Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 243.7KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 09 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Xalqaro moliyada xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy yo’llari

Sotib olish
Xalqaro moliyada xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy yo’llari Reja: Kirish 1. Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy ishtirokchilari 2. Xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarining amaldagi holatining tahlili 3. Xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy yo’llari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 4. Kirish Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlar mustaqil sub’ektlar sifatida tashqi iqtisodiy aloqalarga kira oladigan bo'ldi. Bunday sharoitda tashqi iqtisodiy faoliyatni tashkil etish masalalari, ayniqsa Xalqaro valyuta-kredit, milliy va xorijiy valyutalar ayirboshlanishi bilan bog’liq masalalar muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari - bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko'pchilik omillar ta'sirida xalqaro valyuta-kredit munosabatlari murakkablashib bordi va zamonaviy sharoitda o'zining o'ta barqarorsizligi bilan xususiyatlidir. Bugungi kunda davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini pul bozori yoki valyuta bozori, undagi valyuta operatsiyalarining rivojisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Shu sababli xorijiy valyutalar bilan bog’liq jahon tajribasini o'rganish O’zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida shakllanib borayotgan bozor iqtisodiyoti uchun katta ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikning birinchi kunidanoq ushbu masala Respublika Prezidenti va Hukumatining diqqat e'tiborida bo'ldi. Dastlab O’zbekiston Respublikasi milliy pul birligi "so'm"ni muomalaga kiritish va hozirgi kun orasidagi davr mobaynida respublikada valyuta tizimini barpo etish, uni rivojlantirish bilan bog’liq bir talay ishlar amalga oshirildi. Natijada Respublikamizda valyuta birjasi shakllandi va u valyutalar oldi-sotdisi bilan bog’liq operatsiyalarni muvafaqqiyatli amalga oshirib bormoqda. O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga asta-sekin integratsiyalashuvi, Xalqaro Valyuta Fondi hamda Xalqaro Taraqqiyot va Tiklanish Bankiga a'zo bo'lib kirishi jahonning valyuta, kredit, qimmatli qog’ozlar hamda oltin bozorlarida o'zini tutishning umumqabul qilingan zamonaviy kodeksini bilishni talab etadi. "Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari" kursida ushbu munosabatlarning iqtisodiy kategoriyalari, rivojlanish qonuniyatlari, asosiy tamoyillari va tashkil etish shakllari o'rganiladi. 1. Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy ishtirokchilari Har qanday davlat iqtisodiyotida pul muhim ahamiyat kasb etadi. Pul munosabatlari jamiyatning ishlab chiqarish, taqsimot, muomala va iste'mol singari jarayonlarini qamrab oladi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoit yaratib beradi. Pul va iqtisod o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan elementlardir. Agar jamiyat iqtisodiyotida muammolar paydo bo’lsa, albatta bunday muammolar jamiyatning pul muomalasida o’zining salbiy aks ta'sirini topadi. Shuning uchun pulni jamiyat iqtisodiy hayotining barometri deb bejiz aytishmagan. Iqtisodiy nazariyada haqiqiy pul tovar ekvivalenti sifatida mavjud bo’lib, iste'molchilarni muomalaga bo’lgan ehtiyojlarini qondiradi. qog’oz pullar esa haqiqiy pullar qiymatining muomaladagi ifodachisi yoki vakilidir. Har qanday mustaqil davlat o’z puliga ega va bunday pul shu davlat uchun milliy pul birligi hisoblanadi. Milliy pul birligi o’zining nomi va ma'lum bir muomala tarixiga ega. Ushbu kursimizni o’rganishda doim pul va valyuta atamalariga murojaat etishga to’g’ri keladi. Shu sababli boshidanoq pul va valyuta qanday kategoriyalar, ikkalasi ham bir narsami yoki har xil narsa ekanligini aniqlab olish zarur. Iqtisodiy nazariyadan biz "pul" nima ekanligini yaxshi bilamiz. Valyuta ham pul, ammo hamma vaqt ham pul valyuta bo’lavermaydi. Agarda muayyan bir davlatning milliy pul birligi jahon bozorida davlatlar o’rtasida pul (muomala, to’lov va jamg’arish vositasi) sifatida ishlatilsa, ya'ni pulning funksiyalarini bajarsa, u valyutaga aylanadi. Valyuta - jahon bozorida, davlatlar o’rtasida pul vazifalarini bajaruvchi davlatlarning milliy pul birliklaridir. Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlari "dollari", Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari", Fransiya "franki", Yapon "ienasi" va boshqa shu kabilar. Muayyan bir davlatning milliy puli - uning milliy valyutasi bo’ladi. Shu davlat uchun boshqa davlatlarning milliy pul birliklari esa - xorijiy valyutalardir. Masalan, AQSh "dollari", Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari", Fransiya "franki", Yapon "ienasi", Turkiya "lira"si va shu kabi erkin muomalada yuradigan valyutalar O’zbekiston Respublikasida xorijiy valyuta bo’ladi, o’z navbatida O’zbekiston "so’m"i bu davlatlar uchun xorijiy valyuta bo’lib hisoblanadi. Har bir suveren davlat o’z pul birligiga ega bo’lib, faqat shu mamlakatdagina bu pul birligiga muayyan ne’matlarni sotib olish mumkin. Boshqa mamlakatlarning ham o’z pul birliklari mavjud va faqat shu davlatlarda ular qonuniy harakatda bo’ladi. Qolgan barcha boshqa valyuta deb nomlanuvchi pullar maxsus nazorat ostida amal qiladilar. Rus iqtisodchi olimi V.S. Safonovning ta’rifiga ko’ra, «currency» atamasi banknotalar va tangalar ko’rinishidagi pullar ma’nosini anglatadi1 . Xorijiy valyuta uchun foreign currency atamasi ishlatiladi. Jahon valyuta bozori – bu foreign currency exchange market dir, yoki oddiy qilib aytganda, FOREX. Valyutalarning turli klassifikastiyasi mavjud bo’lib, asosan ularni uch guruhga ajratishadi. Bular jahon valyuta bozorining barcha segmentlarida hech qanday cheklovlarsiz amal qiladigan valyutalardir. Ular cheklanmagan miqdorda va turli joriy va muddatli bitimlar bo’yicha to’liq konvertirlana oladilar. Bunday turdagi valyutalar ichida katta beshlikni ajratib ko’rsatish lozim. Ularga AQSh dollari (USD), Evro (EUR), Shveystariya franki (CHF), Yaponiya ienasi (JPY) va Angliya funti (GBP) kiradi. Asosiy valyutalarga shuningdek, Kanada dollari (CAN) va boshqa bir nechta valyutalar (masalan, Avstraliya dollari AUD) ham kiritiladi. Ikkilamchi valyutalar odatda erkin muomalada bo’ladi, biroq vaqti-vaqti bilan ba’zi muammolar yuzaga kelishi mumkin. Masalan, bularga likvidlikning etarli darajada emasligi (ya’ni, xarid qilish va sotish bilan bog’liq qiyinchiliklar), hosilaviy moliyaviy instrumentlarning (xususan, fyucherslarning) qo’llanilishi bilan bog’liq boshqa to’siqlarni kiritish mumkin. Valyutalarning mazkur sirasiga Irlandiya, Singapur, Grestiya, Shvestiya, Daniya, Oman, Quvayt, Hindiston kabi davlatlar valyutalari kiritiladi. Ekzotik valyutalar bo’yicha doimo kotirovkalar mavjud, biroq ba’zida operastiyalar miqyosi, muddatli bitimlar bozori bo’yicha (agar u umuman mavjud bo’lsa) katta cheklovlarning bo’lishi ehtimoli bor; shuningdek, muayyan davlatlar tomonidan ularning keng savdosiga qarshi qonuniy cheklovlar ham o’rnatiladi. Mazkur guruhga Indoneziya, Tailand, Gonkong, Malayziya, Vetnam, Fillipinalar kabi mamlakatlar valyutalarini kiritish mumkin. 1 В.С.Сафонов. "Валютный дилинг", изд. АО "Консалтбанкир", М.: 2004. стр-31. 2.Xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarining amaldagi holatining tahlili Turli mamlakatlarning valyutalari hamda xalqaro pul birliklari tuzilgan xalqaro bitimlarga xizmat ko‘rsatish jarayonida o‘zaro almashtiriladi va har qanday ayirboshlashda bo‘lgani kabi bu yerda ham ularning bahosini, aniqrog‘i, valyutalar kursini aniqlash muhim hisoblanadi. valyuta kursi valyuta tizimining asosiy elementi hisoblanadi, shuningdek, tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishda turli mamlakatlar valyutalari nisbatining o‘zgarishi ma’lum bir qiymatda ifodalanishini talab qiladi. valyuta kursi tovarlar, xizmatlar savdosida, kapitallar, kredit harakatida valyutalarni o‘zaro ayirboshlash uchun zarur. Eksportyor chet el valyutasidagi tushumini o‘z milliy valyutasiga almashtiradi, chunki boshqa mamlakatlarning valyutasi ushbu davlat ichida qonuniy to‘lov va sotib olish vositasi sifatida qatnasha olmaydi. Importyor milliy valyutani chet el valyutasiga xorijda sotib olgan tovarlarga to‘lash uchun almashtiradi. 2 Jahon bozorida tovarlarni sotganda milliy mahsulot xalqaro qiymat me’yorlariga ega bo‘ladi. Shuningdek, valyuta kursi jahon xo‘jaligi doirasida tovarlarni absolut almashuvini namoyon qiladi. valyuta kursi qiymatining asosi jahon narxlarii ostida yotuvchi, jahon bozoriga asosiy mahsulot yetkazib beruvchi mamlakatlarning va boshqa ishlab chiqaruvchilarning milliy narxiga asoslanadi. Xalqaro kapital harakatining keskin o‘sishi valyuta kursiga nafaqat tovar, balki moliyaviy aktivlar orqali hamda valyutalarni sotib olish qobiliyati orqali ham ta’sir ko‘rsatadi. Chet el valyutasining milliy valyutadagi kursini aniqlash va o‘rnatish kotirovka deb ataladi. Kotirovka valyutani sotish va sotib olishda, bir valyutani ikkinchi valyutaga almashtirish jarayonida zarur bo‘lib, unga aniq valyutaga bo‘lgan talab va taklif ta’sir ko‘rsatadi. Boshqacha aytganda, valyuta bozorida valyutaga bo‘lgan talab va taklif bir valyutaning ikkinchi valyutaga bo‘lgan nisbatining o‘zgarishiga ta’sir qiladi va kotirovka asosida valyutalarning kursi belgilanadi. 2 http://www.uza.uz valyuta kursining kelib chiqishi mamlakatlar iqtisodiy faoliyatining muhim va ajralmas tarkibiy qismi bo‘lgan xalqaro savdoni rivojlantirish bilan bog‘liq. valyuta kursi xalqaro savdoning rivojlanishi bilan birga ichki iqtisodiyotga ham ta’sir ko‘rsatadi. Bunga sabab valyuta kursining holati bilan mamlakat iqtisodiyotidagi barcha sohalar holati o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjudligidir. valyuta kursi asosan kapital va kredit harakatini hisobga olish, tovar va xizmatlar savdosida valyutalarni o‘zaro ayirboshlash uchun, jahon bozori va milliy bozor narxlarini hamda turli mamlakatlarning milliy va chet el valyutasida ifodalangan qiymat ko‘rsatkichlarini taqqoslash, firma va banklarning chet el valyutasidagi mavjud bo‘lgan davriy qayta baholash va boshqa jarayonlarni amalga oshirish uchun zarur. Shunday qilib, valyuta kursi bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir. 3 Tashqi jihatdan valyuta kursi jahon bozoridagi talab va taklif asosida aniqlangan bir valyutaning boshqa valyutaga nisbatan hisoblab chiqilgan koeffitsiyenti sifatida namoyon bo‘ladi. Ammo valyuta kursining qiymat asosi valyutaning xarid qobiliyati hisoblanadi. Bu iqtisodiy kategoriya tovar ishlab chiqarishda ishtirok etadi va tovar ishlab chiqaruvchilar bilan jahon bozori o‘rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi. Qiymat tovar ishlab chiqarishning iqtisodiy sharoitlarining barcha jihatlarini ifodalaydi. Bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul birligiga taqqoslanishi ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida yuzaga keladigan qiymat munosabatlariga asoslangan. Ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar valyuta kursi yordamida tovar va xizmatlarning milliy narxlarini boshqa davlatlar narxlari bilan solishtiradilar. Bunday solishtirish natijasida ishlab chiqarishni mamlakat ichkarisida rivojlantirish yoki chet elga investitsiya qilishni rivojlantirishga asoslangan foydalilik darajasi yuzaga keladi. Kapitalning xalqaro harakatiga bog‘liq ravishda valyuta kursining o‘zgarishiga valyutaning tovarlarni xarid qilish qobiliyati bilan birga moliyaviy aktivlarni xarid qilish qobiliyati ham ta’sir ko‘rsatadi. 3 http://uba.uz/news.aspx?nidq584 Qonuniy me’yorlarga va amaliyotga mos holda birjada chet el valyutasi kursining, qimmatli qog‘ozlar kursining yohud tovarlar bahosining o‘rnatilishi ham kotirovkalash deb ataladi. Subyektlar ishtirokida belgilanishiga qarab kotirovkaning 2 turi: rasmiy va bozor kotirovkasi mavjud. Rasmiy kotirovkada barcha valyuta operatsiyalari uchun valyuta kursi davlat tomonidan belgilanadi. Banklararo valyuta savdosida amalga oshiriladigan bozor kotirovkasi banklarning to‘lovga layoqatliligiga, ularning pul mablag‘i aylanmasi mavqeyiga va boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bozor kotirovkasi rasmiy kotirovkadan farq qiladi. Jahon amaliyotida kotirovkalashni amalga oshirishning 2 xil usuli mavjud: 1) To‘g‘ri kotirovkalash. Agar xorijiy valyuta birligining bahosi milliy valyutada ko‘rsatilsa, bu to‘g‘ri kotirovkalash deb ataladi. Masalan, 2012-yilning 20-martida 1 AQSH dollariga nisbatan o‘zbek so‘mining kursi 1839,40 so‘mni, 1 Rossiya rubliga nisbatan 62,65 so‘mni tashkil etdi. 1 AQSH dollari = 1839,40 so‘m. Bu to‘g‘ri kotirovkalash hisoblanadi va bunday kotirovkalash hozirgi vaqtda jahondagi ko‘plab mamlakatlarda qo‘llanilmoqda. 2) Milliy valyutaning xorijiy valyutaga nisbatan bahosi egrikotirovkalash deb ataladi. Egri (teskari) kotirovkalashda bir birlik milliy valyutaning xorijiy valyutalardagi miqdori o‘rnatiladi, ya’ni bir birlik milliy valyutaning xorijiy valyutadagi bahosi ko‘rsatiladi, masalan: 1 so‘m = AQSH dollari yoki 1 so‘m = 0,00054 AQSH dollari 1839,40 Kotirovkaning chap tomonidagi valyuta kotirovka bazasi, o‘ng tomonidagisi kotirovka valyutasi deb yuritiladi. 1 so‘m 1839,40 AQSH dollari kotirovka bazasi kotirovka valyutasi = valyuta kotirovkasi, odatda, 2 asosiy elementni o‘zida mujassamlashtiradi. 1) sotib olish kursi (Vid-bid); 2) valyutani sotish kursi (offer-offer). Masalan, 1 AQSH dollari = 18369,40 o‘zbek so‘mi sotish kursi (offer), 1846,0 o‘zbek so‘mi sotib olish kursi (Vid). valyutani sotish va sotib olish o‘rtasidagi farq spred (spread) deb nomlanadi va u yuqoridagi misolda 6,4 so‘m (1846,0-1839,4) ni tashkil qiladi. Bank kotirovkasi bilan banklararo bozor kotirovkasi o‘rtasidagi farq marja deyiladi va u bankning valyuta bo‘yicha pozitsiyasi, uning bitimlarining summasi, salmog‘i va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. valyuta kurslarining turlari ko‘p bo‘lib, ularni quyidagicha tavsiflash mumkin. 1-jadval valyuta kurslari tasnifi Kurs o‘rnatish mezonlari valyuta kursining turlari 1. Fiksatsiyalash turi bo‘yicha Suzuvchi, fiksirlangan, aralash 2. Hisoblash usuli bo‘yicha Paritet, haqiqiy kurs 3. Nisbat bo‘yicha Kross kurs, to‘g‘ri, egri (teskari), fiksing 4. Bitim turi Spot-kurs, muddatli bitim (forvard) kursi 5. O‘rnatish usuli Rasmiy, norasmiy (erkin) 6.valyutaning sotib olish qobiliyati paritetiga nisbatan Paritetli, oshirilgan, kamaytirilgan kurs 7. Bitim qatnashchilari bo‘yicha Sotib olish kursi (sotib oluvchi uchun), sotish kursi (sotuvchi uchun) 8.Inflatsiyani hisobga olish bo‘yicha O‘rtacha kurs, real, nominal kurs Demak, yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, doimiyligi yoki o‘rnashuviga qarab valyuta kursi suzuvchi, fiksirlangan va aralash bo‘lishi mumkin. Suzuvchi valyuta kursi deganda milliy va chet el valyuta kurslarining o‘zaro nisbatini valyuta bozoridagi talab va taklifga qarab belgilanishi ko‘zda tutiladi. Bu kurs birinchi marta 1971-yilning avgustida AQSH dollarini oltinga ayirboshlash bekor qilingandan keyin qabul qilinib, Kanada, Ispaniya, Meksika, 1972-yil apreldan boshlab esa Yevropa Ittifoqi tizimiga kiruvchi davlatlar amaliyotida qo‘llanila boshlangan. Fiksirlangan valyuta kursi oltin, oltin deviz, oltin, dollar standartlariga mos keladi va oltin paritet asosida bir valyutani ikkinchi valyutaga almashtirishni ko‘zda tutadi. Hozirgi kunda fiksirlangan kurs valyuta savati yoki yetakchi biror valyuta (odatda yevro, dollar) asosida aniqlanadi. Aralash kurs fiksirlangan va suzuvchi valyuta kurslaridan foydalanish bo‘lib, u 70-80-yillardan boshlab Avstraliyada qo‘llanila boshlangan. Agar ikki valyuta o‘rtasidagi nisbat qandaydir uchinchi valyutaga nisbatan olingan kurslarda aniqlansa, bunday nisbat kross-kurs deb ataladi. Masalan: 1 so‘m = AQSH dollari yoki 1 so‘m = Rossiya rubli Bu yerda AQSH dollari = Rossiya rubli 1839,40 Demak, 1 AQSH dollari = = 29,359 yoki 29,4 Rossiya rubli Ushbu misolda AQSH dollari uchinchi valyuta vazifasini bajaradi. Jahon amaliyotida asosan uchinchi valyuta sifatida AQSH dollari, Yaponiya iyenasi, yevro kabi valyutalar qo‘llaniladi, ya’ni barcha valyutalar jahon ayirboshlashida ko‘pincha aynan shu valyutalarga nisbatan kotirovka qilinadi. Kross-kursdan foydalanish ancha og‘ir va risklidir. Ammo ularni qo‘llash quyidagi holatda zarur va foydalidir: – Sizning talabingizdagi valyutaga ega bo‘lgan sotuvchilarda sizning valyutangizga talab mavjud emas. Masalan, so‘mni Yaponiya iyenasiga almashtirish kerak. Bu yerda uchinchi valyuta AQSH dollari bo‘lsin. Yaponiya iyenasi sotayotganlar ichida sizning valyutangizni sotib olishni xohlaydiganlar yo‘q, shu holda krosskursdan foydalanish mumkin. Oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirishda valyuta bozorida quyidagi valyuta kurslari ko‘rinishlaridan foydalaniladi. Spot-kurs bu – naqd (kassa) bitimlar kursidir. Spot-kurs bir mamlakat pul birligining shartnoma tuzilgan vaqtda o‘rnatilgan baho bo‘yicha boshqa mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir. Bunda valyutani valyuta bitimi tuzilgan kundan boshlab 2 bank ish kunida almashtirib berish shart hisoblanadi. Forvard kurs – muddatli valyuta bitimlari kursidir. Forvard kurs valyutani kelgusida aniq bir kunga yetkazib berish sharti bilan sotish va xarid qilish bahosini o‘zida ifodalaydi. Forvard bitimlari, odatda, valyuta kurslarining o‘zgarishi natijasida yuzaga keladigan risklarini bartaraf qilish maqsadida ishlatiladi. Bitim tuzilayotgan paytda forvard kursda aniqlanadi va ana shu kurs bo‘yicha valyuta sotiladi yoki sotib olinadi. Agar shartnoma muddati tugagan kunda kurs shartnoma kursidan farq qilsa, unda bir tomon foyda ko‘radi, ikkinchi tomon esa zarar ko‘radi. Masalan, siz 2012-yil 1-yanvarda 2010-yili 1-mart kuni 1 AQSH dollari = 1830 so‘m kursida sotib olish bitimini tuzdingiz. Ammo 2012-yil 1-iyun kuni 1 AQSH dollari 1835 so‘mni tashkil etdi, natijada siz har bir dollarga 5 so‘m miqdorida qo‘shimcha foyda ko‘rdingiz. Agar 1-mart kuni 1 AQSH dollari = 1828 so‘mni tashkil etsa, unda har bir dollardan 2 so‘mdan zarar ko‘rasiz. Muddatli bitimlar bo‘yicha valyuta kurslari (report) ustama yoki dastxat metodi bo‘yicha kotirovka qilinadi va autrayt kurslari deb ataladi. valyuta operatsiyalari o‘tkazilganda forvard kurslar bilan spotkurslar farq qiladi. Bu farq spot-kurslariga diskont yoki mukofot ko‘rinishida aniqlanadi. Umuman olganda, diskont yoki mukofot miqdori spot-kursiga nisbatan barqaror, shuning uchun banklararo bozorda muddatli bitimlar kursi kotirovkalanayotganda ko‘pincha mukofot yoki diskont aniqlanadi. To‘g‘ri kotirovkalashda diskont spotkursidan ayirib tashlanadi, mukofot qo‘shiladi va aksincha teskari kotirovkalashda mukofot spot-kursidan ayirib tashlanadi, diskont qo‘shiladi. Muddatli bitimlar bo‘yicha son ko‘rinishida kotirovkalanadigan valyuta kurslari autrayt deyiladi. Forvard kurslari bo‘yicha diskont yoki ustama (mukofot) ning mavjudligining asosiy sababi forvard bitimi muddatiga teng bo‘lgan muddatga mos valyutalardagi qisqa muddatli depozitlar bo‘yicha foiz stavkalari o‘rtasidagi farq mavjudligidir. Ustama (mukofot) yoki diskont quyidagi formula orqali topiladi: M/D = (DFSv*SK – DFS a *FTK)*FBM 100%-360 Bunda: M/D – mukofot (+), diskont (-); DFS v/a - v/a – valyutadagi depozitlar bo‘yicha foiz stavkasi; V, A – kotirovkalanayotgan valyutalar; SK – spot-kursi; FBM – forvard bitimi bo‘yicha; FTK – forvard taxminiy kursi. FTK quyidagi formula bilan topiladi: FTK = (DFSa - DFS v )*SK*FBM 100%-360 Forvard yoki muddatli bitimlar xalqaro savdoda tijorat operatsiyalarini amalga oshirayotganda valyuta riskidan sug‘urtalanish imkonini beradi. Tijorat operatsiyalarini sug‘urtalashning mohiyati tashqi savdo tijorat banklari bilan birga valyuta kursi harakatidan salbiy natijalar, ya’ni riskni yo‘qotish maqsadida valyutani sotish-sotib olish bitimidan iborat. Xorijiy valyutadagi muddatli operatsiyalar zaruriyati, shuningdek, turli nosavdo, moliya operatsiyalarini sug‘urtalash bilan ham shartlanadi. Ustama yoki diskont ekanligini foiz stavkalari o‘rtasidagi farqdan bilish mumkin. Agar valyuta bitimi bo‘yicha foiz stavkasi baholovchi valyutaning foiz stavkasidan past bo‘lsa, bu valyuta yuqori kurs bo‘yicha kotirovka qilinadi va chiqqan ko‘rsatkich ustama hisoblanadi. Agar valyuta bitimining foiz stavkasi yuqori bo‘lsa, bu ko‘rsatkich diskont bo‘ladi. Agar milliy valyutadagi depozitlarning foiz stavkasi bitim valyutasidagi kreditlarning foiz stavkasidan yuqori bo‘lsa, olingan natija diskont hisoblanadi, aksincha bo‘lsa, ustama hisoblanadi. Banklar valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda valyutani sotish va sotib olish kursini o‘rnatadi. Bu kurslar sotuvchining kursi va xaridorning kursi deb ataladi. Sotuvchi kursi – bankning valyutani sotish kursi; xaridor kursi – bankning valyutani sotib olish kursi. Bu kurslar o‘rtasidagi farq marja deb ataladi. U xizmat xarajatlarini qoplashga sarflanadi va ma’lum foyda sifatida hisobga olinadi. valyutaning eng muhim xususiyati uning konvertirlanganligidir. Konvertirlanganlik – darajasiga ko‘ra valyuta kursi 3 ga bo‘linadi. – erkin suzib yuruvchi; – cheklangan darajada suzib yuruvchi;– fiksirlangan valyuta kurslari. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi ma’lum valyutaga bo‘lgan bozor talabi va taklifi ta’sirida o‘zgarishi mumkin. Masalan, yevro AQSH dollari, Yaponiya iyenasi, Angliya funt sterlingi va boshqalar. Shu bois bu valyutalar jahon valyuta ayirboshlashida keng ishtirok etadi. Cheklangan darajada suzib yuruvchi valyuta kurslarining o‘zgarishi ayrim valyutalar yoki bir guruh valyutalar ( valyuta savati) kursi o‘zgarishiga bog‘liq. Misol uchun «Uchinchi dunyo»ning aksariyat mamlakatlari o‘z valyutalarini AQSH dollariga, Yevropa mamlakatlarining yevrosiga va boshqa boshqa xorijiy valyutalarga bog‘laydi. Cheklangan darajada «suzib» yuruvchi valyuta kurslari kiritilgan mamlakatlar o‘z valyutalarini tebranish chegarasini o‘zlari hamkorlik qilayotgan mamlakatlar bilan kelishib oladilar. Fiksirlangan valyuta kursi – bu xorijiy valyutada ifodalangan milliy pul birligining davlat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valyuta bozorlaridagi talab va taklifning o‘zgarishi ta’sir qilmaydi. Hozirgi vaqtda fiksirlangan valyuta kursi sust rivojlangan mamlakatlarda yoki iqtisodiyoti tashqi bozorlarga yetarli darajada kirib bormagan mamlakatlarda moliya tizimi va milliy ishlab chiqarishni kuchli xorijiy raqobatchilardan himoya qilish va quvvatlash maqsadida qo‘llaniladi. Xalqaro iqtisodiyot nazariyasi shuni ko‘rsatadiki, bir davlat o‘z valyutalari milliy valyutasining boshqa davlatlar valyutasiga nisbatan bir xil valyuta kursini saqlashi lozim. XVF Nizomining VIII moddasiga asosan, davlat joriy operatsiyalar bo‘yicha milliy valyuta konvertatsiyasi bo‘yicha olgan majburiyatining bajarilishini va bir davlat valyutasi bo‘yicha turli xil kurslar bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Barcha mamlakatlar ma’lum muddatda o‘z valyutalari kurslari to‘g‘risidagi axborotni e’lon qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasi ish yakunlari matbuotda, televideniyeda e’lon qilinadi. Bunda nominal valyuta kursi belgilanadi. Lekin kuchayib borayotgan inflyatsiya sharoitida jahon bozorida milliy mahsulotga bo‘lgan talabni, uning raqobatbardoshligini aniqlashda milliy va xorijiy tovarlar baholari o‘rtasidagi nisbatni ham bilish kerak bo‘ladi. Ya’ni milliy valyutaning real almashtirish kursini hisoblab chiqish kerak. Real valyuta kursini hisoblashni O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqariladigan gazlama misolida ko‘rsatish mumkin. Masalan, 1 m gazlamaning bahosi respublikamizda 1000 so‘m, Rossiyada 35 rubl deylik. valyutalarning amaldagi nisbati 1 Rossiya rubli = 35 so‘m yoki 1 so‘m = 0,0032 Rossiya rubli bo‘lganda, 1 m o‘zbek gazlamasining bahosi Rossiya rublida 0,032*1000=32 rubl turadi. Bunday holda O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqarilgan 1 m gazlama baholari nisbati 0,032 x 1000 32 = 0,9 ga 35 35 teng bo‘ladi. Demak, ushbu nisbat o‘zbek gazlamasining bahosi Rossiya gazlama bahosining 0,9 va undan arzon ekanligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, mahsulotning real valyutadagi bahosi tovarning ishlab chiqarish bahosi va valyutaning nominal almashtirish kursiga bog‘liq bo‘lib, quyidagi tenglik bilan izohlanadi: Real kursi = nominal kursi x o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan tovarlar bahosi (xorijiy tovarlar bahosi). Past valyuta kursida milliy tovarlar nisbatan arzonroq, xorijiy tovarlar esa nisbatan qimmatroq turadi. Shuning uchun eksport o‘sib, import esa qisqarib boradi. 3. Xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy yo’llari Zamonaviy valuta bozori yalpi jahon xo’jaligi miqyosida amal qiluvchi, murakkab va muntazam iqtisodiy tizim sifatida maydonga chiqadi. Valuta bozori yangi sharoitlarga moslashgan holda tinimsiz rivojlanib kelgan. U xorijiy valutadagi veksellar bilan savdoning lokal markazlaridan tortib, to birdan bir haqiqiy xalqaro bozor shakligacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Hozirda valuta bozori va valuta operatsiyalarini amalga oshirish texnikasini o’rganish bilan bog’liq masalalar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Valuta bozorining amal qilish mexanizmini bilish O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy munosabatlarining samarali amalga oshirilishi uchun muhimdir. Valuta bozori – bu mexanizm bo’lib, uning yordamida xorijiy valutalarning oldi- sotdisi bilan bog’liq operatsiyalar amalga oshiriladi. Xorijiy valutalarning oldi- sotdisiga bo’lgan zarurat xalqaro operatsiyalarni amalga oshirish paytida yuzaga keladi: tashqi savdoda, xorijiy valutada kredit berilganda, xorijiy valutadagi zaxiralarni valuta kursi tebranishidan sug’urta qilganda. Bir valutani boshqa bir valutaga o’tkazish zarurati shundaki, odatda, xalqaro savdo shartnomalari va kapital bilan operatsiyalarni amalga oshiruvchi shaxslar o’z milliy valutalariga ega mustaqil davlatlarda yashaydilar. Tabiiyki, xalqaro shartnomalarda ishtirok etuvchi har bir taraf hisob-kitoblarni o’z milliy valutasida amalga oshirishdan manfaatdor. Biroq xalqaro savdo shartnomalari va kapital bilan operatsiyalar erkin muomalada yuradigan valutada amalga oshirilmog’i lozim. Masalan, yaponiyalik eksportyor braziliyalik importyorga «Toyota» avtomobillarini sotmoqchi. Bunda eksportyor importyordan to’lovni yapon ieynasida, Braziliya kruzerosida yoki AQSH dollarida amalga oshirishni talab qilishi mumkin. To’lov valutasi oldindan kelishilib, shartnomada qayd etiladi. Ammo yuqoridagi misolda qanday valuta ishlatilishidan qat’iy nazar, u valuta kursidan kelib chiqqan holda boshqa valutaga o’tkazilishi lozim. Agar yapon iyenasi qo’llanilsa, unda braziliyalik importyor o’z milliy valutasini kurs asosida yapon iyenasiga aylantirishi lozim. Braziliya kruzerosi qo’llanilganda esa, aksincha, yaponiyalik eksportyorda ularni iyenaga aylantirish zarurati tug’ilardi. Agar AQSH dollari qo’llanilsa, braziliyalik importyor kruzeroni AQSH dollarlariga, yaponiyalik eksportyor esa AQSH dollarini iyenaga aylantirishi kerak bo’ladi. Xorijiy valutalar bozorining asosiy vazifasi yuqoridagi misolda keltirilgan valutalarning o’zaro almashuvini amalga oshirishdir. Valuta bozorida valutalarni almashuv kursi shu valutalarga bo’lgan talab va taklif asosida shakllanadi. Milliy iqtisodiyotlarning baynalmilallashuvi, xalqaro iqtisodiy munosabatlar ahamiyatining o’sishi, erkin suzadigan valuta kurslarining joriy etilishi valuta- moliyaviy sohaning ko’lami va ahamiyati, xususan, valuta bozori mavqeyi oshishiga olib keldi. Valuta bozori quyidagi funksiyalarni bajaradi: – tovarlar, xizmatlar va kapitallar xalqaro muomalasiga xiz-mat ko’rsatish; – iqtisodiy, siyosiy va boshqa omillar ta’sirida shakllanadigantalab va taklifni balanslash orqali valuta kurslarini aniqlash; – valuta risklaridan himoyalanish uchun mexanizmni taqdimetish; – davlat tomonidan pul-kredit va iqtisodiy siyosatni amalgaoshirishda bozordan foydalanish. Jahon valuta bozorining xususiyatlariga ko’ra, u aniq bir manzilga ega emas yoki ma’lum bir joyda jismonan mavjud emas. Jahon valuta bozori telefon hamda zamonaviy telekommunikatsion tizim orqali savdo amalga oshadigan bozordir. Bu bozorning o’ziga xos xususiyati nafaqat uning jismonan mavjud emasligida, balki uning sutkada 24 soat faoliyat ko’rsatishi, ochilmasligi va yopilmasligi, muomala hajmi jihatidan nihoyatda yirikligidadir, ya’ni 1 sutkada jahon valuta bozorida 1 trln AQSH dollari sotiladi va sotib olinadi. Valuta bozori rivojlanishiga xalqaro ssuda kapitallari bozorining kengayishi katta ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga, mazkur bozorlarning o’sib, bir-biriga kirishib ketish jarayoni kuchaymoqda. Hozirda banklararo valuta bozorida banknotalar yoki tangalar yo’q, boshqa to’lov vositalarining, ya’ni veksellar va cheklarning ahamiyati esa minimaldir. Valuta operatsiyasi har qanday moddiy asosni yo’qotdi, ya’ni milliy pul birliklari bir- biriga nisbatan faqat korrespondent hisob raqamlaridagi yozuvlar sifatida mavjud. Bu esa, o’z navbatida, valuta bozori uchun yuqori darajadagi integratsiyaga erishish imkonini berdi. Valuta bozorining murakkab iqtisodiy tabiati, uning ko’p yo’nalishli tarkibiy tuzilishi, operatsiyalarning tashkil etilishi ularning obyektlari va subyektlari bilan belgilanadi. Valuta bozori banklararo, mijozlararo va birja bozorlarida, shuningdek, broker va to’g’ridan to’g’ri naqdli, muddatli va shu kabi bozorlarga bo’linadi. Umumiy olganda, valuta bozorini quyidagi turlarga bo’lish mumkin. 2-chizma. Valuta bozorining turlari Valuta bozori valuta munosabatlarining subyektlari va unda ishlatiladigan valutalarning soniga ko’ra, milliy, hududiy va jahon valuta bozorlariga bo’linadi. Milliy valuta bozorlari muayyan davlat hududida rezidentlar va xorijiy yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasidagi valuta munosabatlarini o’z ichiga oladi. Bu bozorlar milliy valuta konvertatsiya qilinmaydigan va qattiq valuta cheklovlari mavjud bo’lgan paytda davlat tomonidan milliy pul va valuta tizimini shakllantirish bosqichida shakllanadi. Bunday mamlakatlarda faqat vakolatli («devizli» yoki «valutali») banklar jahon valuta bozoriga chiqa oladi. Jahon valuta bozorining konyunktura mexanizmi deganda, odatda, ushbu bozorda valutalarga bo’lgan talab va taklifning shakllanish mexanizmi tushuniladi. Bozorning konyunktura mexanizmi murakkab bo’lib, uni o’rganish moliyaviy vositachilar uchun nihoyatda muhimdir. Chunki bozorda, operatsiyalar o’tkazish jarayonida qaror qabul qilish uchun moliyaviy vositachilar ma’lum bir tahliliy ma’lumotlarga asoslanishi kerak. V aluta bozori V aluta birjasi Birjadan ta sh q ari v aluta bozori 2-jadval Valuta bozorlari ishtirokchilari va ular o’rtasida tuziladigan bitimlar Bozor ishtirokchilari Bitimlar Asoslar Tijorat banklari mijozlar uchun bitimlar; o’z mablag’lari asosida savdo – hisob-kitoblarning o’tkazilishi; – foyda olish yoki mijozlar bitimlari bo’yicha pozitsiyalarning balanslashuvi Tashkilotlar (eksportyor va importyorlar) valutaning sotib olinishi; valuta risklarini sug’urtalash uchun bitimlar; xorijiy valutada kreditni olish va berish xorijiy valutada to’lovlar; – tannarxning kalkulatsiyasi, valuta risklarini kamaytirish, imkoniyatlarini qo’llash uchun bazaning yaratilishi; qulay shartlarning olinishi Markaziy banklar valutani sotish olinishi; intervensiyalar to’lovlar, cheklar inkassatsiyasi, veksellar hisobi va boshqalar; – valuta bozorlarini ushlab turish uchun valutani sotib olish, bozorlarning normal darajadagi faoliyatini amalga oshirish Brokerlar kurslarni o’rnatish hamda valuta va foizli bitimlarda bevosita qatnashish bitimlarni amalga oshirishdan olinadigan komission yoki foizli to’lovlar. Valuta bozorlarining ishtirokchilari ko’p bo’lib, ularni quyidagi jadvalda ko’rish mumkin.Barcha ishtirokchilarni ikki asosiy guruhga ajratish mumkin, bular: 1. Passiv ishtirokchilar. Ular vaqti-vaqti bilan valutaoperatsiyalarini amalga oshirish ehtiyoji yuzaga keluvchi subyektlar bo’lib, ko’pincha yirik bitimlarga murojaat qilishadi. Banklarda o’rnatilgan narx bo’yicha hisob-kitobni amalga oshiradilar. 2. Aktiv ishtirokchilar. Ular «Market Makers» deb hamataladi. Asosan yirik va kam sonli bitimlarda ishtirok etib, o’z bo’limlariga va juda katta dilerlik shtatlariga egadirlar. Aynan ular bozorni shakllantiruvchilari hisoblanadi va passiv ishtirokchilar aynan ularga murojaat etadilar. Passiv ishtirokchilarga o’z narxlarini o’rnatadilar. Valuta operatsiyalari – bu xorijiy valutada va valutaviy qimmatliklar bilan bo’ladigan oldi-sotdi operatsiyalaridir. Xorijiy valuta deganda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning banknotalari va almashinuvchi tangalari tushuniladi. Valuta qimmatliklariga quyidagilar kiradi: – xorijiy valutada yozilgan qarz majburiyatlari, ya’ni oddiyveksellar va trattalar; – xorijiy valutada yozilgan qimmatli qog’ozlar; – oltin, platina va boshqa qimmatbaho metallar, toshlar. Valuta operatsiyalari asosan valuta bozorlarida amalga oshiriladi. Rasmiy valuta- moliya bozorining eng yiryk jahon markazlari London, Nyu-York, Frankfurt Mayn va Tokio kabi yirik shaharlarda ko’p sonli bo’limlar tarmog’iga va chet el valutasi zaxirasiga ega bo’lgan taniqli tijorat banklari faoliyat ko’rsatadi. Valuta bozorlarida amalga oshiriladigan valuta operatsiyalari mohiyatiga ko’ra quyidagicha bo’linadi. 3-chizma. Valuta bozorlarida amalga oshiriladigan valuta operatsiyalari Valuta qimmatliklaridan Xalqaro pul Mamlakat hududiga foydalanish bo’yicha o’tkazmalarning (dan) valuta qimmat- huquqlarning boshqa o’tish amalga oshirilishi liklarini olib kirish va bilan bog’liq operatsiyalar olib chiqish Valuta operatsiyalari Rezidentlar bilan cheklovlarsiz amalga oshiriladigan joriy valuta operatsiyalari Mamlakat Markaziy bank tomonidan rezidentlarga ruxsat etiladigan kapital harakati bilan bog’liq operatsiyalar 4-chizma. Valuta operatsiyalarining tasnifi Kengroq ma’noda valuta operatsiyalarining tasnifini 4-chizma ko’rinishida ifodalash mumkin. O’z navbatida, barcha valuta qimmatliklari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar o’z xarakteri va namoyon bo’lish usuliga ko’ra quyidagilarga bo’linadi: 1) spot tiðidagi valuta operatsiyalari; 2) muddatli valuta operatsiyalari: – Forvard tiðidagi valuta operatsiyalari; – valuta opsionlari bilan bog’liq valuta operatsiyalari; – valuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valuta opera-tsiyalari. 3) svop tiðidagi valuta operatsiyalari. SPOT operatsiyalari yoki kassa bitimlari (naqd bitimlar). SPOT operatsiyasi – bu bitim kunini hisobga olmagan holda ikki ish kuni davomida valuta ayirboshlash bo’yicha operatsiyadir. Muddati 180 kungacha bo’lgan eksport-import bitim-lar bo’yicha hisob-kitoblar Muddati 180 kungacha bo’lgan kreditlar olish va berish bilan bog’liq operatsiyalar Kapital qo’yilmalar bo’yicha olinadigan daromadlarning repatratsiyasi bo’yicha operatsiyalar Notovar xarakteridagi operatsiyalar To’g’ri va portfel investitsiyalar Ko’chmas mulkni to’lash uchun pul o’tkazmalari Eksport-import kontraktlarning muddatini cho’zish bo’yicha hisob-kitoblar Joriy bo’lmagan boshqa turdagi valuta operatsiyalari Muddati 180 kungacha bo’lgan kreditlar olish va berish Spot-kurs – bu spot bitim tuzilayotgan vaqtda bir mamlakat valutasini boshqa bir mamlakat valutasidagi bahosidir. Spotkurs uning suzib yuruvchi yoki qat’iy belgilangan rejimda ishlashdan qat’iy nazar operatsiya amalga oshirilayotgan vaqtda milliy valutaning chet ellardagi qadri qancha ekanligini o’zida aks ettiradi. Asosan spot bitimlarining kursi – bu telegraf o’tkazmasi kursidir. Spot-kurs ikki xil yo’l bilan aniqlanadi: – valuta birjasida dilerlarning yuzma-yuz savdo qilishi orqali; – birjadan tashqari savdoda dilerlarning o’zaro telefon orqalisavdosida. Valuta kursi sotib olish kursi (xaridor kursi) va sotish kursi (sotuvchi kursi) ga bo’linadi. Valuta kotirovkasini amalga oshiruvchi bank valuta bitimini har doim o’zi uchun foydali kurs bo’yicha amalga oshiradi. Banklar xorijiy valutani har doim qimmatga sotib (sotish bahosi), arzonroqqa sotib olishga (sotib olish bahosi) harakat qiladilar. Bu valuta-tijorat operatsiyalarning asosiy tamoyilidir. Sotish va sotib olish kurslari orasidagi farq marja deb atalib, bank xarajatlarini qoplash va qisman valuta riskini sug’urtalashga yo’naltiriladi. Agar bank amalga oshirilgan bitimni xuddi shu kurslar asosida taklif qilingan kontrbitim hisobiga qoplasa, u marja hisobiga foyda ko’radi. Shuning asosida banklar valuta operatsiyalari bo’yicha mijozlarni ko’proq jalb qilishdan manfaatdor. Spot operatsiyalaridan keladigan foyda marjaga (albatta komissiya haqini chegirib tashlasa) teng bo’lishi ham mumkin. Umuman olganda, spot operatsiyalari bir tomondan qisqa vaqtda yuqori foyda olishga imkon bersa, ikkinchi tomondan mavjud valuta operatsiyalari orasida risk darajasida eng yuqori bo’lgan valuta operatsiyasi hisoblanadi. Sababi shuki, spot operatsiyalarini amalga oshirish vaqti qisqa bo’lganligi tufayli, odatda, u sug’urta qilinmaydi. Shuning uchun banklar payshanba va juma kunlari spot operatsiyalarini katta hajmda amalga oshirmaydi, chunki bunda spot operatsiyasi muddati uzayib ketadi. Xuddi shu sababga asosan, banklar uzun va qisqa valuta pozitsiyalarini ham maksimal darajada qisqartirishga harakat qiladi. Naqd valuta operatsiyalari asosan spot shartlarida amalga oshiriladi. Buning mohiyati shundaki, valuta sotish-sotib olish bitimi tuzilgandan keyin tuzilayotgan vaqtdagi kurs bo’yicha ikkinchi ish kunida naqd valuta yetkazib beriladi. Bu operatsiyalar keng tarqalgan bo’lib, jami valuta bitimlarining 90 foizga yaqinini tashkil etadi. Valuta bozorining ishtirokchilari bo’lgan banklar o’z nomidan o’zi uchun, yana o’z nomidan mijozlari uchun valuta sotib olishi yoki sotishi mumkin. Agar banklar o’z hisobiga valutani sotsa yoki sotib olsa, bu operatsiyalar ular yoki foyda olish uchun, yoki o’z likvidligini ushlab turish uchun, yoki chet eldan bank uchun jihozlar sotib olish va boshqa maqsadlar uchun amalga oshiradi. Spot bitimlari bo’yicha valuta oluvchi bank tomonidan ko’rsatilgan hisobvaraqlarga yetkazib beriladi. Bitimda ko’rsatilgan kurs spot-kurs deyiladi. Xuddi mana shu kurslar asosida valuta bozoridagi muddatli kurslar ham, valutani yetkazib berish bo’yicha qisqaroq muddatli bir martalik bitimlar uchun kurslar ham aniqlanadi. Spot operatsiyalari yordamida banklar o’z mijozlarining chet el valutasidagi ehtiyojlarini, kapitallarning harakatini, shuningdek, bir valutaning boshqa valutaga oqib o’tishini ta’minlaydi, arbitraj va spekulyativ operatsiyalarni amalga oshiradi. Spot operatsiyalari risk darajasi eng yuqori operatsiya hisoblanadi. Foyda olish uchun banklar arbitraj va spekulyativ bitimlarini amalga oshirish mumkin. Arbitraj bitimlar turli valuta bozorlarida mavjud bo’lgan valuta kurslari o’rtasidagi farqlardan foyda olish maqsadida chet el valutasini qayta sotish (sotib olish) bo’yicha tuzilgan qarshi bitimdir. Agar valuta bir valuta bozoridan sotib olinsa va boshqa valuta bozorida sotilsa – bu keng tarqalgan arbitraj deyiladi. Agar foyda vaqt o’tishiga qarab kurslar o’zgarishidan yuzaga keladigan bo’lsa, vaqtinchalik arbitraj deyiladi. Muddatli valuta operatsiyalari – bitim tuzilgandan keyin bitimdagi kurs bo’yicha kelishilgan xorijiy valutani ma’lum muddat o’tgach yetkazib berishga kelishiladigan valuta bitimlaridir. Bundan muddatli valuta operatsiyalarining ikki xususiyati kelib chiqadi: 1. Bitim tuzilishi bilan bajarilishi o’rtasida ma’lum davr-vaqtbor. 2. Muddatli valuta operatsiyalari bo’yicha valuta kursi ma’lummuddat o’tganidan keyin foydalanilsa ham, bitim tuzilayotgan paytda belgilanadi. Odatda, bu operatsiyalar valuta kursi o’zgarishidan himoyalanish yoki qo’shimcha foyda olish maqsadida amalga oshiriladi. Muddatli valuta operatsiyalarining quyidagi turlari mavjud: – forvard operatsiyalari; – fyuchers operatsiyalari; – opsionlar bilan operatsiyalar; – SVOP operatsiyalari;– valuta arbitraji. Forvard operatsiyalari. Muddatli valuta operatsiyalari deb belgilangan, ammo ikki ish kunidan oshiq bo’lgan muddatda amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. Forvard valuta bitimi – bu voz kechib bo’lmaydigan va bank bilan uning mijozi o’rtasidagi ma’lum miqdordagi kelishilgan valutani bitim tuzilayotgan vaqtda qayd qilingan ayirboshlash kursida kelgusi muddatlarda amalga oshirish bo’yicha majburiyatlarning bajarilishidir. Bu vaqt aniq bir sana yoki ikki sana orasida namoyon bo’ladi. Forvard valuta bitimining o’ziga xos xususiyatlari mavjud: a) bu voz kechib bo’lmaydigan va majburiy shartnomadir.Bitim tuzilgandan keyin mijoz bitimdan voz kechishga haqqi yo’q. Mijoz shartnomada ko’rsatilgan chet el valutasini sotib olishi yoki sotish shart; b) bitim chet el valutasidagi aniq bir miqdorni tashkil etadi.Mijoz bitimda ko’rsatilgan miqdordan ko’proq valutani sotib olishga ham, sotishga ham haqqi yo’q; v) bitim kelishilgan aniq bir sanada bajarilishi shart. Mijoz forvard bitimining bajarilish sanasini uzoqlashtira yoki yaqinlashtira olmaydi. Agar bank sotish va sotib olish haqida bitim tuzsa, u faqat mijoz bilan kelishmay, balki tashqi valuta bozori bilan aloqa qiladi. Bu shuni anglatadiki, bank mijoz yoki bir qancha mijozlar bilan tuzgan forvard bitimlari uchun, albatta, valuta bozori orqali valutaning sotib olinishi yoki sotilishi qoplanishini ta’minlashi kerak. Dilerning pozitsiyasi har qanday ma’lum kun yoki davr oxirida doimo teng holga kelishi shart. Bu shuni anglatadiki, sotib olinayotgan va sotilayotgan valutalar balanslashtiriladi. Agar mijoz qandaydir sabab bilan bitim shartlarini bajara olmagan holda bank, baribir, bozor bilan tuzgan bitimini bajarishi kerak bo’ladi. Shuning uchun bank mijozidan bitimda kelishilgan barcha shartlar bajarilishini talab qilishi shart. Mijoz shartlarni bajara olmagan taqdirda bank bitimning muddatini «uzaytiradi» yoki «yopadi». Forvard valuta bitimi qat’iy belgilangan yoki opsionli bo’ladi. a) qat’iy belgilangan valuta bitimi – kelgusida aniq bir sana-da bajarilishi shart bo’lgan bitim. b) opsionli valuta bitimi – mijozning xohishiga ko’ra yokibitim tuzilgan vaqtdan uning bajarilishigacha bo’lgan davr ichida xohlagan kunda amalga oshiriladi. Forvard kursi spot-kursidan forvard marjasi miqdoriga farq qiladi. Marja mukofot ko’rinishda bo’lishi mumkin, bunda forvard-kurs spot-kursdan yuqori bo’ladi; yoki diskont (chegirma) ko’rinishida bo’lishi mumkin, bunda forvard kurs spotkursdan past bo’ladi. Forvard valuta bitimi asosan to’lovlarni sug’urtalash uchun qo’llaniladi. Muddatli bitimlar bo’yicha son ko’rinishida kotirovkalanadigan valuta kurslari autrayt deyiladi. Forvard yoki muddatli bitimlar xalqaro savdoda tijorat operatsiyalarini amalga oshirayotganda valuta riskidan sug’urtalanish imkonini beradi. Tijorat operatsiyalarini sug’urtalashning mohiyati shundaki, tashqi savdo, tijorat banklari bilan birga valuta kursi harakatidan salbiy natijalarni, ya’ni riskni yo’qotish maqsadida valutani sotish-sotib olish bitimi ham tuziladi. Xorijiy valutadagi muddatli operatsiyalar zaruriyati, shuningdek, turli nosavdo, moliya operatsiyalarini sug’urtalash bilan ham shartlanadi: – xorijiy valutadagi qimmatli qog’ozlarga qo’yilmalar, pulbozoridagi depozitlar, xorijdagi filiallarga berilgan qarzlar, to’g’ri investitsiyalar va boshqalar valuta aktivlarini tashkil etadi va ular mos valutani muddatli, sotish yo’li bilan sotilishi kerak; – chet el valutasida xorijiy kapitallar bozoridan olingan qarz-lar valuta passivlarini tashkil etadi va sug’urtalash mos valutani muddatga sotish yo’li bilan amalga oshiriladi. Chet el valutasidagi muddatli bitimlar quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi: – tijorat maqsadlarida valuta konversiyasi, ya’ni valuta riskinisug’urtalash uchun valuta tushumlarini oldindan sotish yoki to’lovlar uchun xorijiy valutani sotib olish; – xorijga portfel va to’g’ri investitsiyalarni, ular amalga oshi-rilgan valuta kursining mumkin bo’lgan pasayishi natijasidan ko’riladigan zararlardan sug’urtalash; – kurslar o’rtasidagi farqdan spekulyativ foyda olish. Muddatli valuta operatsiyalarini konversiya, sug’urtalash va chayqovchilik operatsiyalarga bo’lish mumkin. Ularning barchasida chayqovchilik elementi mavjud. Fyuchers operatsiyalari. Muddatli valuta operatsiyalaridan yana biri bo’lgan moliyaviy fyuchers bitimlari 1970-yilda xalqaro valuta bozorida birinchi bor qo’llanilishining o’zidayoq keng tarqaldi. Bu operatsiya aktivlarni bitim imzolanayotgan paytdagi narxlar bo’yicha biror vaqt o’tishi bilan sotib olishni yoki sotishni ifodalaydi. Bu oldi-sotdi operatsiyasi fyuchers shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Unda operatsiyaga muddati, mijozlarning hisob raqami, qatnashchilari, kontragentlar, oldi-sotdi obyekti, mol yetkazib berish muddati, mol miqdori va narxlari ko’rsatiladi. Valuta fyuchersi esa kelgusi valuta oldi-sotdisiga tuzilgan shartnoma bo’lib, u bo’yicha sotuvchi ko’rsatilgan muddatda o’rnatilgan kurs bo’yicha aniq bir valuta miqdorini sotish, xaridor esa mazkur valutani shu shartlarda sotib olish majburiyatlarini oladi. Fyuchers shartnomasi uning bajarilish muddati yetib kelgunga qadar xaridor tomonidan sotilib, keyingi xaridorlarga ham qayta sotilishi mumkin. Shuning uchun fyucherslar savdosida: 1. Valuta bo’yicha kelajakda valuta kursi o’zgarishini ko’rabilish; 2. Fyuchers amal qilish muddatida doimo kurs o’zgarishlarinikuzatib borish va noxush holat ko’rina boshlanganda undan o’z vaqtida xalos bo’lish muhim ahamiyat kasb etadi. Fyuchers shartnomalari ikki vazifani amalga oshiradi: a) investorlarga bozorda valuta kursining noxush o’zgarishlari bilan bog’liq bo’lgan riskni xeirlashga imkon beradi; b) birjadagi chayqovchilarga bundan foyda olishga imkon beradi. Fyuchers operatsiyalaridan olinadigan foyda marja deb ham yuritiladi. Fyuchers bitimlari forvard bitimlaridan farq qilgan holda: – juda oddiy bekor qilinadi; – valutaning qat’iy belgilangan summasida tuziladi; – rasmiy birjalarda sotiladi va bunda faqat og’zaki oldi-sotdi qilish tan olingan; – Fyuchers sotuvchilari fyuchers majburiyatlarining bajarilishini kafolatlash uchun birja dilerlariga pullik marjali to’lashni ko’zda tutishlari kerak. Opsionlar bilan bitimlar . Muddatli valuta operatsiyalarining yana bir turi – bu valuta opsionlaridir. Opsion – lotincha so’z «optio»dan olingan bo’lib, «tanlov» ma’nosini beradi. Opsion – bu ma’lum bir aktivni shartnomada qayd etilgan bahoda, oldindan kelishilgan sanada yoki kelishilgan ma’lum bir davr ichida sotib olish yoki sotish huquqini (sotib oluvchi opsioni uchun) boshqa shaxsga berilishi haqidagi ikki taraflama shartnomadir. Mazkur shartnoma bo’yicha bir broker (diler) yozib, opsionni boshqa brokerga beradi, boshqa broker esa uni sotib oladi va opsion shartlari ko’zda tutgan muddat ichida uni («strayk» baho) o’rnatilgan kurs asosida opsionni yozib bergan shaxsdan (sotib oluvchi opsioni) ma’lum bir miqdordagi valutani sotib olish yoki unga bu valutani sotish (sotuvchi opsioni) huquqiga ega bo’ladi. Shunday qilib, opsion sotuvchisi valutani sotishga (yoki sotib olishga) majbur, opsionni sotib oluvchi shaxs esa buni qilishi shart emas. Ya’ni u valutani sotib olishi yoki sotib olmasligi (sotishi yoki sotmasligi) mumkin. Demak, opsion sotib oluvchini almashuv kursini kelishilgan «strayk» bahodan oshiq yoqimsiz o’zgarishidan himoya qiluvchi, valuta risklarini sug’urta qilish shaklidir. Agar almashuv kursi «strayk» bahodan oshib, ijobiy tomonga o’zgarsa, opsion daromad olish imkonini beradi. Opsionning «strayk» bahoga nisbatan almashuv (joriy) kursining o’sishi «apsayd» (inglizcha «upside» – yuqori tomoni) deb ataladi. Uning «strayk» bahoga nisbatan pasayishi esa «daunsayd» (inglizcha «downside» – pastki tomoni) deb ataladi. Opsionning 3 turi mavjud, ya’ni: 1. Sotib olishga opsion («call option») – bu opsionni sotiboluvchi shaxsning, valuta kursining o’sish xavfidan (yoki ma’lum bir sanaga hisob-kitob qilishdan) o’zini himoya qilish maqsadida uning mazkur valutani sotib olish (yoki hisob-kitobni amalga oshirish) huquqidir (majburiyati emas). 2. Sotishga opsion («put option») – bu opsionni sotib olganshaxsning valuta qadrsizlanishidan o’zini himoya qilish maqsadida shu opsionni sotishga (yoki ma’lum sanaga hisob-kitob qilish) huquqini (majburiyatini emas) bildiradi. 3. Opsion stellaj (nemischa «stellage») yoki («put-call option»)– bu opsion egasiga valutani bazis bahosi bo’yicha sotib olish yoki sotish huquqini beradi (bir vaqtning o’zida sotib olish va sotishni emas). Opsionda uning muddati ko’rsatiladi. Opsionning muddati – bu sana yoki ma’lum bir davr bo’lib, sana yoki davr muhlati o’tib ketsa, mazkur opsionni ishlatib bo’lmaydi. Opsionning 2 andozasi mavjud: a) yevropacha va b) amerikacha. Yevropacha andozasi – bunda opsion faqat ma’lum bir belgilangan sanaga ishlatilishi mumkin. Amerikacha andozasi – bunda opsion davrining istalgan paytida opsion ishlatilishi mumkin. Opsion o’z kursiga ega. Opsion kursi – bu strayk bahodir (inglizcha «strike price»). Bu valutani, ya’ni opsion aktivini sotib olish («put») yoki sotish («call») mumkin bo’lgan bahosidir. Opsionga egalik qilish uni sotib olgan shaxsga oldindan bilib bo’lmaydigan kelgusidagi o’zgarishlardan o’zini himoya qilish imkonini beradi. Opsion shartnomasi opsion egasi uchun ijro etilishi majburiy bo’lgan shartnoma emas. Shuning uchun ham, agar opsion amalga oshmasa, egasi uni berib yuborishi yoki ishlatmasdan qoldirishi mumkin. Svop shartnomalari. Svop (ingl. «swap», «swop») – almashuv, almashtirish ma’nosini bildiradi. Svop operatsiyasi – bu hisob-kitob sanalari turlicha bo’lgan, taxminan teng hajmdagi xorijiy valutaning bir vaqtning o’zida sotilishi va sotib olinishidir. Svop valuta operatsiyasi valutaning «spot» shartlari asosida milliy valuta evaziga sotib olinishi va keyinchalik uning qayta sotib olinishini ko’zda tutadi. Demak, svop operatsiyasi – bu valutaning miqdor jihatidan teng summalarga, ular bo’yicha hisobkitoblarni turli sanalarda amalga oshirish sharti bilan bir vaqtning o’zida sotib olinishi va sotilishidir. Svop – bu so’nggi sotuv kafolati bilan valutani vaqtinchalik sotib olishdir. Amaliyotda svop bir vaqtning o’zida valuta almashuvi bilan bog’liq ikki alohida shartnomaning imzolanishini ko’zda tutadi. Bu shartnomalar qarama-qarshi yo’nalishlarga va turli hisobkitob sanalariga ega. Bu shartnomalarning biri bo’yicha birinchi valuta ikkinchi valuta hisobiga ma’lum bir sanada yetkazib berish sharti bilan sotib olinadi. Ikkinchi shartnoma bo’yicha esa birinchi valuta ikkinchi valutaga boshqa sanada yetkazib berish sharti bilan sotib yuboriladi. Svop valuta operatsiyalarini ko’p hollarda banklar amalga oshiradi. Bunda ikki bank orasida ikki valuta bilan almashuv ma’lum bir davrda bo’lib, shartnoma oxirida dastlabki valutalar banklarga qaytariladi. Valutalar bilan almashuv bir vaqtning o’zida tuziladigan, ammo valutalarning turli sanalarda yetkazib berilishi ko’zda tutilgan ikki qarama-qarshi shartnoma shaklida amalga oshadi: «spot» bir shartnoma bo’yicha va «forvard» boshqa shartnoma bo’yicha. Buning natijasida ikkala bank ham «spot» shartlari asosida sotib olingan valutani to u «forvard» shartlari asosida sotilgunga qadar o’z ixtiyoriga oladi. Barqaror iqtisodiyot va kapitallarning erkin harakati sharoitida forvard bozoridagi baholar foizlar farqlariga bog’langan. Svop shartnomalarining boshqa shartnomalarga nisbatan qulayligi shundaki, ular valuta riskini to’la bartaraf etadi. Turli sanalarda sotib olingan va sotilgan valutalar teskari svopni tashkil etgan holda sotilishi yoki sotib olinishi mumkin. Shuning uchun hisob-kitob sanalaridagi farqlar hisobiga qoplanmagan pozitsiya hosil bo’lsa, u osongina to’la qoplanishi yoki kamaytirilishi mumkin. Svop – bu joriy foiz stavkalari ta’siri ostida, bir valutaning o’zgarib turadigan forvard marjasini boshqa valuta forvard marjasiga qanday ta’sir etishi yuzasidan turli fikrga ega bo’lgan brokerlarning (diler) o’zaro aloqasidir. Amaliyotda foiz stavkasining svopi va valuta svopi farqlanadi. Foiz stavkasining svopi – bu kreditning asosiy shartli summasi bo’yicha AQSH dollaridagi foiz to’lovlari bilan ma’lum bir muddatga ikki taraf orasida ayirboshlash to’g’risidagi kelishuvdir. «Kreditning asosiy summasi» yoki «prinsiðial» atamasi svopni belgilovchi nazariy asosga tegishlidir. Shunday qilib, kreditning asosiy shartli summasi – bu foizlar nisbatan hisoblanadigan oddiy summadir. Asosiy summa bilan almashilmaydi. Muddat bir yilgacha muddatdan to 15 yilgacha bo’lishi mumkin. Biroq aksariyat shartnomalar 2 yildan 10 yilgacha muddatga tuziladi. Foiz to’lovlari svopining asosiy 2 shakli mavjud bo’lib, bular kuponli svop va bazaviy svop hisoblanadi. Kuponli svopda ishtirokchi taraf, shartnoma paytida ma’lum bir g’aznachilik obligatsiyasiga nisbatan marja sifatida hisoblangan, qat’iy belgilangan stavkani to’laydi. Shu vaqtning o’zida boshqa taraf shartnoma muddati davrida o’rnatilgan indeksga nisbatan davriy asosda o’zgarib turadigan, erkin o’zgarib turuvchi stavkani to’laydi. Bazaviy svopda esa shartnomada ishtirok etuvchi ikki taraf turli stavkalarga asoslangan, erkin o’zgarib turuvchi foiz to’lovlari bilan o’zaro almashadilar. Asosan ushbu nisbatan ochiq (to’g’ri) mexanizmdan foydalangan holda, foiz stavkasining svopi obligatsiyalar chiqarilishi, aktivlar, passivlar va har qanday naqd pul oqimining bir turdagi ko’rinishdan boshqa turdagi ko’rinishga hamda ba’zi bir variantlarda shartnoma tarkibidagi bir valutani boshqa valutaga transformatsiya qiladi. Svop bozori moliyaviy resurslar manbalari orasidagi aloqaning ulkan (global) hajmga oshishiga sabab bo’ldi. Institutlar tomonidan moliyaviy qarorlar qabul qilinishining tahlil etish uslublarini keskin o’zgartirib yubordi. Bu, albatta, svoplarning aktivlar va majburiyatlarini boshqarishning yangi samarali yo’llarini ta’minlash bilan ham bog’liq. Valuta svopi. Valuta svopi foizli svop foydalangan uslub orqali naqdli oqim tarkibini qat’iy belgilangan stavkadan erkin suzuvchiga o’zgartirishi hamda svop mexanizmi orqali valutaning o’zini ham o’zgartirishi mumkin. Bunday tusdagi shartnoma foizlivaluta svopi yoki oddiy valuta svopi deb ataladi. Foiz svopi va valuta svopi orasidagi asosiy farq shundaki, valuta svopi nafaqat foiz to’lovlari bilan almashinishni, balki asosiy summa (prinsiðial) bilan birlamchi va yakuniy almashuvni ham o’z ichiga oladi. Birlamchi almashuv svopning boshida, yakuniy almashuv esa svop muddatining tugash sanasida amalga oshadi. O’zining bu mazmuniga ko’ra valuta svopi kompensatsion kredit yoki parallel zayomlarga juda o’xshab ketadi. Svoplardan foydalanish keng tarqalgan: bu endi bir nechta tanlov instrumentlaridan iborat ixtisoslashgan moslama emas. Svoplardan kapital qiymatini pasaytirish, risklarni boshqarish va yalpi iqtisodiyotda katta miqyosda ishlatish maqsadida foydalaniladi. Svoplar jahonning turli kapitallar bozorlarida arbitrajni olish uchun ham qo’llaniladi. Qarz oluvchilar va kreditorlar sintetik instrumentlarni yaratib, yangi bozorlarga svop texnologiyasidan foydalangan holda kirib boradilar. Masalan, yangi, «potolok/pol» singari kelishuv ko’rinishidagi opsion xarakteristikalari bilan svop tarkibiy tuzilmalari va svop hosilalari ishlab chiqilgan edi. Valuta arbitraji – bu foyda olish maqsadida valutalarning oldi-sotdisi bilan bog’liq operatsiyalardir. Arbitraj 2 shaklda bo’ladi: a) valuta arbitraji va b) foiz arbitraji. Valuta arbitraji (fransuzcha «arbitrage») – bu valutaning, uning bir vaqtning o’zida sotilishini hisobga olgan holda, valuta kurslari farqlari sifatida foyda olish maqsadida sotib olinishidir. Oddiy valuta arbitraji – bu bir xorijiy valuta va o’zbek so’mi bilan yoki ikki xorijiy valutalar bilan amalga oshiriladigan arbitrajdir. Murakkab valuta arbitraji – ko’p turdagi valutalar bilan amalga oshiriladigan arbitrajdir. Muvaqqat valuta arbitraji – ma’lum bir vaqt davomida valuta kurslarining farqi sifatida foyda olishga qaratilgan operatsiyadir. U o’z ichiga quyidagi operatsiyalarni oladi: – valutaning birinchi spot-kursi asosida sotib olinishi; – depozitning ochilishi; – valutaning depozitda saqlanishi; – valutaning depozitdan olinishi; – valutaning ikkinchi spot-kurs asosida sotilishi. Arbitraj ko’p hollarda spred shartnomalarining yakuni sifatida maydonga chiqadi. Spred shartnomasi doimo bir vaqtning o’zida bir valutaning sotib olinishi va boshqa bir valutaning sotilishini ko’zda tutadi. Bunday valutalar kurslari albatta birga, ammo turli sur’atlarda ko’tariladi yoki pasayadi. Bunda diler bir operatsiyada pul yo’qotishini va boshqa bir operatsiyada foyda olishini hisobga oladi. Fazoviy valuta arbitraji – bu turli valuta bozorlarida (turli birjalarda), mazkur valuta kursi farqlari hisobiga foyda olish maqsadida o’tkaziladigan operatsiyadir. Boshqacha aytganda, bir vaqtning o’zida bir birjada valuta sotib olinadi va boshqa birjada shu valuta nisbatan yuqori kursda sotiladi. Fazoviy valuta arbitraji o’z ichiga quyidagi operatsiyalarni oladi: 1. Birinchi spot-kursi asosida valutani sotib olish. 2. Sotib olingan valutaning boshqa joyga o’tkazilishi. 3. Valutaning ikkinchi spot-kursi asosida sotilishi. 4. Valutaning sotilishidan olingan pulni boshqa joyga o’tkazish. Foiz arbitraji – turli valutalar bo’yicha foizlar farqi sifatida foyda olish maqsadida xo’jalik subyektlarining (arbitrajyorlarning) o’z qisqa muddatli aktivlari va passivlari valuta tarkibini tartibga solishga qaratilgan valuta (konversion) va depozit operatsiyalarini o’zida mujassam etgan shartnomadir. Foiz arbitraji pul bozorida bir vaqtning o’zida pullarning ma’lum bir foizga olinishi va nisbatan yuqori foiz asosida kreditga berilishi shaklida keng qo’llaniladi. Foiz arbitraji ikki shaklga ishlatiladi: a) forvardli qoplanish bilan va b) forvardli qoplanishsiz. Forvardli qoplanish bilan foiz arbitraji – valutaning spotkursi asosida sotib olinishi, muddatli depozitga joylashtirilishi va shu vaqtning o’zida forvard kursi bo’yicha sotib yuborilishidir. Foiz arbitrajining bu shakli valuta risklaridan holi. Bu operatsiya bo’yicha foyda manbayi, forvard marjasi hajmi bilan belgilanadigan, valutalar bo’yicha foizlar farqi sifatida va valuta risklarini sug’urta qilish qiymati hisobiga olinayotgan daromadlar darajalarining farqi hisoblanadi. Xulosa Xulosa qilib aytganda, valyuta kurslarining talab va taklif ta’siri ostida shakllanish darajasi, o’z-o’zicha kurslar o’rtasidagi nisbatlarga ta’sir etuvchi real jarayonlarni aniqlab bera olmaydi. Chet el valyutalariga talab va taklifga, demak, valyuta kurslariga mamlakatdagi ham ichki va xam tashqi iqtisodiy munosabatlar majmui bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Shunday qilib, sof eksport egri chizig’i real almashtirish kursiga nisbatan yanada qiyalashadi. Ya’ni, turli mamlakatlar valyutalarining xarid qobiliyatini tenglashtiradi, real almashtirish kurslaridagi har qanday o’zgarishlar esa sof eksport miqdorida o’zgarishlarga olib keladi. Valyuta almashuv kursining o’zgarib boruvchi boshqariladigan usulini qo’llash orqali almashuv kursining maqsadli koridor doirasida bo’lishi ta’minlanadi. Shu sababdan eksportni rag’batlantirish maqsadida so’mning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich pasaytirish choralari ko’rildi. Jahon bozorida tovarlarni sotganda milliy mahsulot xalqaro qiymat me’yorlariga ega bo‘ladi. Shuningdek, valyuta kursi jahon xo‘jaligi doirasida tovarlarni absolut almashuvini namoyon qiladi. valyuta kursi qiymatining asosi jahon narxlarii ostida yotuvchi, jahon bozoriga asosiy mahsulot yetkazib beruvchi mamlakatlarning va boshqa ishlab chiqaruvchilarning milliy narxiga asoslanadi. Xalqaro kapital harakatining keskin o‘sishi valyuta kursiga nafaqat tovar, balki moliyaviy aktivlar orqali hamda valyutalarni sotib olish qobiliyati orqali ham ta’sir ko‘rsatadi.Nazariyada pul va valyuta kategoriyalari mavjud bo‘lib, pul va valyuta ikkalasi bir narsa, ammo hamma vaqt ham pul valyuta bo‘lavermaydi. Agar muayyan bir davlatning milliy pul birligi jahon bozoriga chiqib, davlatlar o‘rtasida muomala, to‘lov va jamg‘arish vositasi sifatida ishlatilsa, ya’ni xalqaro pul funksiyalarini bajarsa, u valyutaga aylanadi. valyuta – jahon bozorida, davlatlar o‘rtasida pul vazifalarini bajaruvchi davlatlarning milliy pul birligidir. Masalan, Amerika Qo‘shma Shtatlari dollari, Buyuk Britaniya funt sterlingi, Kanada dollari, Fransiya franki, Germaniya markasi va shu kabilar. Bundan muayyan bir davlatning milliy puli – uning milliy valyutasi bo‘lishi mumkin. Shu davlat uchun boshqa davlatlarning milliy pul birliklari esa xorijiy valyutalar bo‘ladi. Masalan, AQSH dollari, Buyuk Britaniya funt sterlingi, Kanada dollari, yevro va shu kabi erkin muomalada yuradigan valyutalar O‘zbekiston Respublikasida xorijiy valyutalar hisoblanadi. O‘z navbatida, O‘zbekiston so‘mi bu davlatlar uchun xorijiy valyuta hisoblanadi. Barcha mamlakatlar ma’lum muddatda o‘z valyutalari kurslari to‘g‘risidagi axborotni e’lon qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasi ish yakunlari matbuotda, televideniyeda e’lon qilinadi. Bunda nominal valyuta kursi belgilanadi. Lekin kuchayib borayotgan inflyatsiya sharoitida jahon bozorida milliy mahsulotga bo‘lgan talabni, uning raqobatbardoshligini aniqlashda milliy va xorijiy tovarlar baholari o‘rtasidagi nisbatni ham bilish kerak bo‘ladi. Ya’ni milliy valyutaning real almashtirish kursini hisoblab chiqish kerak. Real valyuta kursini hisoblashni O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqariladigan gazlama misolida ko‘rsatish mumkin. Adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr. 2. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»giQonun. – T.: «O‘zbekiston». 1995-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito‘g‘risida»gi Qonuni. 1996-yil 25-aprel. 4. O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyatto‘g‘risida»gi Qonuni. 2000-yil. 5. O‘zbekiston Respublikasining bank tizimida valutanitartibga solishga oid qonunchilik hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2004. 6. O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishbo‘yicha qonunchilik hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2003-yil. 7. Karimov I.A. O‘zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,mafkura. – T.: «O‘zbekiston», 1996-yil. 8. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: «O‘zbekiston», 1997-yil. 9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 1jild, – T.: «Ma’naviyat», 2008. 10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – T.: «O‘zbekiston», 2009. 11. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O‘quv qo‘llanma. – T. 12. «Moliya». 2000-yil 13. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2002-yil. 14. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O‘qituvchi», 2003-yil. 15. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari.Darslik. – T.: «Iqtisod-moliya», 2005-yil. 588 bet.

Xalqaro moliyada xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy yo’llari

Sotib olish