Xalqaro moliyada xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy yo’llari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 616
Foydalanuvchilar soni: 251

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	243.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Xalqaro moliyada xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy yo’llari

Xalqaro moliyada xalqaro valyuta-kredit
operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy
yo’llari
Reja:
Kirish
1. Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy
ishtirokchilari
2. Xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarining amaldagi holatining tahlili
3. Xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy
yo’llari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
4.

Kirish
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlar mustaqil sub’ektlar
sifatida tashqi iqtisodiy aloqalarga kira oladigan bo'ldi. Bunday sharoitda tashqi
iqtisodiy faoliyatni tashkil etish masalalari, ayniqsa Xalqaro valyuta-kredit, milliy
va xorijiy valyutalar ayirboshlanishi bilan bog’liq masalalar muhim ahamiyat kasb
eta boshladi.
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari - bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi
va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko'pchilik omillar ta'sirida xalqaro
valyuta-kredit munosabatlari murakkablashib bordi va zamonaviy sharoitda
o'zining o'ta barqarorsizligi bilan xususiyatlidir.
Bugungi kunda davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tashqi iqtisodiy
aloqalarini pul bozori yoki valyuta bozori, undagi valyuta operatsiyalarining
rivojisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Shu sababli xorijiy valyutalar bilan bog’liq jahon
tajribasini o'rganish O’zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida
shakllanib borayotgan bozor iqtisodiyoti uchun katta ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillikning birinchi kunidanoq ushbu masala Respublika Prezidenti va
Hukumatining diqqat e'tiborida bo'ldi. Dastlab O’zbekiston Respublikasi milliy pul
birligi "so'm"ni muomalaga kiritish va hozirgi kun orasidagi davr mobaynida
respublikada valyuta tizimini barpo etish, uni rivojlantirish bilan bog’liq bir talay
ishlar amalga oshirildi. Natijada Respublikamizda valyuta birjasi shakllandi va u
valyutalar oldi-sotdisi bilan bog’liq operatsiyalarni muvafaqqiyatli amalga oshirib
bormoqda.
O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga asta-sekin integratsiyalashuvi, Xalqaro
Valyuta Fondi hamda Xalqaro Taraqqiyot va Tiklanish Bankiga a'zo bo'lib kirishi
jahonning valyuta, kredit, qimmatli qog’ozlar hamda oltin bozorlarida o'zini
tutishning umumqabul qilingan zamonaviy kodeksini bilishni talab etadi.
"Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari" kursida ushbu munosabatlarning
iqtisodiy kategoriyalari, rivojlanish qonuniyatlari, asosiy tamoyillari va tashkil
etish shakllari o'rganiladi.

1. Valyuta va valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning asosiy
ishtirokchilari
Har qanday davlat iqtisodiyotida pul muhim ahamiyat kasb etadi. Pul
munosabatlari jamiyatning ishlab chiqarish, taqsimot, muomala va iste'mol singari
jarayonlarini qamrab oladi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoit
yaratib beradi. Pul va iqtisod o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan elementlardir. Agar
jamiyat iqtisodiyotida muammolar paydo bo’lsa, albatta bunday muammolar
jamiyatning pul muomalasida o’zining salbiy aks ta'sirini topadi. Shuning uchun
pulni jamiyat iqtisodiy hayotining barometri deb bejiz aytishmagan.
Iqtisodiy nazariyada haqiqiy pul tovar ekvivalenti sifatida mavjud bo’lib,
iste'molchilarni muomalaga bo’lgan ehtiyojlarini qondiradi. qog’oz pullar esa
haqiqiy pullar qiymatining muomaladagi ifodachisi yoki vakilidir.
Har qanday mustaqil davlat o’z puliga ega va bunday pul shu davlat uchun
milliy pul birligi hisoblanadi. Milliy pul birligi o’zining nomi va ma'lum bir
muomala tarixiga ega.
Ushbu kursimizni o’rganishda doim pul va valyuta atamalariga murojaat
etishga to’g’ri keladi. Shu sababli boshidanoq pul va valyuta qanday kategoriyalar,
ikkalasi ham bir narsami yoki har xil narsa ekanligini aniqlab olish zarur. Iqtisodiy
nazariyadan biz "pul" nima ekanligini yaxshi bilamiz. Valyuta ham pul, ammo
hamma vaqt ham pul valyuta bo’lavermaydi. Agarda muayyan bir davlatning
milliy pul birligi jahon bozorida davlatlar o’rtasida pul (muomala, to’lov va
jamg’arish vositasi) sifatida ishlatilsa, ya'ni pulning funksiyalarini bajarsa, u
valyutaga aylanadi.
Valyuta - jahon bozorida, davlatlar o’rtasida pul vazifalarini bajaruvchi
davlatlarning milliy pul birliklaridir. Masalan, Amerika Qo’shma Shtatlari
"dollari", Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari", Fransiya "franki",
Yapon "ienasi" va boshqa shu kabilar.
Muayyan bir davlatning milliy puli - uning milliy valyutasi bo’ladi. Shu
davlat uchun boshqa davlatlarning milliy pul birliklari esa - xorijiy valyutalardir.

Masalan, AQSh "dollari", Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari",
Fransiya "franki", Yapon "ienasi", Turkiya "lira"si va shu kabi erkin muomalada
yuradigan valyutalar O’zbekiston Respublikasida xorijiy valyuta bo’ladi, o’z
navbatida O’zbekiston "so’m"i bu davlatlar uchun xorijiy valyuta bo’lib
hisoblanadi.
Har bir suveren davlat o’z pul birligiga ega bo’lib, faqat shu mamlakatdagina
bu pul birligiga muayyan ne’matlarni sotib olish mumkin. Boshqa
mamlakatlarning ham o’z pul birliklari mavjud va faqat shu davlatlarda ular
qonuniy harakatda bo’ladi. Qolgan barcha boshqa valyuta deb nomlanuvchi pullar
maxsus nazorat ostida amal qiladilar.
Rus iqtisodchi olimi V.S. Safonovning ta’rifiga ko’ra, «currency» atamasi
banknotalar va tangalar ko’rinishidagi pullar ma’nosini anglatadi1 . Xorijiy valyuta
uchun foreign currency atamasi ishlatiladi. Jahon valyuta bozori – bu foreign
currency exchange market dir, yoki oddiy qilib aytganda, FOREX.
Valyutalarning turli klassifikastiyasi mavjud bo’lib, asosan ularni uch
guruhga ajratishadi.
Bular jahon valyuta bozorining barcha segmentlarida hech qanday
cheklovlarsiz amal qiladigan valyutalardir. Ular cheklanmagan miqdorda va turli
joriy va muddatli bitimlar bo’yicha to’liq konvertirlana oladilar.
Bunday turdagi valyutalar ichida katta beshlikni ajratib ko’rsatish lozim.
Ularga AQSh dollari (USD), Evro (EUR), Shveystariya franki (CHF), Yaponiya
ienasi (JPY) va Angliya funti (GBP) kiradi.
Asosiy valyutalarga shuningdek, Kanada dollari (CAN) va boshqa bir nechta
valyutalar (masalan, Avstraliya dollari AUD) ham kiritiladi.
Ikkilamchi valyutalar odatda erkin muomalada bo’ladi, biroq vaqti-vaqti bilan
ba’zi muammolar yuzaga kelishi mumkin. Masalan, bularga likvidlikning etarli
darajada emasligi (ya’ni, xarid qilish va sotish bilan bog’liq qiyinchiliklar),
hosilaviy moliyaviy instrumentlarning (xususan, fyucherslarning) qo’llanilishi
bilan bog’liq boshqa to’siqlarni kiritish mumkin.

Valyutalarning mazkur sirasiga Irlandiya, Singapur, Grestiya, Shvestiya,
Daniya, Oman, Quvayt, Hindiston kabi davlatlar valyutalari kiritiladi. Ekzotik
valyutalar bo’yicha doimo kotirovkalar mavjud, biroq ba’zida operastiyalar
miqyosi, muddatli bitimlar bozori bo’yicha (agar u umuman mavjud bo’lsa) katta
cheklovlarning bo’lishi ehtimoli bor; shuningdek, muayyan davlatlar tomonidan
ularning keng savdosiga qarshi qonuniy cheklovlar ham o’rnatiladi. Mazkur
guruhga Indoneziya, Tailand, Gonkong, Malayziya, Vetnam, Fillipinalar kabi
mamlakatlar valyutalarini kiritish mumkin. 1 В.С.Сафонов. "Валютный дилинг",
изд. АО "Консалтбанкир", М.: 2004. стр-31.

2.Xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarining amaldagi holatining tahlili
Turli mamlakatlarning valyutalari hamda xalqaro pul birliklari tuzilgan
xalqaro bitimlarga xizmat ko‘rsatish jarayonida o‘zaro almashtiriladi va har qanday
ayirboshlashda bo‘lgani kabi bu yerda ham ularning bahosini, aniqrog‘i, valyutalar
kursini aniqlash muhim hisoblanadi.
valyuta kursi valyuta tizimining asosiy elementi hisoblanadi, shuningdek,
tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishda turli mamlakatlar valyutalari nisbatining
o‘zgarishi ma’lum bir qiymatda ifodalanishini talab qiladi. valyuta kursi tovarlar,
xizmatlar savdosida, kapitallar, kredit harakatida valyutalarni o‘zaro ayirboshlash
uchun zarur. Eksportyor chet el valyutasidagi tushumini o‘z milliy valyutasiga
almashtiradi, chunki boshqa mamlakatlarning valyutasi ushbu davlat ichida
qonuniy to‘lov va sotib olish vositasi sifatida qatnasha olmaydi. Importyor milliy
valyutani chet el valyutasiga xorijda sotib olgan tovarlarga to‘lash uchun
almashtiradi.
2
Jahon bozorida tovarlarni sotganda milliy mahsulot xalqaro qiymat
me’yorlariga ega bo‘ladi. Shuningdek, valyuta kursi jahon xo‘jaligi doirasida
tovarlarni absolut almashuvini namoyon qiladi. valyuta kursi qiymatining asosi
jahon narxlarii ostida yotuvchi, jahon bozoriga asosiy mahsulot yetkazib beruvchi
mamlakatlarning va boshqa ishlab chiqaruvchilarning milliy narxiga asoslanadi.
Xalqaro kapital harakatining keskin o‘sishi valyuta kursiga nafaqat tovar, balki
moliyaviy aktivlar orqali hamda valyutalarni sotib olish qobiliyati orqali ham ta’sir
ko‘rsatadi.
Chet el valyutasining milliy valyutadagi kursini aniqlash va o‘rnatish
kotirovka deb ataladi. Kotirovka valyutani sotish va sotib olishda, bir valyutani
ikkinchi valyutaga almashtirish jarayonida zarur bo‘lib, unga aniq valyutaga
bo‘lgan talab va taklif ta’sir ko‘rsatadi. Boshqacha aytganda, valyuta bozorida
valyutaga bo‘lgan talab va taklif bir valyutaning ikkinchi valyutaga bo‘lgan

nisbatining o‘zgarishiga ta’sir qiladi va kotirovka asosida valyutalarning kursi
belgilanadi.
2
http://www.uza.uz
valyuta kursining kelib chiqishi mamlakatlar iqtisodiy faoliyatining muhim va
ajralmas tarkibiy qismi bo‘lgan xalqaro savdoni rivojlantirish bilan bog‘liq. valyuta
kursi xalqaro savdoning rivojlanishi bilan birga ichki iqtisodiyotga ham ta’sir
ko‘rsatadi. Bunga sabab valyuta kursining holati bilan mamlakat iqtisodiyotidagi
barcha sohalar holati o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjudligidir.
valyuta kursi asosan kapital va kredit harakatini hisobga olish, tovar va
xizmatlar savdosida valyutalarni o‘zaro ayirboshlash uchun, jahon bozori va milliy
bozor narxlarini hamda turli mamlakatlarning milliy va chet el valyutasida
ifodalangan qiymat ko‘rsatkichlarini taqqoslash, firma va banklarning chet el
valyutasidagi mavjud bo‘lgan davriy qayta baholash va boshqa jarayonlarni amalga
oshirish uchun zarur. Shunday qilib, valyuta kursi bir mamlakat pul birligining
boshqa mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir.
3
Tashqi jihatdan valyuta kursi jahon bozoridagi talab va taklif asosida
aniqlangan bir valyutaning boshqa valyutaga nisbatan hisoblab chiqilgan
koeffitsiyenti sifatida namoyon bo‘ladi. Ammo valyuta kursining qiymat asosi
valyutaning xarid qobiliyati hisoblanadi. Bu iqtisodiy kategoriya tovar ishlab
chiqarishda ishtirok etadi va tovar ishlab chiqaruvchilar bilan jahon bozori
o‘rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi.
Qiymat tovar ishlab chiqarishning iqtisodiy sharoitlarining barcha jihatlarini
ifodalaydi. Bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul birligiga
taqqoslanishi ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida yuzaga keladigan qiymat
munosabatlariga asoslangan. Ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar valyuta kursi
yordamida tovar va xizmatlarning milliy narxlarini boshqa davlatlar narxlari bilan
solishtiradilar. Bunday solishtirish natijasida ishlab chiqarishni mamlakat
ichkarisida rivojlantirish yoki chet elga investitsiya qilishni rivojlantirishga
asoslangan foydalilik darajasi yuzaga keladi.

Kapitalning xalqaro harakatiga bog‘liq ravishda valyuta kursining
o‘zgarishiga valyutaning tovarlarni xarid qilish qobiliyati bilan birga moliyaviy
aktivlarni xarid qilish qobiliyati ham ta’sir ko‘rsatadi.
3
http://uba.uz/news.aspx?nidq584
Qonuniy me’yorlarga va amaliyotga mos holda birjada chet el valyutasi
kursining, qimmatli qog‘ozlar kursining yohud tovarlar bahosining o‘rnatilishi ham
kotirovkalash deb ataladi. Subyektlar ishtirokida belgilanishiga qarab
kotirovkaning 2 turi: rasmiy va bozor kotirovkasi mavjud. Rasmiy kotirovkada
barcha valyuta operatsiyalari uchun valyuta kursi davlat tomonidan belgilanadi.
Banklararo valyuta savdosida amalga oshiriladigan bozor kotirovkasi banklarning
to‘lovga layoqatliligiga, ularning pul mablag‘i aylanmasi mavqeyiga va
boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bozor kotirovkasi rasmiy kotirovkadan
farq qiladi. Jahon amaliyotida kotirovkalashni amalga oshirishning 2 xil usuli
mavjud:
1) To‘g‘ri kotirovkalash. Agar xorijiy valyuta birligining bahosi milliy
valyutada ko‘rsatilsa, bu to‘g‘ri kotirovkalash deb ataladi. Masalan, 2012-yilning
20-martida 1 AQSH dollariga nisbatan o‘zbek so‘mining kursi 1839,40 so‘mni, 1
Rossiya rubliga nisbatan 62,65 so‘mni tashkil etdi. 1 AQSH dollari = 1839,40 so‘m.
Bu to‘g‘ri kotirovkalash hisoblanadi va bunday kotirovkalash hozirgi vaqtda
jahondagi ko‘plab mamlakatlarda qo‘llanilmoqda.
2) Milliy valyutaning xorijiy valyutaga nisbatan bahosi egrikotirovkalash deb
ataladi. Egri (teskari) kotirovkalashda bir birlik milliy valyutaning xorijiy
valyutalardagi miqdori o‘rnatiladi, ya’ni bir birlik milliy valyutaning xorijiy
valyutadagi bahosi ko‘rsatiladi, masalan:
1 so‘m = AQSH dollari yoki 1 so‘m = 0,00054 AQSH dollari 1839,40
Kotirovkaning chap tomonidagi valyuta kotirovka bazasi, o‘ng tomonidagisi
kotirovka valyutasi deb yuritiladi.
1 so‘m 1839,40 AQSH dollari kotirovka bazasi kotirovka valyutasi
=
valyuta kotirovkasi, odatda, 2 asosiy elementni o‘zida mujassamlashtiradi.

1) sotib olish kursi (Vid-bid);
2) valyutani sotish kursi (offer-offer).
Masalan, 1 AQSH dollari = 18369,40 o‘zbek so‘mi sotish kursi (offer),
1846,0 o‘zbek so‘mi sotib olish kursi (Vid).
valyutani sotish va sotib olish o‘rtasidagi farq spred (spread) deb nomlanadi
va u yuqoridagi misolda 6,4 so‘m (1846,0-1839,4) ni tashkil qiladi.
Bank kotirovkasi bilan banklararo bozor kotirovkasi o‘rtasidagi farq marja
deyiladi va u bankning valyuta bo‘yicha pozitsiyasi, uning bitimlarining summasi,
salmog‘i va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. valyuta kurslarining turlari ko‘p
bo‘lib, ularni quyidagicha tavsiflash mumkin.
1-jadval valyuta kurslari tasnifi
Kurs o‘rnatish mezonlari valyuta kursining turlari
1. Fiksatsiyalash turi bo‘yicha Suzuvchi, fiksirlangan, aralash
2. Hisoblash usuli bo‘yicha Paritet, haqiqiy kurs
3. Nisbat bo‘yicha Kross kurs, to‘g‘ri, egri (teskari), fiksing
4. Bitim turi Spot-kurs, muddatli bitim (forvard) kursi
5. O‘rnatish usuli Rasmiy, norasmiy (erkin)
6.valyutaning sotib olish qobiliyati
paritetiga nisbatan Paritetli, oshirilgan, kamaytirilgan kurs
7. Bitim qatnashchilari bo‘yicha Sotib olish kursi (sotib oluvchi uchun), sotish
kursi (sotuvchi uchun)
8.Inflatsiyani hisobga olish bo‘yicha O‘rtacha kurs, real, nominal kurs
Demak, yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, doimiyligi yoki o‘rnashuviga
qarab valyuta kursi suzuvchi, fiksirlangan va aralash bo‘lishi mumkin.
Suzuvchi valyuta kursi deganda milliy va chet el valyuta kurslarining o‘zaro
nisbatini valyuta bozoridagi talab va taklifga qarab belgilanishi ko‘zda tutiladi. Bu
kurs birinchi marta 1971-yilning avgustida AQSH dollarini oltinga ayirboshlash
bekor qilingandan keyin qabul qilinib, Kanada, Ispaniya, Meksika, 1972-yil

apreldan boshlab esa Yevropa Ittifoqi tizimiga kiruvchi davlatlar amaliyotida
qo‘llanila boshlangan.
Fiksirlangan valyuta kursi oltin, oltin deviz, oltin, dollar standartlariga mos
keladi va oltin paritet asosida bir valyutani ikkinchi valyutaga almashtirishni
ko‘zda tutadi. Hozirgi kunda fiksirlangan kurs valyuta savati yoki yetakchi biror
valyuta (odatda yevro, dollar) asosida aniqlanadi.
Aralash kurs fiksirlangan va suzuvchi valyuta kurslaridan foydalanish bo‘lib,
u 70-80-yillardan boshlab Avstraliyada qo‘llanila boshlangan.
Agar ikki valyuta o‘rtasidagi nisbat qandaydir uchinchi valyutaga nisbatan
olingan kurslarda aniqlansa, bunday nisbat kross-kurs deb ataladi. Masalan:
1 so‘m = AQSH dollari yoki 1 so‘m = Rossiya rubli

Bu yerda AQSH dollari = Rossiya rubli 1839,40
Demak, 1 AQSH dollari = = 29,359 yoki 29,4 Rossiya rubli
Ushbu misolda AQSH dollari uchinchi valyuta vazifasini bajaradi. Jahon
amaliyotida asosan uchinchi valyuta sifatida AQSH dollari, Yaponiya iyenasi,
yevro kabi valyutalar qo‘llaniladi, ya’ni barcha valyutalar jahon ayirboshlashida
ko‘pincha aynan shu valyutalarga nisbatan kotirovka qilinadi.
Kross-kursdan foydalanish ancha og‘ir va risklidir. Ammo ularni qo‘llash
quyidagi holatda zarur va foydalidir:
– Sizning talabingizdagi valyutaga ega bo‘lgan sotuvchilarda sizning
valyutangizga talab mavjud emas. Masalan, so‘mni Yaponiya iyenasiga
almashtirish kerak. Bu yerda uchinchi valyuta AQSH dollari bo‘lsin. Yaponiya
iyenasi sotayotganlar ichida sizning valyutangizni sotib olishni xohlaydiganlar
yo‘q, shu holda krosskursdan foydalanish mumkin.
Oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirishda valyuta bozorida quyidagi valyuta
kurslari ko‘rinishlaridan foydalaniladi.
Spot-kurs bu – naqd (kassa) bitimlar kursidir. Spot-kurs bir mamlakat pul
birligining shartnoma tuzilgan vaqtda o‘rnatilgan baho bo‘yicha boshqa

mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir. Bunda valyutani valyuta bitimi
tuzilgan kundan boshlab 2 bank ish kunida almashtirib berish shart hisoblanadi.
Forvard kurs – muddatli valyuta bitimlari kursidir.
Forvard kurs valyutani kelgusida aniq bir kunga yetkazib berish sharti bilan
sotish va xarid qilish bahosini o‘zida ifodalaydi.
Forvard bitimlari, odatda, valyuta kurslarining o‘zgarishi natijasida yuzaga
keladigan risklarini bartaraf qilish maqsadida ishlatiladi. Bitim tuzilayotgan paytda
forvard kursda aniqlanadi va ana shu kurs bo‘yicha valyuta sotiladi yoki sotib
olinadi. Agar shartnoma muddati tugagan kunda kurs shartnoma kursidan farq
qilsa, unda bir tomon foyda ko‘radi, ikkinchi tomon esa zarar ko‘radi. Masalan, siz
2012-yil 1-yanvarda 2010-yili 1-mart kuni 1 AQSH dollari = 1830 so‘m kursida
sotib olish bitimini tuzdingiz. Ammo 2012-yil 1-iyun kuni 1 AQSH dollari 1835
so‘mni tashkil etdi, natijada siz har bir dollarga 5 so‘m miqdorida qo‘shimcha
foyda ko‘rdingiz.
Agar 1-mart kuni 1 AQSH dollari = 1828 so‘mni tashkil etsa, unda har bir
dollardan 2 so‘mdan zarar ko‘rasiz.
Muddatli bitimlar bo‘yicha valyuta kurslari (report) ustama yoki dastxat
metodi bo‘yicha kotirovka qilinadi va autrayt kurslari deb ataladi.
valyuta operatsiyalari o‘tkazilganda forvard kurslar bilan spotkurslar farq
qiladi. Bu farq spot-kurslariga diskont yoki mukofot ko‘rinishida aniqlanadi.
Umuman olganda, diskont yoki mukofot miqdori spot-kursiga nisbatan
barqaror, shuning uchun banklararo bozorda muddatli bitimlar kursi
kotirovkalanayotganda ko‘pincha mukofot yoki diskont aniqlanadi. To‘g‘ri
kotirovkalashda diskont spotkursidan ayirib tashlanadi, mukofot qo‘shiladi va
aksincha teskari kotirovkalashda mukofot spot-kursidan ayirib tashlanadi, diskont
qo‘shiladi.
Muddatli bitimlar bo‘yicha son ko‘rinishida kotirovkalanadigan valyuta
kurslari autrayt deyiladi.
Forvard kurslari bo‘yicha diskont yoki ustama (mukofot) ning mavjudligining
asosiy sababi forvard bitimi muddatiga teng bo‘lgan muddatga mos valyutalardagi

qisqa muddatli depozitlar bo‘yicha foiz stavkalari o‘rtasidagi farq mavjudligidir.
Ustama (mukofot) yoki diskont quyidagi formula orqali topiladi:
M/D = (DFSv*SK – DFS
a *FTK)*FBM
100%-360

Bunda: M/D – mukofot (+), diskont (-);
DFS v/a - v/a – valyutadagi depozitlar bo‘yicha foiz stavkasi;
V, A – kotirovkalanayotgan valyutalar;
SK – spot-kursi;
FBM – forvard bitimi bo‘yicha; FTK – forvard taxminiy kursi.
FTK quyidagi formula bilan topiladi:
FTK = (DFSa - DFS
v )*SK*FBM
100%-360

Forvard yoki muddatli bitimlar xalqaro savdoda tijorat operatsiyalarini
amalga oshirayotganda valyuta riskidan sug‘urtalanish imkonini beradi. Tijorat
operatsiyalarini sug‘urtalashning mohiyati tashqi savdo tijorat banklari bilan birga
valyuta kursi harakatidan salbiy natijalar, ya’ni riskni yo‘qotish maqsadida
valyutani sotish-sotib olish bitimidan iborat.
Xorijiy valyutadagi muddatli operatsiyalar zaruriyati, shuningdek, turli
nosavdo, moliya operatsiyalarini sug‘urtalash bilan ham shartlanadi.
Ustama yoki diskont ekanligini foiz stavkalari o‘rtasidagi farqdan bilish
mumkin. Agar valyuta bitimi bo‘yicha foiz stavkasi baholovchi valyutaning foiz
stavkasidan past bo‘lsa, bu valyuta yuqori kurs bo‘yicha kotirovka qilinadi va
chiqqan ko‘rsatkich ustama hisoblanadi. Agar valyuta bitimining foiz stavkasi
yuqori bo‘lsa, bu ko‘rsatkich diskont bo‘ladi. Agar milliy valyutadagi
depozitlarning foiz stavkasi bitim valyutasidagi kreditlarning foiz stavkasidan

yuqori bo‘lsa, olingan natija diskont hisoblanadi, aksincha bo‘lsa, ustama
hisoblanadi.
Banklar valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda valyutani sotish va sotib
olish kursini o‘rnatadi. Bu kurslar sotuvchining kursi va xaridorning kursi deb
ataladi.
Sotuvchi kursi – bankning valyutani sotish kursi; xaridor kursi – bankning
valyutani sotib olish kursi.
Bu kurslar o‘rtasidagi farq marja deb ataladi. U xizmat xarajatlarini qoplashga
sarflanadi va ma’lum foyda sifatida hisobga olinadi.
valyutaning eng muhim xususiyati uning konvertirlanganligidir.
Konvertirlanganlik – darajasiga ko‘ra valyuta kursi 3 ga bo‘linadi.
– erkin suzib yuruvchi;
– cheklangan darajada suzib yuruvchi;– fiksirlangan valyuta kurslari.
Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi ma’lum valyutaga bo‘lgan bozor talabi va
taklifi ta’sirida o‘zgarishi mumkin. Masalan, yevro AQSH dollari, Yaponiya
iyenasi, Angliya funt sterlingi va boshqalar. Shu bois bu valyutalar jahon valyuta
ayirboshlashida keng ishtirok etadi.
Cheklangan darajada suzib yuruvchi valyuta kurslarining o‘zgarishi ayrim
valyutalar yoki bir guruh valyutalar ( valyuta savati) kursi o‘zgarishiga bog‘liq.
Misol uchun «Uchinchi dunyo»ning aksariyat mamlakatlari o‘z valyutalarini
AQSH dollariga, Yevropa mamlakatlarining yevrosiga va boshqa boshqa xorijiy
valyutalarga bog‘laydi. Cheklangan darajada «suzib» yuruvchi valyuta kurslari
kiritilgan mamlakatlar o‘z valyutalarini tebranish chegarasini o‘zlari hamkorlik
qilayotgan mamlakatlar bilan kelishib oladilar.
Fiksirlangan valyuta kursi – bu xorijiy valyutada ifodalangan milliy pul
birligining davlat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valyuta
bozorlaridagi talab va taklifning o‘zgarishi ta’sir qilmaydi. Hozirgi vaqtda
fiksirlangan valyuta kursi sust rivojlangan mamlakatlarda yoki iqtisodiyoti tashqi
bozorlarga yetarli darajada kirib bormagan mamlakatlarda moliya tizimi va milliy

ishlab chiqarishni kuchli xorijiy raqobatchilardan himoya qilish va quvvatlash
maqsadida qo‘llaniladi.
Xalqaro iqtisodiyot nazariyasi shuni ko‘rsatadiki, bir davlat o‘z valyutalari
milliy valyutasining boshqa davlatlar valyutasiga nisbatan bir xil valyuta kursini
saqlashi lozim. XVF Nizomining VIII moddasiga asosan, davlat joriy operatsiyalar
bo‘yicha milliy valyuta konvertatsiyasi bo‘yicha olgan majburiyatining
bajarilishini va bir davlat valyutasi bo‘yicha turli xil kurslar bo‘lishiga yo‘l
qo‘ymasligi lozim.
Barcha mamlakatlar ma’lum muddatda o‘z valyutalari kurslari to‘g‘risidagi
axborotni e’lon qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasi ish
yakunlari matbuotda, televideniyeda e’lon qilinadi. Bunda nominal valyuta kursi
belgilanadi. Lekin kuchayib borayotgan inflyatsiya sharoitida jahon bozorida
milliy mahsulotga bo‘lgan talabni, uning raqobatbardoshligini aniqlashda milliy va
xorijiy tovarlar baholari o‘rtasidagi nisbatni ham bilish kerak bo‘ladi. Ya’ni milliy
valyutaning real almashtirish kursini hisoblab chiqish kerak. Real valyuta kursini
hisoblashni O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqariladigan gazlama misolida
ko‘rsatish mumkin. Masalan, 1 m gazlamaning bahosi respublikamizda 1000 so‘m,
Rossiyada 35 rubl deylik. valyutalarning amaldagi nisbati 1 Rossiya rubli = 35
so‘m yoki 1 so‘m = 0,0032 Rossiya rubli bo‘lganda, 1 m o‘zbek gazlamasining
bahosi Rossiya rublida 0,032*1000=32 rubl turadi. Bunday holda O‘zbekiston va
Rossiyada ishlab chiqarilgan 1 m gazlama baholari nisbati
0,032 x 1000 32
= 0,9 ga
35 35
teng bo‘ladi. Demak, ushbu nisbat o‘zbek gazlamasining bahosi Rossiya
gazlama bahosining 0,9 va undan arzon ekanligini ko‘rsatadi. Shunday qilib,
mahsulotning real valyutadagi bahosi tovarning ishlab chiqarish bahosi va
valyutaning nominal almashtirish kursiga bog‘liq bo‘lib, quyidagi tenglik bilan
izohlanadi:

Real kursi = nominal kursi x o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan tovarlar
bahosi (xorijiy tovarlar bahosi).
Past valyuta kursida milliy tovarlar nisbatan arzonroq, xorijiy tovarlar esa
nisbatan qimmatroq turadi. Shuning uchun eksport o‘sib, import esa qisqarib
boradi.

3. Xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy yo’llari
Zamonaviy valuta bozori yalpi jahon xo’jaligi miqyosida amal qiluvchi, murakkab va
muntazam iqtisodiy tizim sifatida maydonga chiqadi.
Valuta bozori yangi sharoitlarga moslashgan holda tinimsiz rivojlanib kelgan. U
xorijiy valutadagi veksellar bilan savdoning lokal markazlaridan tortib, to birdan
bir haqiqiy xalqaro bozor shakligacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi.
Hozirda valuta bozori va valuta operatsiyalarini amalga oshirish texnikasini o’rganish
bilan bog’liq masalalar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Valuta bozorining amal
qilish mexanizmini bilish O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy
munosabatlarining samarali amalga oshirilishi uchun muhimdir.
Valuta bozori – bu mexanizm bo’lib, uning yordamida xorijiy valutalarning oldi-
sotdisi bilan bog’liq operatsiyalar amalga oshiriladi. Xorijiy valutalarning oldi-
sotdisiga bo’lgan zarurat xalqaro operatsiyalarni amalga oshirish paytida yuzaga
keladi: tashqi savdoda, xorijiy valutada kredit berilganda, xorijiy valutadagi
zaxiralarni valuta kursi tebranishidan sug’urta qilganda.
Bir valutani boshqa bir valutaga o’tkazish zarurati shundaki, odatda, xalqaro savdo
shartnomalari va kapital bilan operatsiyalarni amalga oshiruvchi shaxslar o’z
milliy valutalariga ega mustaqil davlatlarda yashaydilar. Tabiiyki, xalqaro
shartnomalarda ishtirok etuvchi har bir taraf hisob-kitoblarni o’z milliy valutasida
amalga oshirishdan manfaatdor. Biroq xalqaro savdo shartnomalari va kapital bilan
operatsiyalar erkin muomalada yuradigan valutada amalga oshirilmog’i lozim.
Masalan, yaponiyalik eksportyor braziliyalik importyorga «Toyota» avtomobillarini
sotmoqchi. Bunda eksportyor importyordan to’lovni yapon ieynasida, Braziliya
kruzerosida yoki AQSH dollarida amalga oshirishni talab qilishi mumkin. To’lov
valutasi oldindan kelishilib, shartnomada qayd etiladi. Ammo yuqoridagi misolda
qanday valuta ishlatilishidan qat’iy nazar, u valuta kursidan kelib chiqqan holda
boshqa valutaga o’tkazilishi lozim. Agar yapon iyenasi qo’llanilsa, unda
braziliyalik importyor o’z milliy valutasini kurs asosida yapon iyenasiga
aylantirishi lozim. Braziliya kruzerosi qo’llanilganda esa, aksincha, yaponiyalik

eksportyorda ularni iyenaga aylantirish zarurati tug’ilardi. Agar AQSH dollari
qo’llanilsa, braziliyalik importyor kruzeroni AQSH dollarlariga, yaponiyalik
eksportyor esa AQSH dollarini iyenaga aylantirishi kerak bo’ladi.
Xorijiy valutalar bozorining asosiy vazifasi yuqoridagi misolda keltirilgan
valutalarning o’zaro almashuvini amalga oshirishdir. Valuta bozorida valutalarni
almashuv kursi shu valutalarga bo’lgan talab va taklif asosida shakllanadi.
Milliy iqtisodiyotlarning baynalmilallashuvi, xalqaro iqtisodiy munosabatlar
ahamiyatining o’sishi, erkin suzadigan valuta kurslarining joriy etilishi valuta-
moliyaviy sohaning ko’lami va ahamiyati, xususan, valuta bozori mavqeyi
oshishiga olib keldi.
Valuta bozori quyidagi funksiyalarni bajaradi:
– tovarlar, xizmatlar va kapitallar xalqaro muomalasiga xiz-mat ko’rsatish;
– iqtisodiy, siyosiy va boshqa omillar ta’sirida shakllanadigantalab va taklifni
balanslash orqali valuta kurslarini aniqlash;
– valuta risklaridan himoyalanish uchun mexanizmni taqdimetish;
– davlat tomonidan pul-kredit va iqtisodiy siyosatni amalgaoshirishda bozordan
foydalanish.
Jahon valuta bozorining xususiyatlariga ko’ra, u aniq bir manzilga ega emas yoki
ma’lum bir joyda jismonan mavjud emas. Jahon valuta bozori telefon hamda
zamonaviy telekommunikatsion tizim orqali savdo amalga oshadigan bozordir. Bu
bozorning o’ziga xos xususiyati nafaqat uning jismonan mavjud emasligida, balki
uning sutkada 24 soat faoliyat ko’rsatishi, ochilmasligi va yopilmasligi, muomala
hajmi jihatidan nihoyatda yirikligidadir, ya’ni 1 sutkada jahon valuta bozorida 1
trln AQSH dollari sotiladi va sotib olinadi.
Valuta bozori rivojlanishiga xalqaro ssuda kapitallari bozorining kengayishi katta
ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga, mazkur bozorlarning o’sib, bir-biriga kirishib
ketish jarayoni kuchaymoqda.
Hozirda banklararo valuta bozorida banknotalar yoki tangalar yo’q, boshqa to’lov
vositalarining, ya’ni veksellar va cheklarning ahamiyati esa minimaldir. Valuta
operatsiyasi har qanday moddiy asosni yo’qotdi, ya’ni milliy pul birliklari bir-

biriga nisbatan faqat korrespondent hisob raqamlaridagi yozuvlar sifatida mavjud.
Bu esa, o’z navbatida, valuta bozori uchun yuqori darajadagi integratsiyaga
erishish imkonini berdi.
Valuta bozorining murakkab iqtisodiy tabiati, uning ko’p yo’nalishli tarkibiy tuzilishi,
operatsiyalarning tashkil etilishi ularning obyektlari va subyektlari bilan
belgilanadi.
Valuta bozori banklararo, mijozlararo va birja bozorlarida, shuningdek, broker va
to’g’ridan to’g’ri naqdli, muddatli va shu kabi bozorlarga bo’linadi.
Umumiy olganda, valuta bozorini quyidagi turlarga bo’lish mumkin.
2-chizma. Valuta bozorining turlari
Valuta bozori valuta munosabatlarining subyektlari va unda ishlatiladigan
valutalarning soniga ko’ra, milliy, hududiy va jahon valuta bozorlariga bo’linadi.
Milliy valuta bozorlari muayyan davlat hududida rezidentlar va xorijiy yuridik va
jismoniy shaxslar o’rtasidagi valuta munosabatlarini o’z ichiga oladi. Bu bozorlar
milliy valuta konvertatsiya qilinmaydigan va qattiq valuta cheklovlari mavjud
bo’lgan paytda davlat tomonidan milliy pul va valuta tizimini shakllantirish
bosqichida shakllanadi. Bunday mamlakatlarda faqat vakolatli («devizli» yoki
«valutali») banklar jahon valuta bozoriga chiqa oladi.
Jahon valuta bozorining konyunktura mexanizmi deganda, odatda, ushbu bozorda
valutalarga bo’lgan talab va taklifning shakllanish mexanizmi tushuniladi.
Bozorning konyunktura mexanizmi murakkab bo’lib, uni o’rganish moliyaviy
vositachilar uchun nihoyatda muhimdir. Chunki bozorda, operatsiyalar o’tkazish
jarayonida qaror qabul qilish uchun moliyaviy vositachilar ma’lum bir tahliliy
ma’lumotlarga asoslanishi kerak. V aluta bozori

V aluta birjasi Birjadan ta sh q ari v aluta bozori

2-jadval
Valuta bozorlari ishtirokchilari va ular o’rtasida tuziladigan bitimlar
Bozor
ishtirokchilari Bitimlar Asoslar
Tijorat banklari mijozlar uchun bitimlar;
o’z mablag’lari asosida
savdo – hisob-kitoblarning o’tkazilishi; – foyda
olish yoki mijozlar bitimlari bo’yicha
pozitsiyalarning balanslashuvi
Tashkilotlar
(eksportyor va
importyorlar) valutaning sotib olinishi;
valuta risklarini
sug’urtalash uchun
bitimlar;
xorijiy valutada kreditni
olish va berish xorijiy valutada to’lovlar; – tannarxning
kalkulatsiyasi, valuta risklarini
kamaytirish, imkoniyatlarini qo’llash
uchun bazaning yaratilishi;
qulay shartlarning olinishi
Markaziy banklar valutani sotish olinishi;
intervensiyalar to’lovlar, cheklar inkassatsiyasi, veksellar
hisobi va boshqalar; – valuta bozorlarini
ushlab turish uchun valutani sotib olish,
bozorlarning normal darajadagi faoliyatini
amalga oshirish
Brokerlar kurslarni o’rnatish hamda
valuta va foizli bitimlarda
bevosita qatnashish bitimlarni amalga oshirishdan olinadigan
komission yoki foizli to’lovlar.
Valuta bozorlarining ishtirokchilari ko’p bo’lib, ularni quyidagi jadvalda ko’rish
mumkin.Barcha ishtirokchilarni ikki asosiy guruhga ajratish mumkin, bular:
1. Passiv ishtirokchilar. Ular vaqti-vaqti bilan valutaoperatsiyalarini amalga oshirish
ehtiyoji yuzaga keluvchi subyektlar bo’lib, ko’pincha yirik bitimlarga murojaat
qilishadi. Banklarda o’rnatilgan narx bo’yicha hisob-kitobni amalga oshiradilar.
2. Aktiv ishtirokchilar. Ular «Market Makers» deb hamataladi. Asosan yirik va kam
sonli bitimlarda ishtirok etib, o’z bo’limlariga va juda katta dilerlik shtatlariga
egadirlar. Aynan ular bozorni shakllantiruvchilari hisoblanadi va passiv

ishtirokchilar aynan ularga murojaat etadilar. Passiv ishtirokchilarga o’z narxlarini
o’rnatadilar.
Valuta operatsiyalari – bu xorijiy valutada va valutaviy qimmatliklar bilan bo’ladigan
oldi-sotdi operatsiyalaridir.
Xorijiy valuta deganda rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning banknotalari va
almashinuvchi tangalari tushuniladi.
Valuta qimmatliklariga quyidagilar kiradi:
– xorijiy valutada yozilgan qarz majburiyatlari, ya’ni oddiyveksellar va trattalar;
– xorijiy valutada yozilgan qimmatli qog’ozlar;
– oltin, platina va boshqa qimmatbaho metallar, toshlar.
Valuta operatsiyalari asosan valuta bozorlarida amalga oshiriladi. Rasmiy valuta-
moliya bozorining eng yiryk jahon markazlari London, Nyu-York, Frankfurt Mayn
va Tokio kabi yirik shaharlarda ko’p sonli bo’limlar tarmog’iga va chet el valutasi
zaxirasiga ega bo’lgan taniqli tijorat banklari faoliyat ko’rsatadi.
Valuta bozorlarida amalga oshiriladigan valuta operatsiyalari mohiyatiga ko’ra
quyidagicha bo’linadi.
3-chizma. Valuta bozorlarida amalga oshiriladigan valuta operatsiyalari
Valuta qimmatliklaridan Xalqaro pul Mamlakat hududiga foydalanish bo’yicha
o’tkazmalarning (dan) valuta qimmat-
huquqlarning boshqa o’tish amalga oshirilishi liklarini olib kirish va bilan bog’liq
operatsiyalar olib chiqish

Valuta operatsiyalari
Rezidentlar bilan
cheklovlarsiz amalga
oshiriladigan joriy
valuta
operatsiyalari
Mamlakat Markaziy bank tomonidan rezidentlarga
ruxsat etiladigan kapital harakati bilan bog’liq
operatsiyalar

4-chizma. Valuta operatsiyalarining tasnifi
Kengroq ma’noda valuta operatsiyalarining tasnifini 4-chizma ko’rinishida ifodalash
mumkin.
O’z navbatida, barcha valuta qimmatliklari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar
o’z xarakteri va namoyon bo’lish usuliga ko’ra quyidagilarga bo’linadi:
1) spot tiðidagi valuta operatsiyalari; 2) muddatli valuta operatsiyalari:
– Forvard tiðidagi valuta operatsiyalari;
– valuta opsionlari bilan bog’liq valuta operatsiyalari;
– valuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valuta opera-tsiyalari.
3) svop tiðidagi valuta operatsiyalari.
SPOT operatsiyalari yoki kassa bitimlari (naqd bitimlar).
SPOT operatsiyasi – bu bitim kunini hisobga olmagan holda ikki ish kuni davomida
valuta ayirboshlash bo’yicha operatsiyadir.

Muddati 180 kungacha bo’lgan eksport-import
bitim-lar bo’yicha hisob-kitoblar

Muddati 180 kungacha bo’lgan kreditlar olish va
berish bilan bog’liq operatsiyalar

Kapital qo’yilmalar bo’yicha olinadigan
daromadlarning repatratsiyasi bo’yicha operatsiyalar

Notovar xarakteridagi operatsiyalar
To’g’ri va portfel investitsiyalar
Ko’chmas mulkni to’lash uchun pul o’tkazmalari
Eksport-import kontraktlarning muddatini cho’zish
bo’yicha hisob-kitoblar

Joriy bo’lmagan boshqa turdagi valuta operatsiyalari
Muddati 180 kungacha bo’lgan kreditlar olish va
berish

Spot-kurs – bu spot bitim tuzilayotgan vaqtda bir mamlakat valutasini boshqa bir
mamlakat valutasidagi bahosidir. Spotkurs uning suzib yuruvchi yoki qat’iy
belgilangan rejimda ishlashdan qat’iy nazar operatsiya amalga oshirilayotgan
vaqtda milliy valutaning chet ellardagi qadri qancha ekanligini o’zida aks ettiradi.
Asosan spot bitimlarining kursi – bu telegraf o’tkazmasi kursidir. Spot-kurs ikki xil
yo’l bilan aniqlanadi:
– valuta birjasida dilerlarning yuzma-yuz savdo qilishi orqali;
– birjadan tashqari savdoda dilerlarning o’zaro telefon orqalisavdosida.
Valuta kursi sotib olish kursi (xaridor kursi) va sotish kursi (sotuvchi kursi) ga
bo’linadi. Valuta kotirovkasini amalga oshiruvchi bank valuta bitimini har doim
o’zi uchun foydali kurs bo’yicha amalga oshiradi. Banklar xorijiy valutani har
doim qimmatga sotib (sotish bahosi), arzonroqqa sotib olishga (sotib olish bahosi)
harakat qiladilar. Bu valuta-tijorat operatsiyalarning asosiy tamoyilidir.
Sotish va sotib olish kurslari orasidagi farq marja deb atalib, bank xarajatlarini
qoplash va qisman valuta riskini sug’urtalashga yo’naltiriladi. Agar bank amalga
oshirilgan bitimni xuddi shu kurslar asosida taklif qilingan kontrbitim hisobiga
qoplasa, u marja hisobiga foyda ko’radi. Shuning asosida banklar valuta
operatsiyalari bo’yicha mijozlarni ko’proq jalb qilishdan manfaatdor.
Spot operatsiyalaridan keladigan foyda marjaga (albatta komissiya haqini chegirib
tashlasa) teng bo’lishi ham mumkin.
Umuman olganda, spot operatsiyalari bir tomondan qisqa vaqtda yuqori foyda olishga
imkon bersa, ikkinchi tomondan mavjud valuta operatsiyalari orasida risk
darajasida eng yuqori bo’lgan valuta operatsiyasi hisoblanadi. Sababi shuki, spot
operatsiyalarini amalga oshirish vaqti qisqa bo’lganligi tufayli, odatda, u sug’urta
qilinmaydi. Shuning uchun banklar payshanba va juma kunlari spot
operatsiyalarini katta hajmda amalga oshirmaydi, chunki bunda spot operatsiyasi
muddati uzayib ketadi. Xuddi shu sababga asosan, banklar uzun va qisqa valuta
pozitsiyalarini ham maksimal darajada qisqartirishga harakat qiladi.
Naqd valuta operatsiyalari asosan spot shartlarida amalga oshiriladi. Buning mohiyati
shundaki, valuta sotish-sotib olish bitimi tuzilgandan keyin tuzilayotgan vaqtdagi

kurs bo’yicha ikkinchi ish kunida naqd valuta yetkazib beriladi. Bu operatsiyalar
keng tarqalgan bo’lib, jami valuta bitimlarining 90 foizga yaqinini tashkil etadi.
Valuta bozorining ishtirokchilari bo’lgan banklar o’z nomidan o’zi uchun, yana o’z
nomidan mijozlari uchun valuta sotib olishi yoki sotishi mumkin. Agar banklar o’z
hisobiga valutani sotsa yoki sotib olsa, bu operatsiyalar ular yoki foyda olish
uchun, yoki o’z likvidligini ushlab turish uchun, yoki chet eldan bank uchun
jihozlar sotib olish va boshqa maqsadlar uchun amalga oshiradi.
Spot bitimlari bo’yicha valuta oluvchi bank tomonidan ko’rsatilgan hisobvaraqlarga
yetkazib beriladi. Bitimda ko’rsatilgan kurs spot-kurs deyiladi. Xuddi mana shu
kurslar asosida valuta bozoridagi muddatli kurslar ham, valutani yetkazib berish
bo’yicha qisqaroq muddatli bir martalik bitimlar uchun kurslar ham aniqlanadi.
Spot operatsiyalari yordamida banklar o’z mijozlarining chet el valutasidagi
ehtiyojlarini, kapitallarning harakatini, shuningdek, bir valutaning boshqa valutaga
oqib o’tishini ta’minlaydi, arbitraj va spekulyativ operatsiyalarni amalga oshiradi.
Spot operatsiyalari risk darajasi eng yuqori operatsiya hisoblanadi.
Foyda olish uchun banklar arbitraj va spekulyativ bitimlarini amalga oshirish
mumkin. Arbitraj bitimlar turli valuta bozorlarida mavjud bo’lgan valuta kurslari
o’rtasidagi farqlardan foyda olish maqsadida chet el valutasini qayta sotish (sotib
olish) bo’yicha tuzilgan qarshi bitimdir. Agar valuta bir valuta bozoridan sotib
olinsa va boshqa valuta bozorida sotilsa – bu keng tarqalgan arbitraj deyiladi. Agar
foyda vaqt o’tishiga qarab kurslar o’zgarishidan yuzaga keladigan bo’lsa,
vaqtinchalik arbitraj deyiladi.
Muddatli valuta operatsiyalari – bitim tuzilgandan keyin bitimdagi kurs bo’yicha
kelishilgan xorijiy valutani ma’lum muddat o’tgach yetkazib berishga
kelishiladigan valuta bitimlaridir. Bundan muddatli valuta operatsiyalarining ikki
xususiyati kelib chiqadi:
1. Bitim tuzilishi bilan bajarilishi o’rtasida ma’lum davr-vaqtbor.
2. Muddatli valuta operatsiyalari bo’yicha valuta kursi ma’lummuddat o’tganidan
keyin foydalanilsa ham, bitim tuzilayotgan paytda belgilanadi.

Odatda, bu operatsiyalar valuta kursi o’zgarishidan himoyalanish yoki qo’shimcha
foyda olish maqsadida amalga oshiriladi.
Muddatli valuta operatsiyalarining quyidagi turlari mavjud:
– forvard operatsiyalari;
– fyuchers operatsiyalari;
– opsionlar bilan operatsiyalar;
– SVOP operatsiyalari;– valuta arbitraji.
Forvard operatsiyalari. Muddatli valuta operatsiyalari deb belgilangan, ammo ikki
ish kunidan oshiq bo’lgan muddatda amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi.
Forvard valuta bitimi – bu voz kechib bo’lmaydigan va bank bilan uning mijozi
o’rtasidagi ma’lum miqdordagi kelishilgan valutani bitim tuzilayotgan vaqtda qayd
qilingan ayirboshlash kursida kelgusi muddatlarda amalga oshirish bo’yicha
majburiyatlarning bajarilishidir. Bu vaqt aniq bir sana yoki ikki sana orasida
namoyon bo’ladi. Forvard valuta bitimining o’ziga xos xususiyatlari mavjud:
a) bu voz kechib bo’lmaydigan va majburiy shartnomadir.Bitim tuzilgandan keyin
mijoz bitimdan voz kechishga haqqi yo’q. Mijoz shartnomada ko’rsatilgan chet el
valutasini sotib olishi yoki sotish shart;
b) bitim chet el valutasidagi aniq bir miqdorni tashkil etadi.Mijoz bitimda
ko’rsatilgan miqdordan ko’proq valutani sotib olishga ham, sotishga ham haqqi
yo’q;
v) bitim kelishilgan aniq bir sanada bajarilishi shart. Mijoz forvard bitimining
bajarilish sanasini uzoqlashtira yoki yaqinlashtira olmaydi.
Agar bank sotish va sotib olish haqida bitim tuzsa, u faqat mijoz bilan kelishmay,
balki tashqi valuta bozori bilan aloqa qiladi. Bu shuni anglatadiki, bank mijoz yoki
bir qancha mijozlar bilan tuzgan forvard bitimlari uchun, albatta, valuta bozori
orqali valutaning sotib olinishi yoki sotilishi qoplanishini ta’minlashi kerak.
Dilerning pozitsiyasi har qanday ma’lum kun yoki davr oxirida doimo teng holga
kelishi shart. Bu shuni anglatadiki, sotib olinayotgan va sotilayotgan valutalar
balanslashtiriladi.

Agar mijoz qandaydir sabab bilan bitim shartlarini bajara olmagan holda bank,
baribir, bozor bilan tuzgan bitimini bajarishi kerak bo’ladi. Shuning uchun bank
mijozidan bitimda kelishilgan barcha shartlar bajarilishini talab qilishi shart. Mijoz
shartlarni bajara olmagan taqdirda bank bitimning muddatini «uzaytiradi» yoki
«yopadi».
Forvard valuta bitimi qat’iy belgilangan yoki opsionli bo’ladi.
a) qat’iy belgilangan valuta bitimi – kelgusida aniq bir sana-da bajarilishi shart
bo’lgan bitim.
b) opsionli valuta bitimi – mijozning xohishiga ko’ra yokibitim tuzilgan vaqtdan
uning bajarilishigacha bo’lgan davr ichida xohlagan kunda amalga oshiriladi.
Forvard kursi spot-kursidan forvard marjasi miqdoriga farq qiladi. Marja mukofot
ko’rinishda bo’lishi mumkin, bunda forvard-kurs spot-kursdan yuqori bo’ladi; yoki
diskont (chegirma) ko’rinishida bo’lishi mumkin, bunda forvard kurs spotkursdan
past bo’ladi.
Forvard valuta bitimi asosan to’lovlarni sug’urtalash uchun qo’llaniladi.
Muddatli bitimlar bo’yicha son ko’rinishida kotirovkalanadigan valuta kurslari autrayt
deyiladi.
Forvard yoki muddatli bitimlar xalqaro savdoda tijorat operatsiyalarini amalga
oshirayotganda valuta riskidan sug’urtalanish imkonini beradi. Tijorat
operatsiyalarini sug’urtalashning mohiyati shundaki, tashqi savdo, tijorat banklari
bilan birga valuta kursi harakatidan salbiy natijalarni, ya’ni riskni yo’qotish
maqsadida valutani sotish-sotib olish bitimi ham tuziladi.
Xorijiy valutadagi muddatli operatsiyalar zaruriyati, shuningdek, turli nosavdo,
moliya operatsiyalarini sug’urtalash bilan ham shartlanadi:
– xorijiy valutadagi qimmatli qog’ozlarga qo’yilmalar, pulbozoridagi depozitlar,
xorijdagi filiallarga berilgan qarzlar, to’g’ri investitsiyalar va boshqalar valuta
aktivlarini tashkil etadi va ular mos valutani muddatli, sotish yo’li bilan sotilishi
kerak;

– chet el valutasida xorijiy kapitallar bozoridan olingan qarz-lar valuta passivlarini
tashkil etadi va sug’urtalash mos valutani muddatga sotish yo’li bilan amalga
oshiriladi.
Chet el valutasidagi muddatli bitimlar quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:
– tijorat maqsadlarida valuta konversiyasi, ya’ni valuta riskinisug’urtalash uchun
valuta tushumlarini oldindan sotish yoki to’lovlar uchun xorijiy valutani sotib olish;
– xorijga portfel va to’g’ri investitsiyalarni, ular amalga oshi-rilgan valuta kursining
mumkin bo’lgan pasayishi natijasidan ko’riladigan zararlardan sug’urtalash;
– kurslar o’rtasidagi farqdan spekulyativ foyda olish.
Muddatli valuta operatsiyalarini konversiya, sug’urtalash va chayqovchilik
operatsiyalarga bo’lish mumkin. Ularning barchasida chayqovchilik elementi
mavjud.
Fyuchers operatsiyalari. Muddatli valuta operatsiyalaridan yana biri bo’lgan
moliyaviy fyuchers bitimlari 1970-yilda xalqaro valuta bozorida birinchi bor
qo’llanilishining o’zidayoq keng tarqaldi. Bu operatsiya aktivlarni bitim
imzolanayotgan paytdagi narxlar bo’yicha biror vaqt o’tishi bilan sotib olishni yoki
sotishni ifodalaydi.
Bu oldi-sotdi operatsiyasi fyuchers shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Unda
operatsiyaga muddati, mijozlarning hisob raqami, qatnashchilari, kontragentlar,
oldi-sotdi obyekti, mol yetkazib berish muddati, mol miqdori va narxlari
ko’rsatiladi.
Valuta fyuchersi esa kelgusi valuta oldi-sotdisiga tuzilgan shartnoma bo’lib, u
bo’yicha sotuvchi ko’rsatilgan muddatda o’rnatilgan kurs bo’yicha aniq bir valuta
miqdorini sotish, xaridor esa mazkur valutani shu shartlarda sotib olish
majburiyatlarini oladi.
Fyuchers shartnomasi uning bajarilish muddati yetib kelgunga qadar xaridor
tomonidan sotilib, keyingi xaridorlarga ham qayta sotilishi mumkin. Shuning
uchun fyucherslar savdosida:
1. Valuta bo’yicha kelajakda valuta kursi o’zgarishini ko’rabilish;

2. Fyuchers amal qilish muddatida doimo kurs o’zgarishlarinikuzatib borish va
noxush holat ko’rina boshlanganda undan o’z vaqtida xalos bo’lish muhim
ahamiyat kasb etadi. Fyuchers shartnomalari ikki vazifani amalga oshiradi:
a) investorlarga bozorda valuta kursining noxush o’zgarishlari
bilan bog’liq bo’lgan riskni xeirlashga imkon beradi;
b) birjadagi chayqovchilarga bundan foyda olishga imkon beradi.
Fyuchers operatsiyalaridan olinadigan foyda marja deb ham yuritiladi.
Fyuchers bitimlari forvard bitimlaridan farq qilgan holda:
– juda oddiy bekor qilinadi;
– valutaning qat’iy belgilangan summasida tuziladi;
– rasmiy birjalarda sotiladi va bunda
faqat og’zaki oldi-sotdi qilish tan olingan;
– Fyuchers sotuvchilari fyuchers majburiyatlarining bajarilishini kafolatlash uchun
birja dilerlariga pullik marjali to’lashni ko’zda tutishlari kerak.
Opsionlar bilan bitimlar . Muddatli valuta operatsiyalarining yana bir turi – bu valuta
opsionlaridir.
Opsion – lotincha so’z «optio»dan olingan bo’lib, «tanlov» ma’nosini beradi. Opsion
– bu ma’lum bir aktivni shartnomada qayd etilgan bahoda, oldindan kelishilgan
sanada yoki kelishilgan ma’lum bir davr ichida sotib olish yoki sotish huquqini
(sotib oluvchi opsioni uchun) boshqa shaxsga berilishi haqidagi ikki taraflama
shartnomadir.
Mazkur shartnoma bo’yicha bir broker (diler) yozib, opsionni boshqa brokerga beradi,
boshqa broker esa uni sotib oladi va opsion shartlari ko’zda tutgan muddat ichida
uni («strayk» baho) o’rnatilgan kurs asosida opsionni yozib bergan shaxsdan (sotib
oluvchi opsioni) ma’lum bir miqdordagi valutani sotib olish yoki unga bu valutani
sotish (sotuvchi opsioni) huquqiga ega bo’ladi.
Shunday qilib, opsion sotuvchisi valutani sotishga (yoki sotib olishga) majbur,
opsionni sotib oluvchi shaxs esa buni qilishi shart emas. Ya’ni u valutani sotib
olishi yoki sotib olmasligi (sotishi yoki sotmasligi) mumkin. Demak, opsion sotib
oluvchini almashuv kursini kelishilgan «strayk» bahodan oshiq yoqimsiz
o’zgarishidan himoya qiluvchi, valuta risklarini sug’urta qilish shaklidir. Agar

almashuv kursi «strayk» bahodan oshib, ijobiy tomonga o’zgarsa, opsion daromad
olish imkonini beradi.
Opsionning «strayk» bahoga nisbatan almashuv (joriy) kursining o’sishi «apsayd»
(inglizcha «upside» – yuqori tomoni) deb ataladi. Uning «strayk» bahoga nisbatan
pasayishi esa «daunsayd» (inglizcha «downside» – pastki tomoni) deb ataladi.
Opsionning 3 turi mavjud, ya’ni:
1. Sotib olishga opsion («call option») – bu opsionni sotiboluvchi shaxsning, valuta
kursining o’sish xavfidan (yoki ma’lum bir sanaga hisob-kitob qilishdan) o’zini
himoya qilish maqsadida uning mazkur valutani sotib olish (yoki hisob-kitobni
amalga oshirish) huquqidir (majburiyati emas).
2. Sotishga opsion («put option») – bu opsionni sotib olganshaxsning valuta
qadrsizlanishidan o’zini himoya qilish maqsadida shu opsionni sotishga (yoki
ma’lum sanaga hisob-kitob qilish) huquqini (majburiyatini emas) bildiradi.
3. Opsion stellaj (nemischa «stellage») yoki («put-call option»)– bu opsion egasiga
valutani bazis bahosi bo’yicha sotib olish yoki sotish huquqini beradi (bir vaqtning
o’zida sotib olish va sotishni emas). Opsionda uning muddati ko’rsatiladi.
Opsionning muddati – bu sana yoki ma’lum bir davr bo’lib, sana yoki davr muhlati
o’tib ketsa, mazkur opsionni ishlatib bo’lmaydi.
Opsionning 2 andozasi mavjud: a) yevropacha va b) amerikacha.
Yevropacha andozasi – bunda opsion faqat ma’lum bir belgilangan sanaga ishlatilishi
mumkin.
Amerikacha andozasi – bunda opsion davrining istalgan paytida opsion ishlatilishi
mumkin.
Opsion o’z kursiga ega. Opsion kursi – bu strayk bahodir (inglizcha «strike price»).
Bu valutani, ya’ni opsion aktivini sotib olish («put») yoki sotish («call») mumkin
bo’lgan bahosidir.
Opsionga egalik qilish uni sotib olgan shaxsga oldindan bilib bo’lmaydigan
kelgusidagi o’zgarishlardan o’zini himoya qilish imkonini beradi. Opsion
shartnomasi opsion egasi uchun ijro etilishi majburiy bo’lgan shartnoma emas.

Shuning uchun ham, agar opsion amalga oshmasa, egasi uni berib yuborishi yoki
ishlatmasdan qoldirishi mumkin.
Svop shartnomalari. Svop (ingl. «swap», «swop») – almashuv, almashtirish
ma’nosini bildiradi. Svop operatsiyasi – bu hisob-kitob sanalari turlicha bo’lgan,
taxminan teng hajmdagi xorijiy valutaning bir vaqtning o’zida sotilishi va sotib
olinishidir. Svop valuta operatsiyasi valutaning «spot» shartlari asosida milliy
valuta evaziga sotib olinishi va keyinchalik uning qayta sotib olinishini ko’zda
tutadi. Demak, svop operatsiyasi – bu valutaning miqdor jihatidan teng
summalarga, ular bo’yicha hisobkitoblarni turli sanalarda amalga oshirish sharti
bilan bir vaqtning o’zida sotib olinishi va sotilishidir. Svop – bu so’nggi sotuv
kafolati bilan valutani vaqtinchalik sotib olishdir.
Amaliyotda svop bir vaqtning o’zida valuta almashuvi bilan bog’liq ikki alohida
shartnomaning imzolanishini ko’zda tutadi. Bu shartnomalar qarama-qarshi
yo’nalishlarga va turli hisobkitob sanalariga ega. Bu shartnomalarning biri
bo’yicha birinchi valuta ikkinchi valuta hisobiga ma’lum bir sanada yetkazib
berish sharti bilan sotib olinadi. Ikkinchi shartnoma bo’yicha esa birinchi valuta
ikkinchi valutaga boshqa sanada yetkazib berish sharti bilan sotib yuboriladi.
Svop valuta operatsiyalarini ko’p hollarda banklar amalga oshiradi. Bunda ikki bank
orasida ikki valuta bilan almashuv ma’lum bir davrda bo’lib, shartnoma oxirida
dastlabki valutalar banklarga qaytariladi. Valutalar bilan almashuv bir vaqtning
o’zida tuziladigan, ammo valutalarning turli sanalarda yetkazib berilishi ko’zda
tutilgan ikki qarama-qarshi shartnoma shaklida amalga oshadi: «spot» bir
shartnoma bo’yicha va «forvard» boshqa shartnoma bo’yicha. Buning natijasida
ikkala bank ham «spot» shartlari asosida sotib olingan valutani to u «forvard»
shartlari asosida sotilgunga qadar o’z ixtiyoriga oladi. Barqaror iqtisodiyot va
kapitallarning erkin harakati sharoitida forvard bozoridagi baholar foizlar
farqlariga bog’langan.
Svop shartnomalarining boshqa shartnomalarga nisbatan qulayligi shundaki, ular
valuta riskini to’la bartaraf etadi. Turli sanalarda sotib olingan va sotilgan valutalar
teskari svopni tashkil etgan holda sotilishi yoki sotib olinishi mumkin. Shuning

uchun hisob-kitob sanalaridagi farqlar hisobiga qoplanmagan pozitsiya hosil
bo’lsa, u osongina to’la qoplanishi yoki kamaytirilishi mumkin. Svop – bu joriy
foiz stavkalari ta’siri ostida, bir valutaning o’zgarib turadigan forvard marjasini
boshqa valuta forvard marjasiga qanday ta’sir etishi yuzasidan turli fikrga ega
bo’lgan brokerlarning (diler) o’zaro aloqasidir.
Amaliyotda foiz stavkasining svopi va valuta svopi farqlanadi. Foiz stavkasining
svopi – bu kreditning asosiy shartli summasi bo’yicha AQSH dollaridagi foiz
to’lovlari bilan ma’lum bir muddatga ikki taraf orasida ayirboshlash to’g’risidagi
kelishuvdir. «Kreditning asosiy summasi» yoki «prinsiðial» atamasi svopni
belgilovchi nazariy asosga tegishlidir. Shunday qilib, kreditning asosiy shartli
summasi – bu foizlar nisbatan hisoblanadigan oddiy summadir. Asosiy summa
bilan almashilmaydi. Muddat bir yilgacha muddatdan to 15 yilgacha bo’lishi
mumkin. Biroq aksariyat shartnomalar 2 yildan 10 yilgacha muddatga tuziladi.
Foiz to’lovlari svopining asosiy 2 shakli mavjud bo’lib, bular kuponli svop va bazaviy
svop hisoblanadi. Kuponli svopda ishtirokchi taraf, shartnoma paytida ma’lum bir
g’aznachilik obligatsiyasiga nisbatan marja sifatida hisoblangan, qat’iy belgilangan
stavkani to’laydi. Shu vaqtning o’zida boshqa taraf shartnoma muddati davrida
o’rnatilgan indeksga nisbatan davriy asosda o’zgarib turadigan, erkin o’zgarib
turuvchi stavkani to’laydi.
Bazaviy svopda esa shartnomada ishtirok etuvchi ikki taraf turli stavkalarga
asoslangan, erkin o’zgarib turuvchi foiz to’lovlari bilan o’zaro almashadilar.
Asosan ushbu nisbatan ochiq (to’g’ri) mexanizmdan foydalangan holda, foiz
stavkasining svopi obligatsiyalar chiqarilishi, aktivlar, passivlar va har qanday
naqd pul oqimining bir turdagi ko’rinishdan boshqa turdagi ko’rinishga hamda
ba’zi bir variantlarda shartnoma tarkibidagi bir valutani boshqa valutaga
transformatsiya qiladi.
Svop bozori moliyaviy resurslar manbalari orasidagi aloqaning ulkan (global) hajmga
oshishiga sabab bo’ldi. Institutlar tomonidan moliyaviy qarorlar qabul
qilinishining tahlil etish uslublarini keskin o’zgartirib yubordi. Bu, albatta,

svoplarning aktivlar va majburiyatlarini boshqarishning yangi samarali yo’llarini
ta’minlash bilan ham bog’liq.
Valuta svopi. Valuta svopi foizli svop foydalangan uslub orqali naqdli oqim tarkibini
qat’iy belgilangan stavkadan erkin suzuvchiga o’zgartirishi hamda svop
mexanizmi orqali valutaning o’zini ham o’zgartirishi mumkin. Bunday tusdagi
shartnoma foizlivaluta svopi yoki oddiy valuta svopi deb ataladi. Foiz svopi va
valuta svopi orasidagi asosiy farq shundaki, valuta svopi nafaqat foiz to’lovlari
bilan almashinishni, balki asosiy summa (prinsiðial) bilan birlamchi va yakuniy
almashuvni ham o’z ichiga oladi.
Birlamchi almashuv svopning boshida, yakuniy almashuv esa svop muddatining
tugash sanasida amalga oshadi. O’zining bu mazmuniga ko’ra valuta svopi
kompensatsion kredit yoki parallel zayomlarga juda o’xshab ketadi.
Svoplardan foydalanish keng tarqalgan: bu endi bir nechta tanlov instrumentlaridan
iborat ixtisoslashgan moslama emas. Svoplardan kapital qiymatini pasaytirish,
risklarni boshqarish va yalpi iqtisodiyotda katta miqyosda ishlatish maqsadida
foydalaniladi.
Svoplar jahonning turli kapitallar bozorlarida arbitrajni olish uchun ham qo’llaniladi.
Qarz oluvchilar va kreditorlar sintetik instrumentlarni yaratib, yangi bozorlarga
svop texnologiyasidan foydalangan holda kirib boradilar. Masalan, yangi,
«potolok/pol» singari kelishuv ko’rinishidagi opsion xarakteristikalari bilan svop
tarkibiy tuzilmalari va svop hosilalari ishlab chiqilgan edi.
Valuta arbitraji – bu foyda olish maqsadida valutalarning oldi-sotdisi bilan bog’liq
operatsiyalardir. Arbitraj 2 shaklda bo’ladi: a) valuta arbitraji va b) foiz arbitraji.
Valuta arbitraji (fransuzcha «arbitrage») – bu valutaning, uning bir vaqtning o’zida
sotilishini hisobga olgan holda, valuta kurslari farqlari sifatida foyda olish
maqsadida sotib olinishidir.
Oddiy valuta arbitraji – bu bir xorijiy valuta va o’zbek so’mi bilan yoki ikki xorijiy
valutalar bilan amalga oshiriladigan arbitrajdir.
Murakkab valuta arbitraji – ko’p turdagi valutalar bilan amalga oshiriladigan
arbitrajdir.

Muvaqqat valuta arbitraji – ma’lum bir vaqt davomida valuta kurslarining farqi
sifatida foyda olishga qaratilgan operatsiyadir.
U o’z ichiga quyidagi operatsiyalarni oladi:
– valutaning birinchi spot-kursi asosida sotib olinishi;
– depozitning ochilishi;
– valutaning depozitda saqlanishi;
– valutaning depozitdan olinishi;
– valutaning ikkinchi spot-kurs asosida sotilishi.
Arbitraj ko’p hollarda spred shartnomalarining yakuni sifatida maydonga chiqadi.
Spred shartnomasi doimo bir vaqtning o’zida bir valutaning sotib olinishi va
boshqa bir valutaning sotilishini ko’zda tutadi. Bunday valutalar kurslari albatta
birga, ammo turli sur’atlarda ko’tariladi yoki pasayadi. Bunda diler bir
operatsiyada pul yo’qotishini va boshqa bir operatsiyada foyda olishini hisobga
oladi.
Fazoviy valuta arbitraji – bu turli valuta bozorlarida (turli birjalarda), mazkur valuta
kursi farqlari hisobiga foyda olish maqsadida o’tkaziladigan operatsiyadir.
Boshqacha aytganda, bir vaqtning o’zida bir birjada valuta sotib olinadi va boshqa
birjada shu valuta nisbatan yuqori kursda sotiladi.
Fazoviy valuta arbitraji o’z ichiga quyidagi operatsiyalarni oladi:
1. Birinchi spot-kursi asosida valutani sotib olish.
2. Sotib olingan valutaning boshqa joyga o’tkazilishi.
3. Valutaning ikkinchi spot-kursi asosida sotilishi.
4. Valutaning sotilishidan olingan pulni boshqa joyga o’tkazish.
Foiz arbitraji – turli valutalar bo’yicha foizlar farqi sifatida foyda olish maqsadida
xo’jalik subyektlarining (arbitrajyorlarning) o’z qisqa muddatli aktivlari va
passivlari valuta tarkibini tartibga solishga qaratilgan valuta (konversion) va
depozit operatsiyalarini o’zida mujassam etgan shartnomadir. Foiz arbitraji pul
bozorida bir vaqtning o’zida pullarning ma’lum bir foizga olinishi va nisbatan
yuqori foiz asosida kreditga berilishi shaklida keng qo’llaniladi. Foiz arbitraji ikki
shaklga ishlatiladi: a) forvardli qoplanish bilan va b) forvardli qoplanishsiz.

Forvardli qoplanish bilan foiz arbitraji – valutaning spotkursi asosida sotib olinishi,
muddatli depozitga joylashtirilishi va shu vaqtning o’zida forvard kursi bo’yicha
sotib yuborilishidir. Foiz arbitrajining bu shakli valuta risklaridan holi. Bu
operatsiya bo’yicha foyda manbayi, forvard marjasi hajmi bilan belgilanadigan,
valutalar bo’yicha foizlar farqi sifatida va valuta risklarini sug’urta qilish qiymati
hisobiga olinayotgan daromadlar darajalarining farqi hisoblanadi.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, valyuta kurslarining talab va taklif ta’siri ostida
shakllanish darajasi, o’z-o’zicha kurslar o’rtasidagi nisbatlarga ta’sir etuvchi real
jarayonlarni aniqlab bera olmaydi. Chet el valyutalariga talab va taklifga, demak,
valyuta kurslariga mamlakatdagi ham ichki va xam tashqi iqtisodiy munosabatlar
majmui bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadi.
Shunday qilib, sof eksport egri chizig’i real almashtirish kursiga nisbatan
yanada qiyalashadi. Ya’ni, turli mamlakatlar valyutalarining xarid qobiliyatini
tenglashtiradi, real almashtirish kurslaridagi har qanday o’zgarishlar esa sof
eksport miqdorida o’zgarishlarga olib keladi.
Valyuta almashuv kursining o’zgarib boruvchi boshqariladigan usulini
qo’llash orqali almashuv kursining maqsadli koridor doirasida bo’lishi
ta’minlanadi. Shu sababdan eksportni rag’batlantirish maqsadida so’mning AQSh
dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich pasaytirish choralari ko’rildi. Jahon
bozorida tovarlarni sotganda milliy mahsulot xalqaro qiymat me’yorlariga ega
bo‘ladi. Shuningdek, valyuta kursi jahon xo‘jaligi doirasida tovarlarni absolut
almashuvini namoyon qiladi. valyuta kursi qiymatining asosi jahon narxlarii ostida
yotuvchi, jahon bozoriga asosiy mahsulot yetkazib beruvchi mamlakatlarning va
boshqa ishlab chiqaruvchilarning milliy narxiga asoslanadi. Xalqaro kapital
harakatining keskin o‘sishi valyuta kursiga nafaqat tovar, balki moliyaviy aktivlar
orqali hamda valyutalarni sotib olish qobiliyati orqali ham ta’sir
ko‘rsatadi.Nazariyada pul va valyuta kategoriyalari mavjud bo‘lib, pul va valyuta
ikkalasi bir narsa, ammo hamma vaqt ham pul valyuta bo‘lavermaydi. Agar
muayyan bir davlatning milliy pul birligi jahon bozoriga chiqib, davlatlar o‘rtasida
muomala, to‘lov va jamg‘arish vositasi sifatida ishlatilsa, ya’ni xalqaro pul
funksiyalarini bajarsa, u valyutaga aylanadi.
valyuta – jahon bozorida, davlatlar o‘rtasida pul vazifalarini bajaruvchi
davlatlarning milliy pul birligidir. Masalan, Amerika Qo‘shma Shtatlari dollari,
Buyuk Britaniya funt sterlingi, Kanada dollari, Fransiya franki, Germaniya markasi
va shu kabilar.

Bundan muayyan bir davlatning milliy puli – uning milliy valyutasi bo‘lishi
mumkin. Shu davlat uchun boshqa davlatlarning milliy pul birliklari esa xorijiy
valyutalar bo‘ladi. Masalan, AQSH dollari, Buyuk Britaniya funt sterlingi, Kanada
dollari, yevro va shu kabi erkin muomalada yuradigan valyutalar
O‘zbekiston Respublikasida xorijiy valyutalar hisoblanadi. O‘z navbatida,
O‘zbekiston so‘mi bu davlatlar uchun xorijiy valyuta hisoblanadi. Barcha
mamlakatlar ma’lum muddatda o‘z valyutalari kurslari to‘g‘risidagi axborotni
e’lon qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasi ish yakunlari
matbuotda, televideniyeda e’lon qilinadi. Bunda nominal valyuta kursi belgilanadi.
Lekin kuchayib borayotgan inflyatsiya sharoitida jahon bozorida milliy mahsulotga
bo‘lgan talabni, uning raqobatbardoshligini aniqlashda milliy va xorijiy tovarlar
baholari o‘rtasidagi nisbatni ham bilish kerak bo‘ladi. Ya’ni milliy valyutaning real
almashtirish kursini hisoblab chiqish kerak. Real valyuta kursini hisoblashni
O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqariladigan gazlama misolida ko‘rsatish
mumkin.

Adabiyotlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 1992-yil 8 dekabr.
2. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»giQonun. – T.:
«O‘zbekiston». 1995-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyatito‘g‘risida»gi Qonuni.
1996-yil 25-aprel.
4. O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyatto‘g‘risida»gi Qonuni.
2000-yil.
5. O‘zbekiston Respublikasining bank tizimida valutanitartibga solishga oid
qonunchilik hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2004.
6. O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishbo‘yicha qonunchilik
hujjatlari to‘plami. – T.: «O‘zbekiston», 2003-yil.
7. Karimov I.A. O‘zbekiston milliy istiqlol, iqtisod, siyosat,mafkura. – T.:
«O‘zbekiston», 1996-yil.
8. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: «O‘zbekiston», 1997-yil.
9. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 1jild, – T.: «Ma’naviyat»,
2008.
10. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo‘llari va choralari. – T.: «O‘zbekiston», 2009.
11. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O‘quv qo‘llanma. – T.
12. «Moliya». 2000-yil
13. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. – T.: «Moliya»,2002-yil.
14. Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: «O‘qituvchi», 2003-yil.
15. Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari.Darslik. – T.:
«Iqtisod-moliya», 2005-yil. 588 bet.

Xalqaro moliyada xalqaro valyuta-kredit operatsiyalarini boshqarishning zamonaviy yo’llari

Sotib olish