Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlari - Iqtisodiyot - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	3.0MB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	17 Mart 2024
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Iqtisodiyot

Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlari

Sotib olish

Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlari Toshkent moliya instituti
“ Xalqaro moliya-kredit” kafedrasi

“ Xalqaro moliya” fani
IEI 1


Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, maqsadi va asosiy shart-
sharoitlari.

Xalqaro integratsion birlashmalarning asosiy shakllari.

G‘arbiy Yevro pada iqtisodiy integratsiya jarayonlarining rivojlanish
bosqichlari.

Iqtisodiy rivojlanish darajasi turlicha mamlakatlarning hududiy
integratsiyasiga xos xususiyatlar (NAFTA).

Rivojlanayotgan mamlakatlar hududiy integratsiyasining
xususiyatlari (MERKOSUR).

Osiyo hududiy integratsiyasining xususiyatlari (ASEAN, APEC va
h.k.).

O‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida integratsion jarayonlarning
rivojlanishi.

Reja:
IEI 2

IEI 3Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, maqsadi va
asosiy shart-sharoitlari
Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida ikkita asosiy tendentsiya amal
qilmoqda. Bir tomondan jahon xo‘jaligida yaxlitlik kuchaymoqda,
buning natijasida mamalakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar
rivojlanishi, xalqaro savdoning erkinlashuvi hamda zamonaviy axborot
texnologiyalari tizimining tashkil topishi kuzatilmoqda. Ayniqsa bu
jarayon TMKlar faoliyati orqali namoyon bo‘lmoqda.
Boshqa tomondan esa, iqtisodiy jihatdan bir-biriga yaqinlashish va
mamlakatlarning mintaqaviy darajada o‘zaro birgalikda faoliyat
ko‘rsatishi, shuningdek yirik mintaqaviy integratsion tuzilmalar
shakllanishi hamda ularni jahon xo‘jaligi markazlarida mustaqil
faoliyat ko‘rsatib rivojlanib borishi sodir bo‘lmoqda.

IEI 4Xalqaro iqtisodiy integratsiya - milliy xo‘jaliklar o‘rtasida
o‘zaro barqaror aloqalarning rivojlanishi hamda mehnat taqsimoti
negizida yuzaga kelgan mamlakatlarning iqtisodiy, ijtimoiy-
siyosiy va madaniy jihatdan birlashuvi bo‘lib, ishlab chiqarish
tuzilmalarining turli darajada va turli ko‘rinishlardagi o‘zaro
aloqadorligini namoyon qiladi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda integratsion jarayonlar
ikkita asosiy ko‘rinishda, mikro va makro darajalarda namoyon
bo‘ladi. Mikro darajada bu jarayon qo‘shni mamlakatlardagi
alohida firmalarning turli shakllardagi iqtisodiy aloqalarni
amalga oshirish orqali, shuningdek xorijiy mamlakatlarda o‘z
filiallarini tashkil etish yordamida yuzaga keladi. Davlatlararo
darajada integratsiya mamlakatlarning iqtisodiy birlashmalarini
tashkil etish va milliy siyosatlarini muvofiqlashtirish orqali
amalga oshiriladi.

5
IEI Mamlakatlar hududiy integratsiyasidan quyidagi maqsadlar
ko‘zda tutiladi:
1. Bozorlarni kengaytirish imkoniyatlaridan foydalanish va
ishlab chiqarish ko‘lamini oshirish hisobiga ishlab chiqarishdagi
xarajatlarni kamaytirish.
2. Mamlakatlar o‘rtasidagi hamkorlikni yanada
rivojlantirish.
3. Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlarida ishtirok
etuvchi mamlakatlarning jahon bozoridagi mavqeini oshirish.

6
IEI Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning afzalliklari sifatida quyidagilarni
keltirish mumkin:

mamlakatlar o‘rtasida kapital va ishlab chiqarishning markazlashuv va
jamlanish jarayoni yanada tezroq kechadi;

mahsulotlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlari bilan jadal almashinuv
jarayonlari yuzaga keladi;

bozorlarning hajmiga qarab mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytira olish
imkoniyatlari yuzaga keladi;

ijtimoiy masalalarni hamkorlikda hal etish imkoniyati paydo bo‘ladi;

mamlakatlar o‘rtasidagi raqobatlashuvning kuchayishi sodir bo‘ladi, bu
holat, yanada yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishga ta’sir
ko‘rsatadi;

iqtisodiy o‘sish sur’atlarining jadallashuviga erishiladi;

xalqaro savdo munosabatlarida qulay sharoitlar yaratiladi;

yangi texnologiyalarni keng tarqalishiga va joriy etilishiga imkon
yaratadi.

7
IEI Iqtisodiy integratsiyaga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar
jumlasiga, jahon xo‘jaligida tobora rivojlanib borayotgan
baynalmilallashuv va globallashuv jarayonlari, xalqaro savdo
aloqalarining rivojlanishi, xalqaro mehnat taqsimotining
chuqurlashuvi, milliy iqtisodiyotlar ochiqlik darajasining ortib
borishi kabilar kiradi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning maqsadi bo‘lib,
istiqbolda mahsulotlar, xizmatlar va ishlab chiqarish
omillarining erkin harakatlanishi uchun qulay shart-sharoitlar
yaratish hisoblanadi.

8
IEI Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning sub’ektlari jumlasiga
xalqaro ishlab chiqarish va ilmiy-texnik hamkorlik hamda
ayirboshlashni amalga oshiruvchi mamlakatlar kiradi. Uning
ob’ektlariga esa, ishlab chiqarish, ilmiy-texnik hamkorlik va
ayirboshlash predmeti hisoblangan mahsulotlar, xizmatlar, valyuta
va ishchi kuchlarini kiritish mumkin.
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning shart-sharoitlari sifatida
integratsiyada ishtirok etuvchi mamlakatlar ichki bozorining
rivojlanish darajasi, mintaqaviy jihatdan yaqinligi, mamlakatlar
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlarining umumiyligi kabilarni
kiritish mumkin.

9
IEI Xalqaro iqtisodiy integratsiya shakllanishining asosiy shart-
sharoitlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:

integratsiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi va
bozor munosabatlaridagi holatining yaqinligi;

integratsiyalashayotgan mamlakatlarning mintaqaviy
jihatdan o‘zaro yaqinligi. Jahondagi integratsion
birlashmalarning aksariyati mintaqaviy jihatdan bir-biriga
yaqin joylashgan, transport aloqalariga ega bo‘lgan bir necha
qo‘shni mamlakatlar guruhi orqali shakllangan;

integratsion hudud doirasidagi o‘zaro hamkorlik aloqalarida
mamlakatlardagi mavjud muammolarning umumiyligi.

10
IEI Jahon iqtisodiyotida shakllangan ko‘plab integratsion birlashmalar deyarli bir-
biriga o‘xshash vazifalarni amalga oshirishni maqsad qiladi. Bular jumlasiga
quyidagilarni kiritish mumkin:

keng ko‘lamdagi iqtisodiy afzalliklardan foydalanish. Iqtisodiy integratsion
hudud doirasida bozorlar hajmini kengaytirish, ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish, mahsulotlar, xom-ashyo resurslarining erkin
harakati uchun sharoit yaratish va boshqalar. Bu holat, mamlakatlar
iqtisodiyotiga investitsiyalarni jalb etishni yanada rag‘batlantiradi.

qulay tashqi siyosiy muhitni yaratish. Ko‘plab integratsion
birlashmalarning muhim maqsadi ularda ishtirok etuvchi mamlakatlarning
iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalarda bir-biri bilan o‘zaro
manfaatli hamkorlik qilishni nazarda tutadi.

savdo munosabatlarini rivojlantirishga doir chora-tadbirlarni hamkorlikda
amalga oshirish.

milliy iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish hamda iqtisodiyotni
tuzilmaviy qayta qurishga ko‘maklashish.

Xalqaro integratsion birlashmalarning asosiy
shakllari
Jahon iqtisodiyotida xalqaro iqtisodiy integratsion
birlashmalarning bir nechta asosiy shakllari mavjud.
Bular quyidagilardan iborat:

imtiyozli savdo hududi;

erkin savdo hududi;

yagona bojxona ittifoqi;

umumiy bozor;

iqtisodiy ittifoqlar;

to‘liq iqtisodiy integratsiya.
IEI 11

1 ва 2 саволларга жавоб
3 саволга жавоб
IEI 14

4 саволга жавоб
IEI 15

16
IEI Imtiyozli savdo bitimi, mazkur bitim a’zo bo‘lgan
mamlakatlarga savdoda qulay imkoniyatlar yaratish maqsadida
tuziladi. Iqtisodiy integratsiyaning mazkur shakli dastlabki
davrlarda
Imtiyozli savdo bitimi ikki yoki undan ortiq mamlakatlar
o‘rtasida tuzilib, hududning har bir ishtirokchisi uchun barcha
tovarlar importiga bojxona to‘lovlari qisqartiriladi. Bunda
dunyoning qolgan mamlakatlar uchun birlamchi savdo tariflari
saqlab qolinadi. Iqtisodiy integratsiyaning bunday shakliga misol
sifatida 1932 yilda tashkil etilgan “Britaniya Hamdo‘stligi
imtiyozlari tizimi”ni kiritish mumkin.

Erkin savdo hududi (ESH) ikki va undan ortiq mamlakatlarning o‘zaro
kelishuviga asosan, bu mamlakatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan
o‘zaro savdo qilishda bojlar va boshqa cheklovchi choralarni bekor qilish
orqali tashkil etilgan guruhidan iborat. Bitimga a’zo bo‘lmagan mamlakatlar
bilan savdo aloqalarini amalga oshirishda ESHga kiruvchi har bir davlat
o‘zining mustaqil savdo siyosatini yuritadi.
Erkin savdo hududlarida yaratilgan shart-sharoitlar tufayli qishloq
xo‘jalik mahsulotlaridan tashqari deyarli barcha mahsulotlar savdosi amalga
oshiriladi. Erkin savdo hududi unga a’zo mamlakatlardan biriga joylashgan
mamlakatlararo kotibiyat tomonidan tartibga solinib turiladi.
Erkin savdo hududiga asosan 1960 yilda tashkil etilgan Yevropa erkin
savdo assotsiatsiyasi (EAST) kiradi. Uning tarkibida Avstriya, Finlayandiya,
Islandiya, Lixtenshteyn, Norvegiya, Shvetsiya kabi bir qator mamlakatlar bor.
Yevropa iqtisodiy hududi (1994 y)da esa Yevropa Ittifoqi mamlakatlari hamda
Islandiya va Lixtenshteynlar mavjud.

17
IEI


Boltiq bo‘yi erkin savdo hududi(1993 y)ga Estoniya, Latviya, Litva
davlatlari kiradi;

Markaziy Yevro pa erkin savdo hududi 1992 yilda tuzilgan bo‘lib,
uning tarkibiga - Chexiya, Vengriya, Polsha, Slovakiya mamlakatlari
kiradi;

Shimoliy Amerika erkin savdo hududi (1994 y) a’zolari bo‘lib
Kanada, Meksika, A Q Sh davlatlari hisoblanadi;

ASEAN mamlakatlari erkin savdosi haqida kelishuvi (1992 y.) –
Bruney, Indoneziya, Malayziya, Filippin, Singapur, Tayland
davlatlarini birlashtiradi;

Iqtisodiy aloqalarning chuqurlashuvi haqida Avstraliya va Yangi
Zelandiya savdo kelishuvi (1983 y) tashkil etilgan;

Bangkok kelishuvi (1993y) – Bangladesh, Hindiston, Koreya
Respublikasi, Laos, Shri-Lanka davlatlaridan iborat.
18
IEI


Bojxona ittifoqi – ikki yoki bir qancha davlatlarning bojlar
bo‘yicha o‘zaro chegaralarni bekor qilish va yagona boj tarifi
joriy etish yuzasidan o‘zaro kelishuvidir. Bojxona ittifoqiga
kiruvchi davlatlar orasidagi o‘zaro savdoda boj to‘lovlari va
yig‘imlari va boshqa cheklovchi tadbirlar olib tashlanadi.
Uchinchi (Bojhona ittifoqiga kirmaydigan) davlatlar bilan
savdo munosabatlarida bu davlatlar yagona bojxona siyosatini
amalga oshiradilar.

Ma’lumki, tashqi iqtisodiy faoliyatni davlatlararo tartibga
solishning bu ko‘rinishi bojxona ittifoqi qatnashchilari
o‘rtasida bojsiz savdonigina emas, balki uning tashqi
chegaralarida muvofiqlashtirilgan tarif tizimini joriy qilishni
ham nazarda tutadi. Bojxona ittifoqining erkin savdo
hududidan farqi ham ana shundadir.
19
IEI

Bojxona ittifoqlari dunyoning juda ko‘p mamlakatlarida
rivojlangan. Ular quyidagilar: Turkiya bilan Ye I assotsiatsiyasi
(1963y), uning tarkibiga Ye I mamlakatlari va Turkiya kiradi.
Arab umumiy bozori (1964y) – Misr, Iroq, Iordaniya, Liviya,
Mavritaniya, Suriya va Yaman. Markaziy Amerika umumiy
bozori (1961) – Kosta Rika, Salvador, Gvatemala, Gonduras,
Nikaragua. Kolumbiya, Ekvador, Venesuela mamlakatlari
o‘rtasida tuzilgan erkin savdo hududi (1992 y) – Kolumbiya,
Ekvador, Venesuela. Sharqiy Karib havzasi mamlakatlari
tashkiloti (1991 y.) – Antigua va Barbuda, Dominika, Grenada,
Montserrat, Sent-Kite va Nevis, Sent-Lyusiya, Sent-Vinsenva
Grenadinalar.

20
IEI

Umumiy bozor integratsion birlashmalarning ancha
murakkab turi bo‘lib, u bojxona ittifoqiga ishchi kuchi va kapital
xarakatiga qo‘yilgan cheklashlarni bekor qilishni qo‘shish va
iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirish orqali tashkil etiladi.
Umumiy bozorga integratsiyalashgan mamlakatlar nafaqat tovar
va xizmatlar erkin harakati haqida kelishishadi, balki ishlab
chiqarish omillari-davlatlar o‘rtasida kapital va ishchi kuchlar
borasida ham almashuvlar qilishadi.

21
IEI

Umumiy bozorlar qatoriga quyidagi xalqaro tashkilotlarni kiritish
mumkin:

Janubiy konus mamlakatlari umumiy bozori (MERKOSUR) – Argentina,
Braziliya, Venesuela (2006 yil iyuldan), Paragvay va Urugvay kabi
davlatlarni birlashtirgan;

Markaziy Amerika umumiy bozori – Gvatemala, Gonduras, Kosta-Rika,
Nikaragua va Salvador kabi davlatlarni birlashtirgan ;

Sharqiy va Janubiy Afrika umumiy bozori (KOMESA ), o‘z tarkibiga
Afrikaning bir qator rivojlanayotgan davlatlarini birlashtirgan;

Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari Assosiatsisi (ASEAN) –Tinch va Xind
okeani qirg‘oqlarida joylashgan 10 ta (Bruney, Vetnam, Indoneziya,
Kambodja, Laos, Malayziya, Myanma, Singapur, Tailand, Filippin)
rivojlanayotgan mamlakatlarni birlashtirgan;

Fors ko‘rfazidagi arab mamlakatlari hamkorligi (1981y) – Bahrayn,
Ķuvayt, Ummon, Ķatar, Saudiya Arabistoni, BAA;

And umumiy bozori (1990) – Boliviya, Kolumbiya, Ekvador, Peru,
Venesuela.

22
IEI

Bojxona ittifoqini umumiy bozorga aylantirish jarayoni faqatgina
savdoni emas, balki iqtisodiy siyosatning boshqa sohalarini ham
qamrab oluvchi katta miqdordagi qonuniy me’yorlarni o‘zaro
uyg‘unlashtirish masalalarini ham hal etish bilan bog‘liqdir. Shu
sababli ichki bojxona to‘siqlari va boshqa cheklashlarni bartaraf etish
orqali uchinchi dunyo mamlakatlari bilan savdoda umumiy
tamoyillarni ishlab chiqish zarurki, buning natijasida milliy chegaralar
orqali tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchining hech qanday
to‘siqlarsiz o‘tishiga sharoit yaratiladi. Bundan tashqari umumiy
bozorni shakllantirish mobaynida ijtimoiy va hududiy rivojlanish
uchun zamonaviy fondlarni yaratishga zaruriyat tug‘iladi.

23
IEI

Umumiy bozorni xalqaro iqtisodiy ittifoqqa aylantirish jarayonida
bu fondlarning ahamiyati juda katta bo‘ladi. Bunda millatlararo
muvofiqlashtiruvchi tashkilotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Yevro pa
Ittifoqi tajribasidan ma’lumki, bunday tashkilotlarni tashkil etmasdan
turib milliy qonunchilik me’yorini soddalashtirish va integratsion
birlashma ishtirokchilarining umumiy qarorlarini bajarilishini nazorat
qilish mumkin emas.
Umumiy bozorni iqtisodiy ittifoqqa aylantirishning zamonaviy
bosqichida YeI ning ahamiyati kattadir. Chunki faqatgina ana shu
tashkilot iqtisodiy integratsion jarayonlarning eng yuqori cho‘qqisiga
intilishini yaqqol namoyish etmoqda.

24
IEI

Iqtisodiy ittifoq yuqoridagi ko‘rib chiqilgan barcha integratsion
tadbirlarga qo‘shimcha ravishda qatnashuvchi davlatlar tomonidan yagona
iqtisodiy siyosat o‘tkazilishini, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni
tartiblashtirishning davlatlararo tizimini yaratishni taqozo etadi. Unda
bojxona tariflari, tovar va ishlab chiqarish faktorlari, mikroiqtisodiy
siyosat koordinatsiyalari, valyuta, byudjet, pul sohalarida qonunchilikning
unifikatsiyasi ko‘rib chiqiladi.
Iqtisodiy ittifoq shaklidagi integratsion birlashmalarga – Yevro pa
ittifoqi, Benilyuks iqtisodiy ittifoqi (1948y) - Belgiya, Niderlandiya,
Lyuksemburg, Mustaqil Davlatlar hamdo‘stligi (MDH) 1992 y. -
Armaniston, Ozarbayjon, Belorus, Ukraina, Gruziya, Ķozog‘iston,
Ķirg‘iziston, Moldova, Rossiya, Tojikiston, Turkmaniston, O‘zbekiston.
Mag‘rib arab ittifoqi (1989y) – Jazoir, Liviya, Mavritaniya, Marakko,
Tunis. Lagos harakat rejasi (1973) – Afrika janubidan Saxaragacha
bo‘lgan mamlakatlar. Manu daryosi itifoqi (1973)-Gvineya, Liberiya,
Sverra-Leone. Ђarbiy Afrika iqtisodiy va valyuta ittifoqi (1994y) – Benin,
Burkina-Faso, Kot-d Ivuar, Mali, Niger, Senegal, Togo kabilar kiradi.

25
IEI

To‘liq iqtisodiy integratsiya – integratsiya doirasida yagona
iqtisodiy, valyuta va siyosiy ittifoqning shakllanishi, xalqaro
savdo, tashqi siyosat, va boshqa hamkorlik sohalarida umumiy
siyosatning amalga oshirilishi. Mazkur integratsion hudud
doirasida huquqiy qonunchilikning unifikatsiyasini talab qiladi.
To‘liq iqtisodiy integratsiya barcha a’zo mamlakatlar uchun
yagona valyuta siyosatini talab qiladi. Valyuta munosabatlarida
yagona valyuta tizimi va valyuta mexanizmi amal qiladi .

26
IEI

IEI 27G‘arbiy Yevro pada iqtisodiy integratsiya jarayonlarining
rivojlanish bosqichlari
G‘arbiy Yevro pa iqtisodiy integratsiyasi rivojlanish jarayonini shartli
ravishda to‘rt bosqichga bo‘lish mumkin.
1951 yil aprel oyida tarkibiga oltita davlat kiruvchi Yevro pa ko‘mir va
po‘lat birlashmasi tashkil topdi. 1957 yilda shu davlatlar Yevro pa iqtisodiy
hamjamiyati va atom energetikasi bo‘yicha Yevro pa hamjamiyati tuzish
to‘g‘risida shartnomaga qo‘l qo‘ydilar. Hamjamiyat tarkibiga iqtisodiy jihatdan
yuqori darajada rivojlangan davlatlar kirdi.
Yevro pa ittifoqining tashkil topish va rivojlanish tarixi 1951 yillardan
boshlanadi. 1951 yil aprel oyida tarkibiga 6 davlat kiruvchi Yevro pa ko‘mir va
po‘lat birlashmasi tashkil topdi. 1957 yilda shu davlatlar Yevro pa iqtisodiy
hamjamiyati va atom energetikasi bo‘yicha Yevro pa hamjamiyati tuzish
to‘g‘risida shartnomaga qo‘l qo‘ydilar. Hamjamiyat tarkibiga iqtisodiy jihatdan
yuqori darajada rivojlangan davlatlar kirdi.

28
IEI Birinchi bosqich 50-yillar oxiridan 70-yillar o‘rtalarigacha davom etdi. Bu
davr Yevro pa iqtisodiy integratsiyasi uchun “oltin asr”bo‘ldi.
Yevro pa iqtisodiy hamjamiyatini yoki “Umumiy bozor”ni tashkil
etishning aniq maqsadlari quyidagilardan iborat edi:

a’zo mamlakatlar o‘rtasidagi savdodagi barcha cheklovlarni asta-
sekinlik bilan bartaraf etish;

uchinchi mamlakatlar bilan savdoga umumiy boj tariflarini o‘rnatish;

“ Insonlar, kapital, xizmatlar”ning erkin harakati uchun to‘siqlarni
tugatish;

Qishloq xo‘jaligi va transport sohasida umumiy siyosatni ishlab chiqish
va o‘tkazish;

Valyuta ittifoqini tuzish;

Soliq siyosatini birxillashtirish;

Qonunchilikni bir-biriga moslashtirish;

Iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirish tamoyillarini ishlab chiqish.

29
IEI Ushbu yuqoridagi maqsadlarni amalga oshirish uchun boshqaruv
tuzilmasi tashkil etildi: bular, Ye IH vazirlar kengashi, Yevro pa
hamjamiyati komissiyasi, Yevro pa sudi hamda Yevro pa parlamentidan
iborat.
Ye IH a’zo-mamlakatlarning mahsulotlari, kapitallar, ishchi kuchi
va xizmatlarining umumiy bozorini tashkil etish masalasini hal qilishni
o‘z oldiga birinchi galdagi maqsad qilib qo‘ydi. Buning uchun esa
Bojxona ittifoqi tashkil qilindi. Ushbu Bojxon ittifoqi Ye IH asosida
turadi. Bojxona ittifoqi doirasida quyidagilar amalga oshirildi:

a’zo-mamlakatlar o‘rtasidagi savdo aloqalaridagi cheklovlar
bartaraf etildi;

uchinchi mamlakatlar bilan munosabatlar bo‘yicha yagona
bojxona tarifi o‘rnatildi;

kapitallar, kreditlar, pul o‘tkazmalari hamda xizmatlarning erkin
xarakatiga erishildi;

ishchi kuchi migratsiyasining erkinligi ta’minlandi.

30
IEI Ikkinchi bosqich (70-yillar o‘rtalaridan 80-yillar
o‘rtalarigacha) Ye I tarixida turg‘un davr bo‘lib hisoblanadi.
Shunday bo‘lsada bu davrda Ye Iga a’zo-mamlakatlar Yevro pa
valyuta hamkorligi dasturini qabul qilishga, tashqi siyosiy
maslahatlar mexanizmini tashkil etishga muvaffaq bo‘ldilar
lekin ba’zi salbiy tendentsiyalarning yuzaga kelishi oqibatida
g‘arbiy Yevro pa iqtisodiy integratsiyasini, “ Yevro skleroz”
nomini olgan jiddiy inqirozga uchrashiga olib keldi. 70 yillarning
oxiri va 80 yillarning boshlarida Ye I mamlakatlari o‘rtasida
rivojlanish darajasining buzilishi kuchaydi. 1981 yilda
Gretsiyaning Ye Iga kirishi bilan bu tendentsiya yanada yaqqol
namoyon bo‘ldi, uning iqtisodiyoti boshqa ittifoq a’zolari bilan
solishtirish bo‘yicha ancha past darajada edi.

Uchinchi bosqich (80 – yillarning ikkinchi yarmidan 90-yillar
boshlariga qadar) – Ittifoq tarkibini kelajakda kengaytirish bosqichi. 1986
yilda Ispaniya va Portugaliyaning qo‘shilishi oldindan davom etayotgan
davlatlar o‘rtasidagi nomutanosiblikni kuchayishiga olib keldi. Ye IHga
kirish vaqtida Portugaliyada aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadi
taxminan Ye IH bo‘yicha 3/2ni, Ispaniyada esa 3/4 atrofida bo‘lgan. Yangi
a’zo – mamlakatlarda taxminan beshtadan bir kishi qishloq xo‘jaligida
ishlagan, bu paytda Ye IHda o‘n uchtadan biriga to‘g‘ri kelgan. Shu bilan
birgalikda bu davr G‘arbiy Yevro pa integratsiyasi rivojlanishida Yagona
Yevro pa Aktining (YaEA) qabul qilinganligi ifoda etadi. Ye IH
rivojlanishida 1987 yilda qabul qilingan YaEA muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi. Ushbu akt umumiy bozorni iqtisodiy ittifoqqa aylantirish
yo‘nalishlarini belgilab berdi. Ya’ni savdo yo‘lidagi barcha to‘siqlarni olib
tashlash, a’zo-mamlakatlarda ichki chegaralarni ochish, tovar
ayirboshlashni jallashtirish, yagona valyuta tizimini joriy etish va barcha
fuqarolarning huquqlari tengligi hamda ijtimoiy kafolatlanish tadbirlarini
amalga oshirishdan iborat edi.

31
IEI

32
IEI To‘rtinchi bosqich (90-yillar o‘rtalaridan XXI asr boshlariga
qadar). Yagona Yevro pa Akti qoidalariga muvofiq 1993 yil 1 yanvardan
Ittifoq chegaralari ichida mahsulotlarning erkin harakatlanishi kiritildi.
Bunga muvofiq hamjamiyatning o‘n ikki davlat rahbarlaridan iborat
a’zosi odamlar, tovarlar, kapital va axborotlarning erkin haraktlanishi
uchun ishtirokchi-mamlakatlar o‘rtasidagi chegaralarni ochish
to‘g‘risida Shengen bitimini imzoladilar. Haqiqatda Ittifoq doirasida
yagona iqtisodiy makon vujudga keldi.

33
IEI 1992 yilda Ye I to‘g‘risida Maastrix shartnomasi imzolanib, ushbu
hujjatga ko‘ra quyidagilar ta’sis etildi:
Yagona Yevro pa fuqaroligi.
Siyosiy ittifoqligi .
Iqtisodiy va valyuta ittifoqi.
Maastrix shartnomasiga (1992 yil fevral) asosan Ye IH 1994 yil 1
yanvardan 15 ta a’zo mamlakatni o‘z ichiga olgan Yevro pa Ittifoqiga
aylantirildi. Ye I doirasida to‘liq yagona ichki bozorni tashkil etish amalga
oshirildi. Integratsion hamkorlikni rivojlantrish maqsadlari barcha a’zo
mamlakatlar tomonidan qo‘llab quvvatlandi. Bular o‘z ichiga yagona valyuta
Yevro ni emissiya qiluvchi Yevro pa bankini tashkil etish hamda ichki
chegaralarsiz yagona G‘arbiy Yevro pa makonini yaratishni va boshqalarni
olardi.

34
IEI G‘arbiy Yevro pada ikkinchi jahon urushidan keyin ikkita yirik
integratsion guruhning, ya’ni, Yevro pa Iqtisodiy Hamjamiyati va
Yevro pa erkin savdo assotsiatsiyasi ( Ye AST)ning vujudga kelishi
natijasida integratsion jarayonlar katta tezlikda rivojlanib borgan
edi. Ye AST o‘z tarkibida faqatgina Islandiya, Lixtenshteyn,
Norvegiya va Shveytsariya davlatlarini saqlab qoldi xolos. Bu ikki
birlashmani solishtiradigan bo‘lsak, Ye AST o‘zining taraqqiyotida
bojxona ittifoqini yaratishdan u yog‘iga o‘tmadi, uning tuzilmasi
millatlararo tashkilotlar bilan mustahkamlanmadi. 1990 yilda Ye I va
EAST o‘rtasida Yevro pa iqtisodiy makonini yaratish to‘g‘risida
kelishib olindi. Bu makon doirasida Ye AST a’zolarining ishlab
chiqaruvchilari Ye I a’zolari kompaniyalari bilan bir qatorda
preferentsial bojxona rejimidan foydalanishadi.

35
IEI 1960 yilda Belgiya, Gollandiya va Lyuksemburg
mamlakatlari o‘rtasida imzolangan shartnoma asosida
BENILYuKS iqtisodiy ittifoqi yuzaga keldi. Mazkur ittifoq
doirasida mahsulotlar, xizmatlar, kapital va fuqarolarning erkin
harakati ta’minlanib, uchinchi mamlakatlarga nisbatan esa,
yagona savdo va iqtisodiy siyosat olib boriladi.
1993 yilda Vengriya, Polsha, Chexiya, Slovakiya hamda
Sloveniya mamlakatlari tomonidan imzolangan shartnoma
asosida Markaziy Yevro pa erkin savdo uyushmasi (MEESA)
vujudga keldi. So‘ngra bu mamlakatlar Yevro pa Ittifoqiga a’zo
bo‘lganlari tufayli MEESAdan chiqishda, hozirda esa, unda
Albaniya, Bosniya va Gertsegovina, Xorvatiya, Makedoniya,
Moldova, Serbiya, Kosovo hamda Chernogoriya kabi
mamlakatlar ishtirokchi hisoblanadi.

36
IEI Ye Iining maqsadi Yevro pa xalqining uzviy aloqasini tashkil
etish, barqaror iqtisodiy tarqqiyotga ko‘maklashish, ichki
chegarasiz umumiy makonni yaratish, ijtimoiy sohada o‘zaro
aloqalarni kuchaytirish hisoblanadi.
Yevro pa ittifoqi faoliyati davomida a’zo mamlakatlarning
iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy jihatdan rivojlanishini qo‘llab
quvvatlashni o‘z oldiga eng muhim maqsadlardan biri sifatida
qo‘ygan.

Iqtisodiy rivojlanish darajasi turlicha
mamlakatlarning hududiy integratsiyasiga xos
xususiyatlar (NAFTA)
G‘arbiy Yevro pada iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish yutuqlari
dunyoning rivojlanayotgan mintaqalari diqqatini o‘ziga jalb etdi. Osiyo,
Afrika va Lotin Amerikasida bir nechta o‘nlab erkin savdo hududlari,
bojxona yoki iqtisodiy ittifoqlar vujudga keldi.
Integratsiya jarayonlarining sezilarli darajada rivojlanishida
Shimoliy Amerika Erkin savdo assotsiatsiyasining (North American Free
Trade Area – NAFTA) tashkil qilinishi va faoliyat ko‘rsatish jarayoni
muhim ahamiyat kasb etdi. Mazkur integratsion hudud jahon iqtisodiyoti
va xalqaro iqtisodiy munosabatlarda iqtisodiy ahamiyati jihatidan yuqori
o‘rinda turadi. 1992 yilda AQSh, Kanada va Meksika o‘rtasidagi
Shimoliy Amerika Erkin savdo assotsiatsiyasini (NAFTA) tashkil etish
to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi va u 1994 yilning 1 yanvardan o‘z
faoliyatini yurita boshladi.
37
IEI

NAFTA AQSh, Kanada va Meksika davlatlarini o‘z tarkibiga birlashtirgan.
Ushbu integratsion birlashma 456,6 mln. aholini o‘z ichiga olgan keng
hududni qamrab olgan bo‘lib kuchli iqtisodiy imkoniyatga egadir. Bu
mamlakatlarda har yilgi ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar 7 trln.
AQSh dollarini tashkil etadi. Butun jahon savdosi hajmida ularning ulushi
20% atrofida to‘g‘ri keladi. NAFTA davlatlari kelishuvida asosan tovar va
xizmatlar savdosida cheklashlarni olib tashlash, o‘zaro kelishmovchiliklarni
hal etish mexanizmlarini ishlab chiqish, bir-biriga nisbatan investitsion
muhitni erkinlashtirish masalalari nazarda tutilgan. NAFTAning EIga
nisbatan o‘ziga xos xususiyati integratsion jarayonlarning simmetrik
emasligidir. Kanada va Mek sika davlatlari integratsiyalashuv jaryonida AQSh
bilan ko‘proq yaqinlashishga intilishadi, o‘zaro esa kuchsiz bog‘lanishgan.

38
IEI

Bitimning asosiy qoidalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

AQSh, Kanada va Meksika o‘rtasidagi savdo aloqalarida
mahsulotlarga nisbatan bojxona bojlarini bekor qilish;

shimoliy Amerika bozorini o‘zlarining tovarlarini Meksika orqali
AQShga reeksport qilish yo‘li bilan Amerika bojlarini to‘lashdan
qochishga harakat qilayotgan Yevro pa va Osiyo kompaniyalari
ekspansiyasidan himoyalash;

Meksikada sug‘urta va bank ishida Amerika va Kanada
kompaniyalarining raqobat va kapital qo‘yilmalariga bo‘lgan
cheklovlarni bekor qilish;

atrof-muhit bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni hal qilish uchun uch
tomonlama guruhlarni tashkil etish.
39
IEI

NAFTAga a’zo mamlakatlar tomonidan imzolangan shartnoma
doirasida quyidagi vazifalarni hal etish ko‘zda tutilgan:

erkin savdo hududini shakllantirish orqali mamlakatlar o‘rtasida
savdo va investitsiyalarni rag‘batlantirish;

mamlakatlardagi kompaniyalar uchun kelishilgan tadbirkorlik
faoliyati ishlab chiqilishi;

o‘zaro iqtisodiy hamkorlik aloqalarini yanada rivojlantirish;

intelektual mulkga doir huquqlarni himoya qilish.
40
IEI

Dastlabki ikki yil ichida NAFTAning eksport hajmini oshishi
hisobiga qo‘shimcha ish joylarini tashkil etishdagi
munosabatlarda faoliyat ko‘rsatishi ishonchlarni oqlamadi.
Bundan tashqari, AQSh bilan Meksika savdosidagi ijobiy savdo
saldosi yo‘qolib 1995 yilda uning o‘rnini defitsit egalladi. Oxir-
oqibatda NAFTAni tuzuvchilar rejasi bo‘yicha to‘la mukammal
shimoliy Amerika umumiy bozorini 2010 yilda tashkil etish
mumkin deb hisoblandi. Hozirgi vaqtda Amerika iqtisodchilari
etarli darajada qudratli bo‘lgan Amerika savdo blokini tashkil
etishning modelini ishlab chiqmoqdalar.

41
IEI

Shimoliy Amerika integratsion majmuasi o‘zining tuzilish
jihatlari bilan Yevropa integratsiya modelidan birmuncha farqli
tomonlarga ega. Asosiy farq – AQSh, Kanada va Meksika
o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy bog‘liqlikning asimmetrikligi. Bu
intergatsion majmuaning Yana bir o‘ziga xos xususiyati uning
ishtirokchilarini turli xil sharoitda ekanliklaridir. Agar Kanada
oxirgi o‘n yillik ichida makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha
AQShga ancha yaqinlashishga erishgan bo‘lsa, Meksika esa uzoq
yillardan beri yuqori tashqi qarz bilan iqtisodiy nochor mamlakat
holatidadir.

42
IEI

Rivojlanayotgan mamlakatlar hududiy
integratsiyasining xususiyatlari
(MERKOSUR)
90-yillar o‘rtalarida Lotin Amerikasi mamlakatlarida
integratsiya jarayonlari kuchayib bordi. 1991 yilda tuzilgan va
1995 yil 1 yanvardan kuchga kirgan Braziliya, Argentina,
Paragvay va Urugvay o‘rtasidagi shartnomaga asosan ushbu
mamlakatlarni o‘zaro yaqinlashtiruvchi yirik mintaqaviy savdo –
iqtisodiy ittifoq MERKOSUR (Mercado Comun de Cono del
Sur – MERCOSUR) yuzaga keldi (2006 yil iyuldan Venesuela
ham a’zolikka qabul qilingan). Bunda deyarli 90% o‘zaro savdo
aloqalarida barcha chegaralovchi to‘lovlar olib tashlandi hamda
uchinchi mamlakatlar bilan munosabatlarda yagona bojxona
tariflari o‘rnatildi. MERKOSURning maqsadi mintaqada
umumiy bozorni shakllantirish hisoblanadi.
43
IEI

MERKOSUR integratsion jarayonlarini
muvofiqlashtiruvchi va boshqaruvchi muqarrar tizimga ega. Unga
tashqi ishlar vazirligi tarkibidagi umumiy bozor kengashi, umumiy
bozor guruhi – ijrochi organ va unga bo‘ysunuvchi 10ta texnik
komissiya kiradi. MERKOSURning faoliyati unga kiruvchi
mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishini barqarorlashtirishga, shu
jumladan inflyatsiyani jilovlashga va ishlab chiqarishni
rag‘batlantirishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda valyutani
tartibga solish, soliqqa tortishni unifikatsiya qilish hamda mehnat
qonunchiligida bir qator hal qilinmagan muammolar mavjud.

44
IEI

MERKOSURning tashkil etilishi o‘zaro savdoning birdaniga
oshishiga hamda boshqa mintaqaviy savdo guruhlari bilan savdo-
iqtisodiy xamkorlikning kengayishiga olib keldi. Shuningdek, o‘zaro
investitsion faollik ham sezilarli darajada oshdi va bunining natijasida
xorijiy investitsiyalar oqimi jadallashib bordi. MERKOSURning ijobiy
faoliyati mintaqadagi siyosiy barqarorlikka sezilarli ta’sirida namoyon
bo‘ldi.
G‘arbiy Yevro pa integratsiyasidan farqli ravishda Janubiy Amerika
birlashmasi turli xil davlatlar o‘zining darajasi bo‘yicha nafaqat yagona
tashkilotda birga bo‘lishi, balki samarali hamkorlik qilardi. Buning
uchun birlashmaning barcha bosqichlariga astoydil tayyorgarlik, uning
faoliyatini yuqori malakali boshqaruvi, shuningdek bu jarayonda har
bir mamlakatning o‘z o‘rnini topishi hamda ziddiyatlarni yumshatish
uchun yuksak mahorat talab qilinardi.

45
IEI

Osiyo hududiy integratsiyasining
xususiyatlari (ASEAN, APEC va h.k.)
XX asr oxirida Sharqiy Osiyoda integratsiya jarayonlari kuchayib
bordi. To‘rtta Osiyo «ajdaho»laridan biri bo‘lgan Singapur, shuningdek
NIS «yangi to‘lqinlar» - Malayziya, Indoneziya, Tailand, Bruney,
Vetnam, Kambodja, Laos, Myanma va Fillipin davlatlari kiruvchi
Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi ( Association of
South East Asian Nations - ASEAN) muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatib
kelmoqda. Ushbu guruhlar doirasidagi o‘zaro muvaffaqiyatli hamkorlik
ASEAN qatnashchilari bo‘lgan ko‘pchilik mamlakatlarning kuchli
iqtisodiy o‘sishi bilan chambarchas bog‘liqdir, shu bilan birgalikda
ushbu mamlakatlarning oldindan amal qilib kelayotgan o‘zaro savdo
aloqalarining yaxshi yo‘lga qo‘yilganligi hamda hamkorlikning tartibga
solib turiladigan shaklining amal qilishidir.

46
IEI

ASEAN 1967 yilda Bangkokda “ASEAN deklara tsiya ” si
imzolanishi bilan birgalikda tashkil etilgandir. 1976 yilda Bali orolida
imzolangan ASEAN kelishuv deklaratsiyasi va Janubi-Sharqiy Osiyoda
do‘stlik va xamkorlik shartnomasiga asosan ASEANning shartnomaviy
tarzda rasmiylashtirilishi amalga oshirildi.
ASEAN rejasida 2000 yilgacha a’zo mamlakatlar 38 ming turdagi
tovarlar bo‘yicha bojxona to‘lovlarini o‘rtacha 5%gacha pasaytirish
belgilangan. 1995 yil oxirida 2003 yildan to‘la erkin savdo hududini
tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qilingan bo‘lib voqealarning ijobiy
rivojlanishi davom etsa 2000 yildan kuchga kirishi ko‘zda tutilgan edi.
ASEAN - Janubi-Sharqiy Osiyoda joylashgan mamlakatlarning siyosiy,
iqtisodiy va madaniy mintaqaviy xukumatlararo tashkiloti bo‘lib
hisoblanadi.
47
IEI

Bangkok deklaratsiyasiga muvofiq ASEANning maqsadlari
bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: hamkorlikdagi intilishlar
yordamida mintaqada ijtimoiy taraqqiyot va madaniy
rivojlanishni hamda iqtisodiy o‘sishni jadallashtirish; Janubi-
Sharqiy Osiyo mamlakatlari taraqqiy etishi uchun dunyo
xamjamiyati bilan aloqalarni mustahkamlash, shuningdek BMT
nizomidagi tamoyillarga tayangan holda mintaqada tinchlik va
barqarorlikni o‘rnatish.

48
IEI

Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati (Acia Pacific Economic
Cooperation – APEC) 1989 yilda Kanberrada, Avstraliya va Yangi
Zelandiya bosh vazirlarning tashabbusi bo‘yicha tashkil etilgan. APEC
qattiq tashkiliy tuzilishdan yoki yirik byurokratik apparatdan holi
bo‘lgan erkin maslahat forumi sifatida tashkil etilgan va shu tufayli u
ko‘pincha “APEC forumi” deb ham yuritiladi. APEC sekretariati
Singapurda joylashgan bo‘lib, o‘z ichiga faqatgina APEC a’zo-
mamlakatlaridan vakil bo‘lgan 23ta diplomatni shuningdek, 20ta
mahalliy yollanma xodimlarni oladi. 1993 yildan APEC tashkiliy
faoliyatining asosiy shakli APEC mamlakatlari etakchilarining har yilgi
sammiti hisoblanadi, bunda forum umumiy faoliyatining yil yakunlari
va keyingi faoliyatning istiqbollari belgilanadi hamda deklaratsiyalar
qabul qilinadi.

49
IEI

Sharqiy Osiyoda iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish istiqbollari, Osiyo
– Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi (APEC) tashkil etilishi bilan sezilarli
darajada bog‘liqdir. Osiyo – Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi (APEC) – bu
hukumatlararo tashkilot bo‘lib, o‘z ichiga 21ta davlat mintaqasini birlashtirib
olgan. APEC Tinch okeani ko‘rfazida iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish
maqsadida Avstraliyaning taklifi bo‘yicha 1989 yilda tuzilgan edi. Dastlab
unga 12ta davlat: Avstraliya, Bruney, Kanada, Indoneziya, Yaponiya,
Malayziya, Yangi Zelandiya, Filippin, Singapur, Janubiy Koreya, Tailand va
AQSh kirardi. Keyingi yillar davomida unga Xitoy, Gonkong, Tayvan,
Meksika, Chili, Yangi Gvineya-Papua, 1998 yildan esa Vetnam, Peru va
Rossiya ham qo‘shilishdi.

50
IEI

APEC investitsion va moliyaviy faoliyat bo‘yicha rasmiy ravishda
maslahat berish huquqiga egadir, biroq uning ishchi organlari doirasida
mintaqaviy savdo yuritish tartibi belgilangan, bo‘lib tarmoq vazirlari va
ekspretlarining u yoki bu mintaqalar xamkorligi masalalari bo‘yicha
uchrashuvlari o‘tkaziladi. APEC faoliyatining asosiy maqsadlari 1991
yilda Seul deklaratsiyasida belgilangan bo‘lib quyidagilardan iborat:

a’zo mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishiga ko‘maklashish;

a’zo mamlakatlarning yuqori darajada iqtisodiy jihatdan
bog‘liqligini hisobga olib ko‘ptomonlama savdo tizimini
mustahkamlash;

a’zo mamlakatlar o‘rtasidagi savdo va moliyaviy sohalardagi
hamkorlikni rivojlantirish.


51
IEI

Tashkilotning asosiy maqsadi – erkin, ochiq
sado tartibini ta’minlash hamda mintaqaviy
hamkorlikni mustahkamlashdan iborat.
1994 yilda strategik maqsadlar sifatida 2020
yildan Osiyo-Tinch okeani mintaqasida erkin va
ochiq savdo tizimlarini hamda liberal investitson
rejimini tashkil etish rasmiy ravishda e’lon
qilingan.

52
IEI

Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi iqtisodiy integratsiya
jarayonlarini baholash orqali ko‘plab mutaxassislar uni rivojlanishini
o‘ziga xosligini va alohida shart-sharoitga egaligini ta’kidlaydilar.
Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi integratsiya jarayonlarining asosiy
xususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
Birinchidan, APEC tashkilotida integratsiya jarayonlari davlatlararo
xamkorlik uchun zamin yaratuvchi TMKlarning etakchiligi orqali
amalga oshmoqda. Shu jumladan bu, xukumatga tegishli bo‘lmagan
mintaqaviy iqtisodiy tashkilotlar – Tinch okeani iqtisodiy ittifoqi (TES)
1967 yilda va Tinch okeani iqtisodiy xamkorligi bo‘yicha ittifoq
(STES) 1980 yilda yuzaga kelishi APECni tashkil etishaga ancha qulay
zamin yaratgandi. Shu bilan birgalikda, TES va STES o‘zlarining
hukumati bilan mustahkam aloqaga ega bo‘lgan hamda ulardan har
tomonlama yordam olayotgan milliy qo‘mitalar negizida tashkil
topgandi.

53
IEI


Ikkinchidan, integratsiya jarayonlari iqtisodiy rivojlanish
darajasi turli xilda bo‘lgan mamlakatlarni qamrab olgandi.
APECning yagona roli shunda ediki, unga XX asrning ikkita yirik
iqtisodiy jihatdan kuchli mamlakatlari AQSh va Yaponiya
qo‘shilgandi, shu bilan birgalikda, XXI asrning iqtisodiy jihatdan
qudratli bo‘lgan davlati Xitoy ham kirardi.

Uchinchidan, Osiyo – Tinch okeani mintaqasi ko‘lamidagi
integratsiya o‘z ichiga submintaqaviy iqtisodiy ittifoqlarni
(ASEAN, NAFTA, Janubiy-Tinch okeani forumi va bosh.) oladi.
54
IEI

Osiyo – Tinch okeani mintaqasidagi integratsion munosabatlar bir
butun etuklik darajasi nuqtai nazaridan qaraganda xali uncha yuqori
darajaga etmagan. Shunday ekan, ASEAN tizimidagi savdo hududini
tariflar va boshqa cheklovlarni bartaraf etilishini hisobga olgan
iqtisodiy integratsiya rivojlanishining birinchi bosqichiga kiritish
mumkin. Hozircha APECdagi munosabatlarni erkin savdo hududidagi
deb gapirib bo‘lmaydi, balki buni “ochiq iqtisodiy assotsiatsiya” deb
qarash mumkin.
Iqtisodiy integratsion jarayonlar jahonning turli hudud va
mintaqalarida jadal ravishda rivojlanib bormokda. 1989 yilda Afrika
kontinentining shimoliy qismida Jazoir, Liviya, Mavritaniya, Marakko,
Tunislardan iborat Mag‘rib arab ittifoqi tuziladi. 1981 yilda esa Fors
ko‘rfazi atrofidagi arab davlatlari (Saudiya Arabistoni, Ķuvayt, Ķatar,
Bahreyn, BAA, Ummon)dan iborat hamjamiyat kengashi tashkil
etilgandi

55
IEI

O‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida integratsion jarayonlarining
rivojlanishi
Ma’lumki, o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlar guruhiga Markaziy-Sharqiy
Yevro padagi sobiq sotsialistik mamlakatlarni va sobiq Ittifoq hukumati
tarkibiga kirgan ittifoqdosh respublikalarni kiritish mumkin.
XX asrning 90-yillari boshiga qadar sotsialistik rejali tizimni boshidan
kechirgan Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) mamlakatlari jahon
xo‘jaligiga dadil kirib borishining nazariy va amaliy tomonlarini echish uchun
quyidagi muammolarni hal etishga kirishgan edilar:
«Ochiq iqtisodiyot» tamoyillari kontseptsiyasini nazariy jihatlarini tahlil
etib, amaliyotda keng qo‘llash.
Jahon iqtisodiyotida sotsialistik rejali tizimni boshidan kechirgan (XXR,
Markaziy va Sharqiy Yevro pa davlatlari) va hozirgi kunda bozor iqtisodiyoti
asosida dadil rivojlanib borayotgan mamlakatlarni iqtisodiy islohotlarini
chuqur tahlil etish va amaliyotda qo‘llash lozim.
Iqtisodiyotda eksport strategiyasi bilan sanoat siyosati o‘rtasidagi o‘zaro
aloqadorlikni chuqur tahlil etish.

56
IEI

Sobiq Sovet ittifoqi parchalangandan keyin mustaqil davlatlarda
integratsion tendentsiyalar yuzaga kela boshladi. Birinchi bosqichda
ular qisman bo‘lsada, oldingi yagona iqtisodiy makonni tarkibiy
qismlarga ajralish jarayonidan himoya qilishga harakat qilish bilan
namoyon bo‘ldilar hamda birinchi navbatda xalq xo‘jaligi holatiga
salbiy ta’sir etadigan sohalardagi aloqalarni qisqartirishga alohida
e’tibor qaratildi. Keyingi jarayonlarda esa, xususan 1996-1997 yillarda
yuzaga kelgan shart-sharoitlarni hisobga olgan holda integratsiyaga
intilish kuchaytirildi.

57
IEI

Sobiq ittifoq hududida integratsion jarayonlar quyidagi asosiy omillar
natijasida yuzaga keldi:

mehnat taqsimotini ancha qisqa davrda to‘liq o‘zgartirish mumkin
emasdi. Mehnat taqsimotining birmuncha darajasi tarixiy va tabiiy-
iqlim sharoitlarining rivojlanishiga bog‘liq bo‘lishi sababli ko‘pgina
hollarda bu maqsadga muvofiq bo‘lmaydi.

bir davlat hududida ko‘p xalqlarning uzoq davr mobaynida
birgalikda yashashi. U turli xil sohalarda puxta “munosabatlar
to‘qimasini” tashkil etgandi. Millatlararo va dinlararo mojaro
yuqori darajada emasdi. Shu sababdan, MDHga a’zo mamlakatlarga
ko‘plab aholining istagi o‘zaro do‘stona aloqalarni etarlicha qo‘llab
– quvvatlaydi.
58
IEI

1991 yilning oxirida Belorussiya respublikasining hukumat
qarorgohida Rossiya Federatsiyasi, Ukraina va Belorussiya
respublikalarining prezidentlari MDH davlatlari ittifoqini tuzish
to‘g‘risida bitimni imzolashdi. Keyinroq esa Boltiq bo‘yi davlatlaridan
tashqari barcha sobiq ittifoq respublikalari MDHga qo‘shilishdi.
Jumladan, 1991 yilning 21 dekabrida Olma – Ota shahrida 11 ta
mustaqil davlatlarning rahbarlari (Latviya, Litva, Estoniya va
Gruziyadan tashqari) Ozarbayjon, Armaniston, Belorussiya,
O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Moldoviya, Rossiya
Federatsiyasi, Tojikiston, Turkmaniston, va Ukraina respublikalari
MDHning teng huquqli davlatlari ekanligini qayd etuvchi
Bayonnomani imzolashdi. Bundan ikki yil keyin ya’ni, 1993 yilda esa,
Gruziya davlati ham MDH ga a’zo bo‘lib kirdi.

59
IEI

MDH o‘z a’zolarining suveren tengligiga asoslangan bo‘lib, a’zo-
mamlakatlar xalqaro huquqning mustaqil va teng huquqli sub’ekti hisoblanadi.
Tashkilotning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:

siyosiy, iqtisodiy, ekologik, gumanitar, madaniy va boshqa sohalarda
hamkorlik qilish;

a’zo-mamlakatlarni umumiy iqtisodiy makon doirasida har taraflama
rivojlantirish, shuningdek davlatlararo integratsiya va kooperatsiyani
kuchaytirish;

insonlarning huquq va erkinligini ta’minlash;

xalqaro tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashda hamkorlik;

o‘zaro huquqiy yordam ko‘rsatish;

davlatlar o‘rtasidagi kelishmovchilik va bahsli munozaralarni tinchlik yo‘li
bilan hal qilish.
60
IEI

A’zo-mamlakatlarning hamkorlikdagi faoliyati quyidagilar doirasida
amalga oshiriladi:

inson huquq va erkinligini ta’minlash;

tashqi siyosiy faoliyatni muvofiqlashtirish;

umumiy iqtisodiy hududni, bojxona siyosatini shakllantirish va
rivojlantirishda hamkorlik qilish;

aloqa,transport tizimi rivojlanishida hamkorlik qilish;

atrof-muhitni muhofaza qilish;

ijtimoiy va migratsion siyosat bo‘yicha masalalarni hal qilish;

uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashish;

mudofaa siyosati va tashqi chegaralarni saqlash sohalarida
hamkorlik qilish.
61
IEI

MDH doirasida davlatlararo o‘zaro iqtisodiy hamkorlik
munosabatlarining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:

MDH doirasida maqsadlar amalga oshgunga qadar integratsiyaga
sakrab o‘tmasdan, sekin-astalik bilan erkin iqtisodiy hududni tashkil
qilish;

MDH doirasida savdo – iqtisodiy hamkorlik sohasidagi salohiyatni
ko‘tarish;

MDH doirasida tovarlarning erkin harakatini ta’minlash, o‘zaro
manfaatli va teng huquqli aloqalarni ta’minlash hamda boshqalar.
63
IEI

Integratsion jarayonlarni rivojlanishiga mos kelmaydigan
iqtisodiy xarakterga ega bo‘lgan omillarni quyidagilar asosida ko‘rib
chiqish mumkin. Integratsiyaning asosiy elementlaridan bo‘lib, asta-
sekinlik bilan bojxona bojlarini pasaytirish, qo‘shma korxonalar tuzish,
tovarlar, xizmatlar, ishchi kuchi va kapitalning erkin xarakati uchun
shart-sharoit yaratish hisoblanadi. Biroq hozirda MDH hududida
bojxonalarni joriy etish, kvotalar belgilash, o‘zaro savdoni
litsenziyalash va boshqalar kabi teskari jarayonlar sodir bo‘lmoqda.

64
IEI

Bunday holatga quyidagi iqtisodiy sabablar undagan: bozorga
turli xildagi tezkorlikdagi xarakat, iqtisodiy islohotlarni o‘tkazish
xususiyatlaridagi tafovut, xom-ashyo, oziq-ovqat resurslari va malakali
kadrlar bilan ta’minlanishning turli xil darajasi. Sobiq ittifoq
respublikalari narxlarni erkinlashtirish xususiyati hamda narxlar
darajasi bo‘yicha sezilarli darajada farq qiladi, bu holat resurlarni bir
joydan boshqa joyga ko‘chib o‘tishiga sabab bo‘ladi va buning
natijasida bunga qarshi bojlar va boshqa cheklovlar kiritiladi.
Ushbu murakkab holatga qaramasdan MDHga a’zo bir qator
mamlakatlar puxta o‘ylangan reja asosida xarakat qilishlari natijasida
integratsiya jarayonlarining asta-sekinlik bilan jadallashuvi yuzaga
kelmoqda.

65
IEI

Markaziy Osiyo mamlakatlarini o‘zaro bir biriga integratsiya qiluvchi
tashkilotlardan biri bu Shanxay xamkorlik tashkilotidir .
Shanxay hamkorlik tashkiloti – xalqaro mintaqaviy tashkilot bo‘lib
2001 yilda Xitoy, Rossiya, O‘zbekiston, Tojikiston, Qirg‘iziston va
Qozog‘iston davlat rahbarlari tomonidan tashkil qilingan.
Tashkilotning asosiy vazifalari a’zo-davlatlarni qamrab olgan keng
miqyosdagi hududda xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash, ekstremizm,
narkomaniya hamda terrorizmga qarshi kurashish, o‘zaro ilmiy va madaniy
aloqalarni, energetik sherikchilikni hamda iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish.
ShHTning salohiyati va dunyo hamjamiyatida tutgan o‘rni haqida
tasavvurga ega bo‘lish uchun quyidagi ma’lumotlar ham etarli bo‘ladi.
ShHT tarkibiga kiruvchi davlatlarning hududi Yevro osiyo umumiy
hududining 61 foizini, ya’ni 30,2 mln km 2
ni tashkil etadi. Demografik jihatdan
esa dunyo aholisining to‘rtdan birini tashkil etadi.
66
IEI

So‘nggi yillarda tashkilotning nufuzi yanada ortib bormoqda.
Mintaqaning Eron, Pokiston, Hindiston, Mo‘g‘uliston kabi
davlatlarining ShHTga qiziqishi ortib borayotganligining o‘zi ham
buning isboti bo‘la oladi.
MDH, ASEAN davlatlari, Afg‘onistonning ShHT sammitlariga
taklif etilishi, Belorussiya, Shri-Lanka davlatlarining muloqot hamkori
sifatida tanilgani tashkilotning istiqbolidan darak beradi. Shuni ham
aytish joizki, Pokiston, 2008 yilning martida esa Eron Islom
Respublikasi ShHTga a’zo bo‘lish istagida rasman murojaat qilgan.

67
IEI

Jahon tajribasi umumbashariy va mintaqaviy muammolarga
qarshi kurashishning samarali usuli mustahkam va ishonchli
hamkorlikni yo‘lga qo‘yishdan iborat ekanligini ko‘rsatmoqda.
ShHTning o‘z oldiga qo‘ygan vazifalari esa barqaror taraqqiyot va
farovon istiqbol uchun hamkorlikda kurash olib borishdan iboratdir.
S o‘nggi yillarda tashkilot doirasida iqtisodiy hamkorlik
masalalariga katta e’tibor berilmoqda. Uzoq muddatli iqtisodiy
hamkorlik dasturi hayotda tatbiq etilmoqda. Iqtisodiy hamkorlik haqida
gap ketganda ShHT huzurida yigirmaga yaqin ixtisoslashtirilgan
tuzilma faoliyat yuritayotganini aytib o‘tish o‘rinli.

68
IEI

E’tiboringiz uchun
ra h mat!!!
IEI
69

Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlari

Sotib olish