Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 47.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 15 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Xalqaro baholash standartlari

Sotib olish
Xalqaro baholash standartlari
Reja:
Kirish
1. Baholash faoliyatining maqsadi, mazmuni – mohiyati
2. Baholash faoliyati jarayonini nazorat qilish va tartibga solishning 
jahon tartibi.
3. Xalqaro baholash stadartlari.
Xulosa 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1 Kirish
Mamlakatimizda mustaqillikka erishganimizdan keyin juda ko'p sohalar jadal
sur'atlar   bilan   rivojlanib   kelmoqda.  Shular   singari   baholash   faoliyati   ham   alohida
ahamiyat   kasb   etmoqda.   Bu   esa   kuzatilishi   mumkin   bo'lgan   moliyaviy-iqtisodiy
inqiroz   sharoitida   yana   ham   muhimdir.   Baholash   faoliyatiga   berilayotgan   e'tibor
kundan-kundan   yuksalmoqda   desak   aslo   mubolag'a   bo'lmaydi.   Uni   rivojlantirish
uchun   qonunlar   va   turli   xil   me'yoriy-huquqiy   hujjatlarni   ishlab   chiqilayotganligi
buning yaqqol dalilidir.
Keyingi yillarda Respublikamizda baholash faoliyati aniq va jiddiy natijalarga
erishdi.   Mamlakatimizdagi   amaliyotning   joriy   ahvoli   va   istiqbollari   tahlili   yaqin
yillarda baholash faoliyatining sifati yanada yaxshilanishini ko'rsatmoqda.
Iqtisodiyotimizning deyarli barcha tarmoqlari modernizatsiya qilinib, amalda
texnologik   jihatdan   yangilanmoqda.   2020-yilda   bozor   xizmatlari   ko'rsatish   hajmi
15,7 foizga o'sdi, ularning yalpi ichki mahsulot tarkibidagi ulushi esa 53 foizdan 54
foizga   oshdi.   Bugungi   kunda   iqtisodiyotda   band   bo'lgan   aholining   50   foizdan
ortig'i   ushbu   tarmoqda   mehnat   qilmoqda.   Har   yili   yaratilayotgan   yangi   ish
o'rinlarining,   avvalambor,   kasb-hunar   kollejlari   bitiruvchilari   uchun   tashqil
etilayotgan   ish   o'rinlarining   uchdan   bir   qismidan   ko'prog'i   aynan   mazkur   soha
hissasiga to'g'ri kelmoqda.
Quvonarlisi   shundaki   ushbu   ko'rsatilgan   xizmatlar   ichida   baholash   xizmati
ham alohida ahamiyatga ega.
Shu   munosabat   bilan   yangi   hayotiy   voqelikni   aks   ettiradigan   va
Respublikadagi   butun   baholash   faoliyati   tizimini   keng   qamrovli,   sifatli   tarkibiy
isloh   etishga   qaratilgan   dasturiy,   me'yoriy   va   huquqiy   hujjatlarni   yaratish   o'tkir
zaruratga   aylanmoqda.   Baholash   faoliyatini   rivojlanish   darajasini   biz   bevosita
yurtimizda so'nggi yillarda mol-mulkka bo'lgan talabni sezilarli darajada o'sganligi
bilan bog'lashimiz mumkin.
2 1. Baholash faoliyatining maqsadi, mazmuni – mohiyati
Baholash   faoliyatining   mohiyati   va   o'ziga   xos   jihatlarini   tushunish   uchun
imkon qadar ochiq ma'lumotlar berish zarur. Mulkning miqdorbahosini belgilashda
harqanday   xususiy   mulk   ob'yektining   miqdori   aniq   vaqt   va   holatda,   aniq   bozor
sharoitida   ta'sir   ko'rsatadigan   boshqa   omillar   qiymatini   nazarda   tutgan   holda   pul
shaklida ma'lum maqsad sari yunaltirilgan, tizimli jarayon nazarda tutiladi.
Mulkning   bozor   bahosining   har   xil   ta'riflari   mavjud. 1
  Ulardan   har   birini
alohidako'ribchiqamiz.   Birinchidan,   biznes   (tashkilot)ning   miqdorbahosi   -   bu
jarayon.   Ekspert-baholovchi   bu   jarayonda   natijaga   erishish   uchun   bahoning
maqsadi bilan bog'liq bo'lgan mazmun va ketma-ketlilik, ob'yektning parametrlari
va tanlangan metodi bilan bog'liq bir qator operatsiyalarni amalga oshirishi kerak.
Ikkinchidan,   Baholashning   barcha   bosqichlari   uchun   umumiy   bo'lgan
jihatlarni   ajratish   lozim.   Masalan,   baholashning   maqsadini   aniqlash;   narxning
hisob-kitob   bilan   bog'liq   turini   tanlash;   zarur   bo'lgan   ma'lumotlarni   to'plash   va
qayta   ishlash;   tan   narxni   baholash   metodlarini   asoslash;   ob'yektning   miqdori   tan
narxini hisoblab chikish, tuzatishlar o'tkazish; yakuniy bahoni chiqarish; natijalarni
tekshirish   va   taqqoslash.   Bosqichlarning   birortasini   o'tkazib   yuborish   yoki   urnini
almashtirish mumkin emas. Bunday o'zboshimchalik natijaning noto'g'ri bo'lishiga
olib   keladi.   Bundan   kelib   chiqadiki,   baholash   faoliyati   -   ketma-   ketlilik   jarayoni:
barcha ishlar ma'lum izchillikda amalga oshiriladi.
Uchinchidan,   tan   narxni   baholash   ma'lum   maqsad   sari   yo'naltirilgan
jarayon.  Ekspert-baholovchi  o'z faoliyatida hamisha  aniq maqsad  asosida  ish olib
boradi. Albatta, u ob'yekt tan narxining miqdorini hisoblab chiqishi, qanday narxni
belgilash   lozimligi   baholash   maqsadiga,   shu   bilan   birga,   baholanadigan
ob'yektning   parametrlariga   hambog'liq.   Masalan,   biznes   miqdorini   baholash   oldi-
sotdi   bitimi   maqsadida   amalga   oshiriladigan   bo'lsa,   unda   bozor   narx   hisoblab
chiqiladi;   agar   biznes   miqdorini   baholash   uni   tugatish   maqsadida   amalga
oshiriladigan bo'lsa, unda likvidatsion narx hisoblab chiqiladi.
1
 O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O'zbekiston, 2007 yil (o'zgartirish va qo'shimchalar bilan).
3 To’rtinchidan,   tan   narxni   belgilash   jarayoni   shundan   iborat   bo'ladiki,
baholovchi   tan   narxning   miqdorini   pul   birligi   shaklida   belgilaydi.   Shundan   kelib
chiqib   qiymatga   oid   barcha   ko'rsatkichlar,   ular   aniq   o'lchovga   va   pul   birligiga
kanchalik mos kelishidan qat’i nazar, son bilan ifodalanishi lozim.
Beshinchidan, mulk qiymatini baholashning mohiyatiga oid jihatlari bozor
bilan   bog'liq   vaziyatga   tayanadi.   Bundan   kurinadiki,   baholovchi   baholaniyotgan
ob'yektning   kurilishi   yoki   sotib   olinishi,   texnik   xarakteristikam,   joylashgan   urni,
keltiradigan   daromadi,   aktiv   va   vazifalarning   tarkibi   va   to'zi   lishi   kabi   xarajatlar
bilan cheklanib kolmaydi. U albatta: bozor kon'yukturasi, raqobatning darajasi  va
strategiyasi,   baholanayotgan   Mulkning   bozordagi   ulushi,   uning   makro   va
mikroiqtisodiy   muhitdagi   urni,   unga   ta'sir   etadigan   xavf-xatarlar,   olinadigan
foydaning   o'rtacha   darajasi,   uxshash   ob'yektlarning   bahosi   va   shu   kabi   bozor
omillarning barchasini hisobga oladi.
Bozor   iqtisodiyoti   o'z   dinamizmi   bilan   ajralib   turadi.   Shu   ma'noda   vaqt   -
butun bozor jarayoniga ta'sir ko'rsatuvchi muhim faktor bo'lib, mulkning bahosini
qamrab oladi. Daromad olish vaqti yoki foydani olgungacha bo'lgan vaqt interval
yoki   oraliq   davr   bilan   o'lchanadi.   Bu   interval   yoki   oraliq   davr   kun,   xafta,   oy,
kvartal, yarim va xatto bir yilga teng bo'lishi mumkin.
Ma'lumot davrining davomiyligi bozor narxi qiymatiga, avvalo, diskontlash
davriga   o'z   ta'sirini   ko'rsatadi.   mulkning   bozor   narxi   bir   qator   faktorlar   ta'sirida,
vaqtda   o'zgaradi.   Shuning   uchun   u   aniq   kunga   bog'liqbo'ladi.   Bir   necha   oydan
keyin   esa   hammasi   boshqacha   bo'lishi   mumkin.   Shuning   uchun   ob'yektlarni
doimiy ravishda qaytabaholab turish zarur.
Bozor   iqtisodi   sharoitida   boshqamuhim   faktorlardan   biri   xavf-   xatardir.
Xavf-xatar deganda bozordagi holatning, makroiqtisodiy jarayon va xakozolarning
doimiy   emasligi   va   aniq   emasligi   tushuniladi.   Boshqacha   aytganda   xavf-xatar   -
baholangan   mulk   keltiradigan   daromadning   prognoz   qilinganidan   kupligi   yoki
kamligi ehtimolidir. Mulkni baholashda xavf-xatarning har xil turlari mavjudligini,
bozor   sharoitida   mablagning   xech   biri   xavf-xatardan   xoli   emasligini   hamisha
yodda to'tish lozim. Hisoblab chiqilgan miqdorning bozor narxi yoki uning boshqa
4 turi   belgilangan   narxning   natijasi   bo'lib   xizmat   qiladi.   Bozor   narxi   -   mazkur
ob'yektning   bahosi   ochiq   bozorda   aslidan   ancha   uzoqlashgan,   bo'lishi   mumkin
bo'lgan narx hisoblanadi. Agar tomonlar bitimni barcha ma'lumotlarga ega bo'lgan
holda   oqilona   tuzsalar,   favkulodda   holatlar   ularning   bitimlariga   o'z   ta'sirini
ko'rsatmaydi. 
Oltinchidan,   bozor   narxi   albatta   pul   birligida,   masalan,   so'm   yoki   dollar
shaklida   aniqlanadi.   Bunda,   avvalo,   tanlangan   valyuta   asosida   ish   olib   borish
maqsadga   muvofiqbo'ladi.   Bundan   tashqari,   ish   to'tishning   mazkur   usuli   hisob-
kitobning   aniq   bo'lishiga   va   valyutaning   bir   turidan   ikkinchisiga   o'tishda
yo'lqo'yilishi   mumkin   bo'lgan   xatoliklarning   oldini   olishga   erishiladi.   Mulkning
narxini   belgilashda   baholovchi   baholanayotgan   ob'yektning   aylanma   daromadi,
xavf-xatar,   bu   foydani   nazorat   qilib   olish,   bozor   sharoitida   o'rtachafoyda   olish
darajasi, shunga binoanboshqa ob'yektlarning bahosi, baholanayotgan ob'yektning
xarakterli   tomonlari,   aktivlarning   tarkibi   va   vazifalari   (tarkibiy   qismlari),   bozor
holati kabi asosiy faktorlarni to'liqhisobga olishga harakat qiladi.
Baho   atamasi   nafaqat   iqtisodiyotda,   balki   boshqa   soxalarda   ham   keng
qo'llaniladi.  Bularga:  faoliyatni   baholash”,   “auditor  bahosi”,  “buxgalter  bahosi”   “
reyting bahosi” kabi iboralarni misol qilib keltirsak bo’ladi
Shu   narsa   printsipial   ahamiyat   kasb   etadiki,   sifatli   bozor   bahosida
sarflangan   xarajat   bilangina   chegaralanmaydi,   balki   iqtisodiy   imidj,   tashkilotning
bozordagi urni, vaqt va xavf-xatar omili, raqobat darajasi  kabilar albatta e'tiborga
olinadi.   Baholovchi   baholash   jarayoniga   firmaning   iqtisodiy   kontseptsiyasidan
kelib   chikgan   holda   yondashadi.   Mazkur   kontseptsiyaning   buxgalteriya
kontseptsiyasidan   farqi   shundaki,   u   firmaning   bozor   bahosini   belgilashga   imkon
beradi. Bu kontseptsiyada  vaqt, xavf- xatar, sezilmas aktivlar, tashqiraqobatmuhit
va   baholanayotgan   ob'yektning   ichki   xususiyatlari   hisobga   olinadi.   Agar   xususiy
kapitalning   balans   bahosi   uning   real   bozor   yoki   iqtisodiy   bahosiga   mos   kelmasa,
unda yashirin yoki balansdan tashqari kapital bo'lishi lozim. Xavf-xatar masalasiga
kelsak,  buxgalter  bahosi  “bitta  xatar  hammaga  ta'sir   ko'rsatadi” 2
  degan  karashdan
2
 O'zbekiston Respublikasi “Baholash faoliyati to'g'risidagi” Qonun 19.08.1999y.
5 kelib chiqadi. Ammo har  bir  firma daromad olishda  xavf-xatarning turli  shakllari
bilan to'qnashadi  va daromad olishning o'z xususiy darajasi  bo'ladi. Shu ma'noda,
buxgalter modeli firmaning real bahosini  belgilay olmaydi. Iqtisodiy kontseptsiya
bazasida   belgilangan   bahotashkilotning   kelajakdagi   taqdiri   haqida   real   tasavvur
beradi.   Bu   hamma   uchun   ya'ni   xususiy   tadbirkor,   boshqaruvchi,   iste'molchi,
takdimotchi, bankir, sug'urta va soliq idoralari va investorlar uchun ham qadrlidir.
Bozor   qiymatining   bahosi   sotuvchi   va   haridorga   tovarning   asoslangan   bahosiga
tayangan holda bitim tuzish imkonini beradi. 
Chunki   bozor   narxi   nafaqat   individual   va   kutilayotgan   xarajatlarni,   balki
bitim   ob'yektiga   bozorning   ta'sirini,   umumiqtisodiy   joriy   tarakkiyotni,   umuman
bozordagi   axvolni   hamhisobga   oladi.   Bozor   narxining   qiymatini   bilish   xususiy
tadbirkorga   ishlab   chiqarish   jarayonining   usishiga,   Mulkni   rivojlantirishga
yunaltirilgan   bir   qator   tadbirlarni   amalga   oshirish   imkonini   beradi.   Baholashning
o'zluksiz tarzda amalga oshirib turilishi boshqarish samaradorligining ortishiga olib
keladi   hamda   bankrot   va   inkiroz   holatlaridan   ximoya   qiladi.   Baholash   an'anaviy
sarf-xarajatlarni   kiskartirib,   to'g'ri   investipion   qarorlar   chiqarishga   imkoniyat
yaratadi. Agar nazarda tutilgan bitimning har bir ishtirokchisi u yoki bu ob'yektni
o'zicha   Baholashga   urinsa,   uning   xarajatlari   ahamiyatli   bo'lib,   ma'lumotlar   bazasi
shakllangan bular edi. 
Professional   baholovchida   tashkilotlar   mablagidan   kup   marta   foydalanish
natijasida,   ma'lum   aloka   va   kontaktlari   asosida   tranzaktsion   sarf-xarajatlar   kam
bo'ladi.   Bundan   tashqari,   Baholash   ishlarini   tashqil   etishda   professional   bilim   va
ko’nikmalar zarur bo'ladi. Shuning uchun ham biznes bahosini belgilashni maxsus
tayyorgarlikdan   utgan   ekspert-baholovchilar   amalga   oshiradilar.   Professional
baholovchiga buyurtma berganda investor u bilan shartnoma tuzadi. Shartnomada
tomonlarning   xuku   k   va   burchlari   belgilanadi.   Baholovchi   bajariladigan   ishning
sifatiga   javobgar   hisoblanadi,   demak,   noto'g'ri   Baholash   xavfi   buyurtmachining
emas,   ekspertning   zimmasiga   yuklanadi.   Va   nihoyat,   makroiqtisodiyot   aspektida
biznes   bahosi   iktisodni   davlat   tomonidan   boshqarish   va   tartibga   solish
richaglaridan biri xdsoblanadi hamda davlat va munitsipal mulklarni boshqarishda
6 muhim ahamiyat kasb etadi. Ob'ektni samarali boshqarish va taksimlash maqsadida
uning bozor yoki boshqa turdagi bahosi aniqlangach bu jarayonda kimlar ishtirok
etishi   va   aynan   kaysi   ob'yektlarda   mumkinligini   ham   aniqlash   lozim.   Narx
belgilanayotganda   ob'yekt   va   sub'yektlarning   bahosi   ham   nazarda   tutiladi.
Baholash   faoliyatining   sub'yekti   jismoniy   va   yuridik   shaxslar,   davlat   hokimiyati
organlari,   o'z-o'zini   boshqaruvchi   tashkilotlarning   baholovchilari   hisoblanadi.
Baholash jarayonining sub'yektlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- davlat hokimiyati organlari;
- tashkilotlar va yuridik shaxslarning individual baholovchilari;
- baholovchilarning professional uyushmasi;
-   buyurtmachi-baholovchilarni   -   baholovchi   va   yuridik   yoki   jimsoniy
shaxslarning yozma shakldagi shartnoma buyicha o'zaro kelishuv asosida u yoki bu
ob'yektning baholanishi amalga oshiriladi;
-   baholash   xizmatining   iste'molchilari   -   ijro   hokimiyatining   bahohaqidagi
hisobotda   o'z   aksini   topadigan   ma'lumotlarga   ega   bo'lgan   jismoniy   va   yuridik
shaxslari.
Ob'yektlarni   individual   tadbirkorlarning   baholovchilari   yoki   baholovchi
kompaniyalarning baholovchisi kabi jismoniy shaxslar ham Baholashlari mumkin.
Oxirgi   holatda   aynan   baholovchi   kompaniya   ob'yektni   Baholash   uchun
buyurtmachi bilan shartnoma to'zadi. Ob'yektni baholovchi sub'yektlar sifatida, bir
tomondan,   faoliyati   qonun   bilan   belgilab   qo'yilgan   (baholovchilar)   yuridik   va
jimoniy   shaxslar   (individual   tadbirkorlar),   ikkinchi   tomonidan,   ularning
xizmatidan  foydalanadigan   iste'molchilar   (buyurtmachilar)   tan  olinadi.   Shu  tariqa
buyurtmachi   va   baholovchilar   -   birinchi   bosqichning   sub'yektlari,   qolgan
barchasini   ikkinchi   bosqichdagi   sub'yektlar   deb   atash   mumkin.   Hokimiyat
organlari   tizimni   shakllantirishda,   talablarni   belgilashda,   baholash   jarayonini
tashqil   etish   uchun   shart-sharoitlar   yaratishda,   normativ   huquqiy   aktlar   va   ularni
ijro   organlari   tomonidan   amaliyotga   joriy   qilinishida   va   baholovchilarning
faoliyatini   nazorat   qilishda   ishtirok   etadi.   Hokimiyat   organlarining   normativ
huquqiy aktivini baholash jarayonini qat’iy tartibga boglanib kolishidan saqlash va
7 real   iqtisodiy   hayotga   imkon   qadar   yakinlashtirish   maqsadida   baholovchilarning
o'zlari   ushbu   jarayonda   faol   ishtirok   etishini   maqsadga   muvofiq   ekanligi   nazarda
tutiladi.   Baholash   natijalarining   iste'molchilariga   kelsak,   ular   buyurtmachilar
bo'lishi   shart   emas.   Baholash   natijalarining   har   qanday   ishtirokchisi   uning
iste'molchisi   bo'lishi   mumkin.   Shu   bilan   birga,   hokimiyat   organlari   ham   (davlat
yoki   munitsipal   mulk   egalari   ham   privatizatsiya   qilingandan   keyin   xususiy   mulk
egasi   rolida   chiqishi   mumkin).   Baholashda   buyurtmachi   va   iste'molchining
extiyojlari bunday vaziyatlarda mutanosib kelmasligi ham mumkin.
  Agar   ob'yektni   baholash   jarayoni   uni   soliqqa   tortish   maqsadida   mustakil
baholovchilar   tomonidan   amalga   oshirilsa,   unda   mustakil   baholash   xizmatining
iste'molchisi   ob'yektni   baholash   buyicha   hisoboti   bilan   uning   to'g'riligini   nazorat
qilish   mazmuni   bilan   bog'liq   ma'lumotlardan   foydalanuvchi   soliq   organlari
hisoblanadi.   Soliqka   tortiluvchi   esa   buyurtmachi   vazifasida   chiqadi   va   bu   ikki
tomonning qiziqishlari bir-biriga zid bo'ladi. 
Baholash jarayoni natijalarining (narxning) aniqligi uchun baholovchi to'liq
javobgar   bo'ladi.   Ammo   buyurtmachi   baholovchini   baholanuvchi   ob'yektni
Baholash   bilan   bog'liq   hujjatlarning   to'liqdigiga   va   baholovchiga   ob'yektdan
bemolol foydalanish huquqini berishga mas'ul hisoblanadi. Baholash ishini tashqil
etishda   baholash   haqida   shartnoma   asos   bo'lgan   xollarda   O'zbekiston
Respublikasining   “Baholash   faoliyati   haqida”gi   fuqarolik   qonunlari   talablari
tomonlar ihtiyoriga havola etiladi.   Qonunga binoan shartnomada buyurtmachi va
baholovchi   jismoniy   va   yuridik   shaxslar   bo'lishi   mumkin.   Buyurtmachi
baholovchidan farqli ularok individual xususiy tadbirkor bulmagan jismoniy shaxe
hambo'lishi mumkin. Har ikki tomon orasida ma'lum bir ob'yektni Baholash haqida
shartnoma   rasmiylashtiriladi   yoki   uzoq   muddatga   bir   qator   ob'yektlarni   Baholash
haqida buyurtmachining arizasiga asoslaniladi.
Ta'kidlash   joizki,   “baholovchi”   atamasi   ikki   ma'noda   qo'llaniladi:
birinchidan,   baholovchi   -   Baholash   jarayonini   amalga   oshiruvchi   firma   yoki
individual   tadbirkor;   ikkinchidan,   baholovchi   -   Baholash   jarayonini   amalga
oshiruvchi   professional   jismoniy   shaxs.   Shu   tariqa   baholash   jarayonini   amalga
8 oshiruvchilar bu borada umumiy kobiliyatga va huquqka ega bo'lgan, uning ustavi
bilan tanish bo'lgan individual tadbirkorlar, yuridik shaxslar bo'lishi mumkin.
- Baholash   ob'yektlari   jumlasiga   quyidagilar   kiradi:   alohida   moddiy
ob'yektlar (ashyolar);
- shaxsning mol-mulkini tashqil etuvchi ashyolar majmui, shu jumladan
muayyan turdagi (kuchar yoki ko'chmas) mol-mulk;
- mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolarga bo'lgan mulk
huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar;
- talab   qilish   huquqlari,   majburiyatlar   (qarzlar);   ishlar,   xizmatlar,
axborot;
- intellektual   mulk   ob'yektlari   va   qonun   hujjatlarida   fuqarolik
muomalasida   bo'lishi   mumkinligi   belgilangan   boshqafuqarolik   huquqlari
ob'yektlari.
Baholanadigan   ob'yektlar   orasida   biznes   (tashkilotlar,   idoralar,
kompaniyalar) salmokli urinni egallaydi. Mulkni baholashda ob'yekt sifatida foyda
olishga   yunaltirilgan   va   tashkilotning   faoliyatiga   asoslangan   mulk   kompleksi
faoliyati   namoyon bo'ladi.  Tashqilot   fuqarolik huquqi   ob'yekti  hisoblanib,  xujalik
oborotiga   kiradi,   xujalik   operatsiyalarida   ishtirok   etadi.   Natijada   uning   qiymatini
baholashga   extiyoj   paydo   bo'ladi.   Tashqilotning   mulkiy   majmua   tarkibiga   uning
maqsadlari yo'lida xizmat qiladigan, xujalik ishlarini yuritish uchun zarur bo'lgan,
foyda olishga xizmat qiladigan mulkning barcha turlari, shu bilan birga, ko'chmas
mulk   (yer   maydoni,   bino,   inshootlar),   mashinalar,   asbob-uskunalar,   boshqa
transport   vositalari,   inventarlar,   xom   ashyo,   maxsulot,   mulkiy   majburiyatlar,
kimmatbaho   kogozlar,   nomaterial   aktivlar,   intellektual   xususiy   mulk   ob'yektlari,
firmaning   nomi,   xizmat   belgilari,   patentlar,   litsenziyalar,   yangiliklar,   tovar
belgilari   kiradi.   Shuning   uchun   Mulkni   baholashda   baholovchi   tashkilotni   uning
xususiy kapitali qiymatini aniqlagan holda, umumiy tarzda va mulkiy majmuaning
ayrim   qismlarini   alohida   baholaydi.   Tashkilot   baholash   ob'yektining   murakkab
tizimi   sifatida   aniq   baholanadigan   chegaraga   ega   bo'lishi   lozim,   chunki
baholanayotgan   biznes   har   xil   tarkibiy   qismlardan   iborat   bo'ladi.   Tashqilotning
9 tarkibiga   har   xil   bulimlarda   va   xududlarda   joylashgan   tsexlar,   uchastkalar,
xujalikni   yuritish   uchun   zarur   bugan   ashyolar,   maxsus   bulimlar,   idora   tizimi,
kommunikatsiya   va   aloka   vositalari   kirishi   mumkin.   Tashqilot   mavjudligining
tashqiliy-   huquqiy   shakli   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Birlashmalar,
xoldinglar, moliyaviy-sanoat guruxlari baholash ob'yekti bo'lishi mumkin. Bunday
holatlarda bir biznes doirasida tarmokdan ajralib chikkan bir nechta kompaniyalar,
bulimlar, filiallar birlashadi. 
Mulkni   to'g'ri   baholash   uchun   pul   okimini   va   ularning   yunalishini,   shu
bilan   birga,   har   bir   bulimning   xak-   huquqlarini   nazorat   qilish   kerak.   Ob'ektning
tarkibida   ijtimoiy-   madaniy   jabxalar   bor-yukligini,   uning   umummilliy   kadriyatga
ega   ekanligini   xam   aniqlash   lozim   bo'ladi.   Mulkni   baholashda   tashkilot   yuridik
shaxs bo'lgan holda bir vaqtning o'zida xujalik sub'yekti bo'lishi ham mumkinligini
hisobga olish lozim. Shuning uchun ob'yektni baholash jarayonida ma'lum yuridik
huquqlarning   mavjudligini   ham   nazarda   to'tish   lozim.   Bu   mulkning   baholash
ob'yekti   sifatidagi   o'ziga   xos   jihatini   namoyish   etadi.   Baholanayotgan   mulkning
o'ziga   xos   tomonlaridan   yana   biri   shundan   iboratki,   baholovchi   baholanayotgan
ob'yektning   mulkiy   kompleksining   qiymatini   ham,   tashqiliy   va   rivojlanish
samaradorligini ham aniqlashi lozim. 
Har   qanday   biznesning   asosini   tashkilotning   ma'lum   tashqiliy   tizimda
harakatlanadigan   kapitali   tashqil   etadi.   Shuning   uchun   mulkni   baholayotganda
baholovchi   xususiy   kapitalni   ham   ishlab   chiqarish   omili   sifatida,   ham   mulkning
asosiy   mohiyati   sifatida   tashqiliy-huquqiy   shaklini,   tarmoq   xususiyatlari   va
nomaterial   aktivlarini,   gudvillni   nazarda   tutgan   holda   aniqlaydi.   Baholovchi
tomonidan hisoblab chiqilgan daromad va xarajatlarning barchasi bozor narxining
asosiy qiymatini tashqil etadi. Biznes faoliyatning aniq turi sifatida bozor iqtisodi
sharoitida tashkilotning tashqiliy shakli sifatida mulkdorning sarflagan resurslarini
koplab,   daromad   olishdagi   extiyojlarini   kondiradi.   Biznes   (tashkilot)   tovarning
barcha   belgilarini   o'zida   mujassamlashtiradi   va   oldi-sotdi   ob'yektiga   aylanadi.
Ammo u - alohida mavqega ega bo'lgan tovar hisoblanib, uning xususiyatlari  esa
Baholash tamoyillari, yondoshuvi va uslublariga xizmat qiladi.
10 Baholash ob'yektlari jumlasiga quyidagilar kiradi:
• alohida moddiy ob'yektlar;
• shaxsning mol-mulkini tashqil etuvchi ashyolar majmui, shu jumladan
muayyan turdagi ko'char yoki ko'chmas mol-mulk;
• mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolarga bo'lgan mulk
huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar;
• talab qilish huquqlari, majburiyatlar, qarzlar;
• ishlar, xizmatlar, axborot;
• intellektual   mulk   ob'yektlari   va   qonun   hujjatlarida   fuqarolik
muomalasida   bo'lishi   mumkinligi   belgilangan   boshqa   fuqarolik   huquqlari
ob'yektlari.
Baholash   maqsadlariga   qarab   baholash   ob'yekti   xususida   bozor   qiymati
yoki   bozornikidan   farqlanuvchi   qiymat   qo'yiladi.   Baholash   ob'yekti   qiymati
turlarining   qo'llanish   sohasi   va   ularning   farqlanuvchi   xususiyatlari   baholash
standartlari   bilan   belgilangan.   Baholash   ob'yektini   baholash   pul   shaklida   amalga
oshiriladi. Baholash ob'yektining bozor qiymati deganda eng ehtimol tutilgan narxi
tushunilib, unga ko'ra mazkur baholash ob'yekti ochiq bozorda raqobat sharoitida,
bitimning taraflari barcha zarur axborotga ega bo'lgan xolda o'z manfaatlari yo'lida
oqilona va ixtiyoriy ravishda harakat  qiladi, bitim narxining baland-pastligida esa
biron-bir   favqulodda   holatlar,   shu   jumladan   taraflardan   birining   ushbu   bitimga
qo'shilish majburiyati aks etmaydi. Agar biron-bir baholash ob'yektini baholashdan
majburiy   o'tkazish   talabi   mavjud   bo'lgan   normativ   hujjatda   yoki   baholash
ob'yektini   baholash   to'g'risidagi   shartnomada   qiymatning   aniq   turi   ko'rsatilgan
bo'lmasa, mazkur ob'yektning bozor qiymati belgilanishi lozim. 
Mazkur   qoida   normativ   hujjatda   baholash   ob'yekti   qiymatining   turini
aniqlovchi,   ushbu   Qonunda   yoki   baholash   standartlarida   nazarda   tutilmagan
atamalardan   foydalanilgan   taqdirda   ham   qo'llanilishi   kerak.   Nazarda   tutilganidan
farqli   shartlarda   o'tkazilgan   eng   ehtimol   tutilgan   baho   bozornikidan   farqlanuvchi
qiymat  deb  tushuniladi.  Baholash  faoliyatini  rivojlantirish  iqtisodiyotda  islohotlar
o'tkazish   va   O'zbekiston   Respublikasida   huquqiy   demokratik   davlat   barpo   etish
11 jarayoning   ajralmas   qismi   bo'lib   hisoblanadi.   O'zbekiston   Respublikasida   bozor
infratuzilmasining   rivojlanishi   bilan   o'tgan   yillar   mobaynida   baholash   faoliyati
shakllanish   yo'lini   bosib   o'tdi   va   hozirgi   kunda   iqtisodiyotning   mustaqil   sohasiga
aylandi.   Baholash   faoliyati   haqidagi   qonunga   asoslangan,   baholash   faoliyatini
tartibga   solishning   davlat   tartibi   shakllantirilgan.   U   yuridik   shaxslarni
litsenziyalash,   jismoniy   shaxslarni   sertifikatlash,   litsenzion   talab   va   shartlarning
bajarilishini nazorat qilishni o'z ichiga oladi. 
O'zbekiston Respublikasida baholash xizmatlari sohasiga oid zarur huquqiy
baza   shakllantirilgan   va   ularning   faol   rivojlanishi   uchun   iqtisodiy   sharoitlar
yaratilgan.   O'zbekiston   Respublikasida   baholash   faoliyati   oxirgi   yillarda   sezilarli
darajada   aniq   va   ahamiyatli   natijalarga   erishdi.   Shu   bilan   birga,   ijtimoiy   va
iqtisodiy   sharoitlar   o'zgarishsiz   bo'lmaydi,   baholash   faoliyati,   mutaxassislik
faoliyatining turi sifatida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning joriy talablariga
javob   berishi   lozim.   Milliy   amaliyotimizning   joriy   va   bo'lgusi   holati   tahlili
ko'rsatishicha,   yaqin   yillar   baholash   faoliyatining   sifati   yanada   ortishi   bilan
tavsiflanishi   kerak.   Bu   jarayonlar,   ayniqsa,   jahon   moliyaviy   inqirozi   sharoitida
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Respublikamizda baholash faoliyati tushunchasi va baholovchi kasbi paydo
bo'lganidan   buyon   hali   uncha   ko'p   vaqt   o'tgani   yo'q.   Ularga   bo'lgan   zaruriyat
Respublikada   iqtisodiyotni   boshqarishning   ma'muriy-buyruqbozlik   usullaridan
bozor usullariga o'tish borasida rejali ishlar olib borila boshlangani tufayli vujudga
keldi.   Ushbu   o'tish   davrida   aynan   davlat   bosh   islohotchi   sifatida   mas'uliyatni   o'z
zimmasiga   oldi.   O'zbekistonda   baholash   institutining   rivojlanishi   yagona   tizimni
yaratish yo'nalishida amalga oshirilmoqda. Bunday tizimning asosi yagona uslubiy
kenglik   bo'lishi   mumkin,   uning   tamoyiliga   O'zbekiston   Respublikasida   baholash
faoliyatini   rivojlantirish   kontseptsiyasida   asos   solingan.   Keltirilgan   kenglik
quyidagilarni nazarda tutadi: 3
1. Baholash   faoliyatining   har   bir   elementi   (komponenti,   tarkibiy   qismi)
ning rivojlanishi, u o'z ichiga quyidagilarni oladi:
3
 O'zbekiston Resupblikasining “Baholash faoliyati to'g'risida”gi Qonuni. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari 
to'plami, 2009 y. 15-son, 178-modda.
12 - baholash qonunchilik bazasining rivojlanishi;
- baholash uslubiy bazasining rivojlanishi;
- baholash sub'yektlari (baholash tashkilotlari, shu jumladan,
baholovchilarning o'zi) ning rivojlanishi;
- baholashni   amalga   oshirish   uchun   zarur   bo'lgan   ma'lumot
manbalarining rivojlanishi;
- litsenziyalovchi organning rivojlanishi;
- ta'lim   muassasalarida   baholovchilarni   tayyorlash   va   malakasini
oshirishning rivojlanishi;
- mutaxassis jamoat tashkilotlarining rivojlanishi;
- baholash buyurtmachilari (shu jumladan, davlat) ning rivojlanishi;
- baholash natijalaridan foydalanuvchilarning rivojlanishi.
2. Baholash   faoliyati   sistemasining   umumiy   rivojlanishi,   u   o'z   ichiga
quyidagilarni oladi:
- har   bir   elementni   rivojlantirishning   alohida   maqsadlarini   baholash
faoliyati sistemasini rivojlantirishning yagona maqsadiga birlashishi;
- baholash   faoliyati   sistemasi   ichida   barcha   elementlarning   o'zaro
aloqalarini rivojlanishi;
- baholash   faoliyati   sistemasi   va   boshqa   sohalar   (buxgalteriya   hisobi,
audit,   moliyaviy   hisobot,   kadastr   faoliyati,   bank   faoliyati,   sug'urtalash   va
boshqalar) ning o'zaro aloqasining rivojlanishi;
- baholash faoliyati sistemasini boshqarishni tashqil qilinishi;
- Respublika regionlarida baholash faoliyati sistemasining rivojlanishi.
Mamlakatimizning uzoq va davomli manfaatlari taqozo etgan holatlarda va
keskin   vaziyatlardan   chiqish,   ular   tug'diradigan   muammolarni   hal   etish   zarur
bo'lganda   iqtisodiyotda   davlat   tomonidan   boshqaruv   usullari   qo'llandi   va   bunday
yondashuv   oxir-oqibatda   o'zini   to'la   oqladi”   Huquqiy   davlat   va   bozor
munosabatlariga   asoslangan   xo'jalik   mexanizmini   shakllantirish   hozirgi   vaqtda
Respublikada   amalga   oshirilayotgan   islohotlarning   asosiy   maqsadidir.   Bozor
13 mexanizmlarini   rivojlantirish,   o'z   navbatida,   iqtisodiyotning   barcha   sohalarida
raqobat muhiti shakllantirilishini ko'zda tutadi. 
Har   xil   turdagi   mol-mulkni   baholash   shu   masalalarni   hal   etishda   yordam
berdi.   Huquqiy   davlatni   yaratish   va   rivojlantirish   masalalari   jamiyatning   barcha
a'zolari uchun teng huquqlarni, shu jumladan mulkiy huquqlarni ta'minlashga doir
chora-tadbirlarning   butun   bir   kompleksini   o'z   ichiga   oladi.   Shu   bois,   ana   shu
huquqlarni   himoyalash   va   ular   adolatli   tarzda   iqtisodiy   baholanishi   uchun   shart-
sharoit   yaratish   har   qanday   huquqiy   davlatning   eng   muhim   vazifasi   hisoblanadi.
Shunday   qilib,   baholash   faoliyatini   rivojlantirish   O'zbekiston   Respublikasida
iqtisodiyotni   isloh   etish   va   huquqiy   demokratik   davlat   barpo   qilish   jarayonining
ajralmas qismidir. Ma'lumki O'zbekiston Respublikasining 1999 yil 19-avgustdagi
“Baholash   faoliyati   to'g'risida” 4
gi   Qonuni   mamlakatimizda   baholash
faoliyatinitakomillashtirish, mavjud vaziyatlarni tartibga solish uchun yo'l ochdi va
Qonun hujjatlari tuzishga asos bo'ldi.
2. Baholash   faoliyati   jarayonini   nazorat   qilish   va   tartibga   solishning
jahon tartibi.
Xorijiy   mamlakatlar   jumladan   MDH   davlatlari   ichida   Rossiya   uchun
davlatga bozor yo'nalishlarini rivojlanishiga ko'plab iqtisodiy muammolar taalluqli.
Ularning ko'plari nostandart va o'ziga xos. Bu birinchi navbatda biznesni baholash
muammosiga   tegishli.   Inqiroz   davrida   asosiy   e'tibor   zamonaviy   mutaxassislikni
tushunishga   qaratilgan.   Har   qanday   tashkilotni   to'g'ri   boshqarishni   talab   etadi.
Biznesni   baholash   juda   katta   rol   o'ynaydi.   Yaxshi   xulosalar   qabul   qilishda
baholash xizmatidan foydalanish zarur. 
Asosiy   maqsad   menedjerlarga   o'ziga   xos   fikrlashni   o'rgatish,   har   bir
boshqaruv   xulosasi   har   tomonlama   o'ylangan,   kompaniya   qiymatini   oshishiga
zamin   yaratib   berish.   Jamg'arma   bozori   rivojlangan   joyda,   kompaniyaning   bozor
qiymati   real   baholanadi.   Rossiyada   hali   bunday   emas   lekin   ob'yektiv   biznesni
4
 BAHOLASH FAOLIYATI TO‘G‘RISIDA  19.08.1999 sanadagi  811-I son qonuni 
Manba: https://www.lex.uz/ru/docs/-24703?Otherlang=1
14 baholash   bozorining   asosida   jiddiy   tahlillar   yotadi.   Tabiiyki,   bugungi   kunda
Rossiyaning real tahlillari aniq emas. Shuningdek bizning davlatda har doim ham
tashkilot   bahosi   va   aktiv   materiallar   bahosi   doimo   teng   bo'lmaydi.   Bizda
tashkilotlar   rivojlanishi   aniq   strategiyalar   asosida   bo'ladi   va   keyinchalik   biznes
qiymatini o'zgarishiga bog'lanib qolmaydi. Tahlillar  shuni  ko'rsatadiki, jamg'arma
bozorlari narxining o'sishiga har xil munosabat bildiradi. U asosan, uzoq muddatli
faktorga   tayanadi.   Jamg'arma   bozori   shunga   e'tibor   beradiki,   masalan,   bio-
texnologiya yo'nalishida kompaniyaning paydo bo'lishi uchun unga uzoq muddatli,
istiqbolligini   inobatga  olishadi.  Demak,   bozor  faqat  foyda  keltiruvchi  aksiyalarga
tayananib   qolmaydi.   Bozor   shuni   talab   qiladiki,   tashkilot   hozirgi   va   kelayotgan
belgilangan   foydani   buzmasligi   shart.   Korxonalar   qo'shilishi   natijasida   har   doim
ham   qo'shilgan   korxonalar   narxi   oshmaydi.   Bu   yerda   nafaqat   chuqur   tahlil,   balki
qo'shilish rejasi  chuqur o'rganilishi kerak. Eng asosiy tomoni shundaki  Rossiyada
ko'chmas   mulk   bozori   rivojlanishi   natijasida   baholovchi   kasbi   paydo   bo'ldi.
Baholovchi   echishi   lozim   bo'lgan   asosiy   muammolar   baholashga   bog'liq.   U   oldi-
sotdi  shartnomasida  asosiy  o'rinni  egallaydi. Baholovchining asosiy  mijozi  davlat
hisoblanadi. Hozirgi kunda oddiy fuqaro ham mijoz bo'la oladi. Ular erni qiymatini
baholash   uchun   kvartira   hamda   dala   hovlilarni   sug'urta   qilish   uchun   murojat
qilishadi. Ko'chmas mulkni oldi-sotdi shartnomasi nafaqat ixtiyoriy, balki majburiy
ham  bo'lishi  mumkin. Mutaxassis  bahosi  nafaqat  asosiy  muommolarni, balki  oldi
sotdi,   ijara   va   ko'chmas   mulkni   qaytib   kredit   olishga   yordam   beradi.   Baholash
sug'urta   vaqtida   ham   qo'l   keladi,   mulkning   qiymatini   belgilab   beradi.   Ajrim
vaqtida   mulkning   bo'linishida   ham   baholovchining   o'rni   alohida   ahamiyat   kasb
etadi.   Shunday   ekan   bozor   iqtisodiyotida   baholovchining   o'rni,   boshqaruvi,
moliyaviy   menedjerlik   faolyati   juda   o'rinli.   Rossiyadagi   baholash   faoliyatining
metodologik asoslari o'ziga xos xususiyatlarga ega. Rossiya Federatsiyasi Xalqaro
baholash   standarti   qo'mitasining   (XBSQ)   a'zosi   hisoblanadi.   Xalqaro   baholash
standartining   kirish   qismiga   kiritilgan   XBSQ   materiallari:   Xalqaro   baholash
standartining qo'mitasi masalalari ikkilamchi xarakterga ega: 
15 -   baholash   standartlarini   mulk   narxini   baholash   va   uni   dunyo   bo'yicha
qo'llash   uchun   ishlab   chiqish   va   jamoat   ehtiyojidan   kelib   chiqqan   holda   chop
(nashr)   etish   mumkin   bo'lsa,   turli   mamlakatlar   standartlarini   uyg'unlashtirish,
standartlarni qo'llashda va shakllantirishda farqlikni aniqlash. 
Xalqaro baholash starndartlari umumiy qabul qilingan prinsip va baholash
tushunchasi   kabi   mashhur   bo'lgan   baholash   kasbiga   kiritilgan   yoki   eng   zo'r
amaliyotni   taqdim   etadi.   Tahmin   qilinadiki,   XBSQ   a'zolariga   tegishli   xalqaro
baholash   starndarti   va   milliy   standartlar   bir-birini   to'ldirib,   qo'llab-quvvatlash
kerak. XBSQ shakllantirish yoki milliy va xalqaro baholash standartlari farqlarini
ochib   berishga   jonbozlik   qilmoqda.   Xalqaro   baholash   standartlari   shunday   yo'l
yo'riqlarni   talab   etadiki,   mahalliy   amaliyot   milliy   yo'nalshtirishdan   farqlanish
kerak.   Ajralish   holatlari   bor   joyda,   amaliyot   olib   borayotgan   mutaxassislar
qiymatdagi   farqlarni   sonlarda   ko'rsatib   va   tushuntirib   berishlari   kutiladi.
Metodologiyaning   to'liq   o'rganilishi   va   mulk   yoki   bozorlarning   aniq   turlarida
qo'llanilishida   tegishli   adabiyot   hisoblanadi.   Shu   sababli   XBSQ   malakali
baholovchilarni   ularni   butun   faoliyati   davomida   qo'llab-quvvatlaydi.   Xalqaro
baholash   standarti   baholovchilar   nima   qilishi   kerakligini   aytishadi,   lekin   aniq
muolajalar   va   metodologiyalar   qanday   qo'llanilishini   tushuntirib   berishmayapti.
XBSQ   tan   oladi,   baholovchi   har   bir   muammoni   echimiga   qanday   yondashishiga,
ishga   aloqadorligi   va   kerakli   xulosalar   chiqarishiga   bog'liq.   Baholash   amaliyoti
kengashi   natijasida   mulk   qiymatini   baholash   atamasi   o'rnini   aktivlar   qiymatini
baholash atamasi egalladi, moliyaviy hisobotlardan foydalanishda qo'llaniladi. 
XBSQ xalqaro baholash standartini xalqaro moliyaviy standart hisoboti va
boshqa   standart   hisobotlarida   va   baholovchilarni   boshqa   soha   standartlariga
muvofiq   ish   ko'rishlariga   erishildi.     Boshqa   sohalar   standartlari,   masalan,
buxgalteriya hisoboti baholashda qo'llanilishi mumkin. 
XBSQ  baholovchilariga  baholashda   buxgalteriyadan  foydalanishni   tavsiya
etadi. Baholovchi moliyaviy hisobot standartlari talablariga moliyaviy hisobot yoki
boshqa buxgalteriya ilovalarini baholash faoliyati asosida rioya etishi shart. Ikkita
standartlarda   qarama-qarshilik   yuzaga   kelganda   baholovchi   bu   holatni   ochib
16 berishi   shart.   So'nggi   ko'rsatma   judayam   muhim,   shu   bilan   birga   qiyin.   Chunki
buxgalteriya   hisobini   isloh   qilish   butun   dunyoda,   shuningdek   Rossiyada   milliy
buxgalteriya   standartlariga   olib   kelinishiga   sabab   bo'ldi.   Mavjud   qo'llanma
“Baholash   faoliyatini   metodologiyasi   Rossiya   Federatsiyasi   zamonaviy   holati   va
baholash   faoliyatining   rivojlanishi”   fondining   tehnik   vazifalari   asosida   bajarilgan
iqtisodiy   tahlil   byurosi”   XBS   va   YBS   to'plamiga   muvofiq   2000-yil   Rossiya
baholash   standartini   o'z   ichiga   olgan.   Rossiya   tomonidan   ushbu   jamoaviy   ish
muhokama   qilingan   va   ijobiy   baholangan.   Bu   proekt   davlat   organlari   tomonidan
o'z   vaqtida   va   talab   etilayotgan   ish   deb   topildi.   Rossiya   mulkchiligiga   taqdim
etilgan   materiallar   proekt   mualliflari   tomonidan   quyidagi   normativ-hujjatlarni   o'z
ichiga oladi:
- RF baholash faoliyatining rivojlantirish kontseptsiyasi;
- tashkilotni baholash qiymati standarti;
- ko'chmas mulkni baholash standarti;
- mashina va jihozlarni baholash standarti.
Nomoddiy   aktiv   va   intellektual   salohiyatlarni   baholash   me'zoni   to'g'risida
to'xtalib   o'tish   muhimdir.   Quyida   keltirilgan   hujjatlar   loyihalari   ilova   sifatida
hujjatga   kiritilgan,   ular   6-aprel   2000-yilda   o'tkazilgan   “Sohalararo   kengash
yig'ilishi” 5
  da   muhokama   qilingan.   Oxirgi   jarayon   Rossiyaning   kichik   mulki
tashqil   qilingan   va   mualliflik   jamoasining   asosiy   bajaruvchi   qismi   “Baholash
me'zoni”   ko'chirma   hujjatlar   loyihasini   tayyorlashga   ruhsat   berildi.   Bu   hujjat
Sohalararo   kengashining   roziligidan   keyin   va   Rossiya   Federatsiyasi   hukumati
tomonidan o'zgarishlar tasdiqlandi. 
Xalqaro va Evropa me'yorlari tarkibiga mos keladigan bir qator umumiy va
tashqiliy   me'yorlarni   o'z   ichiga   oladigan   ma'muriya   va   alohida   yo'nalishdagi
baholash   faoliyati.   Bu   bo'limga   kiradigan   tayyorlangan   loyiha   ko'rinishida   to'rtta
boshqaruv hujjatlari ham huddi shunday tayyorlangan. Bu materiallardan terminlar
bo'limi   istisno,   bu   savollar   alohida   adabiyot   shaklida   nashr   etilgan.   2003-yildagi
MSO va ESO islohat bo'yicha ishlarni tasvirlash, Rossiyaning buxgalter uchyotini
5
 6-aprel 2000-yilda o'tkazilgan “Sohalararo kengash yig'ilishi” dan
17 MSFOga   o'tishi   munosabati   bilan   yangi   ma'lumotlarda   Rossiya   standartlari   va
boshqarish mulkni qiymatini baholash bo'yicha barcha bo'lib o'tgan o'zgarishlarda
aks   etadi.   Parlament   eshituvining   ishtirokchilari   “Rossiya   federatsiyasida   qonun
chiqarish   faoliyatining   muammolari   6-dekabr   2002-yilda   Davlat   Dumasida   bo'lib
o'tgan   yig'ilishda   dokladlarni   muhokama   qilib   chiqib   quyidagilarni   ta'kidlab
o'tishdi: 6
  “Hozirgi   davlat   siyosati   qonuniy   normativ   aktlarni   qabul   qilishda
(standartlarni,   metodik   tavsiyalarni   va   boshqa   hujjatlarni)   ularni   tez   o'zgaruvchi
qoidalar   asosida   qabul   qilish   kerakligi   haqida   guvohlik   beradi.   Shuning   uchun
Rossiya   mulkiga   o'zining   amaliyotida   xalqaro   baholash   standartini,   Evropa
baholash   standarti   va   o'z-o'zini   boshqaruvchi   baholash   standartidan   foydalanish
tavsiya   etiladi.   Shuning   bilan   bu   narsalar   Rossiya   Qonunchilik   palatasiga   qarshi
bo'lmasligi   kerak”   Rossiya   mulkiga   iqtisodiy   sharoitlar   o'zgarib   turganligi   uchun
kerakli o'zgarishlarni kiritishni tavsiya qiladi. Oxirgi paytda faol chop etilayotgan
metodik   tafsilotlarga   keladigan   bo'lsak,   bular   metodik   asoslarga   emas,   balki   tor
metodik   ta'minlovlarga   kiradi.   Bunday   muolajalar   qolgan   to'rtta   kitobda   ko'rib
chiqiladi.   Bu   kitoblar   mualliflari   shuning   bilan   shunga   o'xshash   barcha   kitoblar
mualliflari hisoblanadi. Rossiyada bozor iqtisodiyotini rivojlantirish bilan korxona
va   muassasalarning   raqobatbardoshliligi,   asosiy   faktori   ularning   uzoq   muddatli
biznes   rejasi   rivojlantirishi   maqsad   va   vazifalari-real   qiymatning   oshishish   va
sifatli   boshqaruv   tizimini   o'rnatishdir.   Rivojlangan   davlatlar   tajribasi   shuni
ko'rsatadiki   korxonalarning   uzoq   muddatli   va   mustaham   faoliyatini   aniqlashda
jamiyat   va   davlatni   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirishda   narxning   ijobiy   dinamikasi
yordam beradi. 
Rossiyada   bozor   iqtisodiyoti   paydo   bo'lishi   natijasida   biznesni   baholash
uchun  tehnologiyalardan  foydalanish  sezilarli  dajarajada   oshdi.  Birinchi   navbatda
ko'chmas mulk bozorining o'sishi uning bozor qiymatini baholash talabini oshiradi.
So'ngra   kredit,   sug'urta   va   ijara   munosabatlarini   rivojlantirish,   ko'chmas   mulk,
shuningdek,   mashina   va   jihozlar   oldi-sotdisi,   biznes   rejalari   ishlab   chiqarish,
tashkilotlarning   ko'chishini   va   ajralishi   aksiya   sotish   uchun   auksion   hamda
6
 6-dekabr 2002-yilda Davlat Dumasida bo'lib o'tgan yig'ilishdan
18 konkurslar   o'tkazilishi,   bankrotlik   va   boshqa   ko'plab   xo'jalik   amaliyotida   yuzaga
keladigan holatlar u yoki bu ob'yektlari aniq holatda ishonchli baholashga bo'lgan
ehtiyojni   shakllantiradi.   Kompaniya   menejmentining   yo'l-yo'riq   va   usullari   qay
darajada bo'lishi bu biznesni  baholashda va tashkilotni kuzatishda yordam beradi,
shu   bilan   birga   tashkilotni   bozordagi   bahosini   tushishini   oldini   oladi.   “Rossiya
federatsiyasining   huquqiy   ba'zasini   baholash   faoliyati   tahlil   qilindi   hamda   biznes
yo'l-yo'rig'i   va   usullarini   baholash   qiymati   umumlashirildi.   Bu   kitob   keng
auditoriyaga   mo'ljallangan”   Rossiya   federatsiyasi   iqtisodiyotida   baholash
faoliyatning o'rni  va vazifasi  o'ziga xos va o'ziga mosdir. Rossiya  iqisodiyotining
takomillashishish,   ya'ni   bilim,   tajriba   va   ma'lumotlardan   foydalanishga   bo'lgan
ehtiyojni   aniqladi.   Birinchi   navbatda   bu   iqtisod,   boshqaruv   va   huquqshunoslik
sohalariga   tegishli.   So'nggi   yillarda   Rossiya   iqtisodiyotida   mustahkam   o'sish
holatlari ku zatilmoqda. OAV ma'lumotlariga ko'ra Rossiyada chet el investitsiyasi
hajmi oshmoqda. Baholash faoliayati davlat tomonidan makroiqtisodiy masalalarni
boshqaruv va iqtisodiy yo'lga qo'yishda xizmat qiladi, baholash davlat va prinsipial
mulklarni   boshqarishda   alohida   ahamiyatga   ega.   Mulklarning   dastlabki   bo'linish
davrida   baholash   xizmatlarning   to'liq   tarqalmasligi   shunga   olib   keldiki,   atayin
pasaytirilgan narxlarda davlat korxonalarining ko'plari shaxsiy mulkka aylantirildi.
Davlat iqtisodiy ob'yektlarni past narxlarda sotishi natijasida, ularning faoliyatidan
keladigan foydani o'zlashtirish huquqini yo'qotdi. 
Quyidagi   hamma   faktlar   biznesda   baholash   zaruriyatini   ko'rsatadi.
Iqtisodiyotda   har   qanday   hatti-   harakat   baholashga   uchraydi.   Bozor   tamoyillari
turli   xil   mulk   ob'yektlarini   baholashni   talab   qiladi.   Turli   xil   (tashkilot,   biznes,
intelektual   mulk   va   boshqa   mulkiy   va   nomulkiy   huquqlar)   mulk   ob'yektlarini
baholash   natijalari   xususiy   va   davlat   sektorlarida   xulosa   chiqarishda   asos   bo'lib
xizmat   qiladi.   Narxni   bahosi   bu   korxona   kelajakda   qanday   ishlashi   haqida
tushunchalar   beradi.   Bu   hamma   uchun   qimmatli:   boshqaruvchilar,   iste'molchilar,
etkazib   beruvchilar,   bankirlar,   sug'urta   va   soliqchilar   uchun.   Narx   bahosi
Rossiyaning   zamonaviy   biznesmenlari,   muhandislari   uchun   eng   kerakli   qurol
bo'lib   qoladi.   Baho   faoliyati   haqida   tushunchalarsiz   korxona   rahbari,   davlat
19 amaldorlari,   siyosatchilar   va   oddiy   fuqarolar   uchun   bozor   sharoitida   juda   qiyin
bo'ladi.   Bozor   narxining   bahosi   sotuvchilar   va   haridorlar   o'rtasida   tovar   bahosiga
tayanib   bitim   tuzishga   yordam   beradi,   chunki   bozor   narxi   nafaqat   chiqimlarni
bozordagi holatni, balki umumiy iqtisodiy rivojlanishni hisobga oladi. 
Biznes   jarayon   bahosi   korxonalarga   reja   ishlab   chiqarish   uchun   xizmat
qiladi.   Bozor   narxi   o'lchamini   bilish   tadbirkorga   biznesda   bozor   narxini
kengaytirishga   yo'naltirilgan   tadbirlar   majmuasini   ishlab   chiqarishga   yordam
beradi.   Doimo   olib   boriladigan   baho   narxi   boshqarish   natijasini   ko'taradi   va
inqirozga uchrashini oldini olishga yordam beradi. Baholash investitsion qarorlarni
to'g'ri   qabul   qilishda,   yordam   beradi.   Agar   har   bir   ishtirokchi   tahlil   qilinayotgan
bitim   loyihasini   mustaqil   baholashga   harakat   qilganda   chiqimlar   ozroq   bo'lgan
bo'lar edi , chunki bu ma'lumotni boshqalar ko'chirib ololmas edi.
Malakaviy   baholovchida   ishlab   chiqarish   vositalarini   ko'p   ishlatish
natijasida muammolalar kamroq uchraydi. Bundan tashqari baholash ishlarini olib
borish alohida bilim va o'ziga xos qobiliyatni talab qiladi. Shuning uchun hozirgi
zamon   iqtisodida   narx   bahosi   iqtisoslashtirilgan   tayyorlovni   o'tab   kelgan   ekspert
baholovchilar   olib   boradi,   malakaviy   baholovchiga   buyurtma   berayotib,
buyurtmachi   baholovchi   bilan   bitim   tuzadi.   Bu   bitimda   tomonlarning   huquq   va
majburiyatlari   ko'rsatiladi.   Baholovchi   olib   borayotgan   ishning   sharoiti   uchun
javobgar   hisoblanadi,   vaholanki   noto'g'ri   baholash   xavfi   buyurtmachining   emas,
balki   baholovchining   zimmasiga   yuklatiladi.   Shu   tomonlarini   hisobga   oladigan
bo'lsak Rossiyada ham baholash faoliyatida o'ziga yarasha kamchiliklar mavjud va
ular izchillik bilan, bosqichma- bosqich bartaraf etib kelinmoqda.
3. Xalqaro baholash stadartlari.
20 Har   qanday   baholash   usulining   maqsadi   mulk   erkin   bozorda   sotilishi
kutilayotgan narxni aniqlashdir. Shuning uchun, model ko'chmas mulk xaridorlari
va  egalari   ushbu   bozorda  ushbu   mulkning   bozor   qiymatini   qanday   baholashlarini
aks ettirishi kerak.
Xalqaro baholash standartlariga ko'ra, bozor qiymati tegishli marketingdan
so'ng   tijorat   bitimida   xohlovchi   xaridor   va   sotuvchi   o'rtasida   baholash   sanasida
mulk o'zgarishi kerak bo'lgan pul miqdoriga teng bo'lgan taxminiy miqdor sifatida
belgilanadi. har bir tomonning malakali, oqilona va majburlashsiz harakat qilishiga
tayanish.   Bular.   bozor   qiymati   tushunchasi   bozor   ishtirokchilarining   jamoaviy
idroki va xatti-harakati bilan "bog'langan". U bozordagi bitimlarga ta'sir ko'rsatishi
mumkin bo'lgan turli omillarni tan oladi va ularni qiymatga ta'sir qiluvchi boshqa
ichki yoki bozordan tashqari mulohazalar bilan ajratib turadi.
Bozor   qiymatining   taxminan   bir   xil   ta'riflari   Evropa,   Amerika   va   Rossiya
standartlari   taxminlar.
Xalqaro   baholash   standartlari   dunyoning   50   dan   ortiq   mamlakatlaridagi
professional   baholash   tashkilotlarini   birlashtirgan   xalqaro   tashkilot   bo lganʻ
Xalqaro   baholash   standartlari   qo mitasi   (IVSC)   tomonidan   ishlab   chiqilgan.	
ʻ
AQShda   ham,   Evropada   ham   baholash   uchun   “qoidalar”   yoki   “standartlar”
mustahkam   qonunlar   to'plami   sifatida   qaralmaydi.   Shuning   uchun   IVSCning
asosiy   vazifalaridan   biri   milliy   baholash   standartlari   va   xalqaro   hamjamiyat
ehtiyojlari   uchun   eng   mos   keladigan   standartlar   o'rtasidagi   muvofiqlikka
erishishdir.
Xalqaro   baholash   standartlari   siyosiy   chegaralarga   bog'liq   bo'lmagan
iqtisodiy tamoyillarning birligini aks ettiruvchi ma'lum bir yagona asosga ega.
2000   yil   1   iyunda   IVSC   qabul   qilindi   yangi   nashri   Xalqaro   baholash
standartlari   (ISO   2000),   unga   kiritilgan   hujjatlar   sonidan   deyarli   2   baravar   ko'p, 7
ilgari   amalda   bo'lgan   IVS   va   2001   yil   26   iyulda   IVS   2001   yil   nashrida   qabul
qilingan.Ushbu   nashr   2000   yil   nashri   va   qoidalarini   ishlab   chiqadi   va
chuqurlashtiradi. baholash xizmatlari bozoridagi joriy o'zgarishlarni aks ettiradi. U
7
 2000 yil 1 iyunda IVSC qabul qilindi  
21 Xalqaro   Moliyaviy   Hisobot   Standartlari   Kengashi   (IASB)   ishtirokida   ishlab
chiqilgan moliyaviy hisobot maqsadlari uchun baholash bo'yicha yo'riqnomani o'z
ichiga oladi.
IVS 2001 standartlarni  qo'llash  bo'yicha 2 ta tavsiyani  o'z ichiga  oladi. 1-
sonli   tavsiyanomada   moliyaviy   hisobotlar   maqsadlarida   standartlarni   qo'llashning
o'ziga xos xususiyatlari, 2-sonli tavsiyalar - kafolatlangan kreditlash maqsadlarida
amalga oshirilgan baholashda standartlarni qo'llash ko'rib chiqiladi.
IVS 2001 shuningdek, ko'chmas  mulkni, ijaraga berish huquqini, mashina
va uskunalarni, nomoddiy aktivlarni, biznesni baholashga, shuningdek baholashda
toksik   ifloslanishni   hisobga   olishga   bag'ishlangan   7   ta   uslubiy   qo'llanmani   o'z
ichiga oladi. IVSga 3 ta sharh rivojlanayotgan bozorlarda baholashning o'ziga xos
xususiyatlari,   davlat   sektori   aktivlarini   baholash,   shuningdek,   bank   nazorati
bo'yicha   Bazel   qo'mitasi   talablariga   muvofiq   aktivlarni   baholash   bilan   bog'liq
masalalarni muhokama qiladi.
IVSC   ning   ko'p   yillik   standartlarni   ishlab   chiqish   ishlari   xalqaro   darajada
standartlashtirishning   o'zi   milliy   standartlarni   yaratish   jarayonidan   sezilarli
darajada farq qilishini anglab etdi.
Ko'pgina   mamlakatlarda   tijorat   huquqi   va   tegishli   tartibga   solish   tartib-
qoidalari   baholash   faoliyatini   standartlashtirishning   ba'zi   yo'nalishlarini   oldindan
belgilab   beradi.   AQSh   baholash   fondi,   turli   tashkilotlar   Evropa   Ittifoqida   va
Markaziy va Sharqiy Evropa davlatlarining tartibga solish institutlarida - bu to'liq
ro'yxat   emas   milliy   tashkilotlar   amaliy   baholash   standartlari   uchun   asos   soladi.
mulkni baholash amerika standarti
Milliy baholash standartlari quyidagilarni aks ettiradi:
 1.   ichki siyosat   va o'rnatilgan amaliyot tamoyillari
 2. Milliy siyosiy va ijtimoiy maqsadlar
 3. Turli xil urf-odatlar va til xususiyatlarining ta'siri
Professional   baholash   standartlari   professional   standartlardir   professional
tashkilotlar   tomonidan   ishlab   chiqilgan   baholash   amaliyotlari   va   a'zolarining
22 faoliyatini   nazorat   qilish   uchun   davlat.   Standartlarni   bilish   baholovchilarga
umumiy atama, kontseptual apparat va baholash usullari.
Mulkni   baholash   klassik   va   zamonaviydan   kelib   chiqadi   iqtisodiyot.   40-
yillarga   kelib.   XX   asr   ko'plab   mamlakatlarda   rivojlangan   asosan   o'xshash
tamoyillari   va   baholash   usullari,   lekin   faqat   ichida   asrning   ikkinchi   yarmida
baholash tushunchasiga yondashuv ishlab chiqila boshlandi kasbiy intizom.
60-70-yillarda.   bir   qator   milliy   baholovchi   tashkilotlari   a'zolari   uchun
tadbirlar.   Bu   misolga   boshqalar   ham   ergashgan.   Tarkib   standartlar   professional
mulohazalarni   amaliy   bilan   birlashtirgan     bozor   ehtiyojlari.   Ba'zi   mamlakatlarda
standartlar   kiritilgan   to'liq   yoki   qisman   milliy   qonunlarga   va   qoidalar .   Biroz
tashkilotlarda   nazorat   va   ijro   tartib-qoidalarini   ishlab   chiqishga   imkon   beradi
qoralash   va   tashkilot   a'zosi   kasbiy   maqomidan   mahrum   qilish   standartlar   yoki
tegishli   axloq   qoidalari   jiddiy   buzilgan   taqdirda   baholovchilarning   professional
uyushmalari   buni   yaqqol   ko'rsatadi   bozor   iqtisodiyoti   doirasida   ularning   asosiy
funksional vazifasini hal etishdan iborat iste'molchilarga yuqori sifatli professional
xizmatlarni   taqdim   etish   -   baholash   faoliyati   uchun   tartiblarni   standartlashtirish
orqali   erishiladi.   Boshqalar   boshqacha   qilib   aytganda,   standartlashtirish
birlashmalarning   barcha   faoliyatining   asosini   tashkil   etadi   milliy   va   xalqaro
baholovchilar.
  Xalqaro   baholash   standartlari   (IVS)   yagona   qoidalar   majmui   sifatida
Professional   mulkni   baholashni   o'tkazish   uchun   baholovchilar   kerak   muayyan
qoidalarga amal qilish va maxsus foydalanish birgalikda ifodalovchi ushbu faoliyat
sohasidagi   terminologiya   bir   turdagi   professional   "asbob"   baholovchi.   Berilgan
vaziyat   xalqaro   standartlarni   ishlab   chiquvchilar   tomonidan   aniq   amalga   oshirildi
baholash,   shuning   uchun   Xalqaro   standartlarning   maqsadlaridan   biri   hisoblanadi
baholovchilarni   muayyan   baholash   vositalari   to'plami   bilan   ta'minlash   mulk.   Shu
nuqtai   nazardan   qaraganda,   Xalqaro   baholash   standartlari   juda   muhim   hujjatdir.
Aniqlik   uchun,   mumkin   ba'zi   raqamlar.   To'rtta   amaldagi   mulkni   baholash
standartlari   qiymatning   16   ta   asosiy   turlarini,   30   dan   ortiq   maxsus   atamalarni
belgilash;   27   standartlarning   maqolalari   baholovchilar   tomonidan   ma'lumotlarni
23 oshkor   qilish   qoidalariga   bag'ishlangan   yakuniy   hisobotlarni   baholash   va   to'g'ri
tayyorlash;   taxminan   60   standartlarning   qoidalari   qanday   turlarini   belgilovchi
batafsil   qoidalarni   o'z   ichiga   oladi   xarajat   va   ushbu   turdagi   xarajatlarni
hisoblashning   tegishli   usuli   turli   mulkiy   aktivlarni   baholashda   baholovchilar
tomonidan qo'llanilishi kerak.
Standartlar   tomonidan   belgilangan   qoidalar   tizimdir   birinchi   navbatda
tuzilish   bilan   belgilanadigan   o'zaro   bog'liq   normalar   standartlarning   har   birining
normalarini   qurish.   Standartlarning   bo'limlari   tuzilgan   standartning   maqsadini
ko'rsatishdan   boshlab   ma'lum   bir   ketma-ketlik   va   uning   doirasi,   so'ngra
terminologiyaning   ta'riflari,   keyin   esa   baholashning   ma'lum   bir   ketma-ketligini
belgilaydigan   qoidalar,   va   qiymatning   u   yoki   bu   asosiy   turini   aniqlash
metodologiyasi.   Har   bir   standartning   mustaqil   bo'limi   kompilyatsiya   qilish
qoidalariga   bag'ishlangan   baholash   hisoboti.   Ushbu   tuzilma   har   biri   uchun
takrorlanadi   to'rtta   standart,   bu   odatda   Xalqaro   baholash   standartlarini   yaratadi
yagona muvozanatli va to'liq harakat. 
Baholash   qoidalarini   qisqartirish   nimaga   asoslanganligi   haqidagi   savol
qiziqtiradi.   turli   mulkiy   aktivlarni   bitta   hujjatda.   MSO   ishlab   chiquvchilari
standartlarga   kiritilgan   qoidalarni   qurish,   o'z   oldiga   vazifa   qo'ydi
umumlashtirishning   yuqori   darajasiga   erishish   va   baholash   qoidalaridan
abstraktlashtirish mulkiy aktivlarning ayrim turlari, bunday normalarni yaratishga
intildi,   bu   ko'plab   mulkiy   aktivlarni   baholash   uchun   mos   keladi.   Natijada   IVSga
kiritilgan   qoidalar   shu   qadar   umumiy   xarakterga   egaki,   ishlab   chiqilgan
standartlarni haqli ravishda baholash tamoyillari to'plami deb atash mumkin, ya'ni.
kengroq va umumiy qoidalar. Baholashning umumiy tamoyillarini shakllantirishda
standartlarni   ishlab   chiquvchilar     muqarrar   ravishda   har   qanday   baholashning
asosiy   mezonlarini   topishga   to'g'ri   keldi   mulkiy   aktivlar.   Bunday   mezon
"foydalilik" dir. Qanday IVSga kirishning 7-bo'limida qayd etilgan "baholashning
asosiy   mezoni"   har   qanday   ko'chmas   yoki   ko'char   mulkning   foydaliligi.   General
baholash   jarayonida   qo'llaniladigan   tartiblarning   maqsadi   aniqlash   va
baholanayotgan   mulkning   foydalilik   darajasining   miqdoriy   ifodasi”.   Mulkiy
24 aktivning  "foydaliligi"  iqtisodiy   kategoriyadir,   qiymatning  qandaydir   ko‘rinishida
ifodalanadi. Biroq, ko'pincha bozor qiymati tushunchasidan foydalangan. Baholash
qoidalarini   yagona   hujjatda   birlashtirishning   yana   bir   mezoni   ularning   standartlar
ishlab   chiquvchilari   tomonidan   "eng   yaxshi"   deb   tan   olinishi,   ya'ni.   Ichida
ehtiyojlarini   maksimal   darajada   qondirish   professional   baholash.   Har   qanday
qoidalarni   "eng  yaxshi"  deb  tan olish  Xalqaro  baholash  standartlari  qo'mitasining
ishi davomida amalga oshirildi
IVSCga   a'zo   davlatlarni   baholashning   milliy   amaliyotini   umumlashtirish
orqali.   IN   Shuning   uchun   xalqaro   baholash   standartlari   to'plamidir   tomonidan
yaratilgan   Baholash   uchun   yagona   amaliyot   qoidalari   turli   milliy   amaliyotlarni
umumlashtirish.   Ammo   milliydan   farqli   o'laroq   IVSCga   a'zo   davlatlarning
baholash standartlari baholash uchun qoidalar to'plami xalqaro daraja boshqa sifat
darajasiga ega. Bu quyidagilarni anglatadi. Agar milliy baholash standarti mavjud
bo'lsa   "eng   yaxshi"   milliy   amaliyot,   baholashning   xalqaro   standarti   emas   milliy
standartlarning   faqat   eng   yaxshisini   ifodalaydi   va   shakllantiriladi   turli
mamlakatlarning   milliy   baholash   amaliyotlarini   umumlashtirish   orqali.   Aniq
aytganda,   xalqaro   standart   turli   xildagi   qoidalarni   o'z   ichiga   oladi   Xalqaro
a'zolarning fikriga ko'ra, milliy baholash standartlari ning ehtiyojlarini aks ettirish
uchun   baholash   standartlari   qo'mitasi   xalqaro   darajada   professional   mulkni
baholash.   Shunday   qilib,   masalan,   ichida   bo'yicha   hisobotlarga   nisbatan   Xalqaro
baholash   standartlariga   kirishning   9.1-bandi   baholashda   “standartlarning   maqsadi
xalqaro   standartlarni   o'rnatishdir   foydalanishdagi   chalkashlikni   kamaytirish   yoki
yo'q   qilish   uchun   mo'ljallangan   qoidalar   baholash   hisobotlari   va   ularni   yaxshiroq
tushunishga hissa qo'shadi. 
Shuni   ta'kidlash   kerakki,   qo'mitaning   har   bir   a'zosi   qo'shilishga   intiladi
ularning   milliy   amaliyotining   xalqaro   standarti,   bir   turi   mavjud   kurash.   Misol
uchun.   Germaniya   Federal   Baholovchilar   Ittifoqi   (BVS)   rasman   Xalqaro
standartlar   qo'mitasidagi   ish   maqsadini   e'lon   qildi   baholash   -   milliy   va
umumevropa   uslublari   va   ta'riflarini   keltirish   xalqaro   miqyosda   tan   olinishi.   Bu
muhim,   eslatma   BVS   vakolatli   vakili,   chunki   u   qo'shimcha   yaratadi   nemis   va
25 Yevropa   baholovchilarining   kelajakdagi   xulosalariga   ishonch   ularga   ma'lum
bo'lgan   usullar   bo'yicha   ishlashga   imkon   beradi.   Chunki   Xalqaro   baholash
standartlari   bir   qator   qoidalarni   o'z   ichiga   oladi   mulkni   baholash,   ular   yuqorida
majmui   sifatida   ko'rib   chiqildi   umumlashtirish   orqali   yaratilgan   mulkni
baholashning   yagona   qoidalari   baholash   faoliyatining   turli   milliy   amaliyotlari.
Bunday bayonet aniqlashtirishni talab qiladi. 
Rus  adabiyotida I.S. Zikin buni  ta'kidladi  Yagona qoidalarning kodekslari
"kvazi-huquqiy 8
"   tartibga   soluvchilar   sifatida   xalqaro   savdoda   urf-odatlar   va
foydalanish kodifikatsiyalarini ifodalaydi; nodavlat darajada amalga oshirildi.
Ushbu amaliyot kodekslariga doimiy va keng rioya qilish sabab bo'ldi dagi
ulardagi qoidalarni shakllantirish yoki mustahkamlashga olib keladi urf-odatlar va
odatlar sifatida, ularni qo'llash uchun asos bo'ladi sudlar va sudlar. Shu munosabat
bilan   shuni   ta'kidlash   kerakki,   xalqaro   baholash   standartlari   asosan   bojxona   va
baholash   amaliyotidagi   odatlar.   Uniforma   to'plami   o'rtasidagi   muhim   farq   urf-
odatlar   va   odatlarni   kodlashtirishga   asoslangan   qoidalar   xalqaro   savdo,   Xalqaro
baholash   standartlari   hisoblanadi   urf-odatlar   va   odatlar   qoidasining   shakllanish
manbai ekanligi    barqaror  umumiy amaliyot, lekin qoida yaratish manbai  xalqaro
baholash   standarti   -   "eng   yaxshi   amaliyot",   bu   shart   emas   umumiy   amaliyotga
aylanadi. Masalan, 1-standartning 1.1-bandida “Bozor qiymati baholashning asosi
sifatida” buning maqsadini ta’kidlaydi standart - bozor qiymatining umumiy qabul
qilingan   ta'rifini   berish,   umumiy   Ushbu   ta'rif   bilan   bog'liq   mezonlar.   Ko'rinib
turibdiki,   qarzga   olingan   professional   tomonidan   o'rnatilgan   turli   milliy   baholash
standartlari baholovchilar tashkilotlari yoki davlat. Milliy darajada, qoidalar Milliy
baholash   standartlarida   mavjud   bo'lgan   baholash   ham   mavjud   emas   baholash
amaliyotida   odatlar   yoki   odatlardir,   chunki     baholovchilarning   professional
tashkilotlari   tomonidan   tashkil   etilgan   yoki   davlat   va   o'z-o'zidan,   mustaqil
ravishda,   o'z   xohishiga   ko'ra   rivojlanmaydi   mulkni   baholash   munosabatlari
ishtirokchilari.
8
 Rus adabiyotida I.S. Zikin
26 Shu   munosabat   bilan,   keling,   mamlakatimizda   baholash   faoliyatining
rivojlanish   tarixiga   murojaat   qilaylik   Rossiyada   ko'chmas   mulkni   baholashning
rivojlanishiga   misol.   Bekor   qilingan   1861   yilda   krepostnoylik.   Rossiyada   bunga
ehtiyoj   bor   edi   kadastr   ishi,   uning   ajralmas   qismi   baholash   edi   ko   `chmas   mulk.
Ayrim   viloyatlarda   tegishli   muammolarni   hal   qilish   1870   yildan   beri   Rossiya
bosqichma-bosqich   statistik   tadqiqotni   boshladi   ko'chmas   mulk,   uning   davomida
erni   baholash   bo'yicha   ishlar   olib   borildi   va   shahar   ko'chmas   mulk.   B.D.
ta'kidlaganidek.   Novikov,   4   ma'lumotlarda   to'plangan   Rossiyaning   viloyatlari
tajribasi   tegishli   huquqiy   hujjatlarni   joriy   etishga   imkon   berdi   Rossiya   hukumati
"Barcha   turdagi   ko'chmas   mulkni   qayta   baholash   to'g'risida"   gi   qonunni   chiqardi
mulk." Qonun bilan bir vaqtda Baholash qoidalari tasdiqlandi  ko'chmas mulk" va
birozdan keyin - qonunni qo'llash bo'yicha ko'rsatmalar.
Ko'chmas   mulkni   baholash   tajribasini   to'plash   uchun   23   yil   kerak   bo'ldi,
shu   jumladan   soni   va   uslubiy   tajribasi,   ya'ni.   muayyan   usullarni   shakllantirish
Baholash   amaliyoti   to'planganligi   sababli,   buni   amalga   oshirish   mumkin   Bunday
davr mobaynida amaliyot "odatiy" bo'lishi mumkin edi. Ammo, I.S. Zykin, har bir
keng   tarqalgan   amaliyot   emas   odat   yoki   odat   sifatida   qaralishi   mumkin.   O'z-
o'zidan amalda biron bir qoidaga uzoq muddatli rioya qilish hali o'rnatilmagan uni
odatdagidek.   Bu   qoida   doimiy   bo'lishi   muhim   holatlarning   aksariyatida   amalda
kuzatilgan,   orttirilgan   bir   xil   xarakterga   ega.   Ammo   o'sha   paytdagi
mashg'ulotlarning   bir   xilligi   bunday   qilmadi   mavjud   edi.   Aksincha,   amalda
bevosita pro-baholovchi ham bor edi tadbirlar. 1893 yilda qabul qilinganidan beri.
Rossiya   Hukumatining   "To'g'risida"   gi   qonuni   barcha   turdagi   ko‘chmas   mulkni
qayta   baholash”,   keyin   esa   “Baholash   qoidalari     ko'chmas   mulk»   odatini
shakllantirish   imkoniyati   amalda   yo'q   edi   Rossiyada   baholash   faoliyatini
rivojlantirish.   Shunday   qilib,   hali   emas   shakllandi,   mulkni   baholash   sohasidagi
biznes   amaliyoti   o'z   o'rnini   bo'shatdi   uning   davlat   tomonidan   tartibga   solishdagi
o'rni.   Biroq,   bu   amaliyot   da   davlat   me'yorlarining   shakllanishiga   shubhasiz   ta'sir
ko'rsatdi baholash sohalari, chunki bu me'yoriy hujjatlarni shakllantirishda shunday
edi 23 yil davomida to'plangan amaliyot hisobga olindi.
27 Boshqa   mamlakatlarda   baholash   faoliyatining   rivojlanish   tarixida,   qachon
birinchi   milliy   baholash   standartlari   shunga   o'xshash   vaziyatni   ishlab   chiqdi.
tomonidan   baholash   amaliyotini   tartibga   solish   uchun   baholash   standartlari
yaratilgan   baholash   va   o'tkazishni   tartibga   soluvchi   qoidalarni   yaratish
baholovchilar.   Baholash   faoliyati   amaliyotining   o'zi   rivojlanmagan   odatlar   yoki
odatlar   shaklida   shakllanishi   mumkin   bo'lgan   qoidalar   va   keyin   milliy   baholash
standartlari shaklida mustahkamlangan bo'lar edi. Shunday qilib, xalqaro baholash
standartlari   to'plami   sifatida   asosidir   mulkni   baholashning   yagona   qoidalari
kodifikatsiya   orqali   shakllantirilmaydi   baholash   amaliyotida   odatlar   yoki   odatlar,
qoidalarni   tahlil   qilish   va   umumlashtirish;   MKSO   a'zolarining   mulkini
baholashning milliy standartlari bilan belgilanadi. 
Xalqaro   baholash   standartlari   axloq   kodeksi   sifatida   Yuqorida   ta'kidlab
o'tilganidek,   xalqaro   baholash   standartlari   mulkni   baholashning   professional
standartlari,  baholovchilarning  xatti-harakatlarini   tartibga   solish.   Asosan,   MSOlar
quyida  joylashgan   I.S.  tomonidan   berilgan   xulq-atvor   qoidalarining   ta'rifi.   Zykin,
ta'kidlaydi   xulq-atvor   kodekslari   xulq-atvor   standartlarini   belgilashga   qaratilgan
kasbiy faoliyatning ma'lum bir sohasi. 
To'rttasining har birida MSCni baholash uchun hozirgi amaldagi standartlar
5-bo'limni   o'z   ichiga  oladi   Baholovchining   harakatlarini   batafsil   tartibga   soluvchi
"standartlar   talablari",   baholash   majburiyatini   olgan   paytdan  boshlab   va   baholash
natijalari   bo'yicha   hisobot   bilan   yakunlanadi.   5-bo'limda   keltirilgan   qoidalarni
ko'rib  chiqing.  Egorov  V.V.  ekanligini   qayd  etadi  Ruscha  "odob-axloq  qoidalari"
atamasi   "kodeks"   deb   tushuniladi   xulq-atvor"   va   "axloq   qoidalari",   ya'ni.   xulq-
atvor   normalari   va   axloqiy   me'yorlar.   Muayyan   xulq-atvor   kodeksida   bunday
normalarning   nisbati   ko'proq   bo'ladi   hamma   narsa,   uning   vazifalari   bilan
belgilanadi.   Shunday   qilib,   Xalqaro   muqaddimada   faqat   o'z-o'zini   tarbiyalash
vositasi   sifatida,   lekin   ayni   paytda   u   uchun   ham   mo'ljallangan   ichida
foydalaning   sud   amaliyoti   sifatida   ma'lumotnoma   materiali   doirasida   tegishli
qonunlar."   Aksincha,   xalqaro   baholash   standartlari   dastlab   faqat   baholovchining
o'z-o'zini tarbiyalash vositasi sifatida yaratilmagan.
28 Ular,   shuningdek,   baholovchilarni   baholash   uchun   vosita   bilan   ta'minlash
uchun   mo'ljallangan   edi   terminologiya   va   metodologiyani   o'rnatish   shaklida.
Yaqinroq   tekshirishda   Xalqaro   baholash   standartlarining   5-bo'limi   shuni
ko'rsatadiki, bu holda teskari munosabat kuzatiladi. Ushbu bo'limdagi qoidalarning
aksariyati   “odob-axloq   qoidalari”   normalari   hisoblanadi.   Masalan,   o'z-o'zini
tarbiyalash   normasi   baholovchi,   siz   San'atning   1-bandi   normasini   keltirishingiz
mumkin.   5.1   IVS-1,   unda   ko'rsatilgan:   agar   baholovchi   yetarli   bilim,   tajriba   va
malakaga   ega   bo'lmasa-chi   ushbu   topshiriqni   xalqaro   standartlarga   muvofiq
bajarish baholash, u uchun majburiyatlarni qabul qilishdan oldin bu haqda mijozni
xabardor qilishi kerak baholash.
Bundan   tashqari,   kod   sifatida   xalqaro   baholash   standartlari   vazifasi   xatti-
harakatlar   baholovchilarga  yordam   berish   va   bu  savollarga   javob   berishdir   milliy
baholash   standartlariga   mos   kelmaydigan   xulq-atvor   standartlari.   Shunday   qilib,
Xalqaro baholash standartlari qo'mitasining nashrlarida ko'pincha quyidagi tahrirda
bayon   etilsin:   “Qo‘mita   har   qanday   baholash   standartlari   tijorat   yoki   huquqiy
sanksiyalarga   olib   kelishi   mumkin.   VA   aksincha,   standartlarga   rioya   qilish   amal
qilishning   bir   qismiga   aylanishi   mumkin   da'vo   qo'zg'atilgan   taqdirda   muhim
bo'lgan   baholovchining   himoya   argumenti   mijoz   tomonidan   e'tiroz   bildirilgan
e'tiborsizlik.   Shunday   qilib,   ushbu   qoidalar   nuqtai   nazaridan   Xalqaro   baholash
standartlari   baholovchilarning   xatti-harakatlarini   tartibga   solishga   qaratilgan
bo'lishi mumkin.
29 XULOSA
Xulosa   qilib   aytganda   baholash   faoliyatini   tartibga   solish   va   natijalarini
tekshirish   mexanizmini   va   nizoli   vaziyatlarni   ko'rib   chiqish   tartibini   belgilash
maqsadida   hisobotda   aks   ettirilgan   ma'lumotlarning   ishonchliligi   tushunchasi
kiritilgan. Ayni vaqtda baholash ob'yektlari bo'yicha tuzilgan baholash to'g'risidagi
hisobotlarga   nisbatan   yuzaga   keladigan   nizoli   vaziyatlarni   hal   qilish   mexanizmi
mavjud.   Ushbu   holat   shuni   ko'rsatmoqdaki   baholash   faoliyati   tartibga   solingunga
qadar  ko'p  holatlarda nizolar   nizolashayotgan   taraflardan  birining  talabiga binoan
ob'yektni qiymatini qaytadan baholanilishini o'tkazish yo'li bilan hal qilingan. 
Bu   holat   shunga   olib   kelganki,   qayta   baholashni   o'tkazishga   ko'pincha
ekspert vazifasini bajarishga malakasi  etarli bo'lmagan baholovchilar jalb etilardi.
Iqtisodiyotning   izchil   va   barqaror   rivojlanishini   ta'minlashda   kelgusi   davr   uchun
puxta va har tomonlama asoslangan chora-tadbirlar, muhim vazifa va yo'nalishlar,
turli   darajalardagi   iqtisodiy   taraqqiyot   dasturlarning   ishlab   chiqilishi   va   aniq
belgilab olinishi muvaffaqiyat garovi hisoblanadi. 
Ayni   paytda,   bosib   o'tilgan   yo'l   -   oldingi   davrdagi   erishilgan   yutuq   va
natijalarni   tanqidiy   baholash   orqali   tegishli   xulosalar   chiqarish,   ular   asosida
ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanish   dasturlarini   yanada   takomillashtirib   borish   ham
muhim   printsipial   ahamiyat   kasb   etadi.   Mustaqillik   yillaridan   so'ng   baholash
sohasidagi   ilmiy   va   amaliy   izlanishlar,   baholashning   o'ziga   xos   xususiyatlarini
joriy etish muammolari va baholash tizimini isloh etish kabi muammolar nisbatan
yosh mustaqil soha sifatida shakllanib kelmoqda. 
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   bu   sohada   ilmiy   va   amaliy   izlanishlar   olib
borish   jarayoni   jadal   sur'atlarda   olib   borilmokda   va   albatta   mamlakatimizda   ham
bunday   izlanishlar   mustaqillik   yillaridanok   keng   tus   olgan.   Shu   sababli,   dunyo
miqyosida muammoni o'rganish borasida nisbatan ko'proq yutuqlarga erishilgan.
30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: O'zbekiston, 2007 yil 
(o'zgartirish va qo'shimchalar bilan).
2. O'zbekiston Respublikasi “Baholash faoliyati to'g'risidagi” Qonun 19.08.1999y.
3. O'zbekiston Resupblikasining “Baholash faoliyati to'g'risida”gi Qonuni. 
O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, 2009 y. 15-son, 178-modda.
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 24 apreldagi “Baholovchi 
tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko'rsatilayotgan hizmatlar 
sifati uchun ularning mas'uliyatini oshirish to'g'risida” PQ-843-son qarori. 
O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlar to'plami, 2008 y, 18-son, 145- modda.
5. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 8 maydagi 
“Baholash faoliyatini litsenziyalash to'g'risida” Nizom, O'zbekiston Respublikasi 
Qonun hujjatlari to'plami 2008 y.
6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi Davlat mulki
qo'mitasi faoliyatini takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to'g'risida" 2006 yil 
26 apreldagi PQ-335-son Qarori.
7. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011¬2015 
yillarda Respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini 
oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko'rsatkichlariga yerishishning ustuvor 
yo'nalishlari to'g'risida”gi PQ-1438 sonli Qarori.
8. “Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo'jalik sub'ektlari bo'sh pul 
mablag'larini jalb etishni yanada rag'batlantirish qo'shimcha chora-tadbirlari 
to'g'risida” gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 6 aprelidagi 
Qarori, PQ-1090-sonli.
31

Xalqaro baholash standartlari

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Industrial tarmoqlarida kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish, tayyorlash va qayta tayyorlash
  • 2016-2023 yillarda O'zbekistonda asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar dinamikasi
  • Assotsiatsiya koeffitsienti
  • XXI asrdagi jahon iqtisodiy inqirozlari - sabablari va oqibatlarini tahlil qilish
  • Xizmat sohasida yetakchi bo’lishning zamonaviy tamoyillari

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский