 1994 yilning 1-iyulidan boshlab
O’zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to’lov vositasi bo’lgan milliy valyuta
- "so’m" muomalaga kiritildi. 1
O’zbekiston Respublikasining milliy pul birligi "so’m" 1994 yilning 1-
iyuligacha muomalada yurgan so’m-kuponlar o’rniga denominatciya yo’li bilan
1000:1 nisbatda muomalaga kiritilgan. 1994 yilning 1-iyul holatiga "so’m"ning
AQSh dollariga nisbatan kursi 7 so’mni tashkil etgan edi.
1994 yil iyul oyi davomida respublika hududida yangi pul belgilari ham,
so’m-kuponlar ham belgilangan nisbatda to’lovlarning barcha turlarida hech
qanday cheklovlarsiz qabul qilindi. 1994 yilning 1-avgustida 1 AQSh dollari 11
so’mga teng edi. 2
Mavjud valyuta bozorini kengaytirishda O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining savdo-sotiq va hisob-kitoblar sohasida turli chora-
tadbirlarni qabul qilishni ko’zda tutuvchi 1994 yil 4 oktyabrdagi "O’zbekiston
Respublikasi valyuta bozorini rivojlantirishning qo’shimcha chora-tadbirlari
to’g’risida"gi qarori ushbu jarayonning muhim bosqichlaridan biri bo’ldi. Ushbu
qarorga binoan 1994 yil 15 oktyabrdan boshlab, respublika hududida O’zbekiston
Respublikasi rezidentlari va norezidentlari bo’lgan yuridik hamda jismoniy
shaxslar o’rtasidagi barcha to’lov va hisob-kitoblar faqat milliy valyuta - so’mda
amalga oshirilishi lozim edi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 7 maydagi
842-XI raqamli qaroriga asosan O’zbekiston Respublikasi hududida valyuta
munosabatlarini muvofiqlashtiruvchi "Valyutani tartibga solish to’g’risida"gi "
qonuni amal qila boshladi. 3
1
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi , 122-modda
2
https://www.stat.uz
3
https://www.lex.uz
22

Respublikada kechayotgan erkinlashtirish jarayonlari va 2003 yilda valyuta
borasidagi bir qator cheklovlarning bekor qilinishi natijasida ushbu qonunning
yangi tahriri O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2003 yilning 11-
dekabrida tasdiqlandi.
1992 yil 19 oktyabrdagi 14-raqamli xat bilan O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki "O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki muassasalarining
valyuta almashtirish shahobchasi haqidagi Nizomni" muomalaga kiritdi.
1994 yil 18 aprelda 45-raqamli "Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlar
tomonidan xorijiy valyutada olingan tushumning bir qismini O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankiga majburiy sotuv Tartibi" va 47-raqamli "Korxonalar
tomonidan SSRI tarkibiga kirgan davlatlar sub’ektlari bilan savdo operatsiyalardan
(bajarilgan ishlar, xizmatlar) olingan tushumning bir qismini majburiy sotuv
tartibi" qabul qilingan.
1995 yil 27 iyunda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "O’zbekiston
Respublikasi milliy pul birligining ichki konvertatsiyasi xususiyatini yanada
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi Farmoniga asosan "so’m"dagi
mablag’larni erkin muomalada yuradigan valyutalarga konvertatsiya qilish tartibi
kiritildi.
O’zbekiston Respublikasida valyuta munosabatlarini erkinlashtirish
jarayonlarini chuqurlashtirsh borasida quyidagi hujjatlar qabul qilingan:
1. "Tijorat banklariga chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirish
uchun lisenziyalar berish Tartibi", 1998 yil, 463-son.
2. "Ochiq valyuta pozitsiyasini yuritish qoidasi", 1998 yil 3 avgust, 466-son.
3. O’zbekiston Respublikasi valyuta bozorida operatsiyalarni amalga
oshirish Tartibi, 1998 yil 3 avgust, 467-son.
4. O’zbekiston Respublikasi bank muassasalarida valyuta boyliklari bilan olib
boriladigan kassa ishi to’g’risida Nizom, 1998 yil 3 avgust, 468-son.
5. Vakolatli banklar tomonidan norezidentlarning O’zbekiston Respublikasi
milliy valyutasidagi hisobvaraqlarini yuritish Tartibi, 1998 yil 22 oktyabr',
510-son.
23

6. Vakolatli banklarda chet el valyutasidagi hisobvaraqlarning yuritilish
Tartibi, 1998 yil 22 oktyabr', 511-son.
7. Chet elda hisobvaraqlar ochish uchun ruxsatnomalar berish Tartibi, 1999 yil
22 yanvar, 610-son.
8. O’zbekiston Respublikasi hududida chet el valyutasida kassa
operatsiyalarini yuritish Tartibi, 1999 yil 22 yanvar, 611-son.
9. Vakolatli banklar tomonidan erkin ayirboshlanadigan valyutada taqdim
etuvchiga beriladigan depozitlarga doir operatsiyalarni amalga oshirish Tartibi
to’g’risida Nizom, 1999 yil 15 mart, 673-son.
10. Investitsiya loyihalarini erkin almashtiriladigan valyutada kreditlash
Tartibi to’g’risida Nizom, 1999 yil 22 mart, 681-son.
11. Vakolatli banklarda eksport va barter bitimlarini ro’yhatga olish va
ular ijrosi ustidan nazoratni amalga oshirish Tartibi to’g’risida Nizom, 2000
yil 9 avgust, 954-son.
12. Hisob-kitoblar ma'lumotnomasini rasmiylashtirish tartibi to’risidagi
Nizom (yangi tahrirda), 2002 yil 14 may, 1137-son.
13. O’zbekiston Respublikasi hududida naqd xorijiy valyutani qabul qilish
tartibi to’g’risida Nizom ( Yangi tahrirda), 2002 yil 12 avgust, 1165-son.
14. Chet el avtotransport vositalarining O’zbekiston Respublikasi
hududiga kirganligi uchun yig’imlar olish Tartibi, 1999 yil 15 mart, 674-son.
15. Naqd chet el valyutasida operatsiyalarni amalga oshirish qoidalari,
2000 yil 17 avgust, 957-son.
16. Yo’l cheklarini berish va ulardan foydalanish Tartibi to’g’risidagi
Nizom, 2002 yil 14 mart, 1115-son.
17. Ayirboshlash shohobchasi to’g’risidagi Nizom, 2002 yil 14 mart,
1114- son va boshqa shu kabi hujjatlar.
24

2 BOB R IVOJLANGAN DAVLATLARDA VALYUTA SIYOSATI
2.1 Rivojlangan davlatlarda valyuta ayirboshlash tizimi
Valyuta siyosati valyuta kurslari tizimini tanlash va valyuta
operatsiyalari amalga oshiriladigan kursni belgilashdan iboratdir. Mamlakatda
amalga oshiriladigan valyuta siyosati, unda mavjud bo’lgan mahalliy valyutada
ifodalangan narxlar tashqi bozorlarda sotilishi mumkin bo’lgan tovarlar
(eksport mahsulotlari) va ichki bozor ehtiyojlariga (eksportga mo’ljallanmagan
tovarlar)ni ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan tovarlar o’rtasidagi narxlar
nisbatiga ta’sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, ushbu siyosat ichki bozordagi
narxlarning umumiy darajasiga ta’sir ko’rsatadi. Shu tufayli tanlangan valyuta
kurslari tizimi va belgilangan valyuta kursi narxlarni rag’batlantiruvchi omil
sifatida mamlakat iqtisodiyotiga keng darajada ta’sir ko’rsatadi. Har bir
mamlakatda hukumat valyuta siyosatini mustaqil organ hisoblangan Markaziy
banklari orqali amalga oshiradi. Misol uchun AQShda Federal Reserv
Sistemasi ( The FED), Evropada Evropa Markaziy Banki pul-kredit va valyuta
siyosatini olib boradi. Ularning maqsadi esa o’z valyutalari kurslarini ichki va
tashqi bozorda barqaror ushlashdan iboratdir.Shuningdek, O’zbekiston
Respublikasi Markaziy Bankining valyuta siyosati doirasida amalga
oshiradigan asosiy vazifalardan biri mamlakatda tijorat tusidagi valyuta
operatsiyalarini rivojlantarish uchun qulay muhit yaratish hisoblanadi. Bundan
tashqari valyutani nazorat qilishda Markaziy Bankka mamlakatning boshqa
mutasaddi organlari ko’mak beradi.Ya’ni ular birgalikda valyuta nazoratini
amalga oshiradilar. Misol uchun mamlakatimizda valyutani nazorat qiluvchi
organlar soni to’rttani tashkil etadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar, asosan, rivojlangan mamlakatlar kabi
pul-kredit siyosatining iqtisodiy va ma'muriy usullaridan foydalanadilar. Lekin
bu vositalarni qo`llash jarayonida nisbati, pul-kredit siyosatining maqsadlari,
iqtisodiyotni tartibga solishdagi ahamiyati sezilarli darajada farqlanadi.
Har bir rivojlanayotgan davlat o zining pul-kredit siyosatini olib borarʻ
ekan, qoida tariqasida to lov balansi taqchilligini tenglashtirish, importni
ʻ
25

cheklash va tovarlar eksportini rag batlantirish, milliy valyuta zaxiralariniʻ
himoya qilishga intiladi. Buning uchun pul-kredit siyosatining quyidagi asosiy
usullaridan foydalaniladi.
Valyuta kursini turli rejimlardan – qat’iy, suzib yuruvchi, ko’p martalik,
shuningdek devalvatsiya va vaqti-vaqti bilan revalvatsiya qilish yo’li bilan
tartibga solish kabi ko’p valyuta kurslari qo'llaniladi. Rivojlanayotgan
mamlakatlarda valyutalarning devalvatsiyasi ko'pincha majburiydir. Xususan,
rivojlanayotgan mamlakatlarning pul birligi biriktirilgan rivojlangan davlatning
yetakchi valyutasining qadrsizlanishi avtomatik ravishda uning kursining
pasayishiga olib keladi. Chet el uskunalari va boshqa tovarlarga qaramlik
tufayli devalvatsiya importni cheklamaydi. Bundan tashqari, devalvatsiya
tufayli import qilinadigan tovarlar narxining oshishi inflyatsiyani oshiradi.
Bundan tashqari, suzuvchi valyuta kursining keskin tebranishlari uning
pasayishining to'lov balansiga ijobiy ta'sirini kamaytiradi.
To'lov balansining joriy va moliyaviy operatsiyalariga valyuta
cheklovlarining turli shakllari. Ular milliy iqtisodiyotni himoya qilish va to'lov
balansini tenglashtirish uchun faol foydalaniladi. Bir qator rivojlanayotgan
mamlakatlarda valyuta cheklovlari milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga u yoki
bu darajada yordam beradi. Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi davlatlarini qamrab
oluvchi mintaqaviy iqtisodiy va valyuta guruhlari doirasida valyuta cheklovlari
asosan bekor qilindi, lekin uchinchi mamlakatlarga nisbatan qo'llaniladi.
Valyuta zahiralarini tejash maqsadida davlatlararo to lov va kliring
ʻ
shartnomalarini tuzish (Osiyo kliring ittifoqi, G arbiy Afrika kliring markazi va
ʻ
boshqalar).
To lov balansi taqchilligini qoplash uchun o z valyuta guruhlarini,
ʻ ʻ
qo shma valyuta fondlarini yaratish orqali rivojlanayotgan mamlakatlarning
ʻ
valyuta hamkorligini va integratsiyasini rivojlantirish.
Iqtisodiy integratsiyaning ajralmas qismi sifatida valyuta integratsiyasi
quyidagilarga qaratilgan:
26

- iqtisodiyotning turli tarmoqlarida integratsiya jarayonlarining norma
rivojlanishi sharti bo‘lgan valyuta barqarorligini ta’minlash;
- yangi ozod mamlakatlarni iqtisodiyoti va rivojlangan mamlakatlar
valyuta bozorlaridagi salbiy jarayonlardan himoya qilish.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda valyuta integratsiyasi, qoida tariqasida,
o'zining boshlang'ich bosqichida bo'lib, hali pishmagan shakllar bilan
tavsiflanadi. 90-yillarning o rtalarida Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasiningʻ
aksariyat davlatlarini birlashtirgan 30 ga yaqin valyuta guruhlari mavjud edi.
Ular doirasida valyuta kliringi, to lov birlashmalari, pul-kredit siyosatini
ʻ
muvofiqlashtirish, ma lumotlar almashinuvi, statistikani takomillashtirish
ʼ
bo yicha turli shartnomalar imzolandi. UNCTAD shafeligida rivojlanayotgan
ʻ
mamlakatlar o rtasida ko p tomonlama to lovlar va valyuta hamkorligi
ʻ ʻ ʻ
bo yicha kelishuvlarni muvofiqlashtiruvchi maxsus qo mita tashkil etilgan.
ʻ ʻ
Bir qator yosh davlatlarning pul-kredit siyosatida rivojlangan davlatlar
boshchiligidagi valyuta guruhlarida ishtirok etishlari alohida o'rin tutadi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin oltita valyuta guruhlari mavjud edi: sterling,
dollar, frantsuz franki, portugal eskudosi, ispan pesetasi va golland gulderi.
Guruhlar ichidagi munosabatlar bir yetakchi davlatning iqtisodiy va siyosiy
hukmronligi va uning valyutasi asosida qurilgan.
Rivojlanayotgan mamlakatlar, asosan, rivojlangan mamlakatlar kabi
pul-kredit siyosatining iqtisodiy va ma'muriy usullaridan foydalanadilar. Lekin
bu vositalarni qo`llash jarayonida nisbati, pul-kredit siyosatining maqsadlari,
iqtisodiyotni tartibga solishdagi ahamiyati sezilarli darajada farqlanadi. Pul-
kredit siyosatining asosiy yo'nalishi - ko'proq rivojlangan mamlakatlarga
valyuta-iqtisodiy qaramlikni zaiflashtirish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirish
uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishga intilish. Bu quyidagi o'ziga xos
shakllarda o'zini namoyon qiladi:
Yosh davlatlarning valyutalarini hozirgi vaqtda parchalanib ketgan
valyuta zonalarini boshqargan rivojlangan mamlakatlar valyutalaridan ajratish
(funt sterlingi, portugal eskudosi va boshqalar). Ushbu valyutalarning o'rnini,
27

qoida tariqasida, aqsh dollari egalladi. Ammo ba'zi rivojlanayotgan
mamlakatlar 1971 va 1973 yillarda uning devalvatsiyasi munosabati bilan
o'zlarining pul birliklarini dollarga biriktirishdan bosh tortdilar. Va valyuta
kursini turli valyuta savatlari asosida belgilashga kirishdi.
Fransuz franki zonasiga a zo bo lgan 14 ta davlat (avvalgi valyutaʼ ʻ
guruhlari ichida qolgan yagona davlat) o z valyutalarini frankga biriktirishda
ʻ
davom etmoqda;
Neft eksport qiluvchi ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar
valyutalarining xalqaro to‘lovlarga kiritilishi (masalan, quvayt dinori opekga
a’zo mamlakatlarning xorijiy qarz oluvchilarga kreditlari valyutasi bo‘lib
xizmat qiladi);
Rivojlanayotgan mamlakatlar, xususan, neft eksportchilari (arab dinori,
islom dinori, markaziy amerika pesosi, and pesosi va boshqalar) integratsion
guruhlari doirasida mintaqaviy valyuta birliklarining paydo bo‘lishi;
Rivojlanayotgan mamlakatlar ehtiyojlarini qondirish uchun valyuta-
moliya tashkilotlari (banklar, fondlar) yaratish (Musulmon taraqqiyot banki va
boshqalar).Rivojlangan davlatlarda valyuta ayirboshlash tizimi, moliyaviy
iste'molni tartibga solishning asosiy vositasi sifatida kuchli va samarali bir
vosita hisoblanadi. Bu tizimlar, moliyaviy stabillikni ta'minlash, tijoratni
rivojlantirish, xalqaro savdo munosabatlarni kuchaytirish, va investitsiyalar
oqibatliligini ta'minlashda katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari, rivojlangan
davlatlarda valyuta ayirboshlash tizimlari, moliyaviy politikani rivojlantirish,
valyuta bozorini mustahkamlash, va umumiy iqtisodiy rivojlanishga muhim
o'rin egallaydi.
Valyuta ayirboshlash tizimi o'rtasida, yagona valyuta rejimi va
o'zgaruvchan valyuta rejimi kabi turli usullar mavjud. Rivojlangan davlatlarda,
o'zgaruvchan valyuta rejimi ko'p qatorda afzalliklarga ega. Bu rejimda valyuta
kurslari o'zgaruvchanligi o'z davrida samarali moliyaviy siyosatni o'rgatadi.
Rivojlangan davlatlar o'rtasida o'zgaruvchan valyuta rejimlarining
o'zgartiriladigan valyuta kurslari tuzilishi, iqtisodiy faollikning barqarorligini
28

ta'minlashda muhim bo'lib, valyuta bozoridagi kamchiliklarni kamaytirishga
yordam beradi.
Valyuta ayirboshlash tizimi rivojlangan davlatlarda muhim ahamiyatga
ega, chunki bu tizimlar xalqaro iqtisodiy munosabatlarni o'rganishda katta rol
o'ynaydi. Bu davlatlar o'rtasida olib borilayotgan valyuta ayirboshlash
operatsiyalari, valyuta almashish tizimlarining ishlab chiqarilishini ta'minlaydi
va moliyaviy faoliyatning barqarorligini ta'minlaydi. Valyuta ayirboshlash
tizimi rivojlangan davlatlarda iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashda katta o'rin
egallaydi va moliyaviy stabillikni saqlab qolishda muhim bo'lib hisoblanadi.
Markaziy bankning milliy valyuta kursiga ta’sir etish maqsadida valyuta
bozorida chet el valyutalarini sotib olish yoki sotishiga valyuta intervenstiyasi
deyiladi.
Hozirgi davrda valyuta intervenstiyasidan ko’zlangan maqsad —
valyuta kursining qisqa vaqt oralig’ida, kutilmaganda yuzaga keladigan keskin
tebranishlarga barham berish hisoblanadi. Markaziy banklar valyuta kursini
istalgan darajada o’zgartirish imkoniyatiga ega emas, chunki ular valyuta
bozorlarida tijorat banklari bilan raqobat qila olmaydilar. Shu sababli, valyuta
intervenstiyasidan maqsad valyuta kursining keskin tebranishlari oqibatlarini
yumshatish hisoblanadi. Valyuta intervenstiyasi o’tkazishning moddiy bazasi
vazifasini 1930- yillarda AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Kanada va
boshqa mamlakatlarda tashkil qilingan maqsadli valyuta fondlari — oltin, chet
el va milliy valyutalarda tashkil etilgan davlat fondlari o’tadi. Hozirgi sharoitda
bu fondlarning roli va yo’nalishi ayrim davlatlarda alohida xususiyatga egadir.
Masalan, Fransiyada bu maqsadli valyuta fondi mamlakat rasmiy oltin-valyuta
zahiralarining summasi miqdorida ajratilgan fonddir. Fransiya Markaziy Banki
o’zining intervenstiya operatsiyalari hajmini va xarakterini oshkor qilmaslik
uchun uning o’lchov ko’rsatkichlarini matbuotda e’lon qilmaydi. AQShda
maqsadli valyuta fondi haqiqiy ahamiyati va zaruratini yo’qotdi (uning hajmi 2
mlrd. AQSh dollari bo’lib, u 1934 yil tashkil topgan vaqtdan beri o’zgarmasdan
29

qolmoqda) 1
. Chunki Federal Zahira banklari valyuta intervenstiyasini, asosan
chet el markaziy banklarining "SWOP" bitimlari asosidagi kreditlari hisobiga
amalga oshirmoqda. Buyuk Britaniyada maqsadli valyuta fondi, mamlakatdagi
oltin-valyuta zahiralarini o’zida mujassamlashtirgandir. Brettonvuds tizimi
doirasida valyuta intervenstiyasi, asosan qat’iy belgilangan kurslar qadrini
ushlab turish maqsadida o’tkazilardi. Intervenstiyani o’tkazishda asosiy valyuta
AQSh dollari bo’lgani uchun AQSh boshqa davlatlarga uning kursini ma’lum
darajada ushlash yuzasidan majburiyat qo’ydi. Yamayka tizimida suzib
yuruvchi valyuta kurslariga o’tilgandan so’ng valyuta intervenstiyasi, asosan
kurslar tez tebranishining oldini olish maqsadida o’tkazilardi. AQSh dollarini
zahira valyuta sifatidagi roli pasayishi oqibatida valyuta intervenstiyasida
AQSh dollari bilan bir qatorda nemis markasi hamda bir qator G’arbiy Yevropa
va Yaponiya davlatlari valyutalari qo’llanila boshlandi. Hozirgi vaqtda har
qanday intervenstiyaning oxirgi maqsadi valyuta bozoridagi vaziyatni barqaror
ushlash hamda valyuta kurslari tez tebranishining oldini olishdan iborat.
Valyuta bozoridagi barqaror holat, birinchi navbatda tashqi iqtisodiy aloqalarni,
shu jumladan, butun iqtisodiyotni rivojlanishini ta’minlaydi. Valyuta
intervenstiyasining uzoq muddatli maqsadlari sifatida hukumat tomonidan
bozordagi holatni, mamlakatning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari bilan moslash,
xususan, milliy valyuta kursining oshib yoki tushib ketishining oldini olish,
iqtisodiyotni xalqaro valyuta-kredit kon’yunkturasining salbiy ta’siridan
saqlashlarini ko’rsatish mumkin. Ba’zan davlat o’z valyuta kursini real
bo’lmagan kurs darajasida saqlashga harakat qiladi. Ko’pgina markaziy banklar
mamlakatning oltin-valyuta zahiralari bilan o’tkaziladigan operatsiyalarga
ehtiyotkorlik bilan yondoshmoqdalar va kamroq xarajat talab qiladigan
usullardan foydalanishga intilmoqdalar.
Rivojlangan davlatlarda valyuta ayirboshlash tizimi rivojlangan
moliyaviy institutlar, shuningdek, Markaziy banklar, moliyaviy tizim organlari,
va valyuta bozori operatsiyalarini boshqarishga doir xususiyatlar va huquqiy
1
https://uz.wikipedia.org
30

me'yorlar bilan amalga oshiriladi. Bu tizimlar valyuta kurslarini nazorat qilish,
valyuta bozorini tartibga solish, va moliyaviy iste'molni rivojlantirishda muhim
rol o'ynaydilar.
Rivojlangan davlatlarda valyuta ayirboshlash tizimi moliyaviy
stabillikni saqlash, xalqaro savdo munosabatlarini rivojlantirish, va iqtisodiy
rivojlanishni ta'minlashda katta ahamiyatga ega. Bu tizimlar iqtisodiy
faoliyatning barqarorligini ta'minlashda va moliyaviy tizimni rivojlantirishda
muhim rol o'ynaydilar.
2.2 O’zbekiston Respublikasi valyuta bozorining asosiy segmentlari
O'zbekiston Respublikasi valyuta bozori, mamlakatning iqtisodiy
faoliyatining muhim qismi hisoblanadi va o'zida bir nechta asosiy segmentlarni
o'z ichiga oladi.O’zbekiston valyuta bozori korsatkichlarining yaxshilanishida
bu segmentlar ahamiyati kata.Jumladan , so’ngi yil valyuta bozorimiz
korsatkichlari o’sib bormoqda(2.2.1-rasm).Bu segmentlar moliyaviy tizimning
yaxshi ishlashini ta'minlash, moliyaviy stabillikni saqlash, va xalqaro savdo
munosabatlarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
2.2.1-rasm O’zbekiston milliy valyuta bozoridagi savdo
ko’rsatkichlari 1
1. Markaziy banklar va o’zaro banklararo tizimlar: O'zbekiston
Respublikasi valyuta bozorining asosiy segmentlari Markaziy banklar va o'zaro
banklararo tizimlar hisoblanadi. Markaziy banklar, mamlakatning moliyaviy
1
https://www.cbu.uz
31

siyosatini shakllantirish, valyuta kurslarini nazorat qilish, va moliyaviy
iste'molni tartibga solishda katta rol o'ynaydilar. O'zaro banklararo tizimlar esa
moliyaviy tizim operatsiyalarini amalga oshirishda va valyuta bozori
operatsiyalarini boshqarishda muhim vazifalarni o'zlariga oladilar.
2. Moliyaviy tizim organlari: O'zbekiston Respublikasi valyuta
bozorining bir qismi moliyaviy tizim organlari tomonidan boshqariladi. Bu
organlar valyuta bozori operatsiyalarini nazorat qilish, valyuta ayirboshlash
tizimini rivojlantirish, va moliyaviy siyosatning boshqa sohalarida faoliyat olib
borishda katta yordam beradilar.
3. Tadbirkorlik va korxona sektori: O'zbekiston Respublikasi valyuta
bozorining bir qismi tadbirkorlik va korxona sektori tomonidan boshqariladi.
Bu sektor moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishda muhim rol o'ynaydi va
valyuta bozoridagi aktivlarni o'z ichiga oladi.
4. Xalqaro savdo munosabatlari: O'zbekiston Respublikasi valyuta
bozoridagi bir qismi xalqaro savdo munosabatlari tomonidan boshqariladi.
Mamlakatning xalqaro savdo munosabatlarini rivojlantirish, xalqaro valyuta
almashish va sotish operatsiyalarini o'rganishda muhim rol o'ynaydilar.
5. O'zbekiston Respublikasidagi maktablar va ilmiy tashkilotlar:
O'zbekiston Respublikasi valyuta bozoridagi boshqa asosiy segmentlar,
maktablar va ilmiy tashkilotlar tomonidan boshqariladi. Bu tashkilotlar valyuta
bozori analizi, moliyaviy tizimning rivojlantirilishi, va valyuta bozorining
rivojlanishi bo'yicha tadqiqotlar olib borishda katta yordam beradilar.
6. Xalqaro moliyaviy tashkilotlar: O'zbekiston Respublikasi valyuta
bozoridagi boshqa segmentlar xalqaro moliyaviy tashkilotlar tomonidan
boshqariladi. Bu tashkilotlar mamlakatning xalqaro savdo munosabatlarini
rivojlantirishda katta rol o'ynaydilar va mamlakatning moliyaviy siyosatini
shakllantirishda muhim vazifalarni o'zlariga oladilar.
O'zbekiston Respublikasi valyuta bozoridagi asosiy segmentlar
moliyaviy faoliyatning barqarorligini ta'minlashda katta rol o'ynaydilar va
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga muhim o'rin egallaydilar. Bu segmentlar
32

moliyaviy tizimning rivojlantirilishi, valyuta kurslarining mustahkamlanishi, va
valyuta bozoridagi faollikning oshirilishida muhim ahamiyatga ega.
2.3 O’zbekiston Respublikasida valyuta bozorini rivojlantirishdagi
muammolar va istiqbollar
O'zbekiston Respublikasida valyuta bozorini rivojlantirishning
muammolari va istiqbollari, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida katta
ahamiyatga ega. Bu muammolar va istiqbollar moliyaviy siyosatning
shakllantirilishida, valyuta bozori operatsiyalarini rivojlantirishda, va xalqaro
savdo munosabatlarini kuchaytirishda muhim rol o'ynaydilar.
1. Moliyaviy stabillikni ta'minlash: O'zbekiston Respublikasida
valyuta bozorini rivojlantirishdagi asosiy muammolar dan biri moliyaviy
stabillikni ta'minlashdir. Moliyaviy stabillik, valyuta kurslarining istiqbolining
barqarorligini ta'minlash va mamlakatning iqtisodiy faoliyatining barqarorligini
saqlashda muhimdir. Buning uchun valyuta bozori operatsiyalarini tartibga
solish, valyuta kurslarini nazorat qilish, va moliyaviy tizimni rivojlantirish katta
ahamiyatga ega.
2. Xalqaro savdo munosabatlari va xalqaro valyuta almashish-
sotish operatsiyalari: O'zbekiston Respublikasida valyuta bozorini
rivojlantirishning ikkinchi muammoli xalqaro savdo munosabatlari va xalqaro
valyuta almashish-sotish operatsiyalarini kuchaytirishdir. Mamlakatning
xalqaro savdo munosabatlarini rivojlantirish, xalqaro valyuta almashish-sotish
operatsiyalarini o'rganish, va xalqaro valyuta bozorlariga kirishni yanada
qulaylash muhimdir.
3. Moliyaviy tizimning rivojlantirilishi: O'zbekiston Respublikasida
valyuta bozorini rivojlantirishdagi muammolar dan biri moliyaviy tizimning
rivojlantirilishidir. Moliyaviy tizimning rivojlantirilishi, moliyaviy faoliyatning
samarali olib borilishini, valyuta kurslarining barqarorligini, va mamlakatning
iqtisodiy faoliyatining mustahkamlanishini ta'minlashda katta ahamiyatga ega.
4. Qonun hujjatlarining va huquqiy me'yorlarning rivojlanishi:
O'zbekiston Respublikasida valyuta bozorini rivojlantirishdagi muammolar dan
33

biri qonun hujjatlarining va huquqiy me'yorlarning rivojlanishidir. Moliyaviy
siyosatning shakllantirilishi, valyuta bozori operatsiyalarini tartibga solish, va
moliyaviy faoliyatni o'rganishda qonun hujjatlarining va huquqiy me'yorlarning
rivojlanishi zarurdir.
5. Moliyaviy Eduardni oshirish: O'zbekiston Respublikasida valyuta
bozorini rivojlantirishning boshqa muammoli moliyaviy eduardni oshirishdir.
Moliyaviy eduardni oshirish, investitsiyalar oqibatliligini ta'minlash,
tadbirkorlikni rivojlantirish, va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini
oshirishda muhimdir.
O'zbekiston Respublikasida valyuta bozorini rivojlantirishning
muammolari va istiqbollari moliyaviy stabillikni ta'minlash, xalqaro savdo
munosabatlari va xalqaro valyuta almashish-sotish operatsiyalarini
kuchaytirish, moliyaviy tizimning rivojlantirilishini ta'minlash, qonun
hujjatlarining va huquqiy me'yorlarning rivojlanishi, va moliyaviy eduardni
oshirish kabi boshqa muhim masalalarni o'z ichiga oladi. Bu muammolar va
istiqbollar mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida katta rol o'ynaydilar va
valyuta bozorini samarali shakllantirishda kritik ahamiyatga ega.
Dollar so'mga nisbatan doimo o'sib boradi, degan fikrga hammamiz
o'rganib qolganmiz. Lekin aslida bunday emas. Ba'zida teskari holat ham
kuzatiladi. Ammo shuni tan olish kerakki, so'mni mustahkamlanishidan ko'ra
zaiflashish davrlari ko'proqdir.
Keling, AQSh valyutasining bizning so'mimizga nisbatan o'sishi nima
sabablarga bog'liqligini ko'rib chiqaylik:
- Tayyor mahsulot tarkibida chetdan keltiriladigan xomashyo va asbob-
uskunalarning ulushi kattaligi. Ishlab chiqaruvchilar o'zlariga kerakli tovarlarni
valyutada sotib olishga majbur va natijada xorijiy valyutaga ortib boradi.
- Aholining jamg'arish vositasi sifatida so'mga nisbatan salbiy
munosabati. Ishonchsizlik tarixdagi salbiy tajriba va mamlakatdagi yuqori
inflyatsiya tufayli shakllangan. Shu sababdan ham jahondagi har qanday
inqirozli vaziyat aholining dollar sotib olishiga va shu orqali valyutaga
34

qo'shimcha talabning paydo bo'lishiga, natijada milliy valyutaning
zaiflashishiga olib keladi.
- Korxonalarimizning xorijiy kreditorlar oldidagi qarzlarini to'lashi
dollarga bo'lgan talabni oshiradi va shu orqali so'mni zaiflashtiradi.
Demak, valyutalarning kursi valyuta bozoridagi talab va taklifning o'zaro
ta'siri bilan belgilanishiga yana bir bor ishonch hosil qilishingiz mumkin.
Import xorijiy valyutaga talabni va shu bilan birga milliy valyuta taklifini
yaratadi. Eksport mamlakatda xorijiy valyuta taklifini va shu bilan birga chet
elda milliy valyuta talabini yaratadi. Shunday qilib, eksport mamlakatga import
uchun to'lashga zarur bo'lgan valyutani "ishlab topish" imkonini beradi. Dollar
kursi birinchi navbatda unga bo'lgan talabning yuqoriligi tufayli o'sib boradi.
Ammo bundan tashqari, Markaziy bank ham mustaqil ravishda dollar kursiga
ta'sir qilishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faqat milliy valyuta - sumdan
emas, balki xar xil xorijiy valyutalardagi pul mablag‘laridan foydalanmo q da va
muomalalarni amalga oshirmokda. Shu munosabat bilan valyuta boyliklari va
muomalalari buxgalteriya hisobi ob’ektiga aylanmoqda.
Valyuta muomalalarining buxgalteriya hisobi:
- valyuta muomalalari korxona faoliyatining tashkil etuvchilari
sifatida ettirilishini;
- korxonaning haqiqiy valyuta axvoli aniq aks ettirilishini;
- valyuta bitimlarining konuniyligi va maqsadga muvofiqligi, valyuta
boyliklari-ning borligi, ularning bus-butun saqlanishi va to‘g‘ri foydalanilishi
ustidan nazoratni ta’minlashi lozim.
Korxona valyuta schyotini O‘zbekiston Respublikasining xududida
istalgan vakolatli banklarda ochishi mumkin. Korxonaning chet eldagi xorijiy
bankda schyot ochishi va u bo‘yicha muomalalarni amalga oshirishi uchun
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining ruxsati talab qilinadi. Buning
uchun korxona ko‘rsatilgan schyotlardagi mablag‘lar qoldiklari to‘g‘risidagi
35

hisobotni hamda boshqa ma’lumotlarni Markaziy Bank belgilagan shakl va
muddatlarda taqdim etishi shart.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan ruxsat etilgan
boshqa manbalar valyuta schyotidan mablag‘lar uning egasi ko‘rsatmasi
bo‘yicha quyidagi maqsadlarga uchirilishi mumkin:
- schyot egasining eksport-import muomalalari bo‘yicha qabul qilingan
bank shaklida chet elga utkazilishi;
- keyinchalik import qilinadigan tovarlar, ishlar, xizmatlar haqini to‘lash
uchun chet o‘tkazish maqsadida vakolatli bank mijozlari hisoblangan tashqi
iqtisodiy tashkilotlarning schyotlariga o‘tkazilishi;
- korxonalar ishlab chiqaradigan tovarlar xakini to‘lash uchun boshqa
sohiblar (nore z id en tlar birinchi vositachilar, transport, sugurta va boshqa
tashkilotlar)ning valyuta schyotlaridan o‘tkazilishi;
- bankning vositachilik haqini to‘lash maqsadida bankdan xorijiy
valyutada olingan kreditdar bo‘yicha qarzni, pochta-telegraf, xizmat safari
xarajatlarini to‘lash, valyuta bozorlarida sotish uchun foydalanilishi;
- qonun ruxsat etgan boshqa maksadlar uchun foydalanilishi mumkin.
Xorijiy valyuta mablag‘lari, qiymatliklari va muomalalari xo‘jalik
muomalalari sodir bo‘lgan sanaga Markaziy bank kursi bo‘yicha sum
ekvivalentida aks ettiriladi.
Kassadagi valyuta mablag‘lari, bankdagi depozit va ssuda schyotlari,
akkreditivlar,valyuta ssuda qarzlari; xorijiy valyutadagi debitor va kreditor
qarzlar; tuzilgan shartnomalar bo‘yicha yuk boj deklaratsiyasini
rasmiylashtirish sanasiga import qilingan tovar-moddiy qiymatliklar va boshqa
aktivlarning kirimi; bojxona to‘lovlarining amalga oshirilishi; xorijiy valyuta
ko‘rinishidagi pulli xujjatlar; xorijiy valyutadagi qimmatli qog‘ozlar.
Xorijiy valyutani sotish va sotib olish buxgalteriya hisobida muomala
sodir gan sanaga bo‘lgan Markaziy bank kursi bo‘yicha aks ettiriladi.
Buxgalteriya hisobida valyuta schyotlari bo‘yicha muomalalar bank
ko‘chirmalari va ularga ilova qilingan pul-hisoblashishish xujjatlari asosida
36

olib boriladi. Korxona valyuta mablag‘larining tahliliy hisobi xorijiy valyutada
pul mablag‘larini saklash uchun bank muassasalarida ochilgan xar bir
hisobvaraq bo‘yicha ochiladi(2.3.1-jadval).
Xorijiy valyuta xarakati to‘g‘risidagi ma’lumotni bank muassasasi
korxonaga valyuta schyotidan ko‘chirma berish yuli bilan xabar beradi.
5210-«Mamlakat ichidagi valyuta hisobvaraqlari”ning kredit oboroti 2/1-
jurnal-orderda aks ettiriladi. Bu xisobvaraqlarning debet oboroti 2/1-
qaydnomani yuritish bilan nazorat ko‘ilinadi. Valyuta hisob varag‘i bo‘yicha
tahliliy hisob kartochkalarda, valyutalarning nomlari bo‘yicha yuritiladi. Kurs
farqlarini olib borishning jamlash usulidan to‘g‘ri olib borish usuliga o‘tishda
balansning valyuta moddalarini har oyda qayta baholash natijasida oldin
to‘plangan kurs farqlari xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo‘jalik
faoliyati natijalariga hisob siyosati qabul qilingan kalendar yilining oxirigacha
har oyda (bir me’yorda) hisobdan chiqarib boriladi. Ustav kapitali miqdori chet
el valyutasida o‘rnatilgan hollarda har bir ta’sischi tomonidan ulushlarning
kiritilishi Markaziy bankning ulushni kiritish sanasidagi kursi bo‘yicha amalga
oshiriladi.
2.3.1-jadval
Buxgalteriya hisobida valyuta schyotlari bo’yicha muomalalar 1
№ Xo‘jalik m uomalalarining
Mazmuni Hisobvaraqlar
korrespondentsiyasi Yozuvlarni asdiqlovchi
xujjatlar
Debet Kredit
1 Qarzdor korxonalar tomonidan
ueoq muddatlr qarzlarning qaytarilishi 5210-
5220 7820 Valyuta schyotidan
ko‘chirma
2 Mahsulot (ish, xizmat)larni
sotishdan tushgan valyuta kirimining aks
ettirilishi 5210 4010 Valyuta schyotidan
ko‘chirma
3 Asosiy valyutalar va boshqa
aktiqvlarning sotilishidan bankka kelib 5210 4010 Valyuta schyotidan
ko‘chirma
1
www.buxgalter.uz
37

tushgan valyuta kirimining aks ettirilishi
4 Valyuta mablag‘larining kassadan
valyuta schyotiga berilishi 5210 5010 Pul topshirish e’loni
valyuta Hisobvarag‘idan
ko‘chirma
5 Bankdan kassaga valyuta
mablag‘larning kelib tushishi 5010 5210 Valyuta schyotidan
ko‘chirma
6 Kelib tushgan TMBlar uchun mol
etkazib beruvchilar va pudratchilarga
bo‘lgan qarzning o‘tkazilishi 6010 5210 To‘lov topshriqnomasi
va valyuta schyotidan
ko‘chirma
7 Bankning ueoq va qisqa muddatli
qarzlarning o‘zilishi 7810-
6810 5210 To‘lov topshriqnomasi
va valyuta schyotidan
ko‘chirma
Korxonaning o‘z moliyaviy-xo‘jalik faoliyatida etkazib berilgan
boyliklar, baja-rilgan ishlar, olingan xizmatlar uchun boshqa korxonalar bilan
o‘zaro pulli hisob-kitob munosabatlariga kirishadi.Hisob-kitoblar mahsulot
yetkazib berish, ishlar bajarish, xizmat ko‘rsatish shartnomalari bo‘yicha
bajarilgan majburiyatlar uchun keyin haq to‘lash yoki oldindan to‘lash tarzida
amalga oshiriladi. Xalk xo‘ jaligidagi hisob -kitoblar shakllari va tartibi
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Uning
belgi lashicha, mulkning barcha shaklidagi korxonalarning o‘z majburiyatlari
bo‘yicha boshqa k orxonalar bilan hisob -kitoblari, shuningdek tovar-moddiy
boyliklar uchun jismoniy va yu ridik shaxslar o‘rtasidagi hisob -kitoblar, odatda,
bank muassasalari orqali naqd pulsiz ta rtibida amalga oshirilishi lozim.
Hisob berish sharti bilan olingan pulni u kanday maqsadga berilgan
bo‘lsa,usha maksad uchun sarflashga ruxsat etiladi, uni bir shaxsdan boshqa
shaxsga o‘tkazish taqiqlanadi. Hisobdor shaxs ilgari unga berilgan bunak
yuzasidan tu lik Hisob-kitob berganidan ; keyingina unga yangi bo‘naklar
beriladi. Xodim xizmat safaridan kdytganidan sung, 3kun ichida
buxgalteriyaga rahbar tomonidan tasdiklangan xizmat safari to‘g‘risidagi
yozma hisobotni va xizmat safarida sarflangan pul xaqidagi bunak hisobotini
38

taqdim etishga majbur. Bunak hisobotiga xizmat safariga junab ketish,
tayinlangan joyga etib kelish, u yerdan junab ketish va ish joyiga etib kelish
sanalari qayd qilingan xizmat safar guvohnomasi, ijaraga uy olganlik va
haqiqiy yul xarajatlari to‘g‘risidagi xujjatlar ilova qilinadi.
39

X ULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish joizki har qanday davlat iqtisodiyotida pul
muhim ahamiyat kasb etadi. Pul munosabatlari jamiyatning ishlab chiqarish,
taqsimot, muomala va iste'mol singari jarayonlarini qamrab oladi,
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoit yaratib beradi. Pul va
iqtisod o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan elementlardir. Agar jamiyat iqtisodiyotida
muammolar paydo bo’lsa, albatta bunday muammolar jamiyatning pul
muomalasida o’zining salbiy aks ta'sirini topadi. Shuning uchun pulni jamiyat
iqtisodiy hayotining barometri deb bejiz aytishmagan.
Iqtisodiy nazariyada haqiqiy pul tovar ekvivalenti sifatida mavjud
bo’lib, iste'molchilarni muomalaga bo’lgan ehtiyojlarini qondiradi. qog’oz
pullar esa haqiqiy pullar qiymatining muomaladagi ifodachisi yoki vakilidir.
Har qanday mustaqil davlat o’z puliga ega va bunday pul shu davlat uchun
milliy pul birligi hisoblanadi. Milliy pul birligi o’zining nomi va ma'lum bir
muomala tarixiga ega. Ushbu kursimizni o’rganishda doim pul va valyuta
atamalariga murojaat etishga to’g’ri keladi. Shu sababli boshidanoq pul va
valyuta qanday kategoriyalar, ikkalasi ham bir narsami yoki har xil narsa
ekanligini aniqlab olish zarur.
Iqtisodiy nazariyadan biz "pul" nima ekanligini yaxshi bilamiz. Valyuta
ham pul, ammo hamma vaqt ham pul valyuta bo’lavermaydi. Agarda muayyan
bir davlatning milliy pul birligi jahon bozorida davlatlar o’rtasida pul
(muomala, to’lov va jamg’arish vositasi) sifatida ishlatilsa, ya'ni pulning
funksiyalarini bajarsa, u valyutaga aylanadi.
O'zbekiston Respublikasining valyuta bozori, mamlakatning moliyaviy
tizimining asosiy qismini tashkil etadi va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida
muhim o'rin egallaydi. Bu xulosha O'zbekiston Respublikasi valyuta
bozorining tavsifini, asosiy xususiyatlarini, rivojlantirish muammolarini va
ularning hal etilishi mumkin bo'lgan yechimlarni ta'kidlaydi.
O'zbekiston Respublikasi valyuta bozori, mamlakatning moliyaviy
tizimining o'zining yordamchi qismini tashkil etadi. Bu bozor mamlakat
40

ichidagi va xalqaro valyuta operatsiyalarini o'z ichiga oladi. Valyuta kurslarini
belgilash, valyuta ayirboshlash operatsiyalarini boshqarish, va valyuta
bozorining ishga tushirilishini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.
O'zbekiston Respublikasi valyuta bozorining asosiy xususiyatlari o'z
moliyaviy tizimining xususiyatlaridan kelib chiqadi. Markaziy banklar, o'zaro
banklararo tizimlar, va moliyaviy tizim organlari valyuta bozoridagi asosiy
tashkilotlardan ba'zilaridir. Ular valyuta bozorini nazorat qilish, valyuta
kurslarini belgilash, va valyuta ayirboshlash operatsiyalarini boshqarishda
ishtirok etishadi.
O'zbekiston Respublikasi valyuta bozorini rivojlantirishda bir nechta
muammolar mavjud. Bu muammolar o'rtasida moliyaviy stabillikni ta'minlash,
xalqaro savdo munosabatlarini rivojlantirish, moliyaviy tizimni rivojlantirish,
qonun hujjatlarining va huquqiy me'yorlarning rivojlanishi kabi muhim
masalalar o'z o'rnini egallaydi.
O'zbekiston Respublikasi valyuta bozori rivojlantirishda muhim
yechimlar mavjud. Moliyaviy stabillikni ta'minlash uchun qat'iy va samarali
moliyaviy siyosat belgilanishi, xalqaro savdo munosabatlarini rivojlantirish
uchun valyuta bozori infrastrukturasi rivojlantirilishi, va moliyaviy tizimni
rivojlantirish uchun huquqiy va institutsional tuzilmalar o'zgarishi zarur.
O'zbekiston Respublikasi valyuta bozori moliyaviy tizimning asosiy
qismi hisoblanadi va mamlakatning iqtisodiy rivojlanishida muhim o'rin
egallaydi. Bu bozor moliyaviy stabillikni ta'minlashda, xalqaro savdo
munosabatlarini rivojlantirishda, va moliyaviy tizimni rivojlantirishda katta rol
o'ynaydi. Shuningdek, rivojlantirish muammolari va ularning yechimlari
valyuta bozori tizimining o'zining mustahkamligini ta'minlash uchun muhimdir.
O'zbekistonda valyuta tizimi yaxshilanishida quyidagi takliflar yordam
berishi mumkin:
1. Valyuta kurslarining stabilizatsiyasi uchun mexanizmlar tashkil etish:
O'zbekiston huquqiy va iqtisodiy sharoitlarga mos ravishda valyuta
kurslarining stabilizatsiyasi uchun yangi qadam atish mumkin. Bu misol uchun,
41

valyuta savdo operatsiyalarini boshqarish uchun yangi tizimlar,
moliyalashtirish politikalarining yanada rivojlanishi, va davlat tomonidan
valyuta bozorini nazorat qilishning yanada kuchli bo'lishi kiritilishi mumkin.
2. Valyuta bozorini isloh qilish uchun struktural va institutsional
o'zgarishlar: O'zbekiston valyuta bozorini rivojlantirish uchun struktural va
institutsional o'zgarishlarni qo'llab-quvvatlash kerak. Bu o'zgarishlar
qo'shimcha investorlar uchun maqbul moliyaviy infrastruktura yaratish, valyuta
operatsiyalarini yo'qotishni kamaytirish, va valyuta bozorini aniq va ishonchli
qilishni ta'minlashni o'z ichiga oladi.
3. Valyuta miqyosini tartibga solish: Valyuta miqyosini tartibga solish,
masalan, valyuta miqdori va kurslarini belgilash va nazorat qilish, O'zbekiston
valyuta bozoridagi barqarorlik va ishonchlilikni ta'minlash uchun muhimdir.
Bu, davlat va iqtisodiy tashkilotlar orasida koordinatsiya va muvofiqlikni
ta'minlash, shuningdek, moliyalashtirishni yanada ijobiy yo'naltirishni o'z
ichiga oladi.
4. Valyuta operatsiyalarini taqdimot va tashqi investitsiyalarni jalb
etishning qulayliklarini oshirish: O'zbekiston valyuta tizimini rivojlantirishda
tashqi investorlarga qulayliklar yaratishga e'tibor berish kerak. Bu, valyuta
savdo operatsiyalarini amalga oshirish va moliyalashtirish jarayonlarini
osonlashtirish, shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni oshirishga
yordam beradi.
5. Valyuta tizimini modernizatsiya qilish: O'zbekiston valyuta tizimini
yangilash va modernizatsiya qilish, masalan, elektron valyuta savdo tizimlarini
rivojlantirish, blockchain texnologiyalarini qo'llab-quvvatlash, va digital
valyutalarni kiritishni o'rganish kabi yangiliklar kiritish muhimdir. Bu, valyuta
savdo operatsiyalarini yanada samarali va ishonchli qilishga imkon beradi.
Ushbu takliflar O’zbekistonda valyuta siyosatining rivojlanishida kata
imkoniyatlar bera oladi.
42

F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Normativ hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 2023-yil 8 dekabr.
2. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonun ,2018-
yil.
3. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi
Qonuni. 2016-yil 25-aprel.
4. O‘zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi
Qonuni. 2019-yil.
5. O‘zbekiston Respublikasining bank tizimida valutani tartibga solishga
oid qonunchilik hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2020-yil.
II. O’quv qo’llanmalar
6. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O‘quv qo‘llanma. – T.«Moliya». 2021-yil
7. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2019-yil.
8. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O‘qituvchi», 2021-yil.
9.Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari . Darslik. – T.:
«Iqtisod-moliya», 2020-yil.
10. Ivanov N. , Goffe .N. , Monusova G. “Jahon iqtisodiyoti va xalqaro
munosabatlar” . T: Sharq 2010-yil.
11. Ivasenko A.G., Nikonova Y.I. “Xorijiy investitsiyalar”. T.:Adib 2011
yil..
12. Kireyev A.P. “Xalqaro iqtisodiyot: tovarlar harakati va ishlab chiqarish
omillari”. 2 qism , T.:Adolat 2000-yil.
13. Puzakova E.P. “Jon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar” . T:
Feniks , 2004-yil.
III. Internet saytlar
14. http://cbu.uz
15. http://www.stat.uz
16. http://www.bank.uz
17. http://www.gov.uz
43

18. http://www.ziyouz.uz
19. http://www.lex.uz
20. https://uz.wikipedia.uz
21. https://www.iqtisodiyot.uz
22. https://www.spot.uz
23. https://www.gazeta.uz
24. https://www.review.uz
44

Valyuta ayirboshlash zaruriyati va valyuta bozorining o’ziga xos xususiyatlari, amal qilish tartibi

Купить