Xalqaro baholash standartlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 644
Foydalanuvchilar soni: 285

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	47.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Xalqaro baholash standartlari

Xalqaro baholash standartlari
Reja:
Kirish
1. Baholash faoliyatining maqsadi, mazmuni – mohiyati
2. Baholash faoliyati jarayonini nazorat qilish va tartibga solishning
jahon tartibi.
3. Xalqaro baholash stadartlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1

Kirish
Mamlakatimizda mustaqillikka erishganimizdan keyin juda ko'p sohalar jadal
sur'atlar bilan rivojlanib kelmoqda. Shular singari baholash faoliyati ham alohida
ahamiyat kasb etmoqda. Bu esa kuzatilishi mumkin bo'lgan moliyaviy-iqtisodiy
inqiroz sharoitida yana ham muhimdir. Baholash faoliyatiga berilayotgan e'tibor
kundan-kundan yuksalmoqda desak aslo mubolag'a bo'lmaydi. Uni rivojlantirish
uchun qonunlar va turli xil me'yoriy-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqilayotganligi
buning yaqqol dalilidir.
Keyingi yillarda Respublikamizda baholash faoliyati aniq va jiddiy natijalarga
erishdi. Mamlakatimizdagi amaliyotning joriy ahvoli va istiqbollari tahlili yaqin
yillarda baholash faoliyatining sifati yanada yaxshilanishini ko'rsatmoqda.
Iqtisodiyotimizning deyarli barcha tarmoqlari modernizatsiya qilinib, amalda
texnologik jihatdan yangilanmoqda. 2020-yilda bozor xizmatlari ko'rsatish hajmi
15,7 foizga o'sdi, ularning yalpi ichki mahsulot tarkibidagi ulushi esa 53 foizdan 54
foizga oshdi. Bugungi kunda iqtisodiyotda band bo'lgan aholining 50 foizdan
ortig'i ushbu tarmoqda mehnat qilmoqda. Har yili yaratilayotgan yangi ish
o'rinlarining, avvalambor, kasb-hunar kollejlari bitiruvchilari uchun tashqil
etilayotgan ish o'rinlarining uchdan bir qismidan ko'prog'i aynan mazkur soha
hissasiga to'g'ri kelmoqda.
Quvonarlisi shundaki ushbu ko'rsatilgan xizmatlar ichida baholash xizmati
ham alohida ahamiyatga ega.
Shu munosabat bilan yangi hayotiy voqelikni aks ettiradigan va
Respublikadagi butun baholash faoliyati tizimini keng qamrovli, sifatli tarkibiy
isloh etishga qaratilgan dasturiy, me'yoriy va huquqiy hujjatlarni yaratish o'tkir
zaruratga aylanmoqda. Baholash faoliyatini rivojlanish darajasini biz bevosita
yurtimizda so'nggi yillarda mol-mulkka bo'lgan talabni sezilarli darajada o'sganligi
bilan bog'lashimiz mumkin.
2

1. Baholash faoliyatining maqsadi, mazmuni – mohiyati
Baholash faoliyatining mohiyati va o'ziga xos jihatlarini tushunish uchun
imkon qadar ochiq ma'lumotlar berish zarur. Mulkning miqdorbahosini belgilashda
harqanday xususiy mulk ob'yektining miqdori aniq vaqt va holatda, aniq bozor
sharoitida ta'sir ko'rsatadigan boshqa omillar qiymatini nazarda tutgan holda pul
shaklida ma'lum maqsad sari yunaltirilgan, tizimli jarayon nazarda tutiladi.
Mulkning bozor bahosining har xil ta'riflari mavjud. 1
Ulardan har birini
alohidako'ribchiqamiz. Birinchidan, biznes (tashkilot)ning miqdorbahosi - bu
jarayon. Ekspert-baholovchi bu jarayonda natijaga erishish uchun bahoning
maqsadi bilan bog'liq bo'lgan mazmun va ketma-ketlilik, ob'yektning parametrlari
va tanlangan metodi bilan bog'liq bir qator operatsiyalarni amalga oshirishi kerak.
Ikkinchidan, Baholashning barcha bosqichlari uchun umumiy bo'lgan
jihatlarni ajratish lozim. Masalan, baholashning maqsadini aniqlash; narxning
hisob-kitob bilan bog'liq turini tanlash; zarur bo'lgan ma'lumotlarni to'plash va
qayta ishlash; tan narxni baholash metodlarini asoslash; ob'yektning miqdori tan
narxini hisoblab chikish, tuzatishlar o'tkazish; yakuniy bahoni chiqarish; natijalarni
tekshirish va taqqoslash. Bosqichlarning birortasini o'tkazib yuborish yoki urnini
almashtirish mumkin emas. Bunday o'zboshimchalik natijaning noto'g'ri bo'lishiga
olib keladi. Bundan kelib chiqadiki, baholash faoliyati - ketma- ketlilik jarayoni:
barcha ishlar ma'lum izchillikda amalga oshiriladi.
Uchinchidan, tan narxni baholash ma'lum maqsad sari yo'naltirilgan
jarayon. Ekspert-baholovchi o'z faoliyatida hamisha aniq maqsad asosida ish olib
boradi. Albatta, u ob'yekt tan narxining miqdorini hisoblab chiqishi, qanday narxni
belgilash lozimligi baholash maqsadiga, shu bilan birga, baholanadigan
ob'yektning parametrlariga hambog'liq. Masalan, biznes miqdorini baholash oldi-
sotdi bitimi maqsadida amalga oshiriladigan bo'lsa, unda bozor narx hisoblab
chiqiladi; agar biznes miqdorini baholash uni tugatish maqsadida amalga
oshiriladigan bo'lsa, unda likvidatsion narx hisoblab chiqiladi.
1
O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O'zbekiston, 2007 yil (o'zgartirish va qo'shimchalar bilan).
3

To’rtinchidan, tan narxni belgilash jarayoni shundan iborat bo'ladiki,
baholovchi tan narxning miqdorini pul birligi shaklida belgilaydi. Shundan kelib
chiqib qiymatga oid barcha ko'rsatkichlar, ular aniq o'lchovga va pul birligiga
kanchalik mos kelishidan qat’i nazar, son bilan ifodalanishi lozim.
Beshinchidan, mulk qiymatini baholashning mohiyatiga oid jihatlari bozor
bilan bog'liq vaziyatga tayanadi. Bundan kurinadiki, baholovchi baholaniyotgan
ob'yektning kurilishi yoki sotib olinishi, texnik xarakteristikam, joylashgan urni,
keltiradigan daromadi, aktiv va vazifalarning tarkibi va to'zi lishi kabi xarajatlar
bilan cheklanib kolmaydi. U albatta: bozor kon'yukturasi, raqobatning darajasi va
strategiyasi, baholanayotgan Mulkning bozordagi ulushi, uning makro va
mikroiqtisodiy muhitdagi urni, unga ta'sir etadigan xavf-xatarlar, olinadigan
foydaning o'rtacha darajasi, uxshash ob'yektlarning bahosi va shu kabi bozor
omillarning barchasini hisobga oladi.
Bozor iqtisodiyoti o'z dinamizmi bilan ajralib turadi. Shu ma'noda vaqt -
butun bozor jarayoniga ta'sir ko'rsatuvchi muhim faktor bo'lib, mulkning bahosini
qamrab oladi. Daromad olish vaqti yoki foydani olgungacha bo'lgan vaqt interval
yoki oraliq davr bilan o'lchanadi. Bu interval yoki oraliq davr kun, xafta, oy,
kvartal, yarim va xatto bir yilga teng bo'lishi mumkin.
Ma'lumot davrining davomiyligi bozor narxi qiymatiga, avvalo, diskontlash
davriga o'z ta'sirini ko'rsatadi. mulkning bozor narxi bir qator faktorlar ta'sirida,
vaqtda o'zgaradi. Shuning uchun u aniq kunga bog'liqbo'ladi. Bir necha oydan
keyin esa hammasi boshqacha bo'lishi mumkin. Shuning uchun ob'yektlarni
doimiy ravishda qaytabaholab turish zarur.
Bozor iqtisodi sharoitida boshqamuhim faktorlardan biri xavf- xatardir.
Xavf-xatar deganda bozordagi holatning, makroiqtisodiy jarayon va xakozolarning
doimiy emasligi va aniq emasligi tushuniladi. Boshqacha aytganda xavf-xatar -
baholangan mulk keltiradigan daromadning prognoz qilinganidan kupligi yoki
kamligi ehtimolidir. Mulkni baholashda xavf-xatarning har xil turlari mavjudligini,
bozor sharoitida mablagning xech biri xavf-xatardan xoli emasligini hamisha
yodda to'tish lozim. Hisoblab chiqilgan miqdorning bozor narxi yoki uning boshqa
4

turi belgilangan narxning natijasi bo'lib xizmat qiladi. Bozor narxi - mazkur
ob'yektning bahosi ochiq bozorda aslidan ancha uzoqlashgan, bo'lishi mumkin
bo'lgan narx hisoblanadi. Agar tomonlar bitimni barcha ma'lumotlarga ega bo'lgan
holda oqilona tuzsalar, favkulodda holatlar ularning bitimlariga o'z ta'sirini
ko'rsatmaydi.
Oltinchidan, bozor narxi albatta pul birligida, masalan, so'm yoki dollar
shaklida aniqlanadi. Bunda, avvalo, tanlangan valyuta asosida ish olib borish
maqsadga muvofiqbo'ladi. Bundan tashqari, ish to'tishning mazkur usuli hisob-
kitobning aniq bo'lishiga va valyutaning bir turidan ikkinchisiga o'tishda
yo'lqo'yilishi mumkin bo'lgan xatoliklarning oldini olishga erishiladi. Mulkning
narxini belgilashda baholovchi baholanayotgan ob'yektning aylanma daromadi,
xavf-xatar, bu foydani nazorat qilib olish, bozor sharoitida o'rtachafoyda olish
darajasi, shunga binoanboshqa ob'yektlarning bahosi, baholanayotgan ob'yektning
xarakterli tomonlari, aktivlarning tarkibi va vazifalari (tarkibiy qismlari), bozor
holati kabi asosiy faktorlarni to'liqhisobga olishga harakat qiladi.
Baho atamasi nafaqat iqtisodiyotda, balki boshqa soxalarda ham keng
qo'llaniladi. Bularga: faoliyatni baholash”, “auditor bahosi”, “buxgalter bahosi” “
reyting bahosi” kabi iboralarni misol qilib keltirsak bo’ladi
Shu narsa printsipial ahamiyat kasb etadiki, sifatli bozor bahosida
sarflangan xarajat bilangina chegaralanmaydi, balki iqtisodiy imidj, tashkilotning
bozordagi urni, vaqt va xavf-xatar omili, raqobat darajasi kabilar albatta e'tiborga
olinadi. Baholovchi baholash jarayoniga firmaning iqtisodiy kontseptsiyasidan
kelib chikgan holda yondashadi. Mazkur kontseptsiyaning buxgalteriya
kontseptsiyasidan farqi shundaki, u firmaning bozor bahosini belgilashga imkon
beradi. Bu kontseptsiyada vaqt, xavf- xatar, sezilmas aktivlar, tashqiraqobatmuhit
va baholanayotgan ob'yektning ichki xususiyatlari hisobga olinadi. Agar xususiy
kapitalning balans bahosi uning real bozor yoki iqtisodiy bahosiga mos kelmasa,
unda yashirin yoki balansdan tashqari kapital bo'lishi lozim. Xavf-xatar masalasiga
kelsak, buxgalter bahosi “bitta xatar hammaga ta'sir ko'rsatadi” 2
degan karashdan
2
O'zbekiston Respublikasi “Baholash faoliyati to'g'risidagi” Qonun 19.08.1999y.
5

kelib chiqadi. Ammo har bir firma daromad olishda xavf-xatarning turli shakllari
bilan to'qnashadi va daromad olishning o'z xususiy darajasi bo'ladi. Shu ma'noda,
buxgalter modeli firmaning real bahosini belgilay olmaydi. Iqtisodiy kontseptsiya
bazasida belgilangan bahotashkilotning kelajakdagi taqdiri haqida real tasavvur
beradi. Bu hamma uchun ya'ni xususiy tadbirkor, boshqaruvchi, iste'molchi,
takdimotchi, bankir, sug'urta va soliq idoralari va investorlar uchun ham qadrlidir.
Bozor qiymatining bahosi sotuvchi va haridorga tovarning asoslangan bahosiga
tayangan holda bitim tuzish imkonini beradi.
Chunki bozor narxi nafaqat individual va kutilayotgan xarajatlarni, balki
bitim ob'yektiga bozorning ta'sirini, umumiqtisodiy joriy tarakkiyotni, umuman
bozordagi axvolni hamhisobga oladi. Bozor narxining qiymatini bilish xususiy
tadbirkorga ishlab chiqarish jarayonining usishiga, Mulkni rivojlantirishga
yunaltirilgan bir qator tadbirlarni amalga oshirish imkonini beradi. Baholashning
o'zluksiz tarzda amalga oshirib turilishi boshqarish samaradorligining ortishiga olib
keladi hamda bankrot va inkiroz holatlaridan ximoya qiladi. Baholash an'anaviy
sarf-xarajatlarni kiskartirib, to'g'ri investipion qarorlar chiqarishga imkoniyat
yaratadi. Agar nazarda tutilgan bitimning har bir ishtirokchisi u yoki bu ob'yektni
o'zicha Baholashga urinsa, uning xarajatlari ahamiyatli bo'lib, ma'lumotlar bazasi
shakllangan bular edi.
Professional baholovchida tashkilotlar mablagidan kup marta foydalanish
natijasida, ma'lum aloka va kontaktlari asosida tranzaktsion sarf-xarajatlar kam
bo'ladi. Bundan tashqari, Baholash ishlarini tashqil etishda professional bilim va
ko’nikmalar zarur bo'ladi. Shuning uchun ham biznes bahosini belgilashni maxsus
tayyorgarlikdan utgan ekspert-baholovchilar amalga oshiradilar. Professional
baholovchiga buyurtma berganda investor u bilan shartnoma tuzadi. Shartnomada
tomonlarning xuku k va burchlari belgilanadi. Baholovchi bajariladigan ishning
sifatiga javobgar hisoblanadi, demak, noto'g'ri Baholash xavfi buyurtmachining
emas, ekspertning zimmasiga yuklanadi. Va nihoyat, makroiqtisodiyot aspektida
biznes bahosi iktisodni davlat tomonidan boshqarish va tartibga solish
richaglaridan biri xdsoblanadi hamda davlat va munitsipal mulklarni boshqarishda
6

muhim ahamiyat kasb etadi. Ob'ektni samarali boshqarish va taksimlash maqsadida
uning bozor yoki boshqa turdagi bahosi aniqlangach bu jarayonda kimlar ishtirok
etishi va aynan kaysi ob'yektlarda mumkinligini ham aniqlash lozim. Narx
belgilanayotganda ob'yekt va sub'yektlarning bahosi ham nazarda tutiladi.
Baholash faoliyatining sub'yekti jismoniy va yuridik shaxslar, davlat hokimiyati
organlari, o'z-o'zini boshqaruvchi tashkilotlarning baholovchilari hisoblanadi.
Baholash jarayonining sub'yektlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
- davlat hokimiyati organlari;
- tashkilotlar va yuridik shaxslarning individual baholovchilari;
- baholovchilarning professional uyushmasi;
- buyurtmachi-baholovchilarni - baholovchi va yuridik yoki jimsoniy
shaxslarning yozma shakldagi shartnoma buyicha o'zaro kelishuv asosida u yoki bu
ob'yektning baholanishi amalga oshiriladi;
- baholash xizmatining iste'molchilari - ijro hokimiyatining bahohaqidagi
hisobotda o'z aksini topadigan ma'lumotlarga ega bo'lgan jismoniy va yuridik
shaxslari.
Ob'yektlarni individual tadbirkorlarning baholovchilari yoki baholovchi
kompaniyalarning baholovchisi kabi jismoniy shaxslar ham Baholashlari mumkin.
Oxirgi holatda aynan baholovchi kompaniya ob'yektni Baholash uchun
buyurtmachi bilan shartnoma to'zadi. Ob'yektni baholovchi sub'yektlar sifatida, bir
tomondan, faoliyati qonun bilan belgilab qo'yilgan (baholovchilar) yuridik va
jimoniy shaxslar (individual tadbirkorlar), ikkinchi tomonidan, ularning
xizmatidan foydalanadigan iste'molchilar (buyurtmachilar) tan olinadi. Shu tariqa
buyurtmachi va baholovchilar - birinchi bosqichning sub'yektlari, qolgan
barchasini ikkinchi bosqichdagi sub'yektlar deb atash mumkin. Hokimiyat
organlari tizimni shakllantirishda, talablarni belgilashda, baholash jarayonini
tashqil etish uchun shart-sharoitlar yaratishda, normativ huquqiy aktlar va ularni
ijro organlari tomonidan amaliyotga joriy qilinishida va baholovchilarning
faoliyatini nazorat qilishda ishtirok etadi. Hokimiyat organlarining normativ
huquqiy aktivini baholash jarayonini qat’iy tartibga boglanib kolishidan saqlash va
7

real iqtisodiy hayotga imkon qadar yakinlashtirish maqsadida baholovchilarning
o'zlari ushbu jarayonda faol ishtirok etishini maqsadga muvofiq ekanligi nazarda
tutiladi. Baholash natijalarining iste'molchilariga kelsak, ular buyurtmachilar
bo'lishi shart emas. Baholash natijalarining har qanday ishtirokchisi uning
iste'molchisi bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, hokimiyat organlari ham (davlat
yoki munitsipal mulk egalari ham privatizatsiya qilingandan keyin xususiy mulk
egasi rolida chiqishi mumkin). Baholashda buyurtmachi va iste'molchining
extiyojlari bunday vaziyatlarda mutanosib kelmasligi ham mumkin.
Agar ob'yektni baholash jarayoni uni soliqqa tortish maqsadida mustakil
baholovchilar tomonidan amalga oshirilsa, unda mustakil baholash xizmatining
iste'molchisi ob'yektni baholash buyicha hisoboti bilan uning to'g'riligini nazorat
qilish mazmuni bilan bog'liq ma'lumotlardan foydalanuvchi soliq organlari
hisoblanadi. Soliqka tortiluvchi esa buyurtmachi vazifasida chiqadi va bu ikki
tomonning qiziqishlari bir-biriga zid bo'ladi.
Baholash jarayoni natijalarining (narxning) aniqligi uchun baholovchi to'liq
javobgar bo'ladi. Ammo buyurtmachi baholovchini baholanuvchi ob'yektni
Baholash bilan bog'liq hujjatlarning to'liqdigiga va baholovchiga ob'yektdan
bemolol foydalanish huquqini berishga mas'ul hisoblanadi. Baholash ishini tashqil
etishda baholash haqida shartnoma asos bo'lgan xollarda O'zbekiston
Respublikasining “Baholash faoliyati haqida”gi fuqarolik qonunlari talablari
tomonlar ihtiyoriga havola etiladi. Qonunga binoan shartnomada buyurtmachi va
baholovchi jismoniy va yuridik shaxslar bo'lishi mumkin. Buyurtmachi
baholovchidan farqli ularok individual xususiy tadbirkor bulmagan jismoniy shaxe
hambo'lishi mumkin. Har ikki tomon orasida ma'lum bir ob'yektni Baholash haqida
shartnoma rasmiylashtiriladi yoki uzoq muddatga bir qator ob'yektlarni Baholash
haqida buyurtmachining arizasiga asoslaniladi.
Ta'kidlash joizki, “baholovchi” atamasi ikki ma'noda qo'llaniladi:
birinchidan, baholovchi - Baholash jarayonini amalga oshiruvchi firma yoki
individual tadbirkor; ikkinchidan, baholovchi - Baholash jarayonini amalga
oshiruvchi professional jismoniy shaxs. Shu tariqa baholash jarayonini amalga
8

oshiruvchilar bu borada umumiy kobiliyatga va huquqka ega bo'lgan, uning ustavi
bilan tanish bo'lgan individual tadbirkorlar, yuridik shaxslar bo'lishi mumkin.
- Baholash ob'yektlari jumlasiga quyidagilar kiradi: alohida moddiy
ob'yektlar (ashyolar);
- shaxsning mol-mulkini tashqil etuvchi ashyolar majmui, shu jumladan
muayyan turdagi (kuchar yoki ko'chmas) mol-mulk;
- mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolarga bo'lgan mulk
huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar;
- talab qilish huquqlari, majburiyatlar (qarzlar); ishlar, xizmatlar,
axborot;
- intellektual mulk ob'yektlari va qonun hujjatlarida fuqarolik
muomalasida bo'lishi mumkinligi belgilangan boshqafuqarolik huquqlari
ob'yektlari.
Baholanadigan ob'yektlar orasida biznes (tashkilotlar, idoralar,
kompaniyalar) salmokli urinni egallaydi. Mulkni baholashda ob'yekt sifatida foyda
olishga yunaltirilgan va tashkilotning faoliyatiga asoslangan mulk kompleksi
faoliyati namoyon bo'ladi. Tashqilot fuqarolik huquqi ob'yekti hisoblanib, xujalik
oborotiga kiradi, xujalik operatsiyalarida ishtirok etadi. Natijada uning qiymatini
baholashga extiyoj paydo bo'ladi. Tashqilotning mulkiy majmua tarkibiga uning
maqsadlari yo'lida xizmat qiladigan, xujalik ishlarini yuritish uchun zarur bo'lgan,
foyda olishga xizmat qiladigan mulkning barcha turlari, shu bilan birga, ko'chmas
mulk (yer maydoni, bino, inshootlar), mashinalar, asbob-uskunalar, boshqa
transport vositalari, inventarlar, xom ashyo, maxsulot, mulkiy majburiyatlar,
kimmatbaho kogozlar, nomaterial aktivlar, intellektual xususiy mulk ob'yektlari,
firmaning nomi, xizmat belgilari, patentlar, litsenziyalar, yangiliklar, tovar
belgilari kiradi. Shuning uchun Mulkni baholashda baholovchi tashkilotni uning
xususiy kapitali qiymatini aniqlagan holda, umumiy tarzda va mulkiy majmuaning
ayrim qismlarini alohida baholaydi. Tashkilot baholash ob'yektining murakkab
tizimi sifatida aniq baholanadigan chegaraga ega bo'lishi lozim, chunki
baholanayotgan biznes har xil tarkibiy qismlardan iborat bo'ladi. Tashqilotning
9

tarkibiga har xil bulimlarda va xududlarda joylashgan tsexlar, uchastkalar,
xujalikni yuritish uchun zarur bugan ashyolar, maxsus bulimlar, idora tizimi,
kommunikatsiya va aloka vositalari kirishi mumkin. Tashqilot mavjudligining
tashqiliy- huquqiy shakli ham muhim ahamiyat kasb etadi. Birlashmalar,
xoldinglar, moliyaviy-sanoat guruxlari baholash ob'yekti bo'lishi mumkin. Bunday
holatlarda bir biznes doirasida tarmokdan ajralib chikkan bir nechta kompaniyalar,
bulimlar, filiallar birlashadi.
Mulkni to'g'ri baholash uchun pul okimini va ularning yunalishini, shu
bilan birga, har bir bulimning xak- huquqlarini nazorat qilish kerak. Ob'ektning
tarkibida ijtimoiy- madaniy jabxalar bor-yukligini, uning umummilliy kadriyatga
ega ekanligini xam aniqlash lozim bo'ladi. Mulkni baholashda tashkilot yuridik
shaxs bo'lgan holda bir vaqtning o'zida xujalik sub'yekti bo'lishi ham mumkinligini
hisobga olish lozim. Shuning uchun ob'yektni baholash jarayonida ma'lum yuridik
huquqlarning mavjudligini ham nazarda to'tish lozim. Bu mulkning baholash
ob'yekti sifatidagi o'ziga xos jihatini namoyish etadi. Baholanayotgan mulkning
o'ziga xos tomonlaridan yana biri shundan iboratki, baholovchi baholanayotgan
ob'yektning mulkiy kompleksining qiymatini ham, tashqiliy va rivojlanish
samaradorligini ham aniqlashi lozim.
Har qanday biznesning asosini tashkilotning ma'lum tashqiliy tizimda
harakatlanadigan kapitali tashqil etadi. Shuning uchun mulkni baholayotganda
baholovchi xususiy kapitalni ham ishlab chiqarish omili sifatida, ham mulkning
asosiy mohiyati sifatida tashqiliy-huquqiy shaklini, tarmoq xususiyatlari va
nomaterial aktivlarini, gudvillni nazarda tutgan holda aniqlaydi. Baholovchi
tomonidan hisoblab chiqilgan daromad va xarajatlarning barchasi bozor narxining
asosiy qiymatini tashqil etadi. Biznes faoliyatning aniq turi sifatida bozor iqtisodi
sharoitida tashkilotning tashqiliy shakli sifatida mulkdorning sarflagan resurslarini
koplab, daromad olishdagi extiyojlarini kondiradi. Biznes (tashkilot) tovarning
barcha belgilarini o'zida mujassamlashtiradi va oldi-sotdi ob'yektiga aylanadi.
Ammo u - alohida mavqega ega bo'lgan tovar hisoblanib, uning xususiyatlari esa
Baholash tamoyillari, yondoshuvi va uslublariga xizmat qiladi.
10

Baholash ob'yektlari jumlasiga quyidagilar kiradi:
• alohida moddiy ob'yektlar;
• shaxsning mol-mulkini tashqil etuvchi ashyolar majmui, shu jumladan
muayyan turdagi ko'char yoki ko'chmas mol-mulk;
• mol-mulkka yoki mol-mulk tarkibidagi ayrim ashyolarga bo'lgan mulk
huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar;
• talab qilish huquqlari, majburiyatlar, qarzlar;
• ishlar, xizmatlar, axborot;
• intellektual mulk ob'yektlari va qonun hujjatlarida fuqarolik
muomalasida bo'lishi mumkinligi belgilangan boshqa fuqarolik huquqlari
ob'yektlari.
Baholash maqsadlariga qarab baholash ob'yekti xususida bozor qiymati
yoki bozornikidan farqlanuvchi qiymat qo'yiladi. Baholash ob'yekti qiymati
turlarining qo'llanish sohasi va ularning farqlanuvchi xususiyatlari baholash
standartlari bilan belgilangan. Baholash ob'yektini baholash pul shaklida amalga
oshiriladi. Baholash ob'yektining bozor qiymati deganda eng ehtimol tutilgan narxi
tushunilib, unga ko'ra mazkur baholash ob'yekti ochiq bozorda raqobat sharoitida,
bitimning taraflari barcha zarur axborotga ega bo'lgan xolda o'z manfaatlari yo'lida
oqilona va ixtiyoriy ravishda harakat qiladi, bitim narxining baland-pastligida esa
biron-bir favqulodda holatlar, shu jumladan taraflardan birining ushbu bitimga
qo'shilish majburiyati aks etmaydi. Agar biron-bir baholash ob'yektini baholashdan
majburiy o'tkazish talabi mavjud bo'lgan normativ hujjatda yoki baholash
ob'yektini baholash to'g'risidagi shartnomada qiymatning aniq turi ko'rsatilgan
bo'lmasa, mazkur ob'yektning bozor qiymati belgilanishi lozim.
Mazkur qoida normativ hujjatda baholash ob'yekti qiymatining turini
aniqlovchi, ushbu Qonunda yoki baholash standartlarida nazarda tutilmagan
atamalardan foydalanilgan taqdirda ham qo'llanilishi kerak. Nazarda tutilganidan
farqli shartlarda o'tkazilgan eng ehtimol tutilgan baho bozornikidan farqlanuvchi
qiymat deb tushuniladi. Baholash faoliyatini rivojlantirish iqtisodiyotda islohotlar
o'tkazish va O'zbekiston Respublikasida huquqiy demokratik davlat barpo etish
11

jarayoning ajralmas qismi bo'lib hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasida bozor
infratuzilmasining rivojlanishi bilan o'tgan yillar mobaynida baholash faoliyati
shakllanish yo'lini bosib o'tdi va hozirgi kunda iqtisodiyotning mustaqil sohasiga
aylandi. Baholash faoliyati haqidagi qonunga asoslangan, baholash faoliyatini
tartibga solishning davlat tartibi shakllantirilgan. U yuridik shaxslarni
litsenziyalash, jismoniy shaxslarni sertifikatlash, litsenzion talab va shartlarning
bajarilishini nazorat qilishni o'z ichiga oladi.
O'zbekiston Respublikasida baholash xizmatlari sohasiga oid zarur huquqiy
baza shakllantirilgan va ularning faol rivojlanishi uchun iqtisodiy sharoitlar
yaratilgan. O'zbekiston Respublikasida baholash faoliyati oxirgi yillarda sezilarli
darajada aniq va ahamiyatli natijalarga erishdi. Shu bilan birga, ijtimoiy va
iqtisodiy sharoitlar o'zgarishsiz bo'lmaydi, baholash faoliyati, mutaxassislik
faoliyatining turi sifatida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning joriy talablariga
javob berishi lozim. Milliy amaliyotimizning joriy va bo'lgusi holati tahlili
ko'rsatishicha, yaqin yillar baholash faoliyatining sifati yanada ortishi bilan
tavsiflanishi kerak. Bu jarayonlar, ayniqsa, jahon moliyaviy inqirozi sharoitida
muhim ahamiyat kasb etadi.
Respublikamizda baholash faoliyati tushunchasi va baholovchi kasbi paydo
bo'lganidan buyon hali uncha ko'p vaqt o'tgani yo'q. Ularga bo'lgan zaruriyat
Respublikada iqtisodiyotni boshqarishning ma'muriy-buyruqbozlik usullaridan
bozor usullariga o'tish borasida rejali ishlar olib borila boshlangani tufayli vujudga
keldi. Ushbu o'tish davrida aynan davlat bosh islohotchi sifatida mas'uliyatni o'z
zimmasiga oldi. O'zbekistonda baholash institutining rivojlanishi yagona tizimni
yaratish yo'nalishida amalga oshirilmoqda. Bunday tizimning asosi yagona uslubiy
kenglik bo'lishi mumkin, uning tamoyiliga O'zbekiston Respublikasida baholash
faoliyatini rivojlantirish kontseptsiyasida asos solingan. Keltirilgan kenglik
quyidagilarni nazarda tutadi: 3
1. Baholash faoliyatining har bir elementi (komponenti, tarkibiy qismi)
ning rivojlanishi, u o'z ichiga quyidagilarni oladi:
3
O'zbekiston Resupblikasining “Baholash faoliyati to'g'risida”gi Qonuni. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to'plami, 2009 y. 15-son, 178-modda.
12

- baholash qonunchilik bazasining rivojlanishi;
- baholash uslubiy bazasining rivojlanishi;
- baholash sub'yektlari (baholash tashkilotlari, shu jumladan,
baholovchilarning o'zi) ning rivojlanishi;
- baholashni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan ma'lumot
manbalarining rivojlanishi;
- litsenziyalovchi organning rivojlanishi;
- ta'lim muassasalarida baholovchilarni tayyorlash va malakasini
oshirishning rivojlanishi;
- mutaxassis jamoat tashkilotlarining rivojlanishi;
- baholash buyurtmachilari (shu jumladan, davlat) ning rivojlanishi;
- baholash natijalaridan foydalanuvchilarning rivojlanishi.
2. Baholash faoliyati sistemasining umumiy rivojlanishi, u o'z ichiga
quyidagilarni oladi:
- har bir elementni rivojlantirishning alohida maqsadlarini baholash
faoliyati sistemasini rivojlantirishning yagona maqsadiga birlashishi;
- baholash faoliyati sistemasi ichida barcha elementlarning o'zaro
aloqalarini rivojlanishi;
- baholash faoliyati sistemasi va boshqa sohalar (buxgalteriya hisobi,
audit, moliyaviy hisobot, kadastr faoliyati, bank faoliyati, sug'urtalash va
boshqalar) ning o'zaro aloqasining rivojlanishi;
- baholash faoliyati sistemasini boshqarishni tashqil qilinishi;
- Respublika regionlarida baholash faoliyati sistemasining rivojlanishi.
Mamlakatimizning uzoq va davomli manfaatlari taqozo etgan holatlarda va
keskin vaziyatlardan chiqish, ular tug'diradigan muammolarni hal etish zarur
bo'lganda iqtisodiyotda davlat tomonidan boshqaruv usullari qo'llandi va bunday
yondashuv oxir-oqibatda o'zini to'la oqladi” Huquqiy davlat va bozor
munosabatlariga asoslangan xo'jalik mexanizmini shakllantirish hozirgi vaqtda
Respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadidir. Bozor
13

mexanizmlarini rivojlantirish, o'z navbatida, iqtisodiyotning barcha sohalarida
raqobat muhiti shakllantirilishini ko'zda tutadi.
Har xil turdagi mol-mulkni baholash shu masalalarni hal etishda yordam
berdi. Huquqiy davlatni yaratish va rivojlantirish masalalari jamiyatning barcha
a'zolari uchun teng huquqlarni, shu jumladan mulkiy huquqlarni ta'minlashga doir
chora-tadbirlarning butun bir kompleksini o'z ichiga oladi. Shu bois, ana shu
huquqlarni himoyalash va ular adolatli tarzda iqtisodiy baholanishi uchun shart-
sharoit yaratish har qanday huquqiy davlatning eng muhim vazifasi hisoblanadi.
Shunday qilib, baholash faoliyatini rivojlantirish O'zbekiston Respublikasida
iqtisodiyotni isloh etish va huquqiy demokratik davlat barpo qilish jarayonining
ajralmas qismidir. Ma'lumki O'zbekiston Respublikasining 1999 yil 19-avgustdagi
“Baholash faoliyati to'g'risida” 4
gi Qonuni mamlakatimizda baholash
faoliyatinitakomillashtirish, mavjud vaziyatlarni tartibga solish uchun yo'l ochdi va
Qonun hujjatlari tuzishga asos bo'ldi.
2. Baholash faoliyati jarayonini nazorat qilish va tartibga solishning
jahon tartibi.
Xorijiy mamlakatlar jumladan MDH davlatlari ichida Rossiya uchun
davlatga bozor yo'nalishlarini rivojlanishiga ko'plab iqtisodiy muammolar taalluqli.
Ularning ko'plari nostandart va o'ziga xos. Bu birinchi navbatda biznesni baholash
muammosiga tegishli. Inqiroz davrida asosiy e'tibor zamonaviy mutaxassislikni
tushunishga qaratilgan. Har qanday tashkilotni to'g'ri boshqarishni talab etadi.
Biznesni baholash juda katta rol o'ynaydi. Yaxshi xulosalar qabul qilishda
baholash xizmatidan foydalanish zarur.
Asosiy maqsad menedjerlarga o'ziga xos fikrlashni o'rgatish, har bir
boshqaruv xulosasi har tomonlama o'ylangan, kompaniya qiymatini oshishiga
zamin yaratib berish. Jamg'arma bozori rivojlangan joyda, kompaniyaning bozor
qiymati real baholanadi. Rossiyada hali bunday emas lekin ob'yektiv biznesni
4
BAHOLASH FAOLIYATI TO‘G‘RISIDA 19.08.1999 sanadagi 811-I son qonuni
Manba: https://www.lex.uz/ru/docs/-24703?Otherlang=1
14

baholash bozorining asosida jiddiy tahlillar yotadi. Tabiiyki, bugungi kunda
Rossiyaning real tahlillari aniq emas. Shuningdek bizning davlatda har doim ham
tashkilot bahosi va aktiv materiallar bahosi doimo teng bo'lmaydi. Bizda
tashkilotlar rivojlanishi aniq strategiyalar asosida bo'ladi va keyinchalik biznes
qiymatini o'zgarishiga bog'lanib qolmaydi. Tahlillar shuni ko'rsatadiki, jamg'arma
bozorlari narxining o'sishiga har xil munosabat bildiradi. U asosan, uzoq muddatli
faktorga tayanadi. Jamg'arma bozori shunga e'tibor beradiki, masalan, bio-
texnologiya yo'nalishida kompaniyaning paydo bo'lishi uchun unga uzoq muddatli,
istiqbolligini inobatga olishadi. Demak, bozor faqat foyda keltiruvchi aksiyalarga
tayananib qolmaydi. Bozor shuni talab qiladiki, tashkilot hozirgi va kelayotgan
belgilangan foydani buzmasligi shart. Korxonalar qo'shilishi natijasida har doim
ham qo'shilgan korxonalar narxi oshmaydi. Bu yerda nafaqat chuqur tahlil, balki
qo'shilish rejasi chuqur o'rganilishi kerak. Eng asosiy tomoni shundaki Rossiyada
ko'chmas mulk bozori rivojlanishi natijasida baholovchi kasbi paydo bo'ldi.
Baholovchi echishi lozim bo'lgan asosiy muammolar baholashga bog'liq. U oldi-
sotdi shartnomasida asosiy o'rinni egallaydi. Baholovchining asosiy mijozi davlat
hisoblanadi. Hozirgi kunda oddiy fuqaro ham mijoz bo'la oladi. Ular erni qiymatini
baholash uchun kvartira hamda dala hovlilarni sug'urta qilish uchun murojat
qilishadi. Ko'chmas mulkni oldi-sotdi shartnomasi nafaqat ixtiyoriy, balki majburiy
ham bo'lishi mumkin. Mutaxassis bahosi nafaqat asosiy muommolarni, balki oldi
sotdi, ijara va ko'chmas mulkni qaytib kredit olishga yordam beradi. Baholash
sug'urta vaqtida ham qo'l keladi, mulkning qiymatini belgilab beradi. Ajrim
vaqtida mulkning bo'linishida ham baholovchining o'rni alohida ahamiyat kasb
etadi. Shunday ekan bozor iqtisodiyotida baholovchining o'rni, boshqaruvi,
moliyaviy menedjerlik faolyati juda o'rinli. Rossiyadagi baholash faoliyatining
metodologik asoslari o'ziga xos xususiyatlarga ega. Rossiya Federatsiyasi Xalqaro
baholash standarti qo'mitasining (XBSQ) a'zosi hisoblanadi. Xalqaro baholash
standartining kirish qismiga kiritilgan XBSQ materiallari: Xalqaro baholash
standartining qo'mitasi masalalari ikkilamchi xarakterga ega:
15

- baholash standartlarini mulk narxini baholash va uni dunyo bo'yicha
qo'llash uchun ishlab chiqish va jamoat ehtiyojidan kelib chiqqan holda chop
(nashr) etish mumkin bo'lsa, turli mamlakatlar standartlarini uyg'unlashtirish,
standartlarni qo'llashda va shakllantirishda farqlikni aniqlash.
Xalqaro baholash starndartlari umumiy qabul qilingan prinsip va baholash
tushunchasi kabi mashhur bo'lgan baholash kasbiga kiritilgan yoki eng zo'r
amaliyotni taqdim etadi. Tahmin qilinadiki, XBSQ a'zolariga tegishli xalqaro
baholash starndarti va milliy standartlar bir-birini to'ldirib, qo'llab-quvvatlash
kerak. XBSQ shakllantirish yoki milliy va xalqaro baholash standartlari farqlarini
ochib berishga jonbozlik qilmoqda. Xalqaro baholash standartlari shunday yo'l
yo'riqlarni talab etadiki, mahalliy amaliyot milliy yo'nalshtirishdan farqlanish
kerak. Ajralish holatlari bor joyda, amaliyot olib borayotgan mutaxassislar
qiymatdagi farqlarni sonlarda ko'rsatib va tushuntirib berishlari kutiladi.
Metodologiyaning to'liq o'rganilishi va mulk yoki bozorlarning aniq turlarida
qo'llanilishida tegishli adabiyot hisoblanadi. Shu sababli XBSQ malakali
baholovchilarni ularni butun faoliyati davomida qo'llab-quvvatlaydi. Xalqaro
baholash standarti baholovchilar nima qilishi kerakligini aytishadi, lekin aniq
muolajalar va metodologiyalar qanday qo'llanilishini tushuntirib berishmayapti.
XBSQ tan oladi, baholovchi har bir muammoni echimiga qanday yondashishiga,
ishga aloqadorligi va kerakli xulosalar chiqarishiga bog'liq. Baholash amaliyoti
kengashi natijasida mulk qiymatini baholash atamasi o'rnini aktivlar qiymatini
baholash atamasi egalladi, moliyaviy hisobotlardan foydalanishda qo'llaniladi.
XBSQ xalqaro baholash standartini xalqaro moliyaviy standart hisoboti va
boshqa standart hisobotlarida va baholovchilarni boshqa soha standartlariga
muvofiq ish ko'rishlariga erishildi. Boshqa sohalar standartlari, masalan,
buxgalteriya hisoboti baholashda qo'llanilishi mumkin.
XBSQ baholovchilariga baholashda buxgalteriyadan foydalanishni tavsiya
etadi. Baholovchi moliyaviy hisobot standartlari talablariga moliyaviy hisobot yoki
boshqa buxgalteriya ilovalarini baholash faoliyati asosida rioya etishi shart. Ikkita
standartlarda qarama-qarshilik yuzaga kelganda baholovchi bu holatni ochib
16

berishi shart. So'nggi ko'rsatma judayam muhim, shu bilan birga qiyin. Chunki
buxgalteriya hisobini isloh qilish butun dunyoda, shuningdek Rossiyada milliy
buxgalteriya standartlariga olib kelinishiga sabab bo'ldi. Mavjud qo'llanma
“Baholash faoliyatini metodologiyasi Rossiya Federatsiyasi zamonaviy holati va
baholash faoliyatining rivojlanishi” fondining tehnik vazifalari asosida bajarilgan
iqtisodiy tahlil byurosi” XBS va YBS to'plamiga muvofiq 2000-yil Rossiya
baholash standartini o'z ichiga olgan. Rossiya tomonidan ushbu jamoaviy ish
muhokama qilingan va ijobiy baholangan. Bu proekt davlat organlari tomonidan
o'z vaqtida va talab etilayotgan ish deb topildi. Rossiya mulkchiligiga taqdim
etilgan materiallar proekt mualliflari tomonidan quyidagi normativ-hujjatlarni o'z
ichiga oladi:
- RF baholash faoliyatining rivojlantirish kontseptsiyasi;
- tashkilotni baholash qiymati standarti;
- ko'chmas mulkni baholash standarti;
- mashina va jihozlarni baholash standarti.
Nomoddiy aktiv va intellektual salohiyatlarni baholash me'zoni to'g'risida
to'xtalib o'tish muhimdir. Quyida keltirilgan hujjatlar loyihalari ilova sifatida
hujjatga kiritilgan, ular 6-aprel 2000-yilda o'tkazilgan “Sohalararo kengash
yig'ilishi” 5
da muhokama qilingan. Oxirgi jarayon Rossiyaning kichik mulki
tashqil qilingan va mualliflik jamoasining asosiy bajaruvchi qismi “Baholash
me'zoni” ko'chirma hujjatlar loyihasini tayyorlashga ruhsat berildi. Bu hujjat
Sohalararo kengashining roziligidan keyin va Rossiya Federatsiyasi hukumati
tomonidan o'zgarishlar tasdiqlandi.
Xalqaro va Evropa me'yorlari tarkibiga mos keladigan bir qator umumiy va
tashqiliy me'yorlarni o'z ichiga oladigan ma'muriya va alohida yo'nalishdagi
baholash faoliyati. Bu bo'limga kiradigan tayyorlangan loyiha ko'rinishida to'rtta
boshqaruv hujjatlari ham huddi shunday tayyorlangan. Bu materiallardan terminlar
bo'limi istisno, bu savollar alohida adabiyot shaklida nashr etilgan. 2003-yildagi
MSO va ESO islohat bo'yicha ishlarni tasvirlash, Rossiyaning buxgalter uchyotini
5
6-aprel 2000-yilda o'tkazilgan “Sohalararo kengash yig'ilishi” dan
17

MSFOga o'tishi munosabati bilan yangi ma'lumotlarda Rossiya standartlari va
boshqarish mulkni qiymatini baholash bo'yicha barcha bo'lib o'tgan o'zgarishlarda
aks etadi. Parlament eshituvining ishtirokchilari “Rossiya federatsiyasida qonun
chiqarish faoliyatining muammolari 6-dekabr 2002-yilda Davlat Dumasida bo'lib
o'tgan yig'ilishda dokladlarni muhokama qilib chiqib quyidagilarni ta'kidlab
o'tishdi: 6
“Hozirgi davlat siyosati qonuniy normativ aktlarni qabul qilishda
(standartlarni, metodik tavsiyalarni va boshqa hujjatlarni) ularni tez o'zgaruvchi
qoidalar asosida qabul qilish kerakligi haqida guvohlik beradi. Shuning uchun
Rossiya mulkiga o'zining amaliyotida xalqaro baholash standartini, Evropa
baholash standarti va o'z-o'zini boshqaruvchi baholash standartidan foydalanish
tavsiya etiladi. Shuning bilan bu narsalar Rossiya Qonunchilik palatasiga qarshi
bo'lmasligi kerak” Rossiya mulkiga iqtisodiy sharoitlar o'zgarib turganligi uchun
kerakli o'zgarishlarni kiritishni tavsiya qiladi. Oxirgi paytda faol chop etilayotgan
metodik tafsilotlarga keladigan bo'lsak, bular metodik asoslarga emas, balki tor
metodik ta'minlovlarga kiradi. Bunday muolajalar qolgan to'rtta kitobda ko'rib
chiqiladi. Bu kitoblar mualliflari shuning bilan shunga o'xshash barcha kitoblar
mualliflari hisoblanadi. Rossiyada bozor iqtisodiyotini rivojlantirish bilan korxona
va muassasalarning raqobatbardoshliligi, asosiy faktori ularning uzoq muddatli
biznes rejasi rivojlantirishi maqsad va vazifalari-real qiymatning oshishish va
sifatli boshqaruv tizimini o'rnatishdir. Rivojlangan davlatlar tajribasi shuni
ko'rsatadiki korxonalarning uzoq muddatli va mustaham faoliyatini aniqlashda
jamiyat va davlatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda narxning ijobiy dinamikasi
yordam beradi.
Rossiyada bozor iqtisodiyoti paydo bo'lishi natijasida biznesni baholash
uchun tehnologiyalardan foydalanish sezilarli dajarajada oshdi. Birinchi navbatda
ko'chmas mulk bozorining o'sishi uning bozor qiymatini baholash talabini oshiradi.
So'ngra kredit, sug'urta va ijara munosabatlarini rivojlantirish, ko'chmas mulk,
shuningdek, mashina va jihozlar oldi-sotdisi, biznes rejalari ishlab chiqarish,
tashkilotlarning ko'chishini va ajralishi aksiya sotish uchun auksion hamda
6
6-dekabr 2002-yilda Davlat Dumasida bo'lib o'tgan yig'ilishdan
18

konkurslar o'tkazilishi, bankrotlik va boshqa ko'plab xo'jalik amaliyotida yuzaga
keladigan holatlar u yoki bu ob'yektlari aniq holatda ishonchli baholashga bo'lgan
ehtiyojni shakllantiradi. Kompaniya menejmentining yo'l-yo'riq va usullari qay
darajada bo'lishi bu biznesni baholashda va tashkilotni kuzatishda yordam beradi,
shu bilan birga tashkilotni bozordagi bahosini tushishini oldini oladi. “Rossiya
federatsiyasining huquqiy ba'zasini baholash faoliyati tahlil qilindi hamda biznes
yo'l-yo'rig'i va usullarini baholash qiymati umumlashirildi. Bu kitob keng
auditoriyaga mo'ljallangan” Rossiya federatsiyasi iqtisodiyotida baholash
faoliyatning o'rni va vazifasi o'ziga xos va o'ziga mosdir. Rossiya iqisodiyotining
takomillashishish, ya'ni bilim, tajriba va ma'lumotlardan foydalanishga bo'lgan
ehtiyojni aniqladi. Birinchi navbatda bu iqtisod, boshqaruv va huquqshunoslik
sohalariga tegishli. So'nggi yillarda Rossiya iqtisodiyotida mustahkam o'sish
holatlari ku zatilmoqda. OAV ma'lumotlariga ko'ra Rossiyada chet el investitsiyasi
hajmi oshmoqda. Baholash faoliayati davlat tomonidan makroiqtisodiy masalalarni
boshqaruv va iqtisodiy yo'lga qo'yishda xizmat qiladi, baholash davlat va prinsipial
mulklarni boshqarishda alohida ahamiyatga ega. Mulklarning dastlabki bo'linish
davrida baholash xizmatlarning to'liq tarqalmasligi shunga olib keldiki, atayin
pasaytirilgan narxlarda davlat korxonalarining ko'plari shaxsiy mulkka aylantirildi.
Davlat iqtisodiy ob'yektlarni past narxlarda sotishi natijasida, ularning faoliyatidan
keladigan foydani o'zlashtirish huquqini yo'qotdi.
Quyidagi hamma faktlar biznesda baholash zaruriyatini ko'rsatadi.
Iqtisodiyotda har qanday hatti- harakat baholashga uchraydi. Bozor tamoyillari
turli xil mulk ob'yektlarini baholashni talab qiladi. Turli xil (tashkilot, biznes,
intelektual mulk va boshqa mulkiy va nomulkiy huquqlar) mulk ob'yektlarini
baholash natijalari xususiy va davlat sektorlarida xulosa chiqarishda asos bo'lib
xizmat qiladi. Narxni bahosi bu korxona kelajakda qanday ishlashi haqida
tushunchalar beradi. Bu hamma uchun qimmatli: boshqaruvchilar, iste'molchilar,
etkazib beruvchilar, bankirlar, sug'urta va soliqchilar uchun. Narx bahosi
Rossiyaning zamonaviy biznesmenlari, muhandislari uchun eng kerakli qurol
bo'lib qoladi. Baho faoliyati haqida tushunchalarsiz korxona rahbari, davlat
19

amaldorlari, siyosatchilar va oddiy fuqarolar uchun bozor sharoitida juda qiyin
bo'ladi. Bozor narxining bahosi sotuvchilar va haridorlar o'rtasida tovar bahosiga
tayanib bitim tuzishga yordam beradi, chunki bozor narxi nafaqat chiqimlarni
bozordagi holatni, balki umumiy iqtisodiy rivojlanishni hisobga oladi.
Biznes jarayon bahosi korxonalarga reja ishlab chiqarish uchun xizmat
qiladi. Bozor narxi o'lchamini bilish tadbirkorga biznesda bozor narxini
kengaytirishga yo'naltirilgan tadbirlar majmuasini ishlab chiqarishga yordam
beradi. Doimo olib boriladigan baho narxi boshqarish natijasini ko'taradi va
inqirozga uchrashini oldini olishga yordam beradi. Baholash investitsion qarorlarni
to'g'ri qabul qilishda, yordam beradi. Agar har bir ishtirokchi tahlil qilinayotgan
bitim loyihasini mustaqil baholashga harakat qilganda chiqimlar ozroq bo'lgan
bo'lar edi , chunki bu ma'lumotni boshqalar ko'chirib ololmas edi.
Malakaviy baholovchida ishlab chiqarish vositalarini ko'p ishlatish
natijasida muammolalar kamroq uchraydi. Bundan tashqari baholash ishlarini olib
borish alohida bilim va o'ziga xos qobiliyatni talab qiladi. Shuning uchun hozirgi
zamon iqtisodida narx bahosi iqtisoslashtirilgan tayyorlovni o'tab kelgan ekspert
baholovchilar olib boradi, malakaviy baholovchiga buyurtma berayotib,
buyurtmachi baholovchi bilan bitim tuzadi. Bu bitimda tomonlarning huquq va
majburiyatlari ko'rsatiladi. Baholovchi olib borayotgan ishning sharoiti uchun
javobgar hisoblanadi, vaholanki noto'g'ri baholash xavfi buyurtmachining emas,
balki baholovchining zimmasiga yuklatiladi. Shu tomonlarini hisobga oladigan
bo'lsak Rossiyada ham baholash faoliyatida o'ziga yarasha kamchiliklar mavjud va
ular izchillik bilan, bosqichma- bosqich bartaraf etib kelinmoqda.
3. Xalqaro baholash stadartlari.
20

Har qanday baholash usulining maqsadi mulk erkin bozorda sotilishi
kutilayotgan narxni aniqlashdir. Shuning uchun, model ko'chmas mulk xaridorlari
va egalari ushbu bozorda ushbu mulkning bozor qiymatini qanday baholashlarini
aks ettirishi kerak.
Xalqaro baholash standartlariga ko'ra, bozor qiymati tegishli marketingdan
so'ng tijorat bitimida xohlovchi xaridor va sotuvchi o'rtasida baholash sanasida
mulk o'zgarishi kerak bo'lgan pul miqdoriga teng bo'lgan taxminiy miqdor sifatida
belgilanadi. har bir tomonning malakali, oqilona va majburlashsiz harakat qilishiga
tayanish. Bular. bozor qiymati tushunchasi bozor ishtirokchilarining jamoaviy
idroki va xatti-harakati bilan "bog'langan". U bozordagi bitimlarga ta'sir ko'rsatishi
mumkin bo'lgan turli omillarni tan oladi va ularni qiymatga ta'sir qiluvchi boshqa
ichki yoki bozordan tashqari mulohazalar bilan ajratib turadi.
Bozor qiymatining taxminan bir xil ta'riflari Evropa, Amerika va Rossiya
standartlari taxminlar.
Xalqaro baholash standartlari dunyoning 50 dan ortiq mamlakatlaridagi
professional baholash tashkilotlarini birlashtirgan xalqaro tashkilot bo lganʻ
Xalqaro baholash standartlari qo mitasi (IVSC) tomonidan ishlab chiqilgan.
ʻ
AQShda ham, Evropada ham baholash uchun “qoidalar” yoki “standartlar”
mustahkam qonunlar to'plami sifatida qaralmaydi. Shuning uchun IVSCning
asosiy vazifalaridan biri milliy baholash standartlari va xalqaro hamjamiyat
ehtiyojlari uchun eng mos keladigan standartlar o'rtasidagi muvofiqlikka
erishishdir.
Xalqaro baholash standartlari siyosiy chegaralarga bog'liq bo'lmagan
iqtisodiy tamoyillarning birligini aks ettiruvchi ma'lum bir yagona asosga ega.
2000 yil 1 iyunda IVSC qabul qilindi yangi nashri Xalqaro baholash
standartlari (ISO 2000), unga kiritilgan hujjatlar sonidan deyarli 2 baravar ko'p, 7
ilgari amalda bo'lgan IVS va 2001 yil 26 iyulda IVS 2001 yil nashrida qabul
qilingan.Ushbu nashr 2000 yil nashri va qoidalarini ishlab chiqadi va
chuqurlashtiradi. baholash xizmatlari bozoridagi joriy o'zgarishlarni aks ettiradi. U
7
2000 yil 1 iyunda IVSC qabul qilindi
21

Xalqaro Moliyaviy Hisobot Standartlari Kengashi (IASB) ishtirokida ishlab
chiqilgan moliyaviy hisobot maqsadlari uchun baholash bo'yicha yo'riqnomani o'z
ichiga oladi.
IVS 2001 standartlarni qo'llash bo'yicha 2 ta tavsiyani o'z ichiga oladi. 1-
sonli tavsiyanomada moliyaviy hisobotlar maqsadlarida standartlarni qo'llashning
o'ziga xos xususiyatlari, 2-sonli tavsiyalar - kafolatlangan kreditlash maqsadlarida
amalga oshirilgan baholashda standartlarni qo'llash ko'rib chiqiladi.
IVS 2001 shuningdek, ko'chmas mulkni, ijaraga berish huquqini, mashina
va uskunalarni, nomoddiy aktivlarni, biznesni baholashga, shuningdek baholashda
toksik ifloslanishni hisobga olishga bag'ishlangan 7 ta uslubiy qo'llanmani o'z
ichiga oladi. IVSga 3 ta sharh rivojlanayotgan bozorlarda baholashning o'ziga xos
xususiyatlari, davlat sektori aktivlarini baholash, shuningdek, bank nazorati
bo'yicha Bazel qo'mitasi talablariga muvofiq aktivlarni baholash bilan bog'liq
masalalarni muhokama qiladi.
IVSC ning ko'p yillik standartlarni ishlab chiqish ishlari xalqaro darajada
standartlashtirishning o'zi milliy standartlarni yaratish jarayonidan sezilarli
darajada farq qilishini anglab etdi.
Ko'pgina mamlakatlarda tijorat huquqi va tegishli tartibga solish tartib-
qoidalari baholash faoliyatini standartlashtirishning ba'zi yo'nalishlarini oldindan
belgilab beradi. AQSh baholash fondi, turli tashkilotlar Evropa Ittifoqida va
Markaziy va Sharqiy Evropa davlatlarining tartibga solish institutlarida - bu to'liq
ro'yxat emas milliy tashkilotlar amaliy baholash standartlari uchun asos soladi.
mulkni baholash amerika standarti
Milliy baholash standartlari quyidagilarni aks ettiradi:
 1. ichki siyosat va o'rnatilgan amaliyot tamoyillari
 2. Milliy siyosiy va ijtimoiy maqsadlar
 3. Turli xil urf-odatlar va til xususiyatlarining ta'siri
Professional baholash standartlari professional standartlardir professional
tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan baholash amaliyotlari va a'zolarining
22

faoliyatini nazorat qilish uchun davlat. Standartlarni bilish baholovchilarga
umumiy atama, kontseptual apparat va baholash usullari.
Mulkni baholash klassik va zamonaviydan kelib chiqadi iqtisodiyot. 40-
yillarga kelib. XX asr ko'plab mamlakatlarda rivojlangan asosan o'xshash
tamoyillari va baholash usullari, lekin faqat ichida asrning ikkinchi yarmida
baholash tushunchasiga yondashuv ishlab chiqila boshlandi kasbiy intizom.
60-70-yillarda. bir qator milliy baholovchi tashkilotlari a'zolari uchun
tadbirlar. Bu misolga boshqalar ham ergashgan. Tarkib standartlar professional
mulohazalarni amaliy bilan birlashtirgan bozor ehtiyojlari. Ba'zi mamlakatlarda
standartlar kiritilgan to'liq yoki qisman milliy qonunlarga va qoidalar . Biroz
tashkilotlarda nazorat va ijro tartib-qoidalarini ishlab chiqishga imkon beradi
qoralash va tashkilot a'zosi kasbiy maqomidan mahrum qilish standartlar yoki
tegishli axloq qoidalari jiddiy buzilgan taqdirda baholovchilarning professional
uyushmalari buni yaqqol ko'rsatadi bozor iqtisodiyoti doirasida ularning asosiy
funksional vazifasini hal etishdan iborat iste'molchilarga yuqori sifatli professional
xizmatlarni taqdim etish - baholash faoliyati uchun tartiblarni standartlashtirish
orqali erishiladi. Boshqalar boshqacha qilib aytganda, standartlashtirish
birlashmalarning barcha faoliyatining asosini tashkil etadi milliy va xalqaro
baholovchilar.
Xalqaro baholash standartlari (IVS) yagona qoidalar majmui sifatida
Professional mulkni baholashni o'tkazish uchun baholovchilar kerak muayyan
qoidalarga amal qilish va maxsus foydalanish birgalikda ifodalovchi ushbu faoliyat
sohasidagi terminologiya bir turdagi professional "asbob" baholovchi. Berilgan
vaziyat xalqaro standartlarni ishlab chiquvchilar tomonidan aniq amalga oshirildi
baholash, shuning uchun Xalqaro standartlarning maqsadlaridan biri hisoblanadi
baholovchilarni muayyan baholash vositalari to'plami bilan ta'minlash mulk. Shu
nuqtai nazardan qaraganda, Xalqaro baholash standartlari juda muhim hujjatdir.
Aniqlik uchun, mumkin ba'zi raqamlar. To'rtta amaldagi mulkni baholash
standartlari qiymatning 16 ta asosiy turlarini, 30 dan ortiq maxsus atamalarni
belgilash; 27 standartlarning maqolalari baholovchilar tomonidan ma'lumotlarni
23

oshkor qilish qoidalariga bag'ishlangan yakuniy hisobotlarni baholash va to'g'ri
tayyorlash; taxminan 60 standartlarning qoidalari qanday turlarini belgilovchi
batafsil qoidalarni o'z ichiga oladi xarajat va ushbu turdagi xarajatlarni
hisoblashning tegishli usuli turli mulkiy aktivlarni baholashda baholovchilar
tomonidan qo'llanilishi kerak.
Standartlar tomonidan belgilangan qoidalar tizimdir birinchi navbatda
tuzilish bilan belgilanadigan o'zaro bog'liq normalar standartlarning har birining
normalarini qurish. Standartlarning bo'limlari tuzilgan standartning maqsadini
ko'rsatishdan boshlab ma'lum bir ketma-ketlik va uning doirasi, so'ngra
terminologiyaning ta'riflari, keyin esa baholashning ma'lum bir ketma-ketligini
belgilaydigan qoidalar, va qiymatning u yoki bu asosiy turini aniqlash
metodologiyasi. Har bir standartning mustaqil bo'limi kompilyatsiya qilish
qoidalariga bag'ishlangan baholash hisoboti. Ushbu tuzilma har biri uchun
takrorlanadi to'rtta standart, bu odatda Xalqaro baholash standartlarini yaratadi
yagona muvozanatli va to'liq harakat.
Baholash qoidalarini qisqartirish nimaga asoslanganligi haqidagi savol
qiziqtiradi. turli mulkiy aktivlarni bitta hujjatda. MSO ishlab chiquvchilari
standartlarga kiritilgan qoidalarni qurish, o'z oldiga vazifa qo'ydi
umumlashtirishning yuqori darajasiga erishish va baholash qoidalaridan
abstraktlashtirish mulkiy aktivlarning ayrim turlari, bunday normalarni yaratishga
intildi, bu ko'plab mulkiy aktivlarni baholash uchun mos keladi. Natijada IVSga
kiritilgan qoidalar shu qadar umumiy xarakterga egaki, ishlab chiqilgan
standartlarni haqli ravishda baholash tamoyillari to'plami deb atash mumkin, ya'ni.
kengroq va umumiy qoidalar. Baholashning umumiy tamoyillarini shakllantirishda
standartlarni ishlab chiquvchilar muqarrar ravishda har qanday baholashning
asosiy mezonlarini topishga to'g'ri keldi mulkiy aktivlar. Bunday mezon
"foydalilik" dir. Qanday IVSga kirishning 7-bo'limida qayd etilgan "baholashning
asosiy mezoni" har qanday ko'chmas yoki ko'char mulkning foydaliligi. General
baholash jarayonida qo'llaniladigan tartiblarning maqsadi aniqlash va
baholanayotgan mulkning foydalilik darajasining miqdoriy ifodasi”. Mulkiy
24

aktivning "foydaliligi" iqtisodiy kategoriyadir, qiymatning qandaydir ko‘rinishida
ifodalanadi. Biroq, ko'pincha bozor qiymati tushunchasidan foydalangan. Baholash
qoidalarini yagona hujjatda birlashtirishning yana bir mezoni ularning standartlar
ishlab chiquvchilari tomonidan "eng yaxshi" deb tan olinishi, ya'ni. Ichida
ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish professional baholash. Har qanday
qoidalarni "eng yaxshi" deb tan olish Xalqaro baholash standartlari qo'mitasining
ishi davomida amalga oshirildi
IVSCga a'zo davlatlarni baholashning milliy amaliyotini umumlashtirish
orqali. IN Shuning uchun xalqaro baholash standartlari to'plamidir tomonidan
yaratilgan Baholash uchun yagona amaliyot qoidalari turli milliy amaliyotlarni
umumlashtirish. Ammo milliydan farqli o'laroq IVSCga a'zo davlatlarning
baholash standartlari baholash uchun qoidalar to'plami xalqaro daraja boshqa sifat
darajasiga ega. Bu quyidagilarni anglatadi. Agar milliy baholash standarti mavjud
bo'lsa "eng yaxshi" milliy amaliyot, baholashning xalqaro standarti emas milliy
standartlarning faqat eng yaxshisini ifodalaydi va shakllantiriladi turli
mamlakatlarning milliy baholash amaliyotlarini umumlashtirish orqali. Aniq
aytganda, xalqaro standart turli xildagi qoidalarni o'z ichiga oladi Xalqaro
a'zolarning fikriga ko'ra, milliy baholash standartlari ning ehtiyojlarini aks ettirish
uchun baholash standartlari qo'mitasi xalqaro darajada professional mulkni
baholash. Shunday qilib, masalan, ichida bo'yicha hisobotlarga nisbatan Xalqaro
baholash standartlariga kirishning 9.1-bandi baholashda “standartlarning maqsadi
xalqaro standartlarni o'rnatishdir foydalanishdagi chalkashlikni kamaytirish yoki
yo'q qilish uchun mo'ljallangan qoidalar baholash hisobotlari va ularni yaxshiroq
tushunishga hissa qo'shadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, qo'mitaning har bir a'zosi qo'shilishga intiladi
ularning milliy amaliyotining xalqaro standarti, bir turi mavjud kurash. Misol
uchun. Germaniya Federal Baholovchilar Ittifoqi (BVS) rasman Xalqaro
standartlar qo'mitasidagi ish maqsadini e'lon qildi baholash - milliy va
umumevropa uslublari va ta'riflarini keltirish xalqaro miqyosda tan olinishi. Bu
muhim, eslatma BVS vakolatli vakili, chunki u qo'shimcha yaratadi nemis va
25

Yevropa baholovchilarining kelajakdagi xulosalariga ishonch ularga ma'lum
bo'lgan usullar bo'yicha ishlashga imkon beradi. Chunki Xalqaro baholash
standartlari bir qator qoidalarni o'z ichiga oladi mulkni baholash, ular yuqorida
majmui sifatida ko'rib chiqildi umumlashtirish orqali yaratilgan mulkni
baholashning yagona qoidalari baholash faoliyatining turli milliy amaliyotlari.
Bunday bayonet aniqlashtirishni talab qiladi.
Rus adabiyotida I.S. Zikin buni ta'kidladi Yagona qoidalarning kodekslari
"kvazi-huquqiy 8
" tartibga soluvchilar sifatida xalqaro savdoda urf-odatlar va
foydalanish kodifikatsiyalarini ifodalaydi; nodavlat darajada amalga oshirildi.
Ushbu amaliyot kodekslariga doimiy va keng rioya qilish sabab bo'ldi dagi
ulardagi qoidalarni shakllantirish yoki mustahkamlashga olib keladi urf-odatlar va
odatlar sifatida, ularni qo'llash uchun asos bo'ladi sudlar va sudlar. Shu munosabat
bilan shuni ta'kidlash kerakki, xalqaro baholash standartlari asosan bojxona va
baholash amaliyotidagi odatlar. Uniforma to'plami o'rtasidagi muhim farq urf-
odatlar va odatlarni kodlashtirishga asoslangan qoidalar xalqaro savdo, Xalqaro
baholash standartlari hisoblanadi urf-odatlar va odatlar qoidasining shakllanish
manbai ekanligi barqaror umumiy amaliyot, lekin qoida yaratish manbai xalqaro
baholash standarti - "eng yaxshi amaliyot", bu shart emas umumiy amaliyotga
aylanadi. Masalan, 1-standartning 1.1-bandida “Bozor qiymati baholashning asosi
sifatida” buning maqsadini ta’kidlaydi standart - bozor qiymatining umumiy qabul
qilingan ta'rifini berish, umumiy Ushbu ta'rif bilan bog'liq mezonlar. Ko'rinib
turibdiki, qarzga olingan professional tomonidan o'rnatilgan turli milliy baholash
standartlari baholovchilar tashkilotlari yoki davlat. Milliy darajada, qoidalar Milliy
baholash standartlarida mavjud bo'lgan baholash ham mavjud emas baholash
amaliyotida odatlar yoki odatlardir, chunki baholovchilarning professional
tashkilotlari tomonidan tashkil etilgan yoki davlat va o'z-o'zidan, mustaqil
ravishda, o'z xohishiga ko'ra rivojlanmaydi mulkni baholash munosabatlari
ishtirokchilari.
8
Rus adabiyotida I.S. Zikin
26

Shu munosabat bilan, keling, mamlakatimizda baholash faoliyatining
rivojlanish tarixiga murojaat qilaylik Rossiyada ko'chmas mulkni baholashning
rivojlanishiga misol. Bekor qilingan 1861 yilda krepostnoylik. Rossiyada bunga
ehtiyoj bor edi kadastr ishi, uning ajralmas qismi baholash edi ko `chmas mulk.
Ayrim viloyatlarda tegishli muammolarni hal qilish 1870 yildan beri Rossiya
bosqichma-bosqich statistik tadqiqotni boshladi ko'chmas mulk, uning davomida
erni baholash bo'yicha ishlar olib borildi va shahar ko'chmas mulk. B.D.
ta'kidlaganidek. Novikov, 4 ma'lumotlarda to'plangan Rossiyaning viloyatlari
tajribasi tegishli huquqiy hujjatlarni joriy etishga imkon berdi Rossiya hukumati
"Barcha turdagi ko'chmas mulkni qayta baholash to'g'risida" gi qonunni chiqardi
mulk." Qonun bilan bir vaqtda Baholash qoidalari tasdiqlandi ko'chmas mulk" va
birozdan keyin - qonunni qo'llash bo'yicha ko'rsatmalar.
Ko'chmas mulkni baholash tajribasini to'plash uchun 23 yil kerak bo'ldi,
shu jumladan soni va uslubiy tajribasi, ya'ni. muayyan usullarni shakllantirish
Baholash amaliyoti to'planganligi sababli, buni amalga oshirish mumkin Bunday
davr mobaynida amaliyot "odatiy" bo'lishi mumkin edi. Ammo, I.S. Zykin, har bir
keng tarqalgan amaliyot emas odat yoki odat sifatida qaralishi mumkin. O'z-
o'zidan amalda biron bir qoidaga uzoq muddatli rioya qilish hali o'rnatilmagan uni
odatdagidek. Bu qoida doimiy bo'lishi muhim holatlarning aksariyatida amalda
kuzatilgan, orttirilgan bir xil xarakterga ega. Ammo o'sha paytdagi
mashg'ulotlarning bir xilligi bunday qilmadi mavjud edi. Aksincha, amalda
bevosita pro-baholovchi ham bor edi tadbirlar. 1893 yilda qabul qilinganidan beri.
Rossiya Hukumatining "To'g'risida" gi qonuni barcha turdagi ko‘chmas mulkni
qayta baholash”, keyin esa “Baholash qoidalari ko'chmas mulk» odatini
shakllantirish imkoniyati amalda yo'q edi Rossiyada baholash faoliyatini
rivojlantirish. Shunday qilib, hali emas shakllandi, mulkni baholash sohasidagi
biznes amaliyoti o'z o'rnini bo'shatdi uning davlat tomonidan tartibga solishdagi
o'rni. Biroq, bu amaliyot da davlat me'yorlarining shakllanishiga shubhasiz ta'sir
ko'rsatdi baholash sohalari, chunki bu me'yoriy hujjatlarni shakllantirishda shunday
edi 23 yil davomida to'plangan amaliyot hisobga olindi.
27

Boshqa mamlakatlarda baholash faoliyatining rivojlanish tarixida, qachon
birinchi milliy baholash standartlari shunga o'xshash vaziyatni ishlab chiqdi.
tomonidan baholash amaliyotini tartibga solish uchun baholash standartlari
yaratilgan baholash va o'tkazishni tartibga soluvchi qoidalarni yaratish
baholovchilar. Baholash faoliyati amaliyotining o'zi rivojlanmagan odatlar yoki
odatlar shaklida shakllanishi mumkin bo'lgan qoidalar va keyin milliy baholash
standartlari shaklida mustahkamlangan bo'lar edi. Shunday qilib, xalqaro baholash
standartlari to'plami sifatida asosidir mulkni baholashning yagona qoidalari
kodifikatsiya orqali shakllantirilmaydi baholash amaliyotida odatlar yoki odatlar,
qoidalarni tahlil qilish va umumlashtirish; MKSO a'zolarining mulkini
baholashning milliy standartlari bilan belgilanadi.
Xalqaro baholash standartlari axloq kodeksi sifatida Yuqorida ta'kidlab
o'tilganidek, xalqaro baholash standartlari mulkni baholashning professional
standartlari, baholovchilarning xatti-harakatlarini tartibga solish. Asosan, MSOlar
quyida joylashgan I.S. tomonidan berilgan xulq-atvor qoidalarining ta'rifi. Zykin,
ta'kidlaydi xulq-atvor kodekslari xulq-atvor standartlarini belgilashga qaratilgan
kasbiy faoliyatning ma'lum bir sohasi.
To'rttasining har birida MSCni baholash uchun hozirgi amaldagi standartlar
5-bo'limni o'z ichiga oladi Baholovchining harakatlarini batafsil tartibga soluvchi
"standartlar talablari", baholash majburiyatini olgan paytdan boshlab va baholash
natijalari bo'yicha hisobot bilan yakunlanadi. 5-bo'limda keltirilgan qoidalarni
ko'rib chiqing. Egorov V.V. ekanligini qayd etadi Ruscha "odob-axloq qoidalari"
atamasi "kodeks" deb tushuniladi xulq-atvor" va "axloq qoidalari", ya'ni. xulq-
atvor normalari va axloqiy me'yorlar. Muayyan xulq-atvor kodeksida bunday
normalarning nisbati ko'proq bo'ladi hamma narsa, uning vazifalari bilan
belgilanadi. Shunday qilib, Xalqaro muqaddimada faqat o'z-o'zini tarbiyalash
vositasi sifatida, lekin ayni paytda u uchun ham mo'ljallangan ichida
foydalaning sud amaliyoti sifatida ma'lumotnoma materiali doirasida tegishli
qonunlar." Aksincha, xalqaro baholash standartlari dastlab faqat baholovchining
o'z-o'zini tarbiyalash vositasi sifatida yaratilmagan.
28

Ular, shuningdek, baholovchilarni baholash uchun vosita bilan ta'minlash
uchun mo'ljallangan edi terminologiya va metodologiyani o'rnatish shaklida.
Yaqinroq tekshirishda Xalqaro baholash standartlarining 5-bo'limi shuni
ko'rsatadiki, bu holda teskari munosabat kuzatiladi. Ushbu bo'limdagi qoidalarning
aksariyati “odob-axloq qoidalari” normalari hisoblanadi. Masalan, o'z-o'zini
tarbiyalash normasi baholovchi, siz San'atning 1-bandi normasini keltirishingiz
mumkin. 5.1 IVS-1, unda ko'rsatilgan: agar baholovchi yetarli bilim, tajriba va
malakaga ega bo'lmasa-chi ushbu topshiriqni xalqaro standartlarga muvofiq
bajarish baholash, u uchun majburiyatlarni qabul qilishdan oldin bu haqda mijozni
xabardor qilishi kerak baholash.
Bundan tashqari, kod sifatida xalqaro baholash standartlari vazifasi xatti-
harakatlar baholovchilarga yordam berish va bu savollarga javob berishdir milliy
baholash standartlariga mos kelmaydigan xulq-atvor standartlari. Shunday qilib,
Xalqaro baholash standartlari qo'mitasining nashrlarida ko'pincha quyidagi tahrirda
bayon etilsin: “Qo‘mita har qanday baholash standartlari tijorat yoki huquqiy
sanksiyalarga olib kelishi mumkin. VA aksincha, standartlarga rioya qilish amal
qilishning bir qismiga aylanishi mumkin da'vo qo'zg'atilgan taqdirda muhim
bo'lgan baholovchining himoya argumenti mijoz tomonidan e'tiroz bildirilgan
e'tiborsizlik. Shunday qilib, ushbu qoidalar nuqtai nazaridan Xalqaro baholash
standartlari baholovchilarning xatti-harakatlarini tartibga solishga qaratilgan
bo'lishi mumkin.
29

XULOSA
Xulosa qilib aytganda baholash faoliyatini tartibga solish va natijalarini
tekshirish mexanizmini va nizoli vaziyatlarni ko'rib chiqish tartibini belgilash
maqsadida hisobotda aks ettirilgan ma'lumotlarning ishonchliligi tushunchasi
kiritilgan. Ayni vaqtda baholash ob'yektlari bo'yicha tuzilgan baholash to'g'risidagi
hisobotlarga nisbatan yuzaga keladigan nizoli vaziyatlarni hal qilish mexanizmi
mavjud. Ushbu holat shuni ko'rsatmoqdaki baholash faoliyati tartibga solingunga
qadar ko'p holatlarda nizolar nizolashayotgan taraflardan birining talabiga binoan
ob'yektni qiymatini qaytadan baholanilishini o'tkazish yo'li bilan hal qilingan.
Bu holat shunga olib kelganki, qayta baholashni o'tkazishga ko'pincha
ekspert vazifasini bajarishga malakasi etarli bo'lmagan baholovchilar jalb etilardi.
Iqtisodiyotning izchil va barqaror rivojlanishini ta'minlashda kelgusi davr uchun
puxta va har tomonlama asoslangan chora-tadbirlar, muhim vazifa va yo'nalishlar,
turli darajalardagi iqtisodiy taraqqiyot dasturlarning ishlab chiqilishi va aniq
belgilab olinishi muvaffaqiyat garovi hisoblanadi.
Ayni paytda, bosib o'tilgan yo'l - oldingi davrdagi erishilgan yutuq va
natijalarni tanqidiy baholash orqali tegishli xulosalar chiqarish, ular asosida
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini yanada takomillashtirib borish ham
muhim printsipial ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik yillaridan so'ng baholash
sohasidagi ilmiy va amaliy izlanishlar, baholashning o'ziga xos xususiyatlarini
joriy etish muammolari va baholash tizimini isloh etish kabi muammolar nisbatan
yosh mustaqil soha sifatida shakllanib kelmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu sohada ilmiy va amaliy izlanishlar olib
borish jarayoni jadal sur'atlarda olib borilmokda va albatta mamlakatimizda ham
bunday izlanishlar mustaqillik yillaridanok keng tus olgan. Shu sababli, dunyo
miqyosida muammoni o'rganish borasida nisbatan ko'proq yutuqlarga erishilgan.
30

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: O'zbekiston, 2007 yil
(o'zgartirish va qo'shimchalar bilan).
2. O'zbekiston Respublikasi “Baholash faoliyati to'g'risidagi” Qonun 19.08.1999y.
3. O'zbekiston Resupblikasining “Baholash faoliyati to'g'risida”gi Qonuni.
O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami, 2009 y. 15-son, 178-modda.
4. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 24 apreldagi “Baholovchi
tashkilotlar faoliyatini yanada takomillashtirish va ko'rsatilayotgan hizmatlar
sifati uchun ularning mas'uliyatini oshirish to'g'risida” PQ-843-son qarori.
O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlar to'plami, 2008 y, 18-son, 145- modda.
5. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 8 maydagi
“Baholash faoliyatini litsenziyalash to'g'risida” Nizom, O'zbekiston Respublikasi
Qonun hujjatlari to'plami 2008 y.
6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "O'zbekiston Respublikasi Davlat mulki
qo'mitasi faoliyatini takomillashtirishga doir chora-tadbirlar to'g'risida" 2006 yil
26 apreldagi PQ-335-son Qarori.
7. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011¬2015
yillarda Respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini
oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko'rsatkichlariga yerishishning ustuvor
yo'nalishlari to'g'risida”gi PQ-1438 sonli Qarori.
8. “Tijorat banklari depozitlariga aholi va xo'jalik sub'ektlari bo'sh pul
mablag'larini jalb etishni yanada rag'batlantirish qo'shimcha chora-tadbirlari
to'g'risida” gi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 6 aprelidagi
Qarori, PQ-1090-sonli.
31

Xalqaro baholash standartlari

Sotib olish