Xalqaro mehnat taqsimoti, milliy iqtisodiyot uchun imkoniyatlar va tahdidlar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	393.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

3 Sotish

Xalqaro mehnat taqsimoti, milliy iqtisodiyot uchun imkoniyatlar va tahdidlar

Sotib olish

XALQARO MEHNAT TAQSIMOTI, MILLIY IQTISODIYOT UCHUN
IMKONIYATLAR VA TAHDIDLAR.
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………………2
I. BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTINING JAHON
GLOBOLLASHUVI JARAYONIDA TUTGAN O'RNI
1.1 Jahon xojaligida mehnat taqsimotining mazmuni va mohiyati………………..4
1 . 2 Xalqaro mehnat taqsimotining jahon globollashuvi jarayonida milliy
iqtisodiyot uchun imkoniyatlar va tahdidlari. … …………………………………10
II BOB. XALQARO IQTISODIY A’LOQALAR VA MILLIY
IQTISODIYOT UCHUN IMKONIYATLARDA XALQARO MEHNAT
TAQSIMOTI
2.1 Globollashuvi jarayonida xalqaro mehnat taqsimoti iqtisodiy ko’rsatkichlar..15
2.2 Xalqaro mehnat taqsimoti: tushunchasi , afzalliklari, kamchiliklari…………. 29
XULOSA…………………………………………………………………… ... ….3 7
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………. . …… 39
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi - Xalqaro mehnat taqsimoti – ayrim
mamlakatlarning muayyan mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi va
mahsulotlarni ayirboshlashi. Ijtimoiy-hududiy mehnat taqsimotining yuqori shakli,
jahon bozorining va davlatlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning asosini
tashkil etadi, davlatlar milliy xo’jaliklarini jahon xo’jaligi tizimiga birlashtirish
omili bo’lib, ob’yektiv jihatdan mehnat unumdorligining o’sishiga yordam beradi.
Jamiyat taraqqiyotining dastlabki davrlarida ayrim mamlakatlarda tabiiy sharoitlar
tafovuti bilan bog’liq bo’lgan Xalqaro mehnat taqsimotining sodda ko’rinishlari
mavjud bo’lgan.
19-asrning o’rtalaridan Yevropa mamlakatlarida juda katta miqdordagi xom
ashyo, tez o’sib borayotgan shahar aholisi uchun oziq-ovqat keltirishni talab etgan
mashina industriyasining paydo bo’lishi Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlangan
shakllarini yuzaga keltirdi. Xalqaro mehnat taqsimotini shakllantirgan yana bir
muhim omillardan biri — mustamlakachilik sistemasining paydo bo’lishi
hisoblanadi. 20-asr boshlariga kelib mustamlaka va qoloq mamlakatlar tamomila
«jahon qishloqlari»ga, Yevropa va shimoliy Amerikaning sanoati rivojlangan
mamlakatlari «jahon shaharlari»ga aylandi. Xalqaro mehnat taqsimotining bu
xususiyati 2-jahon urushidan keying yillarda ham saqlanib qoldi. 1960-yillarda
sobiq mustamlaka va yarim mustamlakalar — jahon aholisining 80% dan ortig’i
yashaydigan Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrika mamlakatlari hissasiga jahon
sanoat mahsulotlarining taxminan 15% to’g’ri keldi. Bu mamlakatlar eksportining
asosiy qismini xom ashyo va oziq-ovqat tashkil etgan holda ularning importga
qaramligi juda yuqori edi, chunki bu mamlakatlar zarur sanoat tovarlarining
deyarli barchasini va yetishmaydigan oziq-ovqatni chetdan keltirishga majbur edi. 1
Fan-texnika taraqqiyoti sharoitlarida
Xalqaro mehnat taqsimoti tobora rivojlangan shakllarga ega bo’lib boradi,
xalqaro ixtisoslashuvga ehtiyoj kuchayadi, chunki bir mamlakat doirasida hozirgi
1
Iqtisodiyotning agrar sektori. T.Jo'rayev, Sh. Allayarov, X.Asatullayev, T. Umarov, Ma'ruzalar matni. -T.: TIM,
2021
2

texnika taraqqiyoti darajasida muttasil ortib borayotgan mahsulotlarning barcha
turini keng miqyosda ishlab chiqarish mumkin emas. Hozirgi Xalqaro mehnat
taqsimotining xususiyati — rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar o’rtasidagi
Xalqaro mehnat taqsimotida tarmoqlararo ixtisoslashuv yetakchi o’rinda tursa,
rivojlangan mamlakatlar o’rtasida tarmoqlar ichida ixtisoslashishning
chuqurlashayotganidir. Rivojlangan mamlakatlarning xalqaro ichki tarmoq
ixtisoslashuvi (mahsulot, detal, texnologiya bo’yicha) mamlakatlararo sanoat
mahsulotlari savdosining ortishiga olib keladi. Bu mamlakatlar ishlab
chiqarishning yuqori yoki pastroq darajadagi kompleks tarmoq tuzilmasiga ega.
Kurs ishining maqsadi: Xalqaro mehnat taqsimotining ichki tarmoq
ixtisoslashuvi yo’nalishida chuqurlashuvi eng yangi tarmoqlar rivojlanishining
zaruriy shartiga aylanadi. Ichki tarmoq ixtisoslashuvining yo’yalishlaridan biri —
mahsulot turi bo’yicha ixtisoslashish hisoblanadi, ya’ni muayyan mahsulot turini
ishlab chiqarish u yoki bu mamlakatda amalga oshiriladi.
Kurs ishining vazifasi: Xalqaro mehnat taqsimotida muayyan tovarlar ishlab
chiqarishga ixtisoslashuv har qanday davlatning jahon bozorida o`z mavqei va
o`rniga ega bo`lishini ta`minlaydi. Masalan, samolyotsozlikda AQSh, audio va
videoapparatura ishlab chiqarishda Yaponiya, chinni idishlar ishlab chiqarishda
Xitoyning jahon bozorida salmoqli nufuzga ega ekanligi yuqoridagi fikrimizning
dalili bo`la oladi. Bu deganimiz, ushbu davlatlar faqat shu mahsulotlari bilangina
mashhurdirlar, degan ma`noni bildirmaydi. Ular, xususan, o`zlarining yuqori sifatli
avtomobillari, elektron-hisoblash mashinalari, to`qimachilik va yengil sanoat
mollari bilan ham jahon bozorida faol qatnashib keladilar.
Kurs ishining predmeti : Ijtimoiy-hududiy mehnat taqsimotining yuqori
shakli, jahon bozorining va davlatlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning asosini
tashkil etadi, davlatlar milliy xo’jaliklarini jahon xo’jaligi tizimiga birlashtirish
omili bo’lib, ob’yektiv jihatdan mehnat unumdorligining o’sishiga yordam beradi.
3

I. BOB. XALQARO MEHNAT TAQSIMOTINING JAHON
GLOBOLLASHUVI JARAYONIDA TUTGAN O'RNI
1.1 Jahon xojaligida mehnat taqsimotining mazmuni va mohiyati
Xalqaro mehnat taqsimoti degan tushunchaning ma`nosi shundan iboratki, u
mamlakatlarni ma`lum tovarlar ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi va ular bilan
jahon bozorida qatnashuvini bildiradi.
Xalqaro mehnat taqsimotida muayyan tovarlar ishlab chiqarishga
ixtisoslashuv har qanday davlatning jahon bozorida o`z mavqei va o`rniga ega
bo`lishini ta`minlaydi. Masalan, samolyotsozlikda AQSh, audio va
videoapparatura ishlab chiqarishda Yaponiya, chinni idishlar ishlab chiqarishda
Xitoyning jahon bozorida salmoqli nufuzga ega ekanligi yuqoridagi fikrimizning
dalili bo`la oladi. Bu deganimiz, ushbu davlatlar faqat shu mahsulotlari bilangina
mashhurdirlar, degan ma`noni bildirmaydi. Ular, xususan, o`zlarining yuqori sifatli
avtomobillari, elektron-hisoblash mashinalari, to`qimachilik va yengil sanoat
mollari bilan ham jahon bozorida faol qatnashib keladilar. Muayyan tovarlar ishlab
chiqarishga ixtisoslashuv orqali jahon bozorida qatnashish, asosan, mamlakatning
eksport salohiyatiga bog`liq, ya`ni buning uchun mustahkam xomashyo bazasi,
zamonaviy ishlab chiqarish vositalari va malakali ishchi kuchi mavjud bo`lishi
kerak. Har qanday davlat ham xalqaro mehnat taqsimotida o`zining
ixtisoslashuvini belgilar ekan, ko`rsatib o`tilgan resurslarning mavjudligidan kelib
chiqadi.
Xalqaro mehnat taqsimoti har bir mamlakat iqtisodiyoti bilan
integratsiyalashuvi (qo`shilishi) va uning tarkibiy qismiga aylanishini ta`minlaydi.
Boshqacha qilib aytganda, turli mamlakatlar iqtisodiyoti xalqaro mehnat taqsimoti
natijasida yakkalangan holatdan chiqib, davlatlararo xo`jalik tizimiga kirib boradi.
Bu jarayon milliy doiradagi xo`jaliklar va alohidalashgan tovar ishlab
chiqaruvchilarni umumjahon bozoriga tortadi. Xalqaro mehnat taqsimotining
takomillashib borishi mamlakatlar o`rtasida fan-texnika, ishlab chiqarish, savdo-
iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotiga o`ta
boshlagan O`zbekiston uchun xalqaro mehnat taqsimotida o`z o`rnini topib olish
4

va jahon bozorining faol ishtirokchisiga aylanish naqadar muhim vazifa ekani endi
o`quvchiga ma`lum bo`lgani shubhasizdir. O`zbekiston Respublikasi maydoni
bo`yicha jahon davlatlari orasida 55-o`rinni egallaydi. Uning maydoni Germaniya,
Buyuk Britaniya, Italiya kabi etakchi mamlakatlardan kattaroq. Birlashgan
Millatlar tashkiloti ma`lumotlariga qaraganda, sayyoramizning umumiy yer
maydoni 135,6 million kv.km.ni tashkil etadi. O`zbekiston ulushiga uning 0,3 foizi
to`g`ri keladi.
Mamlakatimiz Osiyo qit`asining 1 foiz maydonini egallaydi. O`zbekistonda
tabiiy resurslar salohiyati ko`p tarmoqli xo`jalikni rivojlantirish uchun yetarli
bo`lib, uning tarkibida energetika va boshqa tayanch tarmoqlarni yuksak sur`atlar
bilan rivojlanishiga imkon beruvchi boyliklar salmoqli o`rin egallaydi.
Mamlakatimizda jahon oltin zahirasining 5 foizi, tabiiy gazning 2 foizi mavjud.
Qator rangli metallar va uran zahiralari bo`yicha ham O`zbekiston jahonda
yetakchi o`rinlardan birida turadi. Umuman olganda, mineral xomashyo
resurslarining aniqlangan zahiralari 3 trillion dollardan ko`proq deb
baholanmoqda. 2
O`zbekiston bir qator sanoat va qishloq xo`jalik mahsulotlarini
ishlab chiqarish bo`yicha jahon miqyosida ajralib turadi. Mamlakatimiz
qorako`lning umumjahon miqdorining deyarli choragini, paxta tolasining 7 foizini,
qazib olinayotgan oltin va tabiiy gazning 3 foizini, ipak xomashyo va quruq
mevalarning 2 foizini, uzum, kanop, junning taxminan 1 foizini ishlab chiqaradi.
Aviatsiya texnikasi, oltingurgut kislotasi, mineral o`g`itlar, rangli metallar, kalava
ip, gazlamalar, o`simlik yog`i, meva-sabzavot mahsulotlari ishlab chiqarishda ham
O`zbekiston muayyan ulushga ega.
O`zbekiston sanoatining ayrim tarmoqlari texnikaviy murakkab mahsulotlar
ishlab chiqara oladi. Bizga ma`lumki, O`zbekiston gaz qazib chiqarish bo`yicha
MDH davlatlari ichida 3-o`rinda va jahon miqyosida gaz qazib chiqaruvchi yirik
davlatlar o`nligida, oltin zahiralari bo`yicha 4 va uni qazib chiqarish bo`yicha 7-
2
Salimov T., Hamdamov Q.S., Tursunxo'jayev T. L., To'xtayev T.I., Xakimov R.X., O'roqov N.L., Aripov I.M.
Jahon qishloq xo'jaligi. O'quv qo'llanma. - T.: TDIU, 2020.
5

o`rinda, uran zahiralari bo`yicha 7, kumush ishlab chiqarish bo`yicha 11-o`rinda
turadi. Ko`rinib turibdiki, O`zbekiston bir qator tovarlar ishlab chiqarish va ular
bilan jahon bozorida qatnashish uchun katta ekport salohiyatiga ega. Binobarin,
mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish va tarkibiy qayta qurishda tashqi
bozorga ko`proq mahsulotlar chiqarish muhim omil bo`lib xizmat qiladi. Shuni
e`tiborga olib, O`zbekistonda davlat mustaqilligining ilk davridan boshlab
mamlakatimiz Prezidenti I.Karimov hukumatning tashqi iqtisodiy faoliyat
sohasidagi ishlarini faollashtirishga alohida e`tibor qaratdi. Hukumatning bu
sohada olib borayotgan siyosati savdo balansida ijobiy qoldiqqa erishish, eksport
va importning tarkibiy tuzilishini tubdan o`zgartirishga qaratilgan. Shu bilan
birgalikda, tayyor mahsulotlar eksportini keskin oshirishga qaratilgan chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda. Davlatlar, hududlar va alohida shaxslar u yoki bu
tovarni ishlab chiqarishga ixtisoslashib, uni keyinchalik boshqa buyumga
almashtirishdan faqat yutadilar. Chunki mamlakatlar, birinchidan, tabiiy va mehnat
resurslari hamda sarmoyalar bilan ta`minlanganliklariga ko`ra bir-birlaridan ancha
farq qiladilar, ikkinchidan, turli tovarlarni birdek samarali ishlab chiqarish uchun
yetarli texnologik imkoniyatlarga ega emaslar.
1-jadval 3
Xalqaro mehnat taqsimoti iqtisodiy chegarasi
K o `r s a t k i c h lar T a h l i k a
li c h e gara K o `r s a t k i c h lar T a h l i
k a
li
c h e ga
i y ot n i n g b ar q a r or r iv oj l a n a o l i s h qo b i l i ya ti 2 . Ij t i m o i y s o h a
Q a y ta is h l a sh s a n oa ti n in g j a m i
sa n o a t da g i u l u sh i , % 20 Y ash a s h m ini m u m idan p a st
dara j a da y ash a y otgan
a h o l i ni ng u lu s h i , % 7
I n no v a s io n m a h su l o t la r n in g
j a m i sa n oa t d a g i u l ush i , % 15 A h o l i n in g u m r ko ` r i sh
u z o q l ig i , y il 70
3
Alimov A., Hamedov I. O’zbekistonekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. T.: O‘AJNT, 20 20 491
bet
6

Ma s h i n a s o z l i kn i n g j a m i
sa n o a t da g i u l u sh i , % 20 E ng y uq o r i v a e n g pa s t 10
f o i z a h o li q a t la m lari
da r o m a d lari o ` r t a s i d a g i
n is ba t , m ar t a 8
I n v e s t is i y alar n i n g Y aIMd a gi
u lu s h i , % J in o y at dara j a si ( 10 0 m ing
k is h i ga t o ` g `ri ke l a d i g a n
j in o y a t lar), m ing 5
H ar b iy xara j a t l a r , Y aIMga
n is ba t an % 5 T a`li m ga xa r a j atl a r ,
Y aIMga n is ba t an % 10
Il m i y ta d q iq o t la r ga xara j a tl a r
Y aIMga n is ba t an % 2 I q ti s o diy fa o l a h o l i g a
n is ba t an i s h s i z l i k , % 7
Y an g i t u r d a gi m a h s ul ot
tu r la r i n i ng m a s h i na s oz li k d a g i
u lu s h i , % 6 A h o li j on b o s h i ga to ` g ` ri
ke l a di gan o ` r ta c ha p u l
da r o m a d lar in i n g y as h a s h
m in i m u m iga n i s b a t i ,% 2 5 0
3. T a sh q i s av d o Ma d a n i y atn in g Y a I Md a gi
u lu s h i ,% 0,5
1. I m port bo ` y ic h a o l in gan
re s ur s la r n i n g t o var
re s ur s la r i n i ng u m u m i y
h a j m iga n i s b a t i , %
s h u j u m la d a n : 30 S o g ` l i qn i s a q l a s hn i n g
Y aIMd a gi u l u s h i , % 1,0
O z iq - o v q at m a h s ul o tl ari 25 T a`li m ni n g Y a I Md a g i
u lu s h i , % 1,5
K i m y o v a ne f t k i m y osi
m a h s ul o t la r i 30 4. M o l i y a t i z i m ini n g bar q ar o r li gi
E n g il s a no a t m a h s u l o tl a ri 30 Y il li k i n f l y a si y a dar aj a s i , % 20
Ma s h i na v a us k u n a l a r 20 Ic h ki q a r zl a r n i n g Y aIMga
n is ba t i , % 30
2. Ek s p o r t n i n g j a m i ish l ab 30 Ic h ki q ar z la r ga xiz m at
c h i q a r i l g an m a h s ul o t d a gi
u lu s h i ,%
Shu j u m la d a n : ko ` rs a t i s h v a ula r n i uz is h g a
bo ` l g a n j oriy e h t i y o j la r ,
b y ud j e t n in g s o l i q
t us hu m lar i ga n i s b a t a n , %
Y o q i l g ` i - e ne r ge ti ka
m a h s ul o t la r i 25 T a s h q i q arz, Y aIMga
n is ba t an % 25
7

N eft 25 B y ud j et ka m o m a di ,
Y aIMga n is ba t an % 5
Q ora v a r a ng li m etal l ur g i ya 30 O lt i n v al y uta z a x ir a lar i ,
m lr d . do l lar 15
3. I m por t n i ng ic hk i
i s te` m old a g i u l us h i , %
Shu j u m la d a n : 30 M o ne t iz a s i y a dara j a s i ,
Y aIMga n is ba t an % 50
O z iq - o v q at m a h s ul o tl ari 25
Jahon xo’jaligida kishilarning turmush darajasi iqtisodiyotga bog liq holdaʻ
jiddiy farqlanadi. Boy mamlakatlarda yuksak turmush darajasi mavjud bo lgan
ʻ
holda qoloq mamlakatlarda kambag allar aholining katta qismini tashkil etadi.
ʻ
Qoloq mamlakatlarda daromadning nisbatan ko p qismi iste molga sarflansa-da,
ʻ ʼ
daromadning kam bo lishi xisobidan bu mamlakatlarda turmush darajasi
ʻ
pastligicha qoladi. Mustaqillik tufayli O zbekiston ham Jahon xo jalikga kirib
ʻ ʻ
keldi, jahon iqtisodiyotining teng huquqli ishtirokchisiga aylandi, xalqaro
tashkilotlarga a zo bo ldi, jahon savdosida ishtirok etib, Jahon xo jalikda iqtisodiy
ʼ ʻ ʻ
integratsiya (iqtisodiy ishtirokchilar faoliyatining birlashib ketishi) va
globalizatsiya (jaxron iqtisodiyotining o mo mbashariy to s olishi, milliy
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiyotlarning har biri o ning tarkibiy qismi bo lib qolishi) yuz berib, sifat
ʻ ʻ
o zgarishlari yuzaga kelmoqda. Jahon xo jalik xar bir mamlakat milliy iqtisodiyoti
ʻ ʻ
va jahon iktisodiyotining rivojlanish omili hisoblanadi. 4
Jahon xo jalik doirasida
ʻ
o zaro manfaatli hamkorlik aloqalari fan-texnika taraqqiyotini jadallashtiradi, ish
ʻ
ko chi sifatini oshiradi, eng yangi maqsulotlarni o zlashtirish, reso rslarni tejash,
ʻ ʻ ʻ
mehnat o numdorligini oshirishga yo l ochadi. lahon xo'jaligi rivojining
ʻ ʻ
zamonaviy bosqichida sayyoramizning barcha qit'alarida integratsion
jarayonlarning turli shakllarini ko'rishimiz mumkin. Xalqaro transedrt va
kommunikatsiya vositalarining takomillashuvi natijasida xalqaro tovar va
4
Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Personalni boshqarish. O'quv qo'llanma. T.: «Sharq», 2019.
8

xizmatlarning yuqori sur'atlarda rivojlanishi yuz berdi. Xalqaro savdo bilan bir
qatorda ishlab chiqarish omillarining (kapital ishchi kuchi va texnologiyalar)
xalqaro harakati ham rivojlanib bordi. Ya'ni, tayyor mahsulot bilan bir qatorda
ishlab chiqarish omillari ham mamlakatlararo ko'cha boshladi. To’lar bahosida o'z
aksini topgan foyda nafaqat milliy chegara doirasida, balki xorijda ham yaratildi.
Bulaming barchasi iqtisodiy integratsiyaning vujudga kelishiga zamin yaratdi.
Iqtisodiy integratsiya - mamlakatlar o'zaro iqtisodiy hamkorligining natijasi bo'lib.
Xo'jalik mexanizmlarining yaqinlashuviga olib keladi va bu yaqinlashuv
davlatlararo bitimlar shaklini oladi hamda tegishli davlatlararo organlar tomonidan
tartibga solinadi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya bu - milliy xo'jaliklar (davlatlar)
o'rtasida ko'p tomonlama o'zaro barqaror aloqalaming rivojlanishi va mehnat
taqsimoti negizida yuzaga kelgan mamlakatlarning iqtisodiy. ijtimoiy-siyosiy va
madaniy jihatdan birlashuvi bo'lib, ishlab chiqarish tannoqlarining turli darajada va
turli k O'rinishdagi o'zaro aloqadorligini ifoda etadi. Hozirgi kunda integratsion
jarayonlar to'g'risida mutaxassislar orasida yagona qarashlar kcfnsepsiyasi mavjud
emas. Bir guruh 7 .. iqtisodchi olimlar integratsiyani jahon mamlakatlari o'rtasida
yangi tovarlar oqimini shakllantirish orqali «resurslar cheklanganligi»
muammosini bartaraf etish yo'li deb talqip etishsa (bu orqali jahon mamlakatlarida
nisbatan serxarajat tovarlar ishlab chiqarishga chek qo·yilib. texnologik
ayirboshlashni kengaytirish imkoniyatini beradi, ya'ni, ilmiy-tadqiqot va tajriba
kerak. 5
J ahon xо‘jaligi faoliyatining о‘ziga xos t om onl ar i dan bi r i xal qar o
i qt i sodi y m unosabat l ar ni ng i nt ensi v r avi shda rivojlanishidir. Davlatlar,
davlatlar guruhlari, iqtisodiy guruhlar, alohida firma va tashkilotlar
о‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar kengaymoqda va chuqurlashmoqda.
1 . 2 Xalqaro mehnat taqsimotining jahon globollashuvi jarayonida milliy
iqtisodiyot uchun imkoniyatlar va tahdidlari
5
Iqtisodiyotning agrar sektori. T.Jo'rayev, Sh. Allayarov, X.Asatullayev, T. Umarov, Ma'ruzalar matni. -T.: TIM,
2021
9

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar predmeti ikki asosiy qismdan iborat
xalqaro iq tisodiy munosabatlarning о‘zi va uni amalga oshirish mexanizmi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar о‘z ichiga alohida mamlakatlar,
ularning mintaqaviy birlashmalari, shu
ningdek, alohida korxonalarning (transmilliy, kо‘pmillatli
korporatsiyalar) jahon xо‘jaligi tizimidagi bir-biriga qarama-qarshi b о ‘ l g a n
i q t i s o d i y m u n o s a b a t l a r i n i n g m a j m u i n i o l a d i . X o r i j i y
d a v l a t l a r iqtisodiyotini emas balki, ular о‘rtasidagi iqtisodiy
munosabatlarning о‘ziga xos tomonlari tadqiq qilinadi. Har qanday fan
singari xalqaro iqtisodiy munosabatlar h am, har qanday iqtisodiy
munosabatlarni emas, balki eng kо‘p qaytariladigan, tipik, xarakterli,
aniqlovchi munosabatlarni о‘rganadi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar mexanizmi о‘z ichiga huquqiy
normalarni va ularni amalga oshirish vositalarini (xalqaro iqtisodiy
shartnomalar, kelishuvlar, «kodekslar», xartiyalar va h.k.), xalqaro iqtisodiy
munosabatlarni rivojlantirish maqsadlarini amalga oshirishga yо‘naltirilgan
xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning faoliyatini oladi. Xalqaro iqtisodiy
munosabatlar tizimiga quyidagilar kiradi:
1 . Xalqaro mehnat taqsimoti.
2. Xalqaro tovar va xizmatlar savdosi. 6
3. Xalqaro kapital va xorijiy investitsiyalar h arakati.
4. Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi 5. Xalqaro valyuta-moliya va kredit
munosabatlari.
Xalqaro i q tisodiy munosabatlarning nazariya va amaliyotini о‘ rganish
paytida b i z j a h o n x о ‘ j a l i g i d e g a n t u s h u n c h a g a d u c h k e l a m i z . Xal qar o
i qt i sodi y m unosabat l ar ( asosan savdo) j ahon xо‘ j al i gi vuj udga k e l m a s d a n
o l d i n h a m m a v j u d e d i . M a s a l a n - Y e v r o p a d a v l a t l a r i о ‘ r t a s i d a g i
X I M , mintaqalar (Yevropa-Shimoliy Afrika, Yevropa-Yaqin Sharq va h.k.)
о‘rtasidagi xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Bu munosabatlar mintaqaviy
6
Xonkeldiyeva G.Sh., Muminova E.A., Mirzayev A.T., Asraqulov A.S;. Global iqtisodiy rivojlanish.
10

xarakterga ega edi. Jahon xо‘jaligining vujudga kelishi va rivojlanishi bilan
xalqaro iqtisodiy munosabatlar k e n g a y d i v a c h u q u r l a s h i b , g l o b a l x a r a k t e r g a
e g a b о‘ l d i . A l o hi d a d a v l a t l a r iqtisodiyotiga yoki jahon xо‘jaligiga
asoslangan xalqaro iqtisodiy munosabatlar kо‘proq ularga qaramdir.
1-rasm Mehnat taqsimotida iqtisodiy o’sish ko’rsatkichi 7
Ammo xalqaro iqtisodiy munosabatlar amalga oshish jarayonida о‘z
qonuniyatlariga buysunuvchi holatga, jahon iqtisodiyotining mavjudlik va
rivojlanish shakliga, uning ichki mexanizmiga aylanib boradi. Jahon xо‘jaligi
nima? Zamonaviy jahon xо‘jaligi bu - bozor iqtisodiyotining obyektiv
qonunlariga buysunuvchi, о‘zaro bog‘liq bо‘lgan milliy
iqtisodiyotlar birlashmasi, global iqtisodiy organizmdir.
Jahon xо‘jaligi rivojlanishinig bosqichlari. Vujudga kelish va rivojlanishda
u zoq va qiyin yо‘l bosib о‘tdi. Ayrim tadqiqotchilar uning vujudga kelishini
Rim imperiyasi davriga bog‘lashadi. Bunda ular Rim imperiyasini о‘sha
vaqtdagi butunjahon xо‘jalik tizimi deb baholaydilar. Aynan shu kashfiyotlar
7
Abulqosimov X.P. Shakllanayotgan bozor iqtisodiyotida inson omili va uni faollashtirish yo'llari. T.: TMI
nashriyoti, 2022. 225 b.
11

qimmatbaho toshlar, metallar, shirinliklar va kо‘llar bilan xalqaro savdoning
tez rivojlanishiga sabab bо‘ldi. Ammo bu davrdagi jahon xо‘jaligi cheklangan
bо‘lib, faqat savdogarlar sarmoyalari ishlaydigan soha edi.
Zamonaviy jahon xо‘jaligi sanoat inqilobidan keyin, kapital
monopol bosqichiga о‘tishi davomida vujudga keldi.
Bu davrdagi jahon xо‘jaligida о‘ tkir qarama-qarshiliklar mavjud edi.
Bu esa uni nobarqaror qilardi. Bu imperialistik mamlakatlar о‘rtasidagi
qarama-qarshiliklar (ikkita jahon urushiga
olib kelgan), shuningdek, sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan davl
atlar о‘ rtasidagi qarama-qarshiliklardir. XX asr о‘rtalariga kelib jahon xо‘jaligi
ikki qismga :
jahon kapitalistik va jahon sotsialistik xо‘jaliklarga bо‘lingan edi.
Sobiq sotsialistik mamlakatlarda jahon milliy daromadining 3 dan 1 qismi,
shu jumladan UIYOK davlatlarida – 4 dan 1 qismi ishlab chiqarilardi.
Jahon xо‘jaligi tizimiga rivojlanayotgan davlatlar qо‘ shildi. Janubi-
Sharqiy Osiyo (1-oqim - 4 kichik «ajdaho»- Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong,
Singapur) va Lotin Amerikasi davlatlari Braziliya, Argentina, Meksika sezilarli
darajada ajralishdi.
Shakllanayotgan global jahon xо‘jaligi bir tekis bо‘lmagan holda, о‘z
ichiga sanoati rivojlangan davlatlar, rivojlanayotgan davlatlar va о‘tish
shaklidagi iqtisodiy tizimli davlatlarning milliy iqtisodiyotlarini о‘z ichiga
oladi.
Zamonaviy Jahon xо‘jaligining xarakteri qanaqa, uning о‘ziga xosligi
nimada, kо‘rsatkichlari va rivojlanish omillari qanaqa?
Urushdan keyingi о‘n yillikda Jahon xо‘jaligi rivojining
yetakchi tendensiyalaridan biri, bu kо‘plab davlatlarning birin-ketin yopik
milliy xо‘jalikdan iqtisodiy ochiq tipdagi xо‘jalikga о‘tish h isoblanadi.
Urushdan keyingi iqtisodiy tiklash davrida va keyingi yillardagi boshlab,
G‘arb davlatlari hukumatlari yanada faol ravishda oldingi
avtokratik qoldiqlardan kutilyaptilar.
12

Aynan AQSH «Ochiq savdo», «Ochiq iqtisodiyot» degan tezislari bilan
chiqdilar. Bu avvalo jahon bozorida о‘z hohishlarini о‘tkazish uchun edi. Ikkinchi
jahon urushidan g‘olib va yanada boyib chiqqan jahonning eng ilg‘or savdo
mamlakati sifatida yangi iqtisodiy tartib qо‘llanmalari taklif etildi. Bunday
«erkin savdo» va «ochiq iqtisodiyot» hukmron iqtisodiyotning kamroq
rivojlangan davlatlarga qarshi quroli, amerika korporatsiyalarining tutib bо‘lmas
ekspansiyaga intilishlari edi. Bunday «ochiq» iqtisodiyot haqida Fransiyalik
iqtisodchi Mishel Pebro ochiq-oydin shunday degan «Ochiq, erkin savdo- ilg‘or
iqtisodiyot uchun eng qulay о‘yin qoidalaridir».
Ammo urushdan keyingi dunyoda ijtimoiy-iqtisodiy holatning о‘zgara
borishi bilan ochiq iqtisodiyot haqida tezis bir tomonlamalik, amerika
ekspansionizmining manfaatlariga yо‘naltirilganlikni yо‘qotdi va obyektiv,
chuqur omillar faoliyatiga asoslangan, jahon xо‘jalik aloqalarining
baynalmilallashuvi ma’nosini ola boshladi.
Jahon iqtisodiyoti (JX) baynalminallashuvi miqyosi va xarakteriga,
uning ochiqligi darajasini oshishiga katta ta’sir kо‘rsatgan va kо‘rsatayotgan
asosiy omillar q aysilar?
Ochiq iqtisodiyotni shakllantirishda davlat katta ro’l о‘ynadi. Davlat tovar
va xizmatlar olib chiqishni rag‘batlantirib, xorijiy firmalar bilan
kooperatsiyalarga, tashqi iqtisodiy aloqalar rivojlanishiga yordamlashib о‘ziga
eksportga yо‘naltirilgan ishlab chiqarishlarni rag‘batlantirish funksiyasini oldi.
Chet eldan investitsiyalar, texnologiyalar, ishchi kuchi va axborot o q ib kelishini
yengillashtirgan musta h kam h u q u q iy asos yaratildi.
Mamlakatlarning ochiqro q i q tisodiyotga о‘ tishlari transmilliy
korporatsiyalar (TMK) faoliyati bilan tezlashdi. Yangi bozorlarni о ‘zlashtirishga
intilib, turli mamlakatlarda k о ‘plab filiallar, shu’ba k orx onalari tashkil etib,
TMK chet davlatlarning proteksionistik t о‘ si q larni aylanib о‘ tardilar va xalqaro
iqtisodiy ayirboshlashni ba y nalmi n allashtirdilar.
13

XX asrning ikkinchi yarmida transport, axborot-alo q a vositalarining
sezilarli rivojlanishi ham milliy i q tisodiyotlar ochiqligi rivojlanishida,
a h oli h arakatchanligining oshishida katta ra g‘ batlantiruvchi rol о‘ ynadi.
Asta-sekin, u zo q va q t mobaynida davlatlarning bir-biridan ajratib
turgan savdo-iqtisodiy, valyuta-moliyaviy t о‘ si q lar olib tashlandi. Xalqaro
ayirboshlashning erkinlashtirilishi milliy x о ‘jaliklarning tashqi sharoit va
ta’sirlarga moslashishini yengillashtirdi, ularning xalqaro mehnat ta q simotiga
yanada faol q о‘ shilishiga imkon yaratdi.
Shunday q ilib «ochiq i q tisodiyot» tushunchasiga nimalar kiradi?
«Erkin savdo» va «ochiq i q tisodiyot» tushunchalarini far q lash lozim.
«Erkin savdo» h a q idagi tezis A.Smit siyosiy i q tisodiyotidan boshlanadi va
zamonaviy amerika i q tisodchilarining kashfiyoti emas. «Ochiq i q tisodiyot»
tushunchasi ishlab chi q arish omillari, axborot, milliy valyutalarning о ‘zaro
almashuvining erkin h arakatini о ‘z ichiga olgan tovarlar savdosi sifatida «erkin
savdo» tezisidan kengro q tushunchadir. 8
Ochiq iqtisodiyotni avtarkiya, о‘z-о‘zini ta’minlash iqtisodiyoti, haddan
tashqari о‘z kuchiga suyanishning antipodi sifatida tushunish lozim. Ochiq
iqtisodiyotning vuj udga kel i shi - bu j ahon r i voj l ani shi ni ng obyekt i v
t endensi yasi di r . Ochi q iqtisodiyot tamoyillariga mos ravishda harakat qilish bu
jahon bozori standartlarini tan olish, uning qonunlari asosida harakat qilishdir.
Ochiq iqtisodiyot iqtisodiyotning yaxlitligini, jahon xо‘jaligiga,
jahon bozoriga integratsiyalashgan yagona iqtisodiy majmuani nazarda
tutadi. Ochiq iqtisodiyot bu turli hamkorlikdagi tadbirkorlik shakllaridan faol
foydalanish, erkin tadbirkorlik zonalar tashkil qilish, tashqi savdoda davlat yakka
hokimligini yо‘qotish (kо‘p sohalar bо‘yicha), xalqaro mehnat taqsimotida
davlatning nisbiy ustunliklaridan samarali foydalanishdir.
8
Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Personalni boshqarish. O'quv qo'llanma. T.: «Sharq», 2019.
14

II BOB. XALQARO IQTISODIY A’LOQALAR VA MILLIY
IQTISODIYOT UCHUN IMKONIYATLARDA XALQARO MEHNAT
TAQSIMOTI
2.1 Globollashuvi jarayonida xalqaro mehnat taqsimoti iqtisodiy
ko’rsatkichlar
Xalqaro mehnat taqsimoti - ayrim mamlakatlarning muayyan mahsulotlarini
i.ch.ga ixtisoslashuvi va mahsulotlarni ayirboshlashi. Ijtimoiyhududiy mehnat
taqsimotining yuqori shakli, jahon bozorining va davlatlar o rtasidagi iqtisodiyʻ
munosabatlarning asosini tashkil etadi, davlatlar milliy xo jaliklarini jahon
ʻ
xo jaligi tizimiga birlashtirish omili bo lib, obyektiv jihatdan mehnat
ʻ ʻ
unumdorligining o sishiga yordam beradi. Jamiyat taraqqiyotining dastlabki
ʻ
davrlarida ayrim mamlakatlarda tabiiy sharoitlar tafovuti bilan bog liq bo lgan
ʻ ʻ
Xalqaro mehnat taqsimotit.ning sodda ko rinishlari mavjud bo lgan. 19-asrning
ʻ ʻ
o rtalaridan Yevropa mamlakatlarida juda katta miqdordagi xom ashyo, tez o sib
ʻ ʻ
borayotgan shahar aholisi uchun oziq-ovqat keltirishni talab etgan mashina
industriyasining paydo bo lishi Xalqaro mehnat taqsimotit.ning rivojlangan
ʻ
shakllarini yuzaga keltirdi. 9
Xalqaro mehnat taqsimotit.ni shakllantirgan yana bir
muhim omillardan biri — mustamlakachilik sistemasining paydo bo lishi
ʻ
hisoblanadi. 20-asr boshlariga kelib mustamlaka va qoloq mamlakatlar tamomila
"jahon qishloqlari"ga, Yevropa va Shimoliy Amerikaning sanoati rivojlangan
mamlakatlari "jahon shaharlari"ga aylandi. Xalqaro mehnat taqsimotit.ning bu
xususiyati Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda ham saqlanib qoldi. 1960-
yillarda sobiq mustamlaka va yarim mustamlakalar — jahon aholisining 80% dan
ortig i yashaydigan Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrika mamlakatlari hissasiga jahon
ʻ
sanoat mahsulotlarining taxminan 15% to g ri keldi. Bu mamlakatlar eksportining
ʻ ʻ
asosiy qismini xom ashyo va oziqovqat tashkil etgan holda ularning importga
qaramligi juda yuqori edi, chunki bu mamlakatlar zarur sanoat tovarlarining deyarli
barchasini va yetishmaydigan oziq-ovqatni chetdan keltirishga majbur edi.
Fantexnika taraqqiyoti sharoitlarida Xalqaro mehnat taqsimotit. tobora rivojlangan
9
Xonkeldiyeva G.Sh., Muminova E.A., Mirzayev A.T., Asraqulov A.S;. Global iqtisodiy rivojlanish.
15

shakllarga ega bo lib boradi, xalqaro ixtisoslashuvga ehtiyoj kuchayadi, chunki birʻ
mamlakat doirasida hozirgi texnika taraqqiyoti darajasida muttasil ortib borayotgan
mahsulotlarning barcha turini keng miqyosda i.ch. mumkin emas. Hozirgi Xalqaro
mehnat taqsimotit.ning xususiyati — rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar
o rtasidagi Xalqaro mehnat taqsimotit.da tarmoklararo ixtisoslashuv yetakchi
ʻ
o rinda tursa, rivojlangan mamlakatlar o rtasida tarmoqlar ichida ixtisoslashishning
ʻ ʻ
chuqurlashayotganidir. Rivojlangan mamlakatlarning xalqaro ichki tarmoq
ixtisoslashuvi (mahsulot, detal, texnologiya bo yicha) mamlakatlararo sanoat
ʻ
mahsulotlari savdosining ortishiga olib keladi. Bu mamlakatlar i.ch.ning yuqori
yoki pastroq darajadagi kompleks tarmoq tuzilmasiga ega. Bunday sharoitlarda
Xalqaro mehnat taqsimotit.ning ichki tarmoq ixtisoslashuvi yo nalishida
ʻ
chuqurlashuvi eng yangi tarmoqlar rivojlanishining zaruriy shartiga aylanadi. Ichki
tarmoq ixtisoslashuvining yo yalishlaridan biri — mahsulot turi bo yicha
ʻ ʻ
ixtisoslashish hisoblanadi, ya ni muayyan mahsulot turini i.ch. u yoki bu
ʼ
mamlakatda amalga oshiriladi (mas, traktorsozlik AQShda yuqori quvvatli
g ildirakli va zanjirli traktorlar i.ch.ga, Buyuk Britaniyada o rtacha tipdagi
ʻ ʻ
g iddirakli traktorlar i.ch.ga, Germaniyada quvvati kichik traktorlar i.ch.ga
ʻ
ixtisoslashgan). 10
Detal bo yicha ixtisoslashish da ayrim mamlakat zavodlari
ʻ
pirovard mahsulot uchun shkm tarzida foydalaniladigan butlovchi qismlar, detallar
i.ch.ga ixtisoslashadi. Mas, "RollsRoys" ingliz firmasi AQSH, Fransiya va boshqa
mamlakatlarda tayyorlanadigan samolyotlar uchun reaktiv dvigatellar ishlab
chiqaradi. Bu jarayonda bir rivojlangan mamlakatdan boshqasiga kapital
chiqarishning ko payishi, turli mamlakatlar korxonalari o rtasida ixtisoslashuv va
ʻ ʻ
kooperatsiyalashuvning rivojlanishi muhim rol o ynaydi. Firmalararo kooperatsiya
ʻ
(qo shma korxonalar), juda ulkan transmilliy korporatsiyalarning tashkil etilishi,
ʻ
sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotlarining integratsiyasi (qarang Yevropa
Itgpifoki ) ham rivojlangan mamlakatlar o rtasidagi mehnat taqsimotini
ʻ
10
Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-
S”, 2022 y
16

chuqurlashtirishga yordam beradi. O zbekiston Xalqaro mehnat taqsimotit.da paxtaʻ
tolasi, energetika resurelari (tabiiy gaz, elektr energiyasi), rangli metallar, o g itlar
ʻ ʻ
va boshqa mahsulotlar yetkazib beruvchi mamlakat tarzida ishtirok etadi (yana
qarang Mehnat taqsimoti ). Xalqaro mehnat taqsimoti va tovar ayirboshlashda
mamlakatlar, yuqorida ta`kidlanganidek, bir xil imkoniyat va sharoitlarga ega
emaslar. Bu hol ularning jo`g`rofiy joylashuvi, tabiiy resurslarining tarkibi va
zahiralari, mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, iqtisodiyotning tuzilishi,
ichki bozorning hajmi kabi omillar bilan belgilanadi. Ana shu omillar ta`sirida
turli mamlakatlarda bir xil tovarlarni ishlab chiqarishdagi xarajatlar darajasi ham
turlicha bo`ladi. Shuning uchun har bir mamlakat jahon bozorida o`zida ishlab
chiqarish uchun xarajat ko`proq bo`ladigan, tabiiy yoki boshqa sharoitlarga ko`ra
umuman o`zida ishlab chiqarib bo`lmaydigan tovarlarni sotib olishga intiladi.
O`zbekiston iqtisodiyotida paxta xomashyosini ishlab chiqarish katta o`rin
egallaganligi sababli, mamlakatning tashqi savdo hajmi va balansi ham ko`p
jihatdan ushbu mahsulotni ishlab chiqarish hajmiga bog`liq. 2000 yilda
mamlakatimizdan tashqi bozorga chiqarilgan tovarlar hamji 3 mlrd. 264,7 mln.
dollarni tashkil etgan bo`lsa, undan 897,7 mln. dollar yoki 27,5 foizi paxta tolasi
hissasiga to`g`ri keldi. Undan 5 yil muqaddam, ya`ni 1996 yilda paxta tolasini
eksport qilishdan tushgan valyuta mablag`lari jami eksportning 38 foizini tashkil
etgan edi. Paxta tolasining mamlakat eksportidagi ulushining kamayishi 2 ta sabab
tufayli sodir bo`ldi. Birinchidan, o`tgan yillar ichida paxta tolasining jahon
bozoridagi narxi deyarli 2 barobar tushib ketdi. Ikkinchidan, tolani mamlakat
ichida qayta ishlash hajmlari ko`paygani tufayli uni eksport qilish bir muncha
kamaydi. Paxta tolasining eksportdagi ulushining kamayishi kelajakda ham
saqlanib qolishi mumkin. Chunki u tayyor mahsulot emas, balki xomashyo
hisoblanadi. Chetga, ya`ni jahon bozoriga xomashyo chiqarishga qaraganda, tayyor
mahsulot chiqarish ko`proq foyda keltiradi. Bu haqda respublika Prezidenti
I.Karimov ham ko`p marta uqtirib o`tgan. Shuning uchun tayyorlanayotgan paxta
tolasining tobora ko`proq qismini mamlakatimizda qayta ishlab, undan tayyor
gazlamalar va kiyim-kechaklar tayyorlash, mamlakat ehtiyojlaridan ortig`ini
17

eksport qilish strategik vazifa hisoblanadi. O`zbekiston eksportida elektr energiya
va yonilg`i, kimyo mahsulotlari, rangli metallar, mashina va uskunalar, engil
avtomobillar, oziq-ovqat mahsulotlari ham salmoqli o`rin egallaydi. Eksport
salohiyati mavjud bo`lgan tarmoqlarga yirik sarmoyalarning kiritilishi tufayli
eksportbop mashinalar, neft mahsulotlari va paxtadan tayyorlanayotgan
mahsulotlar ishlab chiqarish ko`lamlari yildan-yilga ko`payib bormoqda.
O`zbekistonning tashqi savdo aloqalari MDH mamlakatlari bilan bir qatorda
AQSh, Janubiy Koreya, Olmoniya, Yaponiya, Frantsiya, Italiya, Turkiya,
Malayziya, Shveytsariya, Belьgiya va boshqa o`nlab mamlakatlar bilan ham yo`lga
qo`yildi. O`zbekistonning tashqi savdo aloqalarida Rossiya muhim o`rin egallab
kelmoqda. Ikki davlat o`rtasida imzolangan “1998-2007 yillarda iqtisodiy
hamkorlikni yanada chuqurlashtirish haqida”gi Shartnoma ikki tomonlama
rivojlanishga xizmat qilmoqda. O`zbekistonning AQSh, Janubiy Koreya,
Germaniya, Shveytsariya, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Italiya, Yaponiya kabi
mamlakatlar bilan savdo aylanmasi kengayib bormoqda. O`zbekistonning Sharq va
G`arbni bog`lovchi mintaqada joylashganligi tashqi savdo aloqalarining izchil
ravishda olib borilishiga sharoit yaratadi. 1996 yil 21 iyunda Florentsiyada Evropa
Ittifoqi bilan O`zbekiston Respublikasi o`rtasida sheriklik va hamkorlik to`g`risida
bitim imzolandi. 1999 yilga kelib mazkur shartnoma Yevropa Ittifoqiga kirgan
barcha mamlakatlar tomonidan ratifikatsiya qilingach, kuchga kirdi hamda
O`zbekiston tovarlari uchun Yevropa bozorlariga yo`l ochildi. O`zbekiston xalqaro
transport kommunikatsiyalarini qurish loyihalarini ishlab chiqish va amalga
oshirishda faol ishtirok etib kelmoqda. Bu loyihalarni amalga oshirish natijasida
O`zbekistonning Evropaga, Fors qo`ltig`iga, Hindiston, Yaponiya va Tinch okeani
mintaqalariga chiqishiga va jahon hamjamiyati bilan tashqi aloqalarni
mustahkamlashiga katta imkoniyatlar tug`iladi. O`zbekistonning tashqi iqtisodiy
hamkorlik sohasida obro`-e`tibori yildan-yilga ortib borayotganini alohida
ta`kidlab o`tish lozim. Hozircha mamlakatimiz Jahon savdo tashkilotida
kuzatuvchi maqomiga ega. Bu tashkilot jahon savdo tizimini tartibga solishda
markaziy o`rinni egallaydi. Jahon savdosining 95 foizidan ortig`i unga a`zo
18

mamlakatlarga to`g`ri keladi. Hozirgi paytda O`zbekistonning mazkur tashkilotga
qabul qilinishi masalasi o`rganilmoqda. Unga a`zo bo`lish O`zbekistonga
dunyoning 130 dan ortiq mamlakatlari bilan mustahkam savdo aloqalari
o`rnatishiga va o`zining tovarlari bilan jahon bozorlariga hech qanday to`siqlarsiz
chiqishiga imkon yaratadi. Iqtisodiyotning eng muhim о‘lchovlaridan biri
ma’lum iqtisodiy maqsadga muvofiqlik va xalqaro raqobatbardoshlilik doirasida
(soha va makroiqtisodiy darajada) kapital quyilmalar, texnologiyalar, axborot
oqimini rag‘batlantiruvchi qulay investitsion muhitdir.
2-rasm Globallashuv jarayonda budjet mablag’lari taqsimlanishi 11
- Jahon bozoridagi raqobat tomonidan rag‘batlantiriladigan milliy ishlab
chiqaruvchilar orasida raqobatning kuchayishi. Shakllanib bо‘lgan ochiq
iqtisodiyot va ochiq iqtisodiyotga о‘tish bir xil narsa emas. Ochiq iqtisodiyot
11
Mamatov B. va boshq. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik loyixalarini moliyalashtirish. O’kuv qo’llanma. –
Toshkent: TMI, 2020. -1526.bet
19

davlatning tashqi iqtisodiy aloqalarida nazoratsizlik va hamma narsa mumkin,
chegaralar ochiq degani emas. Ochiq iqtisodiyot uning aqlga sig‘adigan
darajada amalga oshirish mexanizmini shakllantirishda davlatning sezilarli
aralashuvini talab qiladi. Hech bir mamlakatda iqtisodiyotning absolyut ochiqligi
yо‘q.
Stixiyali ochiqlik nafaqat iqtisodiy rivojlanish yordam bermaydi,
balki iqtisodiy xavfsizlikka xavf tug‘diradi. Samaradorlik, raqobatbardoshlik,
milliy xavfsizlik tamoyillari asosida kо‘rilgan ochiqlik eksport strukturasi va
kapital h arakati, shuningdek ular tashqi dunyo bilan о‘zaro ta’sirining faqat
shakliga emas, balki valyuta, soliq, kredit va investitsiya siyosatini hisobga
olmasdan turib tushunib bо‘lmaydi.
Ochiqlik miqdorining 1-darajali indikatoriga eksport va importning
ichki yalpi mahsulotdagi ulushini kiritish mumkin. Ularning kombinatsiyasi
alohida milliy iqtisodiyotlarning jahon bozori bilan aloqalarining miqyosi haqida
tushuncha beradi. Shunday qilib, eksportning YAIMga munosabati eksport kvotasi
sifatida aniqlanadi:
Quyida «katta yettilik» davlatlari uchun tashqi savdo kvotasi
kо‘rsatkichlari keltirilgan: Mamlakat ichki bozorining hajmi, uning iqtisodiy
rivojlanganlik darajasi, shuningdek mamlakatning xalqaro ishlab chiqarishda
qatnashuvining ro’li iqtisodiyot ochiqligi darajasi va xalqaro iqtisodiy
aloqalarning rivojlanishi darajasiga ta’sir qiluvchi omillardir. Ayrim
iqtisodchilar quyidagi qonuniyatni alohida ta’kidlaydilar: iqtisodiyot strukturasida
asos sohalari (energetika, metallurgiya, tog‘-kon va b.) ulushi qancha kо‘p bо‘lsa,
mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotida ishtiroki, iqtisodiyotning
ochiqligi shuncha kam bо‘ladi. Amerika iqtisodchilari J.Saks va
E.Uornerlarning fikricha milliy iqtisodiyotning ochiqlik darajasi mamlakatda
«xaddan tashqari katta» eksport va import bojlarining yо‘qligi, milliy
valyutaning «yetarli darajadagi» konvertatsiyasi mavjudligi bilan aniqlanadi,
shuningdek «davlat sotsialistik bо‘lmasligi kerak».
20

Xaqaro iqtisodiy intergratsiyaning jahon xojaligida va xalqaro iqtisodiy
munosabatlardan tutgan orni.
Xo'jalik hayotida integratsiyalashuv jarayonlari kundan - lrunga chuqurlashib
bonnoqda. Integratsiyalashuv jarayonlari jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar tizimida xalqaro savdo sohasidan tortib ilmiy - axborot, tovar
ayiraboshlashgacha bo'lgan turli ko'rinishlarini bir-biriga qo'shilib borishini
nazarda tutadi. lahon iqtisodiyotida xalqaro iqtisodiy integratsiya o'z mannuni va
mohiyati bilan, birinchidan, jahon mamlakatlarida ro'y berayotgan chuqur xo'jalik
va ijtimoiy-siyosiy, madaniy birlashuv sohasidagi jarayonlami borishini,
ikkinchidan, mustahkam iqtisodiy o'zaro aloqadorlikni, uchinchidan. Milliy
xo'jaliklardagi mehnat taqsimotini, to'rtinchidan, ishlab chiqarishda turli daraja va
shaklda ro'y berayotgan o'zaro iqtisodiy hamkorliklami aks ettiradi. Integratsion
jarayonlar asosan bir-biriga yaqin bo'lgan hududlarda joylashgan davlatlaming
o'zaro iqtisodiy shartnomalarida, xorijiy mamlakatlarda o'z bo'limlarini tashkil
etishda, xo'jalik subyektlari (firmalar, korxonalar) o'rtasidagi kapitalning o'zaro
aloqadorIigida namoyon bo'ladi. , Integratsion jarayonlar mamlakatlaming o'zaro
iqtisodiy birlashuvi va milliy davlatlar siyosiy shartnomalari asosida amalga
oshiriladi. Subyektlar o'rtasidagi integratsion jarayonlaming borishi va rivojlanishi
asosan davlatlararo ahamiyatga ega bo'lgan tovarlaming erkin harakati va
xizmatlar sohasida, kapital harakati va ishchi kuchi migratsiyasida, davlatlararo
iqtisodiy kelishuvlarda, ilmiy-texnik, texnologik va axborot, moliya-kredit. tashqi
iqtisodiy. siyosiy va madaniy sohalarda, shuningdek, mudofaa siyosatida hamda
xo'jalik hayotining ko'plab boshqa sohalarida namoyon bo'ladi. Jahon xo'jaligi va
xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida integratsionjarayonlar natijasida butun bir
valyuta birligiga (dollar, evro. rubl, so'm va h.k.lar), moliyaviy byudjetga.
davlatlararo yoki millatlararo boshqaruv tizimiga asoslangan mintaqaviy
tashkilotlar tashkil topadi (Yel, NAFTA. Osiyo-Tinch okeani mintaqasi davlatlari
kabi). Bunday tashkilotlar jahon iqtisodiyotida O'z o'rniga ega. Jahon iqtisodiyoti
va XIM tizimida iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy kO'rinishlaridan biri. xalqaro
savdo sohasida erkin iqtisodiy hududlarining tashkil topishi bo'lsa, iqtisodiy
21

integratsiyaning murakkab ko'rinishlaridan biri tashqi savdo tariflari kelishuv)
sohasida muhim rol o'ynayotgan bojxona ittifoqining vujudga kelishidir. Jahon
bozorlarida hukmronlik qilishda dunyo mamlakatlari o’rtasida kuchli qarama-
qarshiliklar yuz bermoqda. Jahon iqtisodiyoti va XIM tizimida turli xalqaro savdo
uyushmalari, birlashmalar, tashkilotlar tashkil topib, ular o'zaro savdo
munosabatini keng Yoritirib bormoqda. Jahon iqtisodiyotida savdo-iqtisodiy
tashkilotlaming tashkil topishini dastlabki ko'rinishini mintaqaviy va hududiy erkin
savdo hududlami tashkil etilishida ko'rish mumkin. Jahon bankining ma'lumotiga
qaraganda jahon savdosi bilan bog'liq bo'lgan faoliyatning 42-43 %i erkin savdo
hududlari orqali amalga oshirilar ekan. 12
Iqtisodiy rayonlashtirish masalalari. O'zbekiston hududining tabiiy geografik
jihatdan turli — tumanligi uning «geografik geometriyasini», hududiy
iqtisodiyotining shakllanishiga sabab bo'ladi. Jumladan, Respublika maydonining
70 foizidan ko'prog'ini tekisliklar tashkil etishi, an'anaviy sug'orma dehqonchilik
uchun kerak bo'lgan suv resurslarining notekis taqsimlanishi, aholi va ishlab
chiqarish zich joylashgan voha va vodiylar bilan bit qatorda yaxshi
o'zlashtirilmagan cho'l mintaqasining mavjudligi ichki hududiy - iqtisodiy
tuzilmaning shakllanishini belgilab beradi. Shuningdek, bunga mamlakat
geoqiyofasi (hududining konfiguratsiyasi, shimoli -g'arbdan janubi - sharqqa
cho'zilganligi), chegara chizig'i, uning oddiy va murakkabligi ham ta'sir etadi.
Ta'kidlash joizki, mamlakat hududi ichki tuzilmasining tabiiy jihatdan har
xilligi uning iqtisodiy rivojlanishida ijobiy ahamiyatga ega. Chunki, bunday tabiiy
geografik holat iqtisodiy geografik vaziyatning shakllanishi, hududiy mehnat
taqsimotining keng rivojlanishiga imkon beradi. Zero, har qanday mukammal tizim
bir tusdagi tarkibiy qismlarning oddiy yig'indisi emas, balki ularning turli -
tumanligidan tashkil topadi. Aynan ana shunday sharoitda hududiy birliklar bir -
birini to'ldiradi, ular o'rtasida iqtisodiy integratsiya jarayoniga ehtiyoj tug'iladi va
12
Saidova D.N., Rustamova I.B., Tursunov Sh.A. ―Agrar siyosat va oziq-ovkat xavfsizligi . O‘quv qo‘llanma. T.:‖
―O‘zR Fanlar Akademiyasi Asosiy kutubxonasi bosmaxonasi nashriyoti, 2022.
‖
22

shu asosda iqtisodiyotning hududiy samaradorligi vujudga keladi.
Biror - bir mamlakatning hududi tabiiy va iqtisodiy jihatdan mutloq bir xil
bo'lmaydi. Huddi shunga mos ravishda ishlab chiqarish kuchlari ham hudud
bo'yicha bir tekis joylashmaydi. Notekislik esa o'ziga xos hududiy -iqtisodiy
rivojlanish omilidir. Qizig'i shundaki, har qanday mamlakat yoki viloyat o'zining
hududida ishlab chiqarish kuchlarini bir tekis joylashtirishga, hududlar ijtimoiy —
iqtisodiy rivojlanishini tenglashtirishga harakai qiladi, ammo mutloq holda bunday
tenglik hech qachon amalga oshmaydi.
O'zbekiston iqtisodiyoti asosan maydoni uncha katta bo'lmagan vodiy va
vohalarga to'g'ri keladi Masalan, Farg'ona vodiysida (hududi Respublika
maydonining atigi 4 foizini tashkil qiladi) mamlakat iqtisodiy -demografik
salohiyatining ijtimoiy - iqtisodiy zichligi Respublika o'rtacha ko'rsatkichidan 7,5
marta ziyod.
Xalqaro mehnat taqsimoti – ayrim mamlakatlarning muayyan mahsulotlarini
ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi va mahsulotlarni ayirboshlashi. Ijtimoiy-hududiy
mehnat taqsimotining yuqori shakli, jahon bozorining va davlatlar o’rtasidagi
iqtisodiy munosabatlarning asosini tashkil etadi, davlatlar milliy xo’jaliklarini
jahon xo’jaligi tizimiga birlashtirish omili bo’lib, ob’yektiv jihatdan mehnat
unumdorligining o’sishiga yordam beradi. Jamiyat taraqqiyotining dastlabki
davrlarida ayrim mamlakatlarda tabiiy sharoitlar tafovuti bilan bog’liq bo’lgan
Xalqaro mehnat taqsimotining sodda ko’rinishlari mavjud bo’lgan. 19-asrning
o’rtalaridan Yevropa mamlakatlarida juda katta miqdordagi xom ashyo, tez o’sib
borayotgan shahar aholisi uchun oziq-ovqat keltirishni talab etgan mashina
industriyasining paydo bo’lishi Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlangan
shakllarini yuzaga keltirdi. Xalqaro mehnat taqsimotini shakllantirgan yana bir
muhim omillardan biri — mustamlakachilik sistemasining paydo bo’lishi
hisoblanadi. 20-asr boshlariga kelib mustamlaka va qoloq mamlakatlar tamomila
«jahon qishloqlari»ga, Yevropa va shimoliy Amerikaning sanoati rivojlangan
mamlakatlari «jahon shaharlari»ga aylandi. Xalqaro mehnat taqsimotining bu
xususiyati 2-jahon urushidan keying yillarda ham saqlanib qoldi. 1960-yillarda
23

sobiq mustamlaka va yarim mustamlakalar — jahon aholisining 80% dan ortig’i
yashaydigan Lotin Amerikasi, Osiyo va Afrika mamlakatlari hissasiga jahon
sanoat mahsulotlarining taxminan 15% to’g’ri keldi. Bu mamlakatlar eksportining
asosiy qismini xom ashyo va oziq-ovqat tashkil etgan holda ularning importga
qaramligi juda yuqori edi, chunki bu mamlakatlar zarur sanoat tovarlarining
deyarli barchasini va yetishmaydigan oziq-ovqatni chetdan keltirishga majbur edi.
Fan-texnika taraqqiyoti sharoitlarida Xalqaro mehnat taqsimoti tobora rivojlangan
shakllarga ega bo’lib boradi, xalqaro ixtisoslashuvga ehtiyoj kuchayadi, chunki bir
mamlakat doirasida hozirgi texnika taraqqiyoti darajasida muttasil ortib
borayotgan mahsulotlarning barcha turini keng miqyosda ishlab chiqarish mumkin
emas. Hozirgi Xalqaro mehnat taqsimotining xususiyati — rivojlanayotgan va
rivojlangan mamlakatlar o’rtasidagi Xalqaro mehnat taqsimotida tarmoqlararo
ixtisoslashuv yetakchi o’rinda tursa, rivojlangan mamlakatlar o’rtasida tarmoqlar
ichida ixtisoslashishning chuqurlashayotganidir. Rivojlangan mamlakatlarning
xalqaro ichki tarmoq ixtisoslashuvi (mahsulot, detal, texnologiya bo’yicha)
mamlakatlararo sanoat mahsulotlari savdosining ortishiga olib keladi. Bu
mamlakatlar ishlab chiqarishning yuqori yoki pastroq darajadagi kompleks tarmoq
tuzilmasiga ega. Bunday sharoitlarda Xalqaro mehnat taqsimotining ichki tarmoq
ixtisoslashuvi yo’nalishida chuqurlashuvi eng yangi tarmoqlar rivojlanishining
zaruriy shartiga aylanadi. Ichki tarmoq ixtisoslashuvining yo’yalishlaridan biri —
mahsulot turi bo’yicha ixtisoslashish hisoblanadi, ya’ni muayyan mahsulot turini
ishlab chiqarish u yoki bu mamlakatda amalga oshiriladi (masalan, traktorsozlik
AQShda yuqori quvvatli g’ildirakli va zanjirli traktorlar ishlab chiqarishga, Buyuk
Britaniyada o’rtacha tipdagi g’iddirakli traktorlar ishlab chiqarishga, Germaniyada
quvvati kichik traktorlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan). Detal bo’yicha
ixtisoslashishda ayrim mamlakat zavodlari pirovard mahsulot uchun tashqi tarzida
foydalaniladigan butlovchi qismlar, detallar ishlab chiqarishga ixtisoslashadi.
Masalan, «RollsRoys» ingliz firmasi AQSh, Frantsiya va boshqa mamlakatlarda
tayyorlanadigan samolyotlar uchun reaktiv dvigatellar ishlab chiqaradi. Bu
jarayonda bir rivojlangan mamlakatdan boshqasiga capital chiqarishning
24

ko’payishi, turli mamlakatlar korxonalari o’rtasida ixtisoslashuv va
kooperatsiyalashuvning rivojlanishi muhim rol o’ynaydi. Firmalararo kooperatsiya
(qo’shma korxonalar), juda ulkan transmilliy korporasiyalarning tashkil etilishi,
sanoati rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotlarning integratsiyasi ham rivojlangan
mamlakatlar o’rtasidagi mehnat taqsimotini chuqurlashtirishga yordam beradi.
Bozor munosabatlari nafaqat tarmoq va korxonalararo raqobatni, balki
hududlar - iqtisodiy rayonlai orasida ham sog'lom raqobat muhitini taqozo etadi.
Bunda har bir hudud o'z ichki imkoniyatlari, rivojlantiruvch kuchlaridan to'laroq
va samarali foydalanishga, qulay investitsiya muhitini shakllantirgan holda eksport
salohiyatin oshirishga intiladi.
Saksoninchi yillarda ToshDU olimlari yangi Mirzacho'l iqtisodiy rayonini
ajratishini taklif qilishgan, O'zFA esa Samarqand - Qashqadaryo rayonini
belgilashgan. Ayni vaqtda o'rta maktab darsliklarida bu viloyatlar alohida iqtisodiy
rayonlar darajasida (ya'ni Samarqand va Qashqadaryo iqtisodiy rayonlari)
ajratilgan va hozirgacha shu tartibda o'qitib kelinmoqda. Shunday qilib, tarkibi
jihatidan munozarasiz rayonlar faqat Farg'ona va Quyi Amudaryo bo'lgan.
Keyinchalik Toshkent hamda Mirzacho'l (bir vaqtlar u O'zFA da Sirdaryo - Jizzax
rayoni deb ham atalgan) rayonlari tarkibi bo'yicha ham o'zaro «murosaga»
kelishilgan.
So'nggi yillarda, mamlakatimizning siyosiy mustaqillikka erishuvi, uning
iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o'tishi, ichki hududiy mehnat taqsimoti va
mintaqalararo iqtisodiy integratsiya jarayonini rivojlantirish, transport
mustaqilligini ta'minlash kabi dolzarb masalalar iqtisodiy rayonlashtirish
muammosini qaytadan ko'rib chiqishni talab qildi. Agar avvallari iqtisodiy
rayonlashtirish va hududiy — iqtisodiy tadqiqotlar «sotsialistik planlashtirish»
nuqtai - nazaridan olib borilgan bo'lsa, hozirgi sharoitda u, eng avvalo, davlatning
ilmiy asoslangan mintaqaviy siyosatini amalga oshirish uchun zarurdir.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan va uzoq istiqbolni hisobga olgan holda
mamlakat milliy iqtisodiyotining hududiy tarkibini 6 ta asosiy iqtisodiy rayonlar
yoki mintaqalar majmuasi shaklida kiritish taklif qilinadi. Bu yerda avvalgi
25

rayonlashtirishdan farq Samarqand va Qashqadaryo viloyatlariga tegishli.
Qashqadaryo viloyatini, yangi G'uzor - Boysun - Qumqurg'on temir yo'lini
qurilishi munosabati bilan, Surxondaryo bilan birgalikda Janubiy iqtisodiy rayoni
tarkibiga, Samarqand viloyati esa, uning tarixiy - geografik rivojlanish omilini
e'tiborga olib, an'anaviy Zarafshon iqtisodiy rayoniga kiritiladi.
Yevropa hamjamiyati yuzaga kelgunga qadar iqtisodiyot fanida «iqtisodiy
integratsiya» Cl:tamasi madjud emas edi. Biroq. milliy davlatlar orasidagi
«bozorlar integratsiyasi» va «siyosat integratsiyasi» kabi jarayonlar uzoq yillardan
beri mavjud bo'lib kelgan. Yagona milliy bozorlar savdoning stixiyali rivojlanishi
va mehnat taqsimoti natijasida shakllandi. Bu jarayonlarning yuqori bosqichini
birlashgan xalq xo'jaligi tizimlarining yuzaga kelishida ko’rish mumkin. Yevropa
mamlakatlari integratsiyalashuvi yo"li ham shu yo'ldan bordi. Ya’ni. yagona ichki
bozor yaratilib. 13
Uzoq-yillar davomida Yevropa hamjamiyati bo'ylab yagona
iqtisodiy qonunchilik tizimi va yagona (yoki hech bo'lmaganda uyg'unlashgan)
iqtisodiy siyosat olib borildi. Biroq, alohida olingan bir milliy davlat ichidagi
birlashtiruvchi jarayonlar bilan davlatlararo birlashtiruvchi jarayonlar orasida sifat
jihatidanjiddiy farqlar ham yo'q emas. Milliy bozor/arni birlashtirish yo'lida
shaxslar va alohida hududlarning qiziqishlari oraS'ida farqlar mavjud bo'lib, ular
yagona siyosiy hokimiyat tomonidan nisbatan osonlik bilan bartaraf etib 15 ~.
turilgan. Yevropa integratsiyalashuvining asosiy maqsadi - milliy davlatlami
yagona qudratli davlatlar ko 'rinishida birlashtirish uchun uzoq yillar davomida
boshlang'ich otnilsiz millatlar va milliy davlatlaming qarama-qarshi iqtisodiy
qiziqishlari va iqtisodiy mustaqilligi kabi jiddiy to'siqlarni yengib o'tishga to'g'ri
kelgan edi. Shuning uchun ham Yevropa integratsiyasining iqtisodiy mazmuni va
mohiyatini ochib berishda Yevropani milliy davlatlar doirasida birlashtirishga
«yuqoridan» qaragandajuda murakkab va boy tajribaga ega bo'lishi ma'lurn edi.
G'arb iqtisodiyoti fani Yevropa integratsiyasining g'oyaviy rnanbasi sifatida
13
Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Personalni boshqarish. O'quv qo'llanma. T.: «Sharq», 2019.
26

narnoyon bo'lrnaydi. Iqtisodchilar tornonidan integratsiya voqelik sifatida u
iqtisodiy reallikning asosiy qismiga aylanishi zahotiyoq o'rganila boshlandi.
Ma'lumki, zamonaviy integratsion tizimning shakllanishi, bojxona ittifoqi
yaratilishidan boshlandi. Shu sababli, iqtisodiy integratsiyani nazariy jihatdan
tushunishning boshlang'ich urinishlarini uning shu ideal shaklidan boshlab
o'rganish maqsadga muvofiqdir. -- GATT qoidalari har qanday cheklovlarsiz erkin
savdo hududlari va bojxona ittifoqini tashkil etishga ruxsat berardi (XXIV modda).
Bunga sabab ushbu xalqaro tashkilot xalqaro savdoni bO'g'uvchi milliy
proteksionizmning hukmronligi davrida paydo bo'ldi. Shuning uchun ham har
qanday, hattoki bojxona to'siqlarini olib tashlash yo'lidagi chegaralangan qadam
shu davrda juda katta yutuq hisoblangan. Faqatgina o'tgan asrning 50-yillarga kelib
tadqiqotchilar erkin savdo hududlarini va bojxona ittifoqlarini tashkil etish
shubhasiz dunyo miqyosidaerkin savdo paradigmasidan chekinish ekanligiga
jamoatchilikning diqqat-e'tiborini qarata boshlashdi. 14
Har bir iqtisodiy rayon mumkin qadar o'zining elektroenergetika qurilish
ba'zasiga ega bo'lishi kerak. Elektroenergetika tizimi Toshkent, Mirzacho'l va
qisman Zarafshon iqtisodiy rayonlarida yaxshiroq shakllangan, qolgan rayonlarda
esa u bo'shroq. Qurilish ba'zasi Toshkent, Farg'ona va Zarafshon rayonlarida
mavjud. Bu soha ayniqsa Quyi Amudaryo, Farg'ona hamda Mirzacho'l rayonlarida
muammodir.
O'zbekiston uchun uning barcha rayonlarida paxta tozalash sanoati va
to'qimachilik rivojlanishi xosdir. To'qimachilik hozirgi kunda ko'pgina iqtisodiy
rayonlarda mavjud, u faqat janubiy va xususan Mirzacho'lda rivojlanmagan xolos.
Jadvaldagi rayonlar (tumanlar emas) asosiy iqtisodiy rayonlar hisoblanadi.
Undan yuqori va quyi bosqichlarni ham ajratish mumkin. Masalan, katta ko'lamda
Respublikada Markaziy (Toshkent va Mirzacho'l iqtisodiy rayonlari), janubi —
g'arbiy (Zarafshon va janubiy - iqtisodiy rayonlar) hamda asosiy iqtisodiy
14
Saidova D.N., Rustamova I.B., Tursunov Sh.A. ―Agrar siyosat va oziq-ovkat xavfsizligi . O‘quv qo‘llanma. T.:‖
―O‘zR Fanlar Akademiyasi Asosiy kutubxonasi bosmaxonasi nashriyoti, 2022.
‖
27

rayonlarga mos holda janubi -sharqiy (Farg'ona) va shimoli - g'arbiy (Quyi
Amudaryo) mintaqalar ajratiladi. Quyi darajadagi iqtisodiy rayonlar faqat hududi
kattaroq ichki tafovutlari sezilarli bo'lgan viloyatlarda shakllangan. Jumlandan,
Toshkent mintaqasida Toshkent - Chirchiq, Angren - Olmaliq, Bekabod -
Namangan viloyatida Namangan va Chust - Pop, Farg'ona viloyatida Farg'ona va
Qo'qon, Samarqand viloyatida Samarqand va Kattaqo'rg'on rayonlari
(«okruglari») ajratilish mumkin. Ta'kidlash zarurki, HMT mintaqalarning
iqtisodiy mustaqilligini ta'minlashga yordam beradi. Ammo, shu bilan birga
hududlararo iqtisodiy aloqalar ham kerak. Zero, hududlarning xo'jalik
ixtisoslashuvi bo'yicha turlanishi ular o'rtasidagi iqtisodiy aloqalarni taqozo
etadi.HMT va integratsiya natijasida turli miqyosdagi bozorlar vujudga keladi.
28

2.2 Xalqaro mehnat taqsimoti: tushunchasi , afzalliklari, kamchiliklari
Xalqaro mehnat taqsimoti - bu ishning unumdorligini oshirishga qaratilgan
aniq va chegaralangan vazifalarda ijtimoiy va hududiy mehnat taqsimotining eng
yuqori shakli. Mamlakatlar ayirboshlash uchun foydalanadigan ma'lum turdagi
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanish darajasi xalqaro
mehnat taqsimoti va uni kengaytirish zarurligini belgilab berdi.
Tarixiy jihatdan tobora murakkablashib borayotgan xalqaro mehnat
taqsimotining o'sishi ishlab chiqarish va savdoning global o'sishi, kapitalizmning
ko'tarilishi va sanoatlashtirish jarayonlarining murakkabligi bilan chambarchas
bog'liqdir. Xalqaro mehnat taqsimotining, shuningdek, mamlakatlar o'rtasidagi
iqtisodiy munosabatlarning boshqa shakllarining vakolatxonasiga, asosan, o'sha
xalqlarda hukmron bo'lgan ishlab chiqarish munosabatlari ta'sir ko'rsatadi. Xalqaro
mehnat taqsimoti har xil mamlakatlar o'rtasidagi savdo-sotiq kengayib, jahon
bozorini rivojlantirish uchun ob'ektiv platformani tashkil etishi uchun juda
muhimdir. Xalqaro mehnat taqsimoti ma'lum bir mamlakatlarni ishlab
chiqarishning turli sohalarida, xususan mahsulotlarda yoki ishlab chiqarish
jarayonining tanlangan qismlarida ixtisoslashuvini anglatadi. Kontseptsiya
bozorlarning dunyo bo'ylab tarqalishi iqtisodiy faoliyatning progressiv
differentsiatsiyasini vujudga keltirishni taklif qiladi. Bu kompaniyadagi mavjud
mehnat taqsimotiga o'xshaydi, ammo buning o'rniga xalqaro miqyosda. Shu tarzda,
ba'zi bir ishchilar ma'lum vazifalarni bajarishga ixtisoslashgani kabi, xalqaro
miqyosda ham millatlar ma'lum ishlab chiqarish faoliyatiga ixtisoslashganligi
kuzatilmoqda. Masalan, Shveytsariya moliyaviy xizmatlar sohasida ixtisoslashgan
deb hisoblanganidek, Braziliya kofe yoki tovuq go'shti ishlab chiqarishga ko'proq
ixtisoslashgani kuzatilmoqda. Katta sanoatning yuksalishi ishlab chiqarishda katta
farqlanishlarga va milliy chegaralardan oshib ketadigan ixtisoslashuvning
rivojlanishiga olib keldi. Xalqaro mehnat taqsimotiga iqtisodiy jihatdan kam
rivojlangan davlatlar tomonidan etkazib beriladigan ko'p miqdordagi qishloq
xo'jaligi mahsulotlari va xom ashyolarga sanoat mamlakatlarining katta talabi
29

yordam berdi. Xalqaro mehnat taqsimotiga iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan
davlatlar tomonidan etkazib beriladigan ko'p miqdordagi qishloq xo'jaligi
mahsulotlari va xom ashyolarga sanoat mamlakatlarining katta talabi yordam
berdi. 15
Qiyosiy ustunlik
Qiyosiy ustunlik nazariyasi, ehtimol xalqaro savdo nazariyasidagi eng
muhim tushuncha. Iqtisodiy ustunlik - bu bir mamlakat berilgan natijani
boshqasiga qaraganda ko'proq iqtisodiy ishlab chiqarishi. O'zaro qiyosiy
ustunlikdagi mamlakatlar o'rtasidagi farqlar ixtisoslashuv modellarini belgilaydi.
Xalqaro mehnat taqsimoti tabiiy ravishda yuzaga chiqadi, qiymat qonuni uning
rivojlanishini tartibga soluvchi omil hisoblanadi. Jahon bozorida kuchli raqobat
kurashini olib boradigan turli mamlakatlar o'rtasida turli xil ishlab chiqarish
haqiqatlari taqqoslanmoqda. Eng muhim omil bu texnologiya darajasi, chunki u
ishlab chiqarish xarajatlariga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi. Jahon bozorida ba'zi
mahsulotlarning raqobatbardoshligini aniqlashda tabiiy sharoitlar ham muhimdir.
Afzalligi va kamchiliklari.
Klassik iqtisodiyotda xalqaro mehnat taqsimoti ixtisoslashgan faoliyat uchun
foyda keltiradi deb hisoblansa-da , ushbu bo'linma yaratadigan tengsizliklar va
tuzilgan ierarxiyalarga ko'proq e'tibor beradigan boshqa tahlillar mavjud.
Afzalligi
- Resurslardan yanada samarali foydalanish, chunki har bir mamlakat o'zi
uchun eng maqbul bo'lgan vazifalarda o'z salohiyati va boyligidan foydalanishi
mumkin. Bu mamlakatga iqtisodiy resurslaridan to'liq foydalanishga imkon beradi.
- Xarajatlarni ikki yo'l bilan pasaytirish: narxlarni pasayishiga olib keladigan
ishlab chiqarish ko'lamini tejash va qiyosiy ustunliklardan foydalanish.
15
Mamatov B. va boshq. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik loyixalarini moliyalashtirish. O’kuv qo’llanma. –
Toshkent: TMI, 2020. -1526.bet
30

- Tijorat almashinuvi orqali xalqlarning samarali rivojlanishi ta'minlanadi.
Ortiqcha eksport qilinishi mumkin, bu esa daromadning aylanma oqimiga ta'sir
qiladi.
Kamchiliklari
Ba'zi iqtisodiy tahlilchilar xalqaro mehnat taqsimoti ta'sirini
obro'sizlantirishdi va bu bo'linish faqat tovar ishlab chiqaradigan mamlakatlarda
qashshoqlik va tengsizlikni keltirib chiqardi deb ta'kidladilar.
Darhaqiqat, 1980 yillarda BMTning Lotin Amerikasi bo'yicha iqtisodiy
komissiyasining a'zosi, iqtisodchi Raul Prebish xalqaro mehnat taqsimoti dunyoni
ikki guruhga bo'linishini keltirib chiqardi: biri xom ashyo ishlab chiqaradigan,
ikkinchisi xomashyo ishlab chiqaradigan. sanoatlashgan mahsulotlar. Birinchi
guruh o'zlarining tovarlari qiymatining tobora pasayib ketishi sababli ularning
xarid qobiliyatini yo'qotganini ko'rgan bo'lsa, ikkinchi guruhga ularning
mahsulotlarining mos yozuvlar narxlarining ko'tarilishi foyda keltirdi. Xom
ashyoning qadrsizlanishi paytida sanoat mahsulotlari nisbiy qiymatini oshirgan
ushbu hodisa tijorat almashinuvi jarayonlarining yomonlashuvi deb nomlangan.
Ushbu yomonlashuv, tengsizlikning ko'payishi bilan bir qatorda, eng ta'sirlangan
mamlakatlarning eng boylarga ko'proq bog'liqligiga olib keladi. 16
Xalqaro mehnat taqsimoti
Xalqaro mehnat taqsimoti (XMT)–ayrim mamlakatlarning tabiiy sharoit va
resurslari, aholining mehnat malakalarining ko’nikmalari asosida ayrim
mahsulotlari yoki ularning turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi va boshqa
mamlakatlar bilan ayrboshlashuvidir. XMT mamlakatlarning iqtisodiy-ijtimoiy
rivojlanishi darajasi ijtimoiy–siyosiy tizimining harakteridan qat’iy nazar tovarlar
xizmat va bilimlarning xalqaro ayrboshlanishi, ishlab chiqarishning rivojlanishi,
ilmiy savdo soliq sohalarida boshqa hamkorlarining ob’ektiv asosidir. XMT
mamlakatlar ichidagi va ular o’rtasidagi munosabatlar rivojlanishining qonuniy
natijasi ijtimoiy mehnat taqsimotining mantiqiy davomidir. XMT
xarakatlantiruvchi kuch va uni rag’batlantiruvchi omil. Mamlakatlarning unda
16
http://www.ziyonet.uz/
31

ishtirok etishidan ko’zlangan maqsadi, manfaatlari, vazifalari iqtisodiy foyda
olishga qaratilgandir. XMT da har bir mamlakat milliy iqtisodiyotning tutgan o’rni
quyidagilarga bog’liq bo’ladi.
A) Iqtisodiy geografik holati.
B) Agroiqlimiy sharoitlari
V) Tabiiy resurslari foydali qazilmalar bilan ta’minlangan darajasi
G) Xalqning, millatning mehnat an’analari ma’lum ishlab chiqarish turlari
xizmatlari ko’nikmalariga egaligi.
D) Mamlakatni iqtisodiy tarixiy rivojlashi xususiyatlari
E) Ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyot darajasi
J) Mehnat resurslari sifat tarkibi kasbiy va intelektual darajasi yangi kasb
hunarlarning o’zlashtirish imkoniyatlari kabi bir qator iqtisodiy ijtimoiy
ko’rsatkichlar.
XMTning mamlakatlar uchun manfaatli tomonlari. 1. Xalqaro
ayirboshlashning qulay sharoitlarida eksport qilinayotgan tovarlar va xizmatlar
baynalminal va milliy qiymatlari o’rtasidagi ijtimoiy farqiga erishish 2. Arzon
import tovarlar va xizmatlar evaziga milliy tovarlar ishlab chiqarish va
xizmatlardan voz kechish. Iqtisodiy integratsiya ikki va undan ortiq milliy
xo’jaliklarining yagona mexanizmini yaratish maqsadidagi yaqinlashuvi va
uyg’unlashuvidir. Iqtisodiy integratsiya jarayoni rivojlanish darajasiga
ko’ra quyidagi beshta guruhga ajratiladi:
1.Erkin savdo mintaqasi;
2.Bojxona ittifoqi;
3.Umumiy bozor;
4.Valyutaviy iqtisodiy ittifoq;
5.Siyosiy;
Dunyodagi eng yirik integratsion ittifoq neft eksport qiluvchi mamlakatlar
tashkiloti (OPEK) hisoblanadi. U 1960 yilda tashkil topgan bo’lib, asosiy neft
qazib oluvchi davlatlar qiziqishlarini himoya qiladi. Uning tarkibiga 13 ta davlat
kiradi, bular Saudiya Arabistoni, Quvayt, BAA, Qatar, Eron, Iroq, Indoneziya;
32

Afrikada — Liviya, Jazoir, Nigeriya, Gabon; Lotin Amerikasida — Venesuela,
Ekvador. AQSH, Kanada, Meksika iqtisodiy ittifoqi hududlari erkin savdo
zonasiga (NAFTA) aylandi. Mintaqalar doirasidagi ittifoqqa Lotin Amerikasi
assotsiatsiyasi integratsiyasi (LAII), Osiyo-Tinch okean iqtisodiy hamkorligi
(ATES), Afrika birligi tashkiloti (OAE) va boshqalar kiradi. 17
Mehnat
taqsimotining Biror korxonaga borib mahsulot yaratish jarayonini kuzatgan
bo‘lsan- giz, xom ashyoga ishlov berish jarayoni ishchilar orasida taqsimlab
olingan bo‘lib, har bir ishchi o‘ziga ajratilgan ishnigina bajaradi. Ishni ishchilarga
bunday taqsimlab berishga, o‘z nomi bilan mehnat taqsimoti deb ataladi. Mehnat
taqsimotining asosida — ishni tezroq bajarish, kamroq resurs sarflab, ko‘proq
yaxshi, sifatli mahsulot ishlab chiqarish, ya’ni mahsuldorlikni oshirish yotadi.
Mehnat taqsimoti natijasida, odamlar turli xil kasblar bo‘yicha ixtisoslashadi.
Bularning hammasi birgina maqsad — mehnat unumdorligini oshirishga qaratilgan
bo‘ladi. Mahsuldorlik — resurslarning muayyan miqdoridan ishlab chiqarilgan
mahsulot miqdori. Texnologiya — mahsulot ishlab chiqarishda qaysi resurslardan
foydalanish, qanday usul va ketma-ketlikda ishlov be rish yo‘l-yo‘rig‘i. Mehnat
unumdorligi — vaqt birligi ichida bir birlik resursdan foydalanib ishlab chiqarilgan
tovar va xizmatlar miqdori. Mehnat taqsimoti — mahsulot ishlab chiqarish
jarayonining ish- chilar o‘rta sida ishni taqsimlash aso sida tashkil qilinishi. Ishlab
chiqarish taraqqiyoti natijasida ba’zi bir mahsulot turlarini yaratish jarayoni
murakkablashib boradi. Bitta korxona miqyosida bun- day mahsulotlarni ishlab
chiqarishning iloji bo‘lmay qoladi. Shu sabab, korxonalar o‘rtasida bu mahsulotni
yaratish jarayoni, ya’ni ish o‘zaro taqsimlab olinadi. Natijada, korxonalar o‘rtasida
mehnat taqsimoti yuz berib, ular bir butun mahsulotni emas, balki uning ma’lum
bir qismini ishlab chiqarishga moslashadi, ya’ni ixtisoslashadi. Shu tariqa bir necha
korxonalardan iborat, muayyan mahsulotni ishlab chiqaruvchi tarmoq vujudga
keladi. Misol tariqasida avtomobil ishlab chiqarishni olaylik. Ma’lumki, avtomobil
17
Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-
S”, 2022 y
33

yuzdan ortiq katta-kichik detallar, qismlardan tashkil topgan. Uning bitta detali,
masalan, g‘ildiraklari bitta korxonada ishlab chiqarilsa, oynasi ikkinchi korxonada,
motori esa uchinchi korxonada ishlab chiqariladi va hokazo. Xullas, avtomobil
qismlarini ishlab chiqarish bilan o‘nlab korxonalar shug‘ullanadi. Oxiri yig‘uv
korxonasida bu qismlardan avtomobil yig‘iladi. Shu tariqa bu korxonalar
birgalikda avtomobil ishlab chiqarish tarmog‘ini tashkil qiladi va har biri ma’lum
detalni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi 18
. Korxonalarning ma’lum bir
mahsulotlarni ishlab chiqarish bo‘yicha bitta tarmoqqa birlashishi ham mehnat
unumdorligini oshirishga qaratilgan bo‘ladi. O‘z navbatida, bir-biriga yaqin turdagi
mahsulot ishlab chiqarayotgan tarmoqlar birlashib, ishlab chiqarishning yirikroq
tarmoqlarini, ular ham birlashib, ishlab chiqarish sohalarini tashkil qiladi.
An’analar, mahalliy zarurat tufayli bir butun hudud, hatto mamlakatlar ham
ko‘proq mahsulotlarning ayrim turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Masalan:
Braziliya – qahva, Hindiston – choy ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Bunday
ixtisoslashuv hududiy ixtisoslashuv deyiladi. Ixtisoslashuvning bir qator
afzalliklari bo‘lsa-da, quyidagi omillar ixtisoslashuvni amalga oshirishga yo‘l
qo‘ymaydi: 1. Har qanday ishlab chiqarishni mayda qismlarga qanchalik ko‘p
bo‘lmang muayyan sondagi bo‘linishdan keyin bu qismlarni yanada maydaroq
qismlarga yoki jarayonlarga bo‘lishning iloji yo‘q bo‘lib qoladi. 2. Mahsulotni
ayirboshlash ham ixtisoslashuvga ta’sir qiladi. Masalan, fermer xo‘jaligi kartoshka
yetishtirishga ixtisoslashgan bo‘lsa va Ixtisoslashuv — biror mahsulot turini yoki
mahsulotning bir qismini ishlab chiqarish bo‘yi cha korxonalar o‘rta sidagi mehnat
taqsi moti. Hududiy ixtisoslashuv — sharoit, an’analar, mahalliy imkoniyatlar
tufayli butun bir hu dud mahsulotning bi ror turini ishlab chiqa rishga moslashuvi.
Iqtisodiy rivojlanish zamirida mehnat unumdorligini oshirish yotadi.
Mehnat unumdorligiga mehnat taqsimoti, ishchi xodimlar malakasi, texnologiya va
asbob-uskunalarning holati ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat taqsimotining bir qator ijobiy
18
Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Personalni boshqarish. O'quv qo'llanma. T.: «Sharq», 2019.
34

va salbiy tomonlari mavjud. Ixtisoslashuvning asosiy maqsadi ishlab chiqarish
unumdorligini oshirish va ishlab chiqaruvchilar imkoniyatlarini kengaytirishdir.
kartoshkaning bahosi bir necha yil surunkasiga arzon bo‘laversa, fermer o‘z yerida
boshqa ekin ekishga o‘tishi mumkin. 3. Ixtisoslashuvga bozordagi talab ham ta’sir
qiladi. Masalan, mamlakatimiz avtomobil sanoati “Malibu” avtomobilini “Spark”
avtomobiliga qaraganda ancha kam ishlab chiqaradi. Chunki “Spark” tejamkor va
arzonligi uchun uni olishni xohlovchilar soni ko‘proq. 4. Mahsulotni katta hajmda
bir joyda ishlab chiqarilganda uni iste’molchilarga yetkazish ko‘p xarajat va vaqtni
talab qiladi. 19
5. Iste’molchilar katta zavod va fabrikalarda ishlab chiqarilgan
mahsulotga nisbatan hunarmandlar tomonidan mahalliy mahsulotlarni xush
ko‘rgan hollar ham ko‘p. Masalan, ayollar ayrim hollarda fabrikalarda tikilgan
kiyimlarga qaraganda kichik tikuv atelyesida maxsus buyurtma asosida tikilgan
kiyimlarni afzal ko‘radilar. 6. Turizm yoki sartaroshlik kabi xizmat turlarini yirik
korxonalardan ko‘ra kichik shaxobchalar amalga oshirgani qulayroq.
http:eduportal.uz Klaster.Iqtisodiy klaster — muayyan hududda to‘plangan,
mahsulot, butlovchi qismlar, ma’lum xizmatlar, infratuzilma bilan o‘zaro
ta’minlovchi tashkilotlar (korxonalar, ilmiy va ta’lim muassasalari va h.k) guruhi
bo‘lib, guruh ishtirokchilari bir-birlarining va klasterning raqobatbardoshliligini
oshiradi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda ham iqtisodiy klasterlar keng
tarqalmoqda. Tashkil qilinayotgan paxta-to‘qimachilik, baliqchilik, oziq-ovqat
klasterlari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Iqtisodiy klasterning xususiyatlari
quyidagilardan iborat: geografik jihatdan o‘zaro yaqinlik; texnologiyalarning
turdoshligi; xom ashyo bazasining umumiyligi; innovatsion faoliyatning
mavjudligi. 1. Yuqoridagi rasmlar asosida paxtada n har xil tayyor mahsulotlar
ishlab chiqarish bilan bog‘liq korxonalar ro‘yxatini tuzing. 2. Ro‘yxatga yana
qanday korxonalarni qo‘shish mumkin? 3. Chigit ekishdan boshlab toki tayyor
mahsulotning iste’molchiga borib yetishigacha bo‘lgan ishlab chiqarish
jarayonining zanjirini mantiqiy ketma-ketlikda quring. 20
19
http://www.referat.uz/
35

4. Birgina erkaklar ko‘ylagini ishlab chiqarishda qanday: a) tabiiy; b) kapital; d)
mehnat resurslari ishlatilishini aniqlang. 5. Agar rasmlardagi korxonalarni umumiy
tizimga birlashtirilsa, bu qanday afzalliklar berishi mumkinligi bo‘yicha o‘z
fikringizni bildiring. 3 – E. Sariqov, B. Haydarov Masala1: Ikkita ishchi birinchi 5
kunlikda 500 ta, ikkinchi 5 kunlikda 750 ta mahsulot tayyorladi. Bitta ishchining
birinchi va ikkinchi besh kunlikdagi bir kunlik mehnat unumdorligini toping va
o‘zaro taqqoslang. Yechimi: Sarflangan umumiy vaqt = Ishchilar soni . Har bir
ishchi sarflagan vaqt = 2 ishchi . 5 kun = 10 kun Bitta ishchining birinchi besh
kunlikdagi mehnat unumdorligi: U=Q:T=500:10=50 taga, Bitta ishchining ikkinchi
besh kunlikdagi mehnat unumdorligi esa: 750:10=75 taga teng. Endi ularni
taqqoslaymiz: 75:50=1,5, ya’ni, bitta ishchining ikkinchi besh kunlikdagi mehnat
unumdorligi birinchidagiga qaraganda 1,5 baravar ko‘p bo‘lgan. Masala 2
(mustaqil yechish uchun):
Xulosa
Xalqaro mehnat taqsimoti – ayrim mamlakatlarning muayyan mahsulotlarini
ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi va mahsulotlarni ayirboshlashi. Ijtimoiy-hududiy
20
Mamatov B. va boshq. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik loyixalarini moliyalashtirish. O’kuv qo’llanma. –
Toshkent: TMI, 20 20 . -1526. bet
36

mehnat taqsimotining yuqori shakli, jahon bozorining va davlatlar o’rtasidagi
iqtisodiy munosabatlarning asosini tashkil etadi, davlatlar milliy xo’jaliklarini
jahon xo’jaligi tizimiga birlashtirish omili bo’lib, ob’yektiv jihatdan mehnat
unumdorligining o’sishiga yordam beradi.
Jamiyat taraqqiyotining dastlabki davrlarida ayrim mamlakatlarda tabiiy
sharoitlar tafovuti bilan bog’liq bo’lgan Xalqaro mehnat taqsimotining sodda
ko’rinishlari mavjud bo’lgan. 19-asrning o’rtalaridan Yevropa mamlakatlarida juda
katta miqdordagi xom ashyo, tez o’sib borayotgan shahar aholisi uchun oziq-ovqat
keltirishni talab etgan mashina industriyasining paydo bo’lishi
Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlangan shakllarini yuzaga keltirdi. Xalqaro
mehnat taqsimotini shakllantirgan yana bir muhim omillardan biri —
mustamlakachilik sistemasining paydo bo’lishi hisoblanadi. 20-asr boshlariga kelib
mustamlaka va qoloq mamlakatlar tamomila «jahon qishloqlari»ga, Yevropa va
shimoliy Amerikaning sanoati rivojlangan mamlakatlari «jahon shaharlari»ga
aylandi. Xalqaro mehnat taqsimotining bu xususiyati 2-jahon urushidan keying
yillarda ham saqlanib qoldi. 1960-yillarda sobiq mustamlaka va yarim
mustamlakalar — jahon aholisining 80% dan ortig’i yashaydigan Lotin Amerikasi,
Osiyo va Afrika mamlakatlari hissasiga jahon sanoat mahsulotlarining taxminan
15% to’g’ri keldi. Bu mamlakatlar eksportining asosiy qismini xom ashyo va oziq-
ovqat tashkil etgan holda ularning importga qaramligi juda yuqori edi, chunki bu
mamlakatlar zarur sanoat tovarlarining deyarli barchasini va yetishmaydigan oziq-
ovqatni chetdan keltirishga majbur edi. Fan-texnika taraqqiyoti sharoitlarida
Xalqaro mehnat taqsimoti tobora rivojlangan shakllarga ega bo’lib boradi, xalqaro
ixtisoslashuvga ehtiyoj kuchayadi, chunki bir mamlakat doirasida hozirgi texnika
taraqqiyoti darajasida muttasil ortib borayotgan mahsulotlarning barcha turini keng
miqyosda ishlab chiqarish mumkin emas. Hozirgi Xalqaro mehnat taqsimotining
xususiyati — rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar o’rtasidagi Xalqaro
mehnat taqsimotida tarmoqlararo ixtisoslashuv yetakchi o’rinda tursa, rivojlangan
mamlakatlar o’rtasida tarmoqlar ichida ixtisoslashishning chuqurlashayotganidir.
Rivojlangan mamlakatlarning xalqaro ichki tarmoq ixtisoslashuvi (mahsulot, detal,
37

texnologiya bo’yicha) mamlakatlararo sanoat mahsulotlari savdosining ortishiga
olib keladi. Bu mamlakatlar ishlab chiqarishning yuqori yoki pastroq darajadagi
kompleks tarmoq tuzilmasiga ega. Bunday sharoitlarda
Xalqaro mehnat taqsimotining ichki tarmoq ixtisoslashuvi yo’nalishida
chuqurlashuvi eng yangi tarmoqlar rivojlanishining zaruriy shartiga aylanadi. Ichki
tarmoq ixtisoslashuvining yo’yalishlaridan biri — mahsulot turi bo’yicha
ixtisoslashish hisoblanadi, ya’ni muayyan mahsulot turini ishlab chiqarish u yoki
bu mamlakatda amalga oshiriladi (masalan, traktorsozlik AQShda yuqori quvvatli
g’ildirakli va zanjirli traktorlar ishlab chiqarishga, Buyuk Britaniyada o’rtacha
tipdagi g’iddirakli traktorlar ishlab chiqarishga, Germaniyada quvvati kichik
traktorlar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan). Detal bo’yicha ixtisoslashishda ayrim
mamlakat zavodlari pirovard mahsulot uchun tashqi tarzida foydalaniladigan
butlovchi qismlar, detallar ishlab chiqarishga ixtisoslashadi. Masalan, «RollsRoys»
ingliz firmasi AQSh, Frantsiya va boshqa mamlakatlarda tayyorlanadigan
samolyotlar uchun reaktiv dvigatellar ishlab chiqaradi. Bu jarayonda bir
rivojlangan mamlakatdan boshqasiga capital chiqarishning ko’payishi, turli
mamlakatlar korxonalari o’rtasida ixtisoslashuv va kooperatsiyalashuvning
rivojlanishi muhim rol o’ynaydi. Firmalararo kooperatsiya (qo’shma korxonalar),
juda ulkan transmilliy korporasiyalarning tashkil etilishi, sanoati rivojlangan
mamlakatlar iqtisodiyotlarning integratsiyasi ham rivojlangan mamlakatlar
o’rtasidagi mehnat taqsimotini chuqurlashtirishga yordam beradi.
Foydalanilgan Adabiyotlar :
1. Abdullayev X.A. Biogeoximiya va tuproq muhofazasi asoslari. Тoshkent.
«O’qituvchi», 201 9.
38

2. Alimov Т. A., Rafikov A.A. «Ekologiya xatolik saboqlari», Тoshkent,
«O’zbekiston», 2021.
3. Baratov P. Т abiatni muhofaza qilish. Т.: «O’qituvchi», 2022 .
4. Govard A. D., Remeon N. Geologiya i oxrana okrujayuhey sredo’. L.
«Nedra». 2020 .
5. Iqtisodiyotning agrar sektori. T.Jo'rayev, Sh. Allayarov, X.Asatullayev, T.
Umarov, Ma'ruzalar matni. -T.: TIM, 2021
6. Salomov T. Hamdamov Q.S. Tursunxo'jayev T.L., To'raxo'jayev T.I.,
Hakomov R.X., O'roqov N.I., Aripov I.M., Jahon qishloq xo'jaligi. O'quv
qo'llanma. - T.: TDIU, 2022.
7. Hakimov R. Agrosanoat majmuasi iqtisodiyoti, -T.: MCHJ ―RAM-S , -‖
2022 y
8. Hakimov R., Otaqulov M., Yusupov E., Yusupov M., Agrosanoat majmui
iqtisodiyoti. O'quv qo'llanma. - T.: TDIU, 20 19 .
9. Salimov T., Hamdamov Q.S., Tursunxo'jayev T. L., To'xtayev T.I.,
Xakimov R.X., O'roqov N.L., Aripov I.M. Jahon qishloq xo'jaligi. O'quv
qo'llanma. - T.: TDIU, 20 20 .
10. Saidova D.N., Rustamova I.B., Tursunov Sh.A. ―Agrar siyosat va oziq-
ovkat xavfsizligi . O‘quv qo‘llanma. T.: ―O‘zR Fanlar Akademiyasi Asosiy
‖
kutubxonasi bosmaxonasi nashriyoti, 2022.
‖
11. Karimov I.A. “Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyoni yuksaltirish,
xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi” //Xalq so’zi, 2019 yil 22 yanvar
12. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 20 22 .
13. Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R.
Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 20 22 y
14. Mamatov B . va boshq . Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik loyixalarini
moliyalashtirish . O’kuv qo’llanma. – Toshkent: TMI, 20 20 . -1526. bet
15. Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Personalni boshqarish. O'quv qo'llanma.
T.: «Sharq», 2019.
39

16. Abdurahmonov Q.X., Murtazayev B.Ch. Mehnat bozori. O'quv qo'llanmasi.
T.: TDIU, 2019. 122 b.
17. Abulqosimov X.P. Shakllanayotgan bozor iqtisodiyotida inson omili va uni
faollashtirish yo'llari. T.: TMI nashriyoti, 2022. 225 b.
18. Агабекян Р.Л., Авагян Г.Л. Современные теории занятости:
Учеб.пособие для вузов. - М.:ЮНИТА-ДАНА, 2021.-190с.
19. Волгин Н.А.,Буланов В.С. Рынок труда:Учебник.М.:Изд-во«Экзамен»,
2020.35 с.
20. Кейнс Дж.М. Общая теория занятости, процента и денег.
М.:Экономика, 21 .-306 с.
21. Xonkeldiyeva G . Sh ., Muminova E . A ., Mirzayev A . T ., Asraqulov A . S ;.
Global iqtisodiy rivojlanish.
Internet saytlari
1. www. ziyonet .uz
2. uzedu . uz
3. www.pedagog.uz
4. http://www.google.co.uz/
5. http://www.referat.uz/
6. http://www.ziyonet.uz/
40

Xalqaro mehnat taqsimoti, milliy iqtisodiyot uchun imkoniyatlar va tahdidlar

Sotib olish