• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 56.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Дошкольное и начальное образование

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Vaqt o‘lchovlari mavzusini ko‘rgazmali qurollar orqali o‘rganish

23Interfaol metod orqali o‘quvchilar vaqt birliklari, vaqt oralig‘i, kun tartibi, hafta kunlari va fasllar haqida erkin fikr yuritish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan, “Mening kunim qanday o‘tadi?”, “Bugungi mashg‘ulotni rejalashtiring”, “Vaqtni nima uchun tejash kerak?” kabi mavzularda guruhli muhokama tashkil etish orqali bolalar mavzuni chuqurroq anglaydilar. Bu jarayonda ular o‘z fikrlarini bayon etadi, boshqa bolalarning fikrini tinglaydi, bir fikrga kelishadi, xulosalashni o‘rganadilar.Shuningdek, interfaol metod bolalarda nutqiy faollikni, mulohazakorlikni, fikrlash aniqligini oshiradi. O‘quvchilar dars davomida “qabul qiluvchi” emas, balki “bilimni shakllantiruvchi” bo‘ladi. Dars interfaol muhitda o‘tganda har bir o‘quvchi o‘z o‘rniga ega bo‘ladi, bu esa o‘z-o‘zini anglash, baholash va ishonch bilan fikr bildirishga asos yaratadi. Metod psixologik jihatdan qulay sharoit yaratadi, darsda har bir bola o‘z fikrini aytishga jur’at topadi. Integratsiyalashgan metod – bu bir nechta fan, mavzu yoki ko‘nikmalarni uyg‘unlashtirib, yagona o‘quv jarayoni shaklida taqdim etish metodidir. Boshlang‘ich sinflarda vaqt o‘lchovlarini o‘rganishda bu metod o‘quvchilar tafakkurini chuqurlashtirish, bilimlararo bog‘liqlikni anglash va hayotiy tajriba asosida o‘rganishni ta’minlashda keng qo‘llaniladi. Odatda vaqtga oid bilimlar faqat matematika darsida emas, balki atrof-muhitni o‘rganish, o‘qish, jismoniy tarbiya, musiqa va hatto rasm darslarida ham tabiiy ravishda integratsiyalashgan holda o‘rgatiladi. Masalan, o‘qish darsida “Kun tartibi”, “Mening haftam”, “Fasllar haqida hikoya” kabi matnlarni o‘qish orqali bola vaqtga oid tushunchalarni nutqiy ifodalash orqali mustahkamlaydi. Atrof-muhitni o‘rganish fanida esa o‘quvchilar fasllar ketma-ketligi, yil davomidagi o‘zgarishlar, oylar, kalendar bilan ishlash kabi mavzular orqali vaqtni real tabiat hodisalari bilan bog‘lab tushunadilar. Jismoniy tarbiya darsida esa harakatli topshiriqlarni vaqt bilan bog‘lash, masalan, “1 daqiqada nechta mashq bajarasiz?” yoki “30 soniyada 16masalalar (soat va daqiqa bilan), taqqoslash jadvallari, kundalik rejani to‘ldirish, kalendarga doir topshiriqlar, grafik jadval asosida savollar keng yoritilgan. 4-sinfda esa mavzuga doir bilimlar umumlashtiriladi va mustahkamlanadi. O‘quvchilar vaqt oralig‘ini tahlil qilish, vaqt jadvalini tuzish, yillik kalendar asosida masalalarni yechish, vaqt farqini aniqlash, vaqt birliklarini boshqa birliklar bilan bog‘lash kabi murakkabroq topshiriqlarni bajaradilar. Davlat ta’lim standartlarida bu sinfda o‘quvchining vaqtga oid mustaqil fikrlashi, hayotiy masalalarda vaqtni qo‘llay olish salohiyatiga ega bo‘lishi asosiy kompetensiya sifatida belgilangan. Vaqt mavzusini o‘rganishda darsliklardan tashqari metodik qo‘llanmalar va elektron resurslar ham muhim rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda DTS asosida yaratilgan interfaol darsliklarda vaqtga doir topshiriqlar ko‘rgazmali grafikalar, animatsiyalar va vizual testlar bilan boyitilgan. Masalan, “haftalik rejamni tuz”, “soatni to‘g‘ri belgila”, “qaysi oy qaysi faslga tegishli?” kabi topshiriqlar nafaqat bilishga, balki amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. DTSda shuningdek, vaqt mavzusida shakllantiriladigan asosiy kompetensiyalar aniq belgilanadi. Bu kompetensiyalarga quyidagilar kiradi: vaqtni to‘g‘ri belgilash, vaqt birliklarini farqlash, vaqt oralig‘ini topish, kundalik faoliyatni vaqtga bog‘lash, vaqtni qadrlash, vaqtni tejash va uni maqsadli boshqarish. Bu ko‘nikmalar bola shaxs sifatida mustaqil, tartibli va mas’uliyatli bo‘lib shakllanishiga xizmat qiladi.Shuningdek, ta’lim standartlarida vaqt o‘lchovlariga doir bilimlar boshqa fanlar bilan integratsiyalashgan holda o‘rgatilishi tavsiya etiladi. Masalan, “Hayot xavfsizligi asoslari” darsida vaqt bo‘yicha kun tartibini tuzish, “Atrof-muhitni o‘rganish” darsida fasllar, oylar, “O‘qish” darsida vaqt haqidagi matnlar orqali 13O‘quvchi vaqtni “harakat” orqali sezadi. Masalan, “nonushta qildim – maktabga bordim – darsda o‘tirdim” kabi ketma-ket holatlar vaqtni sezishda boshlang‘ich asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa shuni anglatadiki, bola vaqtni uni idrok qiladigan obrazlar bilan bog‘lagan holda o‘z ongida shakllantiradi. Demak, o‘qituvchi dars jarayonida bola hayotidagi real va takrorlanuvchi faoliyatlar asosida vaqtni tushuntirishga intilishi zarur. Bunda ertalabki tartib, dars va tanaffuslar vaqti, uyga qaytish vaqti kabi holatlardan samarali foydalanish mumkin. Psixologik jihatdan bola uchun vaqtni anglash “oldin”, “keyin”, “hozir”, “birinchi”, “oxirgi”, “kecha”, “bugun”, “ertaga” kabi iboralar orqali shakllanadi. Bu iboralarni dars davomida doimiy qo‘llash orqali o‘quvchi vaqtni tildagi obrazlar orqali ongida joylashtira boshlaydi. Pedagog bu jarayonda bolani fikrlashga undovchi savollar beradi: “Kechadan keyin nima bo‘ladi?”, “Bugun payshanba bo‘lsa, kecha nima edi?”, “Ertalabdan keyin nima bo‘ladi?” – bu savollar orqali bola vaqtni ketma-ketlikda anglaydi va unga nisbatan o‘z munosabatini shakllantiradi. Vaqtni anglash uchun bolaning e’tibori, xotirasi va nutqi faol bo‘lishi kerak. Shu sababli, vaqt tushunchasini o‘rgatishda nutqiy mashqlar, suhbatlar, matnlar asosida savol-javoblar, fikr bildirish faoliyatlarini keng joriy etish kerak bo‘ladi. O‘quvchilar o‘z kun tartibini so‘zlab berish, “Mening haftam”, “Mening ertaligim”, “Bir kunim qanday o‘tadi?” kabi mavzularda og‘zaki va yozma ishlarga jalb etilishi lozim. Bu orqali o‘quvchi nafaqat vaqtni sezadi, balki uni ifodalashni, tahlil qilishni, vaqtga nisbatan mas’uliyatni o‘zida shakllantiradi. O‘yinli metodlar ham bu yo‘nalishda nihoyatda samaralidir. Masalan, “soatni tuz”, “kundalik rejamni joylashtir”, “qaysi vaqt bu?” kabi interfaol topshiriqlar orqali o‘quvchilar vaqtni tasvirlash, taqqoslash, joylashtirish, hisoblash kabi amaliy mashqlarni bajaradilar. Harakatli o‘yinlarda esa ular berilgan vaqt oralig‘ida vazifani bajarishga odatlanadi. Bu esa vaqtni idrok qilishning boshlang‘ich shaklidir. Shuningdek, “vaqt o‘tayotganini” ko‘rsatish uchun qum 25orqali vaqtning o‘tishi, soatning ishlashi, fasllar almashuvi kabi murakkab jarayonlarni jonli kuzatishga sharoit yaratadi. Masalan, “Clock Learning”, “Time Teacher”, “Interactive Calendar”, “Khan Academy Kids” kabi mobil ilovalar orqali o‘quvchilar soatni o‘rganadi, vaqt birligini aniqlaydi, topshiriq bajaradi va natijasini darhol ko‘radi. Bu esa o‘z- o‘zini baholash, xatoni tushunish, o‘zlashtirish tezligini oshirishga xizmat qiladi. Interaktiv doska orqali o‘qituvchi vaqt aylanasini joylashtirish, oylar kartasini to‘ldirish, soat strelkalarini harakatlantirish, hafta kunlarini tartiblashtirish kabi topshiriqlarni vizual va raqamli tarzda tushuntiradi. Shu bilan birga, o‘quvchilar o‘zlari ham interaktiv ishtirokchi sifatida jarayonga kirishadi. Axborot texnologiyalari yordamida yaratilgan elektron darslar, multimedia taqdimotlar, videodarslar vaqt tushunchasini bolaga tasviriy va harakatli misollar orqali yetkazib beradi. Masalan, “Kun va tun qanday almashadi?”, “Soat 12:00 – bu kunduzi yoki kechasi?”, “Yil fasllari qachon boshlanadi?” kabi savollarni video orqali jonli misollar bilan tushuntirish bolaga oson va qiziqarli bo‘ladi. Shu orqali o‘quvchi faqat eshitmaydi, balki ko‘radi, tahlil qiladi va aks ettiradi.Shuningdek, darsdan keyin uy vazifasi sifatida raqamli testlar, interaktiv viktorinalar, onlayn topshiriqlar berilishi mumkin. Bu o‘quvchining darsdan keyingi faoliyatini davom ettiradi, ota-onani ham o‘quv jarayoniga jalb qiladi. QR-kodlar orqali qo‘shimcha resurslarga kirish, dars davomida foydalaniladigan soat simulyatorlari, raqamli kalendarlar bolada vaqtga nisbatan tushunchani jonlantiradi. Raqamli metod boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining texnik savodxonligini, mustaqil ishlash qobiliyatini, texnologik vositalardan maqsadli foydalanish madaniyatini shakllantiradi. Shu bilan birga, bu metodning samaradorligi shundaki, o‘quvchini passiv emas, faol ishtirokchi sifatida shakllantiradi. Ayniqsa, vaqtni his qilish, vaqt ichida harakat qilish, muayyan ishni belgilangan 20o‘rgatishda og‘zaki bayon qilish metodi asosiy vositalardan biri sifatida doimiy qo‘llanishi lozim. U, ayni paytda, boshqa metodlar bilan uyg‘unlashtirilsa, o‘z natijasini yanada kuchliroq ko‘rsatadi. Amaliy metod – bu o‘quvchilarning bevosita faoliyati orqali bilimlarni mustahkamlashga yo‘naltirilgan o‘qitish usulidir. Boshlang‘ich sinflarda vaqt o‘lchovlariga oid mavzularni o‘rganishda bu metod ayni muddao hisoblanadi. Chunki kichik yoshdagi bolalar mavhum tushunchalarni nazariy tinglash orqali emas, balki bajarish, ushlash, joylashtirish va solishtirish kabi harakatlar orqali tezroq o‘zlashtiradilar. Shu bois, o‘quvchilarni darsda faol qatnashishga undaydigan amaliy mashg‘ulotlar orqali vaqtni o‘rganish jarayoni samaradorlik kasb etadi. Amaliy metodda o‘quvchi vaqt birliklari bilan o‘zi ishlaydi: soat maketida strelkalarni o‘rnatadi, vaqtni o‘qiydi, vaqt oralig‘ini hisoblaydi, kalendarda sanalarni belgilaydi, vaqt aylanasini to‘ldiradi. Masalan, o‘quvchiga topshiriq: “Soat 10:15 ni ko‘rsat”, “Yil fasllarini rasm orqali joylashtir”, “Bir hafta davomida qilgan ishingni kundalik shaklida yoz” kabi mashqlar amaliy metod asosida beriladi. Bu bilan o‘quvchi faqat bilim olish bilan cheklanmaydi, balki uni qo‘llash, bajarish, o‘z fikrini faoliyatga aylantirish ko‘nikmasini ham egallaydi. Bu metod darslarda nafaqat vaqt birliklarini tushunishga, balki bolalarning mustaqil ishlash malakasini, diqqatini, harakat muvofiqligini, tafakkurini va ayniqsa, rejalashtirish ko‘nikmasini rivojlantirishga xizmat qiladi. Vaqtga oid amaliy mashqlar bolaning kundalik hayot bilan bog‘lanishini kuchaytiradi. Masalan, “Bugungi kun jadvalini tuz”, “Multfilm qancha davom etdi?”, “O‘yin 30 daqiqa bo‘ldi, necha minut qoldi?” kabi topshiriqlar bolaning ongida vaqtni o‘lchash va baholashga nisbatan faollikni oshiradi.Shuningdek, bu metod orqali o‘qituvchi har bir o‘quvchini individual yondashuv bilan baholay oladi. Kimdir soatni to‘g‘ri o‘rnatadi, boshqasi esa vaqt aylanasini to‘g‘ri to‘ldiradi. Bunday faoliyatlar bola rivojlanishining turli jihatlarini yoritib beradi. Darslarda qum 12 daqiqa daqiqa qoldi" Soat 1 soat Kichik 60 daqiqa = 1 soat "Dars 1 soat davom etadi" Kun 1 kun O‘rta 24 soat = 1 kun "Bugun chorshanba kuni" Hafta 1 hafta Kattaroq 7 kun = 1 hafta "Haftaning beshinchi kuni juma" Oy 1 oy Katta 30/31 kun = 1 oy "Aprel oyida bahor fasli boshlanadi" Yil 1 yil Eng katta 12 oy = 1 yil "1-sinfni 1 yil davomida o‘qib tugatamiz" 1 daqiqa = 60 soniya 1 soat = 60 daqiqa 1 kun = 24 soat 1 hafta = 7 kun (dushanba, seshanba, chorshanba, payshanba, juma, shanba, yakshanba) 1 oy ≈ 30 yoki 31 kun (fevral — 28 yoki 29 kun) 1 yil = 12 oy = 365 kun (kabisa yili — 366 kun) Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun vaqt tushunchasini anglash — murakkab psixologik va pedagogik jarayon bo‘lib, u bolaning tafakkur, tasavvur, diqqat va xotira kabi aqliy faoliyatlarining rivojlanish darajasi bilan bevosita bog‘liqdir. Bu yoshdagi bolalar uchun vaqt juda mavhum tushuncha bo‘lib, ular uni bevosita sezmaydilar, balki voqea-hodisalar ketma-ketligi orqali anglaydilar. Shuning uchun ta’lim jarayonida vaqtni o‘rganishga oid yondashuvlar bolaning kognitiv rivojiga mos tarzda, ya’ni sekin-asta konkretlikdan mavhumlik sari yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. 33 Xulosa Mazkur kurs ishimni yakunlar ekanman, boshlang‘ich ta’limda vaqt o‘lchovlarini o‘rgatish mavzusining dolzarbligi va amaliy ahamiyati yana bir bor o‘z isbotini topdi. “Vaqt o‘lchovlari mavzusini ko‘rgazmali qurollar orqali o‘rganish” deb nomlangan ushbu ishda men vaqt tushunchasini bolalarga qanday samarali o‘rgatish mumkinligi, ayniqsa ko‘rgazmali vositalarning bu boradagi beqiyos roli haqida chuqur tahlil va kuzatishlar olib bordim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, vaqtga oid tushunchalarni o‘zlashtirish o‘quvchidan nafaqat aqliy faoliyat, balki vizual va kinestetik idrokni ham talab qiladi. Shuning uchun bu borada ko‘rgazmalilik asosiy metodik yo‘nalish sifatida e’tirof etiladi. Tajriba va nazariy materiallar asosida xulosa qilish mumkinki, vaqt birliklarini o‘rgatishda soat maketlari, kalendarlar, grafik vositalar, raqamli texnologiyalar, didaktik o‘yinlar va multimediya materiallari o‘quvchilarda mustahkam, ongli va faol ko‘nikmalarni shakllantiradi. Ayniqsa, raqamli vositalar orqali interaktiv topshiriqlar bajarish, multimediya vositalari yordamida vaqtni vizual tarzda anglash, o‘yinlar orqali esa uni hayotiy faoliyat bilan bog‘lash – barcha bu jarayonlar bola shaxsini rivojlantirishga xizmat qiladi. 5Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich ta’lim jarayonida matematika fanini o‘qitish faoliyati, xususan, vaqt o‘lchovlarini o‘rgatish bilan bog‘liq pedagogik jarayonlar. Kurs ishi mavzusining predmeti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida vaqt o‘lchovlari bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish metodikasi. Kurs ishi mavzusining maqsadi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida vaqt o‘lchovlari mavzusini ongli va faol o‘zlashtirishlariga erishish uchun ko‘rgazmali qurollardan samarali foydalanish metodikasini ishlab chiqish va amaliy tavsiyalar berish. Kurs ishi mavzusining vazifalari Vaqt o‘lchovlari mavzusining nazariy asoslarini yoritish; Vaqt tushunchasini shakllantirishda yosh xususiyatlarini aniqlash; Vaqt o‘lchovlarini o‘rgatishda qo‘llaniladigan ko‘rgazmali vositalarni tahlil qilish; Tajriba asosida dars jarayonida ko‘rgazmali qurollarning samaradorligini baholash; Amaliy dars ishlanmalari asosida metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, 4 bo’lim , xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 35Foydalanilgan adabiyotlar I. Normativ huquqiy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori. "Ilm-fan va ta’limni rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida" – PQ–4310-son, 2019-yil 29-oktabr. // lex.uz 2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. "Boshlang‘ich ta’limning davlat ta’lim standartlari haqida" – 2021-yil 9-fevral, № 57. // www.lex.uz 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Farmoni. – PF–4947. – Toshkent, 2017-yil 7-fevral. – lex.uz. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Ilm-fan va innovatsiyani rivojlantirishni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” Qarori. – PQ–4230. – Toshkent, 2019- yil 17-mart. – lex.uz. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “Matematika fanini 2020–2030 yillarda rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” Qarori. – PQ– 4571. – Toshkent, 2019-yil 7-yanvar. – lex.uz. 34Kurs ishi davomida olib borilgan tahlillar asosida shuni aytish mumkinki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun vaqtga oid bilimlar faqat darslik matni asosida emas, balki ko‘rgazmali faoliyat, individual topshiriqlar, jamoaviy o‘yinlar, grafik tahlillar, kalendarli ishlanmalar orqali chuqur o‘zlashtiriladi. Bu esa nafaqat vaqtni bilish, balki uni boshqarish, rejalashtirish va unga nisbatan mas’uliyatli munosabatni shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bois, kelajakda boshlang‘ich ta’lim metodikasida vaqt o‘lchovlarini o‘rgatish jarayoniga ko‘rgazmali vositalarni integratsiyalash zarur. Ayniqsa, raqamli dars ishlanmalar, mobil ilovalar, onlayn kalendarlar va interaktiv o‘yinlar yordamida o‘qitish tizimini boyitish tavsiya etiladi. Bu nafaqat ta’lim sifatini oshiradi, balki bolalarning vaqtga nisbatan tafakkurini kengaytiradi, amaliy ko‘nikmalarni mustahkamlaydi. Shu o‘rinda aytishim kerakki, mazkur mavzuni tanlaganimdan mamnunman. Bu mavzu orqali men boshlang‘ich ta’limda zamonaviy o‘qitish usullarini o‘rganib, ularni real dars jarayonlariga qanday moslashtirish mumkinligini chuqur angladim. Kelgusida bu bilim va ko‘nikmalarimni amaliy faoliyatda, ya’ni pedagogik ish tajribamda qo‘llashni rejalashtiraman. Vaqt – bu nafaqat tushuncha, balki hayotiy qadriyatdir. Bolaga shu qadriyatni o‘rgatish esa biz, ustozlarning muqaddas vazifasidir. 27Shuningdek, har bir o‘quvchiga kichik soat maketi yasatish orqali ular darsda individual ishtirok etadi, o‘z vaqtlarini mustaqil belgilashni mashq qiladi. Kalendarlar ham o‘ta muhim ko‘rgazmali vosita hisoblanadi. Kalendarlar yordamida o‘quvchilar yilning oylarini, haftaning kunlarini, muhim sanalarni aniqlashni o‘rganadilar. O‘qituvchi kalendardan foydalanib, dars boshlanishida “Bugun qanday kun?”, “Qaysi oy?”, “Hafta nechanchi kuni?” kabi savollar orqali o‘quvchilarni mavzuga jalb qiladi. Bolalar o‘z kalendarlarini yuritish orqali vaqtni rejalashtirish, tug‘ilgan kunlar, bayramlar, dars jadvali kabi real hayotiy holatlarni vaqt bilan bog‘lashni o‘rganadilar. Grafik vositalar esa vaqt tushunchalarini vizual ifodalashda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, “Kun tartibi jadvali”, “Fasllar aylanasidagi o‘zgarishlar”, “Dars davomiyligini ko‘rsatadigan grafiklar” yordamida bola vaqt o‘tishini chizmalar orqali tushunadi. Bu grafiklar orqali o‘quvchilar vaqt oralig‘i, vaqt ketma-ketligi, faoliyatlar o‘rtasidagi vaqt farqini ko‘z bilan ko‘rib, farqlashni o‘rganadilar. Bu vositalar ayniqsa vizual idrok kuchli bo‘lgan bolalar uchun samaralidir.Boshqa foydali grafik vositalardan biri bu “Haftalik faoliyat jadvali” bo‘lib, u orqali bola kunlik ishlarni vaqtga bog‘laydi: “07:00 – uyg‘onish”, “08:00 – nonushta”, “09:00 – maktabga borish” va hokazo. Bu orqali bola vaqtni rejalashtirish, boshqarish va unga amal qilishni o‘rganadi. Bu ko‘nikma esa keyingi hayot bosqichlari uchun asosiy zaruriy malakadir. Darsda soat maketlarini guruhda ishlashga moslab qo‘llash ham samaralidir. Har bir guruhga vazifa beriladi: “Soat 5:00 ni qo‘ying”, “30 daqiqadan keyin qanaqa vaqt bo‘ladi?”, “Soat 12:15 da nima qilardik?” kabi topshiriqlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga, hisoblashga va og‘zaki ifodaga olib keladi. Kalendarlar orqali esa “O‘zing tug‘ilgan kuningni top”, “Bahor oylarini belgilang”, “Qaysi oyda bayramlar bor?” kabi topshiriqlar orqali mavzu mustahkamlanadi. Yil fasllariga oid aylana ko‘rinishidagi ko‘rgazma vositasi orqali o‘quvchi oylar ketma-ketligini ham yodlaydi, ham fasllar bilan bog‘laydi: “Dekabr, 14soat, elektron soat, vaqt signalizatori kabi vositalardan ham foydalanish tavsiya etiladi. Pedagogik yondashuvda muhim jihatlardan biri — har bir o‘quvchining individual rivojlanish darajasini hisobga olishdir. Har bir bola vaqtni o‘zicha anglaydi: kimdir vizual obrazlar bilan, boshqasi nutq orqali, yana boshqasi esa faqat real tajriba orqali. Shu bois, o‘qituvchi har bir o‘quvchining o‘zlashtirish uslubini bilgan holda, unga mos metodni tanlashi kerak. Ba’zi o‘quvchilarga vaqt aylanasini to‘ldirish qulay bo‘lsa, boshqalar uchun dars davomiyligini so‘z bilan ifodalash, yoki kundalikdagi mashg‘ulotlarni vaqt bo‘yicha ketma- ketlikda joylashtirish foydali bo‘ladi.Shuningdek, vaqtni anglashda tasviriy san’at, musiqa, jismoniy tarbiya kabi fanlar orqali integratsion yondashuvlar ham samarali bo‘ladi. Masalan, “quyosh chiqdi – tong bo‘ldi”, “qo‘ng‘iroq chalindi – tanaffus vaqti” kabi vizual va eshitish obrazlari orqali bola vaqtni hayotiy hodisalar bilan bog‘laydi. Tarbiyaviy jihatdan esa bu bola ongida vaqtga amal qilish, reja asosida ish yuritish, sabrli bo‘lish, tartibli yashash kabi fazilatlarni shakllantiradi.Pedagogik kuzatuv va baholash orqali o‘quvchining vaqtni anglash darajasi doimiy nazorat qilib boriladi. Har bir darsdan so‘ng “nechchi soat dars qildik?”, “ertaga nima qilishni rejalashtiraylik”, “bu topshiriqni qancha vaqt ichida bajaramiz?” kabi savollar berilishi kerak. Bu usul yordamida bola o‘z vaqtini ongli ravishda nazorat qilishga odatlanadi. Boshlang‘ich ta’limda har bir mavzu, jumladan, vaqt o‘lchovlariga doir bilimlar, O‘zbekiston Respublikasi Davlat ta’lim standartlari (DTS) asosida o‘quvchilarga bosqichma-bosqich, tizimli va metodik jihatdan asoslangan holda o‘rgatiladi. Davlat ta’lim standartlari — bu ta’lim mazmunini aniqlovchi, darsliklar va metodik qo‘llanmalar asosida tuzilgan, o‘quvchilar egallashi kerak bo‘lgan minimal bilim, ko‘nikma va kompetensiyalarni belgilovchi hujjat hisoblanadi. Ushbu standartlar barcha umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida yagona yondashuv asosida bilim berilishini ta’minlaydi. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarning real hayotga mos bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishi ta’lim tizimining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Ayniqsa, vaqt tushunchasini shakllantirish – bu nafaqat matematik bilimlar asosidir, balki bolaning kundalik hayot faoliyatini rejalashtirish, vaqtni to‘g‘ri taqsimlash va o‘z harakatlarini muvofiqlashtirish malakasini rivojlantirishning poydevoridir. Har bir o‘quvchi soatni o‘qiy olish, vaqt birliklarini farqlay olish, masofani baholash va kundalik tartibni rejalashtirish kabi muhim ko‘nikmalarga ega bo‘lishi zarur. Bu esa boshlang‘ich ta’lim bosqichidayoq vaqt o‘lchovlariga doir mavzularni samarali o‘rgatish talabini yuzaga keltiradi. Shu jihatdan olganda, ko‘rgazmali vositalardan foydalanish orqali o‘quvchilarda vaqtga oid tushunchalarni ongli va barqaror shakllantirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Ko‘rgazmali vositalar, masalan, soat maketlari, kalendarlar, vaqt jadvali va boshqa amaliy materiallar o‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshirib, uni mustahkamlab boradi. Mazkur kurs ishi aynan shu dolzarb jihatlarni tahlil qilishga, metodik asoslar ishlab chiqishga va amaliyotga tatbiq etish yo‘llarini aniqlashga qaratilgan. 1 Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Vaqt o‘lchovlari mavzusi boshlang‘ich ta’limning matematika fanida muhim bo‘limlardan biri hisoblanadi va bu borada bir qator ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Masalan, A.Azizxo‘jayevning boshlang‘ich ta’lim metodikasiga oid ishlari, M. Mahkamovaning yosh psixologiyasi sohasidagi tadqiqotlari hamda G. Yusupova va A. Yo‘ldoshevlarning dars jarayonida matematik tushunchalarni o‘rgatish bo‘yicha metodik tavsiyalari mavjud. Ushbu manbalarda vaqtni o‘rgatishning umumiy yo‘nalishlari, bosqichlari va darsliklardagi yondashuvlar ko‘rsatilgan. Shuningdek, maktab darsliklarida soatni o‘rganish, vaqtni taqqoslash, daqiqa, soat, kun, hafta, oy va yil kabi birliklarni farqlashga oid 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 29 oktabrdagi PF–6108-sonli farmoni – “Ta’lim sifatini oshirish va zamonaviy metodikalarni joriy etish to‘g‘risida”. 8faoliyatlar o‘z o‘rnini topmog‘i lozim. Ayniqsa, ta’limda ko‘rgazmali vositalar bilan boyitilgan vaqtga oid mashg‘ulotlar o‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va o‘zlashtirish jarayonini tezlashtiradi. Misol uchun, darsda rangli soat modellaridan foydalanish, vaqtni ko‘rsatadigan elektron ilovalar, multfilmlar va o‘yinli topshiriqlar orqali vaqt tushunchasi nafaqat o‘rgatiladi, balki o‘quvchining ongi bilan bog‘lanadi. boshlang‘ich ta’limda vaqt tushunchasining mazmuni – bu o‘quvchilarning kundalik hayotini tashkil etishga, mantiqiy fikrlashni rivojlantirishga, intizomli bo‘lishga va o‘zini boshqarish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiluvchi poydevor bilimdir. Vaqtni to‘g‘ri anglagan bola o‘z harakatlarini samarali tashkil etadi, o‘zini nazorat qiladi va har bir daqiqani mazmunli o‘tkazishga intiladi. Shuning uchun boshlang‘ich sinfda vaqt tushunchasini ongli, bosqichma-bosqich, ko‘rgazmali va amaliy yondashuvlar asosida o‘rgatish zarur va dolzarb metodik vazifadir. 4 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun vaqt birliklari haqidagi bilimlar — bu nafaqat matematik mavzu, balki kundalik hayotni idrok qilish va rejalashtirishning asosi hamdir. Vaqt birliklari o‘quvchining dunyoqarashida joylashish, ketma-ketlikni anglash, vaqt ichida harakatni tashkil etish va o‘z harakatlariga mas’uliyat bilan yondashish malakasini rivojlantiradi. Soat, daqiqa, kun, hafta, oy, yil kabi birliklar — insoniyat tarixiy tajribasi asosida shakllangan universal vaqt o‘lchovlardir. Ularni to‘g‘ri o‘rgatish orqali bola hayotni tartib bilan anglaydi va kundalik faoliyatni muvofiqlashtiradi. 1-bosqich: Vaqt birliklari bilan tanishtirish Darslik va metodik qo‘llanmalarda vaqt birliklariga doir dastlabki tushunchalar 1-sinfdan boshlab beriladi. Bu bosqichda bola uchun sodda va hayotga yaqin ifodalar orqali asosiy vaqt birliklari tanishtiriladi. O‘quvchilar, odatda, "soat nechchi bo‘ldi?", "nechanchi kun?", "haftaning qaysi kuni?" kabi kundalik savollar asosida bu tushunchalarni sezishadi. Darslarda o‘quvchiga 4 G‘ulomova D. Boshlang‘ich sinf matematika darslarini tashkil etish metodikasi . – Toshkent: Ilm Ziyo, 2020. – 189 b. 4topshiriqlar mavjud. Biroq, ushbu adabiyotlarning aksariyati umumiy tavsiyalar bilan cheklanib, aynan ko‘rgazmali vositalardan foydalanishning ta’siri va samaradorligi yuzasidan yetarli tahlil berilmagan. Shu boisdan bu mavzuning metodik jihatdan chuqurroq o‘rganilishi, yangi ko‘rgazmali vositalarni ishlab chiqish va ularni amaliy darslarda qo‘llash bo‘yicha tizimli yondashuvni talab etadi. Mazkur kurs ishi ana shu ilmiy bo‘shliqni to‘ldirishga, mavjud yutuqlarni tahlil qilishga hamda yangicha uslublar ishlab chiqishga xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi mavzusi nazariy jihatdan boshlang‘ich sinf matematika ta’limida vaqt tushunchasini shakllantirish bo‘yicha pedagogik qarashlarni ilmiy asoslashga xizmat qiladi. Unda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari, kognitiv rivojlanishi va vaqtni anglash bosqichlariga mos metodik yondashuvlar ishlab chiqiladi. Vaqt tushunchasini ongli va izchil o‘zlashtirish o‘quvchining mantiqiy fikrlash, ketma-ketlikda ishlash, vaqt oralig‘ini aniqlash va rejalashtirish kabi muhim kognitiv kompetensiyalarini rivojlantiradi. Shu nuqtai nazardan, kurs ishi nazariy yondashuvlar asosida vaqt o‘lchovlarini o‘rganish metodikasiga oid ilmiy yondashuvlarni mustahkamlashga qaratilgan.Amaliy jihatdan esa, kurs ishida tavsiya etilayotgan ko‘rgazmali qurollar, o‘yinli metodlar va dars ishlanmalari boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining real dars jarayonida foydalanishlari mumkin bo‘lgan tayyor vositalardir. Ushbu ishda taqdim etilgan dars modullari, interfaol topshiriqlar va baholash mexanizmlari o‘qituvchilarga dars sifatini oshirishda, o‘quvchilarda mavzuga qiziqishni kuchaytirishda hamda vaqtga oid tushunchalarni mustahkamlashda yordam beradi. Shuningdek, mazkur izlanish asosida o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasini aniqlovchi metodik ko‘rsatkichlar ishlab chiqiladi. Umuman olganda, ishning nazariy va amaliy ahamiyati pedagogika, didaktika va boshlang‘ich ta’lim metodikasi yo‘nalishlarida o‘rganilayotgan mavzuga yangicha yondashuvlar olib kirishidadir. 31mustahkamlaydi.Avvalo, o‘yinlar orqali o‘quvchilarning motivatsiyasi oshadi. Ular darsga faolroq kirishadi, har bir topshiriqqa javob berishga intilishadi. O‘yin jarayoni orqali o‘quvchilar faqat nazariy bilim emas, balki amaliy faoliyatni bajargan holda o‘zlashtiradi. Masalan, "Soatni top" o‘yini orqali o‘quvchilarga soat strelkalari beriladi, ular esa o‘yin shaklida to‘g‘ri vaqtni ko‘rsatishi yoki uni topishi kerak bo‘ladi. Bu o‘yin bilan vaqtni aniqlash, strelkalarni tahlil qilish va raqamlarni solishtirish ko‘nikmasi shakllanadi. “Bugun nima kuni?” o‘yini orqali o‘quvchilar hafta kunlarini mustahkamlashadi. Dars boshlanishida o‘qituvchi kartochkalar yoki magnitli taxtada kun nomlarini aralashtirib beradi va o‘quvchilardan to‘g‘ri tartibda joylashtirishni so‘raydi. O‘yin davomida ular kunlar ketma-ketligini yodlab oladi, ularni teskari tartibda ham joylashtirishni mashq qiladi. Bu metod orqali vaqt birliklarining ketma-ketligi ongli ravishda yodda saqlanadi. “Qaysi oy?” o‘yini yil oylarini yodlashda juda foydali. O‘qituvchi oy nomlarini rangli kartochkalarga yozib, ularni fasllarga ajratishni so‘raydi. Misol uchun: “Mart, aprel, may – bahor fasli” kabi. O‘yin davomida o‘quvchilar oylarning ketma-ketligini yodlaydi, ularni fasllar bilan bog‘laydi va vaqt haqida yaxlit tasavvur hosil qiladi. Ushbu o‘yin ayniqsa 2–3-sinflar uchun mos keladi, chunki ular allaqachon vaqt birliklari haqida boshlang‘ich tasavvurga ega bo‘lgan bo‘ladi.“Qanday vaqt o‘tdi?” o‘yini esa vaqt oralig‘ini tushunishga qaratilgan. O‘qituvchi ikki vaqt ko‘rsatadi, masalan: “Soat 10:00 va 11:30” va savol beradi: “Necha daqiqa yoki soat o‘tgan?” O‘quvchilar hisoblaydi, muhokama qiladi va to‘g‘ri javobni aniqlashga harakat qiladi. Ushbu o‘yinlar orqali matematik fikrlash, taqqoslash va vaqtni hisoblash ko‘nikmalari rivojlanadi.“Soatni yig‘” o‘yini bolalarning e’tiborini jamlashga xizmat qiladi. Bu o‘yinda soatning har xil qismlari (raqamlar, strelkalar) kartochkalarda beriladi. O‘quvchilar bu qismlarni to‘g‘ri joylashtirib, to‘liq soatni yasashlari kerak. Bu orqali ular soatni tuzish, undagi elementlarni o‘zaro bog‘lash, strelka yo‘nalishini tushunish malakasini shakllantiradi.Shuningdek, “Vaqt marshruti” 366. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. “O‘zbekiston Respublikasida oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida” Farmoni. – PF–5847. – Toshkent, 2019-yil 8-oktabr. – lex.uz. Ilmiy adabiyotlar 1) Azizxo‘jayev A. Pedagogika: umumiy asoslar. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 368 b. 2) Mahkamova M. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. – 275 b. 3) G‘ulomova D. Boshlang‘ich sinf matematika darslarini tashkil etish metodikasi. – Toshkent: Ilm Ziyo, 2020. – 189 b. 4) Yusupova G., Yo‘ldoshev A. Boshlang‘ich ta’limda matematika. – Toshkent: Iqbol, 2022. – 220 b. 5) To‘rayev R. Boshlang‘ich sinflarda dars samaradorligini oshirish yo‘llari. – Samarqand: Registon, 2019. – 184 b. 6) Nazarov S. Didaktik o‘yinlar orqali o‘qitish metodikasi. – Andijon: Maktab, 2018. – 158 b. III. GAZETA, JURNAL, XORIJIY ADABIYOTLAR 1) PISA xalqaro baholash dasturi natijalari va metodikasi – www.pisa.oecd.org (2020-yilgi tahliliy hisobotlar) 2) Halilova D.I. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan mantiqiy fikrlashni rivojlantirish. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. – 132 b. (45–70-betlar) 3) Sharipov S.S. Raqamli texnologiyalar asosida matematika darslarini tashkil etish. – Buxoro: BDU, 2023. – 116 b. (55–82-betlar) 4) Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan 1-sinf “Matematika” darsligi. – Toshkent: “Yangi avlod”, 2022. – 160 b. 5) Normurodova M.K. Fanlararo integratsiyada son tushunchasini o‘rgatish. – Qarshi: QarDU, 2019. – 105 b. (60–91-betlar) Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati 10Yil – 12 oydan iborat bo‘lib, fasllar bilan bog‘langan ko‘rinishda taqdim etiladi: bahor (mart, aprel, may), yoz (iyun, iyul, avgust), kuz (sentabr, oktabr, noyabr), qish (dekabr, yanvar, fevral). 4-bosqich: Vaqt birliklaridan foydalangan holda masalalar yechish O‘quvchilarda vaqt birliklariga doir bilimlarni mustahkamlash uchun matematik masalalardan keng foydalaniladi. Masalan: “O‘quvchi darsga soat 8:00 da keldi. Dars 2 soat davom etdi. Dars nechchi soatda tugadi?” “Multfilm 40 daqiqa davom etdi. 15 daqiqasidan keyin nima bo‘ladi?” “Bugun seshanba, 3 kundan keyin haftaning qaysi kuni bo‘ladi?” Bunday amaliy mashg‘ulotlar o‘quvchilarda vaqt birliklarini qo‘llay olish, taqqoslash, hisoblash va real hayotga bog‘lash ko‘nikmalarini kuchaytiradi. Ko‘rgazmali vositalar – vaqt oralig‘i grafikasi, vaqt aylanasini to‘ldirish, soat strelkalarini joylashtirish orqali vaqt tushunchasi chuqurlashadi. 5-bosqich: Vaqt birliklarini taqqoslash va tahlil qilish O‘quvchilar vaqt birliklarini o‘zaro taqqoslashni o‘rganadilar: “1 soatmi ko‘p, 45 daqiqami?” “1 hafta necha kundan iborat?” “1 yil necha oy?” Bu kabi savollar orqali bola nafaqat yodlaydi, balki mantiqiy fikr yuritadi, tahlil qiladi va farqlashni o‘rganadi. Taqqoslashlar o‘quvchilar tafakkurini kuchaytiradi. 6-bosqich: Vaqtni grafik tasvirlar orqali tushuntirish Vaqt birliklarini yaxshiroq anglatish uchun turli grafikalar (soat aylana, vaqt chizig‘i, kundalik jadval, kalendar) ishlatiladi. Bu usul ayniqsa vizual qabul qiluvchi o‘quvchilar uchun juda foydali. Ular kundalik hayotida bu bilimlardan foydalanib, o‘z jadvalini tuza oladi, mustaqil qarorlar qabul qilishni o‘rganadi. 7-bosqich: O‘yinlar orqali vaqt birliklarini mustahkamlash 61. Vaqt o‘lchovlarini o‘qitishning nazariy-metodik asoslari Boshlang‘ich ta’lim o‘quvchining asosiy bilim, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdagi poydevor bosqichidir. Ushbu bosqichda ta’lim jarayonida beriladigan har bir mavzu, tushuncha va faoliyat turi bolaning dunyoqarashi, tafakkuri, hayotiy qarorlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, matematik tushunchalardan biri bo‘lgan “vaqt” kategoriyasi – bola ongining rivojlanishida asosiy mantiy nazorat, kuzatish va rejalashtirish vositasi sifatida maydonga chiqadi. 2 Vaqt bu — inson hayotining ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, u bizni har kuni, har soatda, har lahzada kuzatib boradi. Bolalar uchun esa vaqtni anglash birinchi navbatda his qilishdan boshlanadi. Ya’ni bola vaqtni ko‘rmaydi, balki u uni sezadi: “endi tong bo‘ldi”, “kech tushdi”, “dars tugadi” kabi iboralar orqali bola o‘z kundalik hayotini vaqt oralig‘ida idrok etishni boshlaydi. Shu sababli, boshlang‘ich ta’limda vaqt tushunchasi bilan tanishtirish – bolaning dunyoni qanday qabul qilishi va o‘z harakatlarini qanday tashkil qilishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Dastlabki sinflarda vaqt tushunchasini berish quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi. Avvalo, bolaning tabiiy hissiyati asosida kunlik bo‘linmalar haqida tushuncha beriladi: tong, tushlik, kechqurun, tun kabi vaqt belgilaridan foydalaniladi. Keyinchalik bola vaqtni aniq birliklarda – soat, daqiqa, kun, oy, yil kabi ko‘rsatkichlar orqali anglay boshlaydi. Shu bosqichdan boshlab vaqtni his qilish, vaqtni o‘lchash va vaqt ichida harakat qilish malakalari shakllantiriladi. Bu esa o‘z navbatida bolada intizomlilik, tartiblilik, rejalashtirish, vaqtga rioya qilish fazilatlarini rivojlantiradi. Vaqt tushunchasining o‘rni nafaqat matematik bilimda, balki o‘quvchining kundalik hayotini tartibga solishda ham beqiyosdir. Masalan, o‘quvchi darsga vaqtida kelishi, mashg‘ulotni belgilangan vaqt ichida bajara olishi, tanaffus va 2 Azizxo‘jayev A. Pedagogika: umumiy asoslar . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 368 b. 21soat, vaqt signalizatori, taymer kabi real vositalardan foydalanish ham amaliy yondashuvni kuchaytiradi. O‘quvchi o‘z ishi ustida ishlaydi, vaqtni rejalashtiradi, vazifani muddat ichida bajarishga intiladi. Amaliy metod ayniqsa “Vaqtni his qilish”dan “Vaqtni boshqarish” bosqichiga o‘tishda samarali vositadir. O‘quvchi harakat orqali vaqtni o‘rganadi – bu esa undan faqat bilim emas, balki mahorat ham shakllanishiga sabab bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich ta’limda vaqt o‘lchovlarini o‘rgatishda amaliy metod o‘quvchilarning bilimni o‘zlashtirish darajasini oshirishda, ularni dars jarayonida faol ishtirok etishga undashda va mustaqil ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda beqiyos ahamiyatga ega. Didaktik o‘yin metodi — o‘quvchilarni darsga qiziqtirish, faol jalb qilish, mavzuni o‘yin orqali tushuntirish va mustahkamlashga asoslangan o‘qitish usulidir. Ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun vaqt kabi mavhum va mantiqiy tushunchalarni o‘rgatishda bu metod nihoyatda samaralidir. Chunki bu yoshdagi bolalar faol, harakatga moyil, ijodiy va o‘yin orqali bilishga qiziqqan bo‘ladilar. O‘yin metodida mavzu mazmuni maxsus o‘yin shakliga keltiriladi: topshiriqlar, qoidalar, shartlar orqali o‘quvchi o‘rganadi va ishtirok etadi. Vaqt o‘lchovlarini o‘rgatishda ko‘plab didaktik o‘yinlardan foydalanish mumkin. Masalan, “Soatni to‘g‘ri o‘rnat”, “Qaysi oy qayerda yashiringan?”, “Haftaning kunlari aralashib ketdi – to‘g‘rilang”, “Fasllar kartasini joylashtir”, “Vaqtni top” kabi o‘yinlarda o‘quvchi faol ishtirok etadi va vaqtga oid tushunchalarni noan’anaviy tarzda, oson va quvnoq holatda o‘zlashtiradi. Bu esa mavzuni eslab qolishga ham, hayotiy holatlarga bog‘lashga ham yordam beradi. O‘yinlar bolalarda ijobiy emotsiyalar uyg‘otadi va darsga bo‘lgan qiziqishni kuchaytiradi. Didaktik o‘yinlar o‘quvchilarning diqqatini faollashtiradi, ular o‘zaro raqobat qiladi, jamoada ishlashni o‘rganadi, muvaffaqiyatga erishishga intiladi. Har bir o‘yin bir vaqtning o‘zida bilim, harakat, muloqot, fikrlash va his qilishni birlashtiradi. O‘quvchilar o‘z bilimlarini o‘yin davomida namoyish qiladi, vaqt 2 MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………… 3 Asosiy qism 1. Vaqt o‘lchovlarini o‘qitishning nazariy-metodik asoslari ……………….. 6 2. Boshlang‘ich sinflarda vaqt o‘lchovlarini o‘qitish metodikasi ……...…… 16 3. Vaqt o‘lchovlarini o‘rgatishda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish yo‘llari …………………………………………………………………….. 25 Xulosa…………………………………………………….……………….. 33 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………. 35 15Vaqt o‘lchovlari mavzusi matematikaning boshlang‘ich sinf bosqichida muhim bo‘limlardan biri sifatida qaraladi. Vaqtni o‘lchash, vaqt birliklarini farqlash, ularni ketma-ketlikda joylashtirish, vaqt oralig‘ini aniqlash kabi bilim va ko‘nikmalar o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashi, kuzatuvchanligi, kundalik hayotni tartib bilan tashkil etish salohiyati uchun poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Shu sababli, vaqtga doir bilimlar har bir sinf bosqichiga mos holda DTSda belgilangan izchillik asosida kiritiladi. 1-sinfda o‘quvchilarga vaqtga oid eng oddiy tushunchalar beriladi. Masalan, kunning bo‘linmalari — tong, tushlik, kechqurun, tun, kun tartibi, hafta kunlari, “oldin”, “hozir”, “keyin” kabi so‘z birikmalarining ma’nosi, hafta va oy nomlari bilan tanishtiriladi. Bu bosqichda asosiy e’tibor o‘quvchining vaqtni sezish, tanishish, farqlash va og‘zaki ifodalash qobiliyatini rivojlantirishga qaratiladi. Darsliklarda bu jarayonlar uchun sodda matnlar, rasmli topshiriqlar, og‘zaki mashqlar, to‘ldirishga mo‘ljallangan jadvallar, rasm asosida ketma-ketlik tuzish vazifalari keltiriladi. 2-sinfga kelib, DTSda o‘quvchilarning vaqtni o‘lchashga doir ko‘nikmalarini rivojlantirish ko‘zda tutiladi. Bu bosqichda soat va daqiqa tushunchalari, analog soat (strelkali) va raqamli soat bilan ishlash, vaqtni o‘qish va yozish, soat bo‘yicha vaqtni belgilash, vaqt farqini aniqlash kabi amaliy mashg‘ulotlar asosida bilimlar chuqurlashtiriladi. Darsliklarda soatni o‘rganishga oid chizmalar, maketlar, vaqtni aniqlashga doir savollar, soat strelkalarini belgilash, vaqtni hisoblash topshiriqlari keng o‘rin oladi. Misollar orqali o‘quvchi “Soat nechchi bo‘ldi?”, “Nechchi daqiqa o‘tdi?”, “Vaqt nechchida tugadi?” kabi savollarga javob bera oladi. 3-sinfda o‘quvchilarga vaqt birliklari o‘rtasidagi nisbatlar haqida kengroq ma’lumot beriladi: 1 soat = 60 daqiqa, 1 kun = 24 soat, 1 hafta = 7 kun, 1 oy ≈ 30/31 kun, 1 yil = 12 oy = 365 kun kabi. DTSda bu bosqichda o‘quvchining vaqtni matematik tarzda taqqoslash, hisoblash va amaliyotda qo‘llay olish ko‘nikmasi shakllantirilishi talab qilinadi. Shu bois, darsliklarda vaqtga oid 32nomli o‘yinda o‘quvchilar o‘z kun tartibini rasm orqali ko‘rsatishadi. Masalan, “7:00 – uyg‘onish”, “8:00 – nonushta”, “9:00 – maktabga borish” va hokazo. Har bir bola o‘z marshrutini tuzadi va uni sinfga namoyish qiladi. Bu o‘yin bolaning vaqtni rejalashtirish va o‘z hayotiy tajribasi bilan bog‘lash ko‘nikmasini rivojlantiradi.Bundan tashqari, guruhli o‘yinlar ham vaqt birliklarini mustahkamlashda katta foyda keltiradi. Masalan, “Oylar estafetasi” o‘yinida har bir guruhga oy nomlari beriladi. Guruhlar navbat bilan oylarni ketma-ket aytishadi. Agar biror guruh xatoga yo‘l qo‘ysa, navbat boshqa guruhga o‘tadi. Bu o‘yin jamoaviy fikrlash, eslab qolish va tartiblash qobiliyatlarini rivojlantiradi.Didaktik o‘yinlar nafaqat bilim, balki ko‘nikma va malakani ham shakllantiradi. Vaqt tushunchasi — bu hayotiy ko‘nikmadir. Uni o‘zlashtirish faqat yodlash orqali emas, balki harakatli, jonli va muloqotli jarayon orqali samarali amalga oshadi. Didaktik o‘yinlar esa bolani o‘qituvchi aytganini eshituvchi emas, balki faol ishtirokchi va kashf qiluvchi shaxsga aylantiradi.O‘yinlar davomida o‘quvchilarning diqqatini jamlash, bir-biriga so‘z bilan murojaat qilish, xatolarni tahlil qilish, o‘z javoblarini asoslash kabi kommunikativ va mantiqiy faoliyatlari ham rivojlanadi. Bu esa nafaqat vaqt mavzusi bo‘yicha, balki boshqa mavzularda ham muvaffaqiyatli o‘qish uchun mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi. 28yanvar, fevral – qish; mart, aprel, may – bahor” kabi tizimlashuvni o‘zlashtiradi. Bu orqali bolalarda vaqtga oid ketma-ketlik, taqqoslash va tahlil qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. O‘qituvchi grafik vositalarni izchil, bosqichma-bosqich va topshiriqlar bilan uyg‘unlashtirib qo‘llasa, bola vaqt tushunchalarini aniq tasavvur qiladi. Har bir vosita darsdagi vazifaga muvofiq tanlanadi. Masalan, soat maketi vaqtni aniqlashga, kalendar voqeani vaqtga bog‘lashga, grafik vosita esa vaqt ketma- ketligini anglashga xizmat qiladi.Shu tarzda ko‘rgazmali vositalar orqali o‘quvchilar vaqt o‘lchovlarini nafaqat yodlaydi, balki hayotiy misollar bilan bog‘laydi. Bu esa vaqtga nisbatan ongli, mas’uliyatli, puxta yondashuvni shakllantiradi. Ko‘rgazmalilik usuli mavzuni chuqurroq o‘rganishga, o‘zlashtirishda barqarorlikka, darsda faol ishtirokni ta’minlashga yordam beradi. Zamonaviy boshlang‘ich ta’lim jarayonida raqamli va multimediya vositalaridan foydalanish tobora kengayib bormoqda. Bu vositalar o‘quvchilarning bilim olish jarayonini qiziqarli, samarali va hayotga yaqinlashtiradi. Ayniqsa, abstrakt tushunchalarni, jumladan vaqt o‘lchovlarini anglatishda raqamli texnologiyalar va audiovizual materiallar o‘quvchilarning idrokini kuchaytiruvchi kuchli vosita sifatida xizmat qiladi. Chunki bu yoshdagi bolalar mavhum tushunchalarni mustaqil anglab etish uchun ko‘proq ko‘rish, eshitish, harakatlanish orqali o‘rganishga moyil bo‘ladilar. Shu bois, vaqt o‘lchovlari mavzusini o‘zlashtirishda interaktiv, vizual va multimediya yondashuvlar o‘quvchining faolligini oshiradi va darsning sifati bilan chuqurligini ta’minlaydi. Avvalo, interaktiv soat ilovalari haqida to‘xtalish lozim. “Clock Learning”, “Set the Time”, “Time Teacher” kabi mobil ilovalar yordamida o‘quvchilar soat strelkalarini o‘zi harakatlantiradi, vaqtni ko‘rsatadi va to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri javobni zudlik bilan tekshiradi. Bu ilovalar bolalarga xatolarni darhol tuzatish imkonini beradi, bu esa o‘z-o‘zini baholash va mustaqil o‘rganishga yordam 22birliklarini stikerlar, kartochkalar, rasmli belgilar orqali joylashtiradi. Shuningdek, vaqtga doir masalalarni rolli o‘yinlar orqali ham o‘rgatish mumkin. Masalan, “Vaqt maktabi”, “Soat do‘koni”, “Oylar sultoni” kabi sahnalashtirilgan mashg‘ulotlar mavzuni hayotiylashtirib beradi. Didaktik o‘yin metodida o‘quvchi “o‘rganuvchi” emas, balki “faol ishtirokchi”ga aylanadi. U darsda javob beradi, harakat qiladi, fikr bildiradi, tanlov qiladi va natija chiqaradi. Bu esa o‘qitishning zamonaviy yondashuvlariga to‘la mos keladi. O‘yin orqali bola vaqtni o‘rganibgina qolmay, uni qadrlash, unga amal qilish va vaqtga mas’uliyat bilan qarashni ham o‘rganadi. Shu sababli vaqt o‘lchovlarini o‘rganish jarayonida didaktik o‘yin metodini qo‘llash nafaqat pedagogik, balki psixologik, ijtimoiy va tarbiyaviy jihatdan ham nihoyatda foydalidir. U darsni jonlantiradi, mazmunini boyitadi, har bir o‘quvchining faol ishtirokini ta’minlaydi. Interfaol metod — bu o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasida ikki tomonlama faol muloqotga asoslangan ta’lim usulidir. U an’anaviy “o‘qituvchi aytadi – o‘quvchi eshitadi” modelidan farqli ravishda, o‘quvchini bilvosita emas, balki bevosita ishtirokchi, bilimni yaratuvchi sifatida jarayonga jalb etadi. Vaqt o‘lchovlariga oid mavzularni o‘rganishda interfaol metodlar yordamida o‘quvchilarda vaqtga nisbatan mustaqil fikrlash, tahlil qilish, suhbatda ishtirok etish, savol berish va javob berish, guruhda ishlash, qaror qabul qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. Bu metodda dars jarayoni o‘qituvchining monologiga emas, balki o‘quvchilar o‘rtasidagi faol muloqotga asoslanadi. Masalan, “Bir-biringga savol ber”, “Vaqt aylanasini guruhda tuzing”, “Haftalik rejangizni taqdim eting”, “Soat necha bo‘ldi?” kabi topshiriqlar o‘quvchilarni darsga faol jalb qiladi. “Aqliy hujum”, “Bahsli savollar”, “Mening fikrim”, “Fikrlar doirasi”, “Kichik guruhlar bilan ish” kabi metodlar orqali o‘quvchilar vaqtga doir bilimlarini bir-biri bilan baham ko‘radilar, tushunchalarni mustahkamlaydilar va amaliyotda qo‘llashni o‘rganadilar. 29beradi. Shu bilan birga, raqamli vositalar orqali vaqt o‘zgarishlarini real tasvirda — animatsiyalar orqali ko‘rsatish ham mumkin. Videodarslar va multfilmlar vaqt tushunchasini bolalar tasavvuriga yaqin va oddiy tarzda yetkazishda nihoyatda samarali. Masalan, “Bir kun qanday o‘tadi?”, “Soat qanday ishlaydi?”, “Kun va tun qanday almashadi?” kabi mavzularni tushuntiruvchi qisqa animatsiyalar yoki edukatsion multfilmlar bolaning eshituv va ko‘rish kanallarini bir vaqtda faollashtiradi. Natijada o‘quvchi bilimni ko‘proq saqlab qoladi va uni kundalik faoliyatda qo‘llay oladi. Multimediya taqdimotlar (PowerPoint, Canva, Genially kabilar) o‘qituvchiga darsni rejalashtirishda va o‘quvchining e’tiborini ushlab turishda keng imkoniyatlar beradi. Taqdimotlarda soat tasvirlari, strelkali harakatli grafikalar, oy va fasllarning o‘zgarishi haqidagi slaydlar kiritiladi. Har bir slaydga savol- javoblar, animatsion topshiriqlar joylashtirish orqali dars interfaol va jonli kechadi. Bu esa bola uchun mavzuni zerikarli mavhum tushuncha emas, balki jonli tajribaga aylantiradi. QR-kodlar yordamida onlayn resurslarga yo‘naltirish ham darsda qo‘llaniladigan zamonaviy vositalardan biridir. Masalan, darsda soat haqida gap ketganda, o‘qituvchi QR-kodni ko‘rsatadi va bola o‘z mobil qurilmasi bilan tegishli multfilm, o‘yin, test yoki video lavhaga yo‘naltiriladi. Bu bola uchun mustaqil kashfiyot tajribasini beradi.Interaktiv doska vositalaridan foydalanish esa sinfda umumiy ishtirokni ta’minlaydi. Masalan, doskada raqamli soat va strelkali soat birga beriladi. O‘quvchilar strelkalarni harakatlantiradi, raqamli ifodani moslashtiradi yoki turli topshiriqlarni bajarishadi: “Soat 7:15 ni ko‘rsat”, “15 daqiqa o‘tgandan keyin nechchi bo‘ladi?”, “Bugun 12-dekabr – bu qaysi faslga to‘g‘ri keladi?” kabilar. Bu topshiriqlar o‘quvchining tahlil, taqqoslash va xulosa chiqarish faoliyatini kuchaytiradi. Gamifikatsiya (o‘yinlashtirish) elementlari orqali bolalarning raqobatbardosh ishtiroki ham rag‘batlantiriladi. Masalan, raqamli test platformalarida (Kahoot, Quizizz, Wordwall) “Soatni top!”, “Hafta kunlarini tartibla!”, “Oylar qaysi 24yugurib yetib boring” kabi topshiriqlar orqali vaqtni his qilish amaliy mashg‘ulotga aylantiriladi. Rasm fanida esa o‘quvchilar “Mening faslim”, “Kun va tun”, “Mening soatim”, “Oylar ranglarda” kabi ijodiy ishlanmalar orqali vaqtga oid bilimlarni estetik ifodalaydi. Musiqa darsida “hafta kunlari haqida qo‘shiq”, “oylar bilan bog‘liq ritmik mashq” kabi faoliyatlar orqali o‘quvchi vaqt birliklarini eslab qoladi. Bunday yondashuv bolada har bir mavzuni turli kontekstlarda anglash va hayotiy faoliyat bilan bog‘lash imkonini beradi. Integratsiyalashgan metodning asosiy afzalligi — mavzuni o‘quvchi ongida chuqurroq va kengroq idrok qilishidir. Fanlararo bog‘liqlik orqali mavzu har xil rakurslardan yoritiladi va bu o‘quvchining umumiy tafakkur doirasini kengaytiradi. Shu bilan birga, bu metod darslarda zerikishning oldini oladi, o‘quvchilarni yangi kutilmagan faoliyatlar orqali qiziqtiradi, har bir bola o‘z iqtidoriga mos yo‘nalishda ishtirok etadi. O‘qituvchi bu metodni qo‘llar ekan, dars mavzularini bir necha fanlar bilan uzviy bog‘lab rejalashtiradi. Vaqt o‘lchovlariga oid darslar “haftaning kunlari”, “yil fasllari”, “oylar ketma-ketligi”, “dars jadvali” kabi mavzular orqali tabiat, jamiyat, til va san’at bilan uyg‘unlashtiriladi. Integratsiyalashgan metod darslarni boyitadi, o‘quvchilarni har tomonlama faollashtiradi, bilimlar orasidagi bog‘liqlikni anglashga yordam beradi. Shu bois u vaqtni o‘rgatishda zamonaviy va metodik jihatdan muhim yondashuvlardan biri hisoblanadi. Zamonaviy boshlang‘ich ta’limda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish o‘qitish samaradorligini oshirishda muhim vositaga aylangan. Ayniqsa, vaqt o‘lchovlari kabi mavzularni o‘rgatishda raqamli metodlar — ya’ni kompyuter, planshet, smartfon, interaktiv doska, onlayn platformalar orqali bilim berish — o‘quvchilarning diqqatini jamlash, tushunchalarni tezroq va sifatliroq o‘zlashtirish imkonini beradi. Bu metod bolalarda vizual va eshituv kanallarini birgalikda ishga soladi, animatsiyalar 7dam olish vaqtini farqlay olishi uning vaqtni tushunish darajasiga bevosita bog‘liqdir. Shu sababli darslarda vaqtga oid tushunchalarni shakllantirish dars tashkiliy qismining ajralmas qismiga aylanishi lozim. 3 Metodik yondashuvga ko‘ra, o‘qituvchi o‘quvchilarga vaqtni shakllantirishni sezgi orqali emas, balki faol o‘quv faoliyati yordamida berishi kerak. Misol uchun, vaqt kartochkalari, soat maketlari, taqvimlar, vaqt aylanalari, kundalik jadval tuzish kabi mashg‘ulotlar o‘quvchining vaqt tushunchasini real misollar orqali mustahkamlaydi. Darsda quyidagi kabi topshiriqlar berilishi mumkin: “Dars soat nechada boshlanadi?”, “Soat 9 dan 11 gacha nechta soat o‘tadi?”, “Bugun haftaning qaysi kuni?” kabi savollar orqali bola vaqtni nafaqat anglaydi, balki uni og‘zaki va grafik shaklda ifodalashni ham o‘rganadi. Vaqt tushunchasi bolaning mantiqiy fikrlash salohiyatini rivojlantirishda ham muhim vositadir. Vaqt ketma-ketligi, vaqt oralig‘ini hisoblash, voqealarning vaqt asosida tartibga solinishi kabi mashg‘ulotlar o‘quvchilarda tafakkur, izchillik, analiz va sintetik fikrlash kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Misol uchun, o‘quvchidan quyidagi topshiriq so‘raladi: “Ertalab nonushta qilding, maktabga bording, darsda qatnashding. Bu voqealarni vaqt asosida ketma-ket tartibda joylashtir.” Ushbu topshiriq orqali bola voqealarni vaqt oralig‘ida joylashtirishga o‘rganadi. Bundan tashqari, vaqt tushunchasi bolaning axloqiy tarbiyasida ham muhim o‘rin tutadi. Vaqtni qadrlash, uni isrof qilmaslik, har bir daqiqani samarali foydalanish, belgilangan vaqtda darsga tayyor bo‘lish, darsni vaqtida tugatish – bu o‘quvchining ijtimoiy hayotga moslashuvi uchun zarur ko‘nikmalardir. Vaqtni boshqara olgan bola keyinchalik ham o‘z faoliyatini rejalashtirishga, vaqtni tejashga, mas’uliyatli qarorlar qabul qilishga qodir bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib boriladigan har qanday dars yoki mashg‘ulotda vaqtni ko‘rsatish, aniqlash, taqqoslash, o‘lchash, his qilish kabi 3 Mahkamova M. Boshlang‘ich ta’lim metodikasi . – Toshkent: O‘qituvchi, 2021. – 275 b. 17mavzu yanada boyitiladi. Bu integratsiya yondashuvi o‘quvchilar tafakkurini kengaytirish, mavzuni hayotiy voqealar bilan bog‘lash imkonini beradi. 6 2. Boshlang‘ich sinflarda vaqt o‘lchovlarini o‘qitish metodikasi Boshlang‘ich sinflarda vaqt o‘lchovlarini o‘qitish – bu nafaqat matematik bilimlarni o‘zlashtirish, balki bolalarda vaqtni anglash, unga amal qilish, kundalik tartibga rioya qilish, mantiqiy fikrlash va mustaqil qaror qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantirishning muhim pedagogik jarayonidir. Vaqt o‘lchovlariga oid bilimlarni o‘rgatish uchun o‘qituvchi zamonaviy ta’lim metodlaridan, yoshga mos o‘quv materiallaridan, ko‘rgazmali qurollardan va faoliyati orqali o‘rganish yondashuvlaridan foydalanishi kerak. Metodik jihatdan vaqt o‘lchovlari mavzusi dars jarayonida bosqichma- bosqich, real hayot bilan bog‘lab o‘rgatiladi. Dastlab o‘quvchilarga vaqtga oid umumiy tushunchalar: kun, tun, tong, tush, kechqurun kabi tabiiy hodisalar orqali tanishtiriladi. Bu bolalarga eng yaqin, hayotiy ifodalardir. Masalan, “quyosh chiqqanda tong bo‘ladi”, “quyosh botganda kechqurun boshlanadi” kabi jumlalar orqali bola vaqtni his qila boshlaydi. Keyinchalik bu sezgi asosidagi tushunchalar aniq birliklarga: daqiqa, soat, kun, hafta, oy, yil kabi o‘lchovlarga o‘tkaziladi. Bu jarayonda konkret-dastlabki ifodalardan mavhum matematik birliklarga o‘tish pedagogik yondashuvning asosini tashkil etadi. Dars davomida “soat nechchi bo‘ldi?”, “bu ishni 10 daqiqa ichida bajaramiz”, “haftaning qaysi kunidamiz?” kabi savollar o‘quvchining vaqtni his qilish qobiliyatini mustahkamlaydi. Ko‘rgazmali metod Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mavzularni tushunish, xususan, vaqt tushunchasini anglashda ko‘rgazmalilik asosiy metodlardan biri hisoblanadi. Bu metod o‘quvchilarni mavzuga jalb qilish, ularning ko‘rish, sezish, taqqoslash va mushohada qilish orqali bilim olish 6 To‘rayev R. Boshlang‘ich sinflarda dars samaradorligini oshirish yo‘llari . – Samarqand: Registon, 2019. – 184 b. 19tasavvurida shakllanadi. Bu metod yordamida vaqt tushunchasi, vaqt birliklari (soat, daqiqa, kun, hafta, oy, yil), ularning o‘zaro bog‘liqligi, ketma-ketlikda joylashuvi, farqlari va qo‘llanishi haqida batafsil og‘zaki tushunchalar beriladi. Masalan, o‘qituvchi darsni “Bugun sizlar bilan vaqt haqida suhbatlashamiz. Har kuni ertalab uyg‘onamiz, keyin maktabga boramiz, dars o‘tamiz. Bularning barchasi vaqt ichida sodir bo‘ladi...” kabi kirish so‘zlari bilan boshlaydi.Shuningdek, bu metod orqali o‘qituvchi vaqtga oid real hayotiy misollar keltiradi: “Maktabda har dars 45 daqiqa davom etadi”, “Multfilm 30 daqiqa bo‘ladi”, “Bir hafta – 7 kundan iborat”, “Yil 12 oyga bo‘linadi” kabi misollar bolalarning eshitish orqali fikrlash va tasavvur qilish salohiyatini oshiradi. O‘quvchilarga savol-javob tarzida murojaat qilinadi: “Soat nechchi bo‘ldi?”, “Bugun qanday kun?”, “Bir haftada nechta kun bor?”, “Yozdan keyin qaysi fasl keladi?” kabi savollar bolalarni faol fikrlashga, og‘zaki javob berishga undaydi. Bu esa, o‘z navbatida, nutqni rivojlantirish, mantiqiy ketma- ketlikda fikr bildirish, o‘z fikrini vaqt tushunchalari bilan ifodalash ko‘nikmasini shakllantiradi. Bayon qilish jarayonida o‘qituvchi o‘z ovozining ohangi, pauzalar, mimika va imo-ishoralardan ham foydalanadi. Bu esa bola e’tiborini jalb qiladi, diqqatni ushlab turadi va eslab qolish imkoniyatini oshiradi. Vaqt tushunchasi kabi mavhum mavzularni og‘zaki bayon bilan hayotiy misollar orqali ifodalash bola uchun mavzuni osonlashtiradi. Ayniqsa, vaqtni taqqoslash, vaqt o‘tishini anglash va vaqt birliklarini farqlash kabi masalalarni og‘zaki tushuntirish bolaga mavzuni ichki ongli darajada singdiradi. O‘qituvchi bu metodni qo‘llar ekan, har bir tushunchani sodda, lo‘nda, takrorlar bilan boyitilgan shaklda bayon etishi zarur. Og‘zaki bayon qilish metodi o‘quvchilarning eshitish orqali o‘rganish uslubini rivojlantiradi. Ayniqsa, haftalik ketma-ketlik, oylar nomi, vaqtga oid qoidalar, taqqoslash shakllari bolalar uchun tez yod olishda aynan ushbu metod orqali samarali bo‘ladi. Shu sababli vaqt o‘lchovlariga oid mavzularni 371. https://xtv.uz 2. https://president.uz 3. https://eduportal.uz 4. https://en.unesco.org/themes/education 5. https://www.mathplayground.com 30faslga kiradi?” kabi savollarga asoslangan testlar orqali bola vaqt birliklarini mustahkamlaydi. Shu bilan birga, ushbu platformalarda har bir savolga ball beriladi, natijalar real vaqtda ko‘rinadi, bu esa o‘quvchining motivatsiyasini oshiradi. Raqamli kalendarlardan foydalanish — bu ham muhim jihatlardan biridir. Raqamli kalendarlar (Google Calendar, Class Dojo’s visual schedule) orqali o‘quvchilar dars jadvalini kuzatish, hafta va oyga oid rejalarni tuzish, tug‘ilgan kunlar, bayramlar va sinf tadbirlarini belgilang bo‘lishni o‘rganadilar. Bu metod orqali o‘quvchi vaqtni rejalashtirishni o‘zlashtiradi.Shuningdek, audioyozuvlar orqali vaqt belgilarini aytish ham darsni boyitadi. Masalan, “Soat 8:00 – maktabga borish vaqti”, “Soat 13:00 – tushlik”, “Soat 21:00 – uyqu” kabi gaplar audio shaklda beriladi. Bola bu yozuvni tinglab, mos rasm yoki grafikani tanlaydi. Bu usul eshituv orqali o‘rganish imkonini kuchaytiradi, ayniqsa eshitish orqali yaxshi o‘zlashtiradigan bolalar uchun juda qulaydir. Yana bir samarali metod — bu vaqtga oid virtual ekskursiyalardir. Masalan, “Soat muzeyi”, “Yil fasllari bilan bog‘liq tabiat voqealari”, “O‘zbekistonning vaqt zonalari” kabi mavzular virtual darslarda o‘rgatilsa, bola mavzuni global kontekstda anglaydi. Bu usul bola tafakkurini kengaytiradi, ilmiy qiziqishni oshiradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun ta’lim jarayonini muvaffaqiyatli tashkil etishning eng muhim usullaridan biri — bu o‘yinlar orqali bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishdir. O‘yin bola tabiatiga mos, uning psixologik ehtiyojlariga javob beradigan, qiziqarli va ishtirokchilikni ta’minlovchi vositadir. Ayniqsa, mavhum tushunchalarni — jumladan, vaqt birliklarini o‘zlashtirishda didaktik o‘yinlar asosiy pedagogik vositaga aylanishi mumkin. Chunki vaqtni tasavvur qilish, ularni ketma-ketlikda joylashtirish, soatni o‘qish, hafta kunlari va yil oylarini eslab qolish kabi ko‘nikmalar bolaning fikrlash, tahlil qilish va bog‘lay olish qobiliyatini talab qiladi. Didaktik o‘yinlar esa aynan shu jarayonni yengillashtiradi, tabiiylashtiradi va 1OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI Boshlang‘ich ta’lim fakulteti “Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr yo‘nalishi Boshlang‘ich ta’lim metodikasi kafedrasi “Matematika o‘qitish metodikasi” fanidan KURS ISHI Mavzu: Vaqt o‘lchovlari mavzusini ko‘rgazmali qurollar orqali o‘rganish Bajardi: Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 502-guruh talabasi Ziyodullayeva Parvina Kurs ishi rahbari: Adilov B . JIZZAX – 202 5 9soat, daqiqa, kun, hafta, oy va yil tushunchalari oddiy, qiziqarli, hayotiy misollar orqali taqdim etiladi. Masalan: "Soat 8:00 da dars boshlanadi", "Haftaning beshinchi kuni juma", "Oylar ichida qishning birinchisi dekabr" kabi. 2-bosqich: Vaqt birliklarini ketma-ketlikda joylashtirish Bu bosqichda o‘quvchilar vaqt birliklari orasidagi ketma-ketlikni anglashni boshlaydilar. Ular vaqtni kichikdan kattaga qarab o‘rganadilar: daqiqa < soat < kun < hafta < oy < yil. Shu tariqa, o‘quvchi uchun har bir birlikning boshqa birliklarga nisbatan qanday ahamiyatga ega ekani tushuntiriladi. Misollar: 1 soat = 60 daqiqa, 1 kun = 24 soat, 1 hafta = 7 kun, 1 oy ≈ 30 kun, 1 yil = 12 oy = 365 kun. Ushbu nisbatlar o‘quvchilarga raqamli tizim asosida fikrlash, taqqoslash va o‘lchash ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi. 3-bosqich: Har bir birlikning mazmuni bilan ishlash Har bir birlikning o‘ziga xos ma’nosi, hayotdagi qo‘llanilishi va misollar bilan boyitilgan holda o‘rgatilishi kerak. Daqiqa – eng kichik amaliy o‘lchov birligi bo‘lib, bolaga uni “qo‘shni darsgacha 5 daqiqa qoldi” kabi real holatlar orqali tushuntirish mumkin. Soat – asosiy vaqt ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, dars va mashg‘ulotlar jadvalida tez-tez qo‘llanadi. “Dars 1 soat davom etadi”, “Multfilm 30 daqiqa bo‘ladi” kabi. Kun – ertalabdan kechgacha bo‘lgan vaqt oralig‘i, ya’ni inson hayotining eng kichik to‘liq sikl birligi sifatida tanitiladi. Hafta – 7 kundan iborat bo‘lib, har bir kun alohida nomga ega (dushanba, seshanba...). Har bir kunni turli mashg‘ulotlar bilan bog‘lab o‘rganish osonlashadi. Oy – oy fazalari asosida aniqlanadi. Har oyda 30–31 kun bo‘lishi, istisno hol sifatida fevral oyining 28/29 kunligi tushuntiriladi. 18imkoniyatini yaratadi. Vaqt o‘lchovlarini o‘rganishda bola mavzuni vizual idrok etish orqali anglaydi. Chunki bu yoshda bolalar konkret obrazli tafakkur bosqichida bo‘lganliklari sababli ular mavhum tushunchalarni to‘g‘ridan to‘g‘ri tushuna olmaydi. Shuning uchun dars jarayonida turli ko‘rgazmali vositalar: strelkali va raqamli soatlar maketlari, hafta kunlari tasvirlangan aylana grafikalar, oy va fasllarga oid plakatlar, kalendarning bolalar uchun moslashtirilgan shakllari, vaqt chiziqlari va harakatli jadvallar qo‘llaniladi. O‘qituvchi “Soat necha bo‘ldi?”, “Bu ishni qancha vaqt ichida bajaramiz?”, “Bugun haftaning qaysi kuni?”, “Qaysi faslga o‘tdik?” kabi savollar orqali o‘quvchilarning vizual idrokini faollashtiradi. Soat maketlari yordamida bola strelkalarni joylashtirib, vaqtni ko‘rsatadi. Rasmli taqvim asosida oylarni joylashtiradi, vaqt aylanasini to‘ldiradi. Bu amaliy va ko‘rgazmali yondashuv orqali mavzu bolalar uchun nafaqat tushunarli, balki qiziqarli ko‘rinadi. Ko‘rgazmali metod o‘quvchida “ko‘rib o‘rganish” orqali “eslab qolish” mexanizmini ishga tushiradi. Bunday yondashuv, ayniqsa, soatdagi daqiqalar va soatlar o‘rtasidagi nisbatni tushuntirishda, vaqt ketma-ketligini ifodalashda samaralidir. Bundan tashqari, o‘quvchilarni darsga jalb etish, e’tiborini markazlashtirish, vizual fikrlashini rivojlantirish kabi ko‘plab afzalliklarga ega. Ko‘rgazmali metoddan foydalanish orqali o‘quvchilarda nafaqat vaqt tushunchasi shakllanadi, balki bu bilimlar amaliy faoliyatga ham tatbiq qilinadi. Misol uchun, bola kundalik rejasini tuzishda, dars jadvalini tushunishda, vaqt ichida topshiriqni bajarishda bu ko‘nikmalarni ishlatadi. Shunday qilib, ko‘rgazmali metod – vaqt tushunchasini o‘rgatishdagi eng muhim va eng samarali metodlardan biri hisoblanadi. Og‘zaki bayon qilish metodi Og‘zaki bayon qilish metodi boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun darsda asosiy bilimlarni berishda muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, vaqtga oid mavzularda bu metod bolalarning eshitish orqali bilimni qabul qilish, tushunish va yodlab qolish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘qituvchining izchil va soddalashgan nutqi orqali mavzu o‘quvchining 26muddatda tugatish kabi hayotiy ko‘nikmalar aynan raqamli metodlar orqali mustahkamlanadi. 7 3. Vaqt o‘lchovlarini o‘rgatishda ko‘rgazmali qurollardan foydalanish yo‘llari Boshlang‘ich ta’limda ko‘rgazmali qurollar orqali bilim berish — o‘quvchilar uchun eng samarali va tabiatiga mos yondashuvlardan biridir. Ayniqsa, vaqt o‘lchovlari kabi abstrakt mavzularni o‘zlashtirishda o‘quvchilar uchun vizual tasvir, rasm, model, real predmetlar orqali anglash osonroq kechadi. Chunki vaqtning o‘zi ko‘rinmaydi, faqat uning belgilarini, oqibatlarini, o‘zgarishlarini biz his qilamiz. Shuning uchun o‘qituvchi bu mavzuni o‘zlashtirishda ko‘rgazmalilik tamoyilidan keng foydalanishi lozim. Bu bo‘limda vaqt o‘lchovlariga oid ko‘rgazmali vositalarni tanlash, ularni darsda qo‘llash va natijadorlikni oshirish yo‘llari tizimli yoritiladi. Boshlang‘ich ta’limda vaqt o‘lchovlarini o‘rganish murakkab mavzulardan biri bo‘lib, ayniqsa, soatni o‘qish, vaqt oralig‘ini farqlash, kun, hafta, oy, yil kabi birliklarni ketma-ketlikda eslab qolish o‘quvchilarga ancha qiyinchilik tug‘diradi. Shu bois, ta’lim jarayonida ko‘rgazmali vositalardan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Jumladan, soat maketlari, kalendarlar, grafik vositalar o‘quvchilarning mavzuga bo‘lgan qiziqishini oshiradi, tushunishni osonlashtiradi va ularning bilimini hayotiy faoliyat bilan bog‘lash imkonini beradi. Soat maketlari — bu soat ko‘rinishida tayyorlangan didaktik qurol bo‘lib, unda raqamlar, katta va kichik strelkalar harakatlantiriladigan qilib yasaladi. Darsda o‘qituvchi bu vositadan foydalanib, o‘quvchilarga soat 12:00, 3:30, 7:45 kabi vaqtlarni ko‘rsatishni, o‘qishni va ifodalashni o‘rgatadi. Bu maketlar yordamida bola harakat va ko‘rish asosida vaqt tushunchasini anglaydi. 7 Nazarov S. Didaktik o‘yinlar orqali o‘qitish metodikasi . – Andijon: Maktab, 2018. – 158 b. 11Didaktik o‘yinlar — boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun eng samarali o‘rgatish vositalaridan biridir. “Soatni o‘rnat”, “Qaysi kun bugun?”, “Oylar ketma-ketligi”, “Vaqt domino”, “Soat strelkasini joylashtir” kabi o‘yinlar orqali bola bilimini amaliyotda sinaydi. Shuningdek, har bir vaqt birligini sahna ko‘rinishlari, harakatli topshiriqlar bilan boyitish, musiqa bilan uyg‘unlashtirish orqali mavzu jonlantiriladi. 8-bosqich: Hayot bilan bog‘langan loyihaviy topshiriqlar Vaqt birliklarini o‘rganishda bolalarga o‘z hayotidan real misollar keltirish topshiriladi: “Bir kunim qanday o‘tadi?”, “Mening haftalik jadvalim”, “Mening tug‘ilgan kunim qaysi oyda?” kabi topshiriqlar orqali bola o‘z faoliyatini vaqt bilan bog‘laydi. Bu esa mavzuni mustahkamlashda eng samarali yondashuvlardan biridir. 5 9-bosqich: Matnli masalalar va o‘z fikrini ifodalash O‘quvchilarga vaqt birliklari asosida matnli masalalarni tuzish va ularni og‘zaki ifodalash topshiriqlari beriladi. Bu o‘quvchilarning tafakkurini, nutqini, tasavvurini va mantiqiy fikrlash salohiyatini rivojlantiradi. 10-bosqich: Yozma nazorat va og‘zaki so‘rovlar orqali baholash Mavzu mustahkamlangach, o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalari yozma testlar, chizmalar, og‘zaki so‘rov, guruhli ishlanmalar orqali baholanadi. Bu baholashlar nafaqat o‘zlashtirish darajasini, balki mavzuga bo‘lgan qiziqish va faoliyatdagi ishtirokini ham ko‘rsatadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun vaqt birliklari jadvali Vaqt birligi Belgilanishi Qanchalik katta? Nechta kichik birlikdan iborat? Hayotiy misollar Daqiqa 1 daq. Eng kichik 60 soniya = 1 "Dars boshlanishiga 5 5 Yusupova G., Yo‘ldoshev A. Boshlang‘ich ta’limda matematika . – Toshkent: Iqbol, 2022. – 220 b.

Vaqt o‘lchovlari mavzusini ko‘rgazmali qurollar orqali o‘rganish

Купить