Xalqaro qimmatli qog’ozlar iqtisodiy mohiyati va qo‘llanish xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	63.5KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

21 Sotish

Xalqaro qimmatli qog’ozlar iqtisodiy mohiyati va qo‘llanish xususiyatlari

Sotib olish

XALQARO QIMMATLI QOG‘OZLAR IQTISODIY MOHIYATI VA
QO‘LLANISH XUSUSIYATLARI .
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………2
I BOB XALQARO QIMMATLI QOG‘OZLARNING IQTISODIY
MOHIYATI
1.1 Xalqaro qimmatli qog‘ozlarning turlari. Aksiyalar, obligatsiyalar,
derivativlar…………………………………………………………………………4
1.2 Xalqaro qimmatli qog‘ozlarning iqtisodiy funksiyalari………………………16
II BOB XALQARO QIMMATLI QOG‘OZLAR BOZORINING
O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
2.1 Xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozori va iqtisodiy o‘sish………………………19
2.2 Xalqaro qimmatli qog‘ozlarning xususiyatlari..................................................27
XULOSA…………………………………………………………………...…….32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………......34
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Hozirgi jahon iqtisodiyotida qimmatli qog‘ozlar
bozori moliyaviy barqarorlikni ta'minlash, investisiyalarni rag‘batlantirish va
kapitalning samarali taqsimlanishini ta'minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ushbu
bozorning rivojlanishi iqtisodiy o‘sish va innovasiyalarga hissa qo‘shishi mumkin
bo‘lsa-da, uning rivojlanishiga ijobiy va salbiy ta'sir ko‘rsatadigan turli xil omillar
mavjud. Ushbu maqolada biz qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishining
ahamiyati, uning rivojlanishiga yordam beruvchi omillar, shuningdek, ushbu
jarayon bilan bog‘liq foyda va xavf-xatarlarni ko‘rib chiqamiz.
Qimmatli qog‘ozlar bozori – eng avvalo, iqtisodiy munosabatlar sub'ektlari
o‘rtasida ham mamlakat ichida, ham xalqaro miqyosda qimmatli qog‘ozlar bilan
operatsiyalarni amalga oshirish orqali moliyaviy resurslarni qulay, tezkor va
samarali qayta taqsimlash mexanizmidir. Bular aksiyalar, obligasiyalar, depozitar
tilxatlar, hosilalar va boshqa vositalar bo‘lishi mumkin – bozor bir joyda to‘xtab
turmaydi va boshqa turdagi xususiyatlarni birlashtirgan yoki muayyan vaziyat
uchun ishlab chiqilgan murakkabroq vositalar muntazam ravishda ishlab chiqiladi.
Samarali qimmatli qog‘ozlar bozorining eng muhim maqsadlariga uzoq va qisqa
muddatli istiqbolda kompaniyalarning qadrini shakllantirish va moliyaviy
resurslarning qiymatini aniqlashni kiritishimiz mumkin.
Q immatli qog ozlar bozori — moliya bozorining qimmatli qog ozlarʻ ʻ
emissiyasi va ularning oldi-sotdisi bilan shug ullanadigan sohasi. Fond bozorining
ʻ
asosiy vazifasi: investitsiyalarni, ya ni, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga va
ʼ
texnika ravnaqiga zarur investitsiya mablag larini to plash hamda taqsimlash;
ʻ ʻ
qimmatli qog ozlar paketlaridan foydalangan holda mulk egaligini o zgartirish;
ʻ ʻ
qimmatli qog ozlar oldi sotdisi yo li bilan bozorni qayta taqsimlash; qimmatli
ʻ ʻ
qog ozlar chiqarish yordamida davlat qarzini moliyalashtirish va boshqa
ʻ
Fond bozori qatnashchilari kapital "iste molchilari" (emitentlar) va uni
ʼ
"takdim etuvchilar" (investorlar)dir. "Iste molchilar" davlat, mahalliy hokimiyat
ʼ
organlari, yirik milliy va xalqaro kompaniyalar hisoblanadi. Investorlar esa
2

institutsional (qimmatli qog ozlar bilan ish yurituvchi har xil moliyaviy kreditʻ
institutlari: tijorat va investitsiya banklari, sug urta jamiyatlari, pensiya fondlari va
ʻ
boshqalar) va yakka (xususiy shaxslar, shu jumladan, venchur biznesining uncha
katta bo lmagan korxona egalari) guruxlarga bo linadi.
ʻ ʻ
Qimmatli qog ozlarning ikkilamchi bozori — birlamchi bozorning zaruriy
ʻ
qo shimchasi. Unda qimmatli qog ozlarning olibsotarlik shaklidagi aylanmasi
ʻ ʻ
sodir bo ladi. Qimmatli qog ozlar bo yicha bitimlarning shakliga qarab ularni
ʻ ʻ ʻ
uyushtirilgan (birjali) va uyushtirilmagan (birjadan tashqaridagi yoki "ko cha")
ʻ
bozorlariga ajratish mumkin. Uyushtirilgan bozorni fond birjalari tashkil qiladi.
Qimmatli qog ozlar bilan qilinadigan boshqa barcha bitimlar uyushtirilmagan
ʻ
bozorda amalga oshadi. Birjadan tashqari aylanmadagi savdoni mutaxassislar —
brokerlar va dilerlik kompaniyalari olib boradi.
Qimmatli qog ozlar taqdim etuvchi yoki egasining ayrim huquqlari qayd
ʻ
etilgan maxsus tarzda rasmiylashtiriladigan moliyaviy hujjat. Qimmatli qog ozlar
ʻ
ma lum shaxs nomiga yozilgan (ismli), dastlab sotib olgan shaxs nomiga yozilgan
ʼ
va uning roziligi bilan boshqa shaxsga o tkaziladigan orderli va egasi
ʻ
yozilmaydigan (egasi ko rsatilmaydigan) turlarga bo linadi.
ʻ ʻ
Kurs ishining maqsadi : Qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishi ko‘plab
omillarga, jumladan, makroiqtisodiy va siyosiy barqarorlik, tartibga solish va
nazorat qilish darajasi, infratuzilma va texnologik innovasiyalarning mavjudligi,
ma'lumotlarning mavjudligi, investorlarning savodhonlik darajasi va tizimga
ishonchiga bog‘liq.
Kurs ishining vazifasi : Qimmatli qog‘ozlarning asosiy (fundamental)
xususiyatlariga aylanuvchanlik, likvidlilik va xatar kiradi. Aylanuvchanlik – bu
qimmatli qog‘ozning bozorda xarid qilinishga va sotilishga, shuningdek, ko‘pchilik
hollarda boshqa tovarlar muomalasini osonlashtiruvchi mustaqil to‘lov vositasi
sifatida qo‘llanishiga qodirligidir.
3

I BOB XALQARO QIMMATLI QOG‘OZLARNING IQTISODIY
MOHIYATI
1.1 Xalqaro qimmatli qog‘ozlarning turlari. Aksiyalar, obligatsiyalar,
derivativlar
Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda qimmatli qog ’ ozlar iqtisodiyotning
muhim elementi hisoblanib , ular yordamda investitsiya , to ’ lov , hisob - kitob va
masalalar hal qilinadi . Qimmatli qog’ozlar iqtisodiy kategoriya sifatida ma’lum
bir tomondan pul xususiyatiga ega boshqaruv vositasi hisoblanadi.
Respublikamizda moliya bozorini rivojlantirish borasida samarali islohotlar
amalga oshirilmoqda. Moliya bozorining tarkibi hisoblangan qimmatli qog’ozlar
bozori (fond bozori)ini rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Xususan,
respublikamizda Prezidentimiz tomonidan 2020 yil 24-fevraldagi “Moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlariga o’tish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida” gi PQ-4611-son Qarorning qabul qilinishi zamirida buxgalteriya
hisobotlarini bosqichma-bosqich Moliyaviy Hisobning Xalqaro Standartlari
(MHXS) talablariga moslashtirish kerakligi ko’rsatilgan. Bu albatta xorijiy
investorlarni respublikamiz fond bozoriga kirib kelishini rag’batlantiradi hamda
bu boradagi moliyaviy instrumentlar aksiya, obligatsiya, veksel, depozit va
jamg’arma sertifikatlari va boshqa qimmatli qog’ozlar bilan bo’g’liq
munosabatlarning rivojlanishiga olib keladi. Investorlarni jalb qilishning asosiy
shartlaridan biri ularni qimmatli qog’ozlar to’g’risidagi ishonchli ma’lumotlar
bilan ta’minlash hisoblanadi. Hozirgi kunda respublikamizda amalda bo’lgan
hisobotlar foydalanuvchilar (investorlar)ning ehtiyojlarini to’liq qondirmaydi,
chunki hisob va hisobotlarga soliq hisobi nuqtai nazaridan yondashiladi.
Qimmatli qog‘ozlarning hosilalari — o‘z egalarining boshqa qimmatli
qog‘ozlarga nisbatan huquqlarini yoki majburiyatlarini tasdiqlovchi va yuridik
shaxslar tomonidan opsionlar, qimmatli qog‘ozlarga doir fyucherslar, depozitar
tilxatlar va boshqa moliyaviy vositalar tarzida chiqariladigan qimmatli qog‘ozlar;
Veksel veksel beruvchining yoxud vekselda ko‘rsatilgan boshqa to‘lovchining
4

vekselda nazarda tutilgan muddat kelganda veksel egasiga muayyan summani
to‘lashga doir qat’iy majburiyatini tasdiqlovchi noemissiyaviy qimmatli qog‘oz; –
21-son BHMS ga asosan qimmatli qog’ozlarning hisobi 0610-“Qimmatli
qog’ozlar” schyotida davlat foizli obligasiyalari va mahalliy qarzlar, aksiyalar va
boshqa qimmatli qog’ozlarga qilingan uzoq muddatli investitsiyalarning
mavjudligi va harakatining hisobi yuritiladi. Unga ko’ra aksiyalar, obligasiyalar
va boshqa qimmatli qog’ozlar 0610-“Qimmatli qog’ozlar” schyotining debetida
ushbu qo’yilmalar hisobiga berilgan qiymatliklar hisobga olinadigan schotlar
bilan bog’langan holda hisobga olinadi. Korxonalarda qimmatli qog’ozlarni
hisobga olish va ular hisobini yuritish uchun alohida subschyotlar ochish lozim,
ya’ni 0611-“Aksiyalar”, 0612-“Obligasiyalar” kabi subschyotlarning ochilishi
qimmatli qog’ozlarning alohida turlari bo’yicha axborot olishni, ular hisobini
yuritishni takomillashtiradi. 1
Qimmatli qog’ozlarning O’zbekiston Respublikasi “Qimmatli qog’ozlar
bozori to’g’risida”gi Qonunda quyidagi turlari ko’rsatilgan:
– Aksiyalar;
– Obligatsiyalar;
- G‘azna majburiyatlari;
– Depozit sertifikatlari;
– Qimmatli qog‘ozlarning hosilalari;
- Veksellar.
Birinchi navbatda, bu mulkiy majburiyatlarni bajarish huquqi – kompaniya
foydasining bir qismini olish, qarzga olingan pulni qaytarish va hk. Bundan
tashqari, kompaniya faoliyatida - masalan, aksiyadorlar yig'ilishida ishtirok etish
huquqiga ega bo'lish ham mumkin. Qimmatli qog'ozni taqdim etish orqali aksiya
egasi o'z huquqlarini amalga oshirishi mumkin (masalan, dividendlar olish,
yig'ilishda ovoz berish) yoki ularni sotish orqali boshqa shaxsga o'tkazishi
mumkin.
1
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv
qo’llanma / Mualliflar: Xudoyberdiev Z.Y., Qahhorov, Z.Y., Umarov Z.A., Sohibov O.Q. – T.: “IQTISOD –
MOLIYA”, 2020.
5

Qimmatli qog'ozlar bir necha mezonlarga ko'ra tasniflanadi. Eng asosiysi bu
quyidagi bo'linishdir: Ulushli qimmatli qog'ozlar. Bularga oddiy yoki imtiyozli
aksiyalar kiradi. Ulushli qimmatli qog'ozlar kompaniya va uning dividendlar
ko'rinishidagi foydasidagi ulushga bo'lgan huquqni tasdiqlaydi. Bundan tashqari,
bunday qimmatli qog'ozlar kompaniyani boshqarishda ovoz berish huquqini
beradi, ammo bu huquq ulushning hajmiga bog’liq bo’ladi. Ya'ni, ulush qanchalik
katta bo'lsa, aksiya egasining ta’siri shunchalik kuchli bo'ladi.
Qimmatli qog'ozlarga sarmoya kiritish orqali investor o'z investitsiyasidan
foyda olishni kutadi. Qimmatli qog'ozlardan olinadigan daromad ikki xil bo'lishi
mumkin:
aktivning o'zi olib keladigan daromad. Bu aksiyalardan olinadigan
dividendlar, obligatsiyalardan esa kuponlar bo'lishi mumkin;
spekulyativ, ya'ni qimmatli qog'ozni sotib olish va sotish narxi o'rtasidagi
farq tufayli olingan daromad.
Hisoblangan daromadlarning asosiy turlari bu dividendlar va kuponlardir.
Dividendlar - bu kompaniya foydasining bir qismini aksiyadorlarga to'lash.
Dividendlarni to'lash davriyligi va hajmi bir qator omillarga, shu jumladan
kompaniyaning muvaffaqiyatiga bog'liq. Shuning uchun, aksiyalarni sotib
olayotganda, obligatsiyalar kuponlaridan farqli o'laroq, ushbu daromad manbai
kafolatlanmaganligini bilish kerak. Obligatsiyadan olingan daromad obligatsiya
muddati tugagunga qadar kompaniya sizga to'lashni kafolatlaydigan kredit
bo'yicha foizlar kabidir. Spekulyativ daromad bozorda oldindan aytib
bo'lmaydigan daromad hisoblanadi. Qiymati oshishi mumkin bo'lgan istiqbolli
qimmatli qog'ozlarni aniqlashning bir necha yo'li mavjud. Spekulyativ
investitsiya strategiyasiga amal qilgan investorlar aksiyalarni arzon narxda sotib
olishga va maksimal farq bilan ular o'z narxining eng yuqori cho'qqisiga
chiqqanda sotishga harakat qiladilar. Biroq, bozorda aksiyalar qiymatining
oshishiga hech kim kafolat bera olmaydi.
Aksiyalar obligatsiyalardan qanday farq qiladi: taqqoslash jadvali
6

Xarakteristika/
Parametrlar Aksiya Obligatsiya
Qimmatli
qog’oz turi Ulushli Qarz
Emitent "Aktsiyadorlik jamiyati"
tashkiliy shakliga ega bo'lgan
kompaniyalar Davlat,
munitsipalitetlar,
har qanday
boshqaruv shakliga
ega kompaniyalar
Foyda
olish shartlari Kafolatlanmagan,
belgilanmagan Kafolatlangan
, belgilangan
miqdorga ega
bo'lishi mumkin
Potentsia
l foyda Baland Past
Egalik
qilish muddati Cheklanmagan Muddati bor
Risk
darajasi Balandroq Pastroq
Huquqla
r va vakolatlar Qimmatli qog'ozlar egasi
jamiyat biznesida ishtirok etishi
mumkin va uning mulkiga ega bo'lish
huquqiga ega Mulk va
boshqaruvda
ishtirok etish
huquqi yo'q
Investitsiya qilish uchun qaysi biri yaxshiroq: aksiyalar yoki obligatsiyalar
Bu savolga aniq va oddiy javob yo'q. Umuman olganda, barchasi ikkita
omilga bog'liq:
7

kutilayotgan foyda,
qabul qilinadigan risk darajasi.
Bu yerda yana bitta parametrni qo'shish mumkin: investor bitimlarni amalga
oshirish uchun sarflashga tayyor bo'lgan vaqt. Agar investor uchun kafolatlangan
doimiy passiv daromad olish muhim bo'lsa, u belgilangan kupon to'lovlari bilan
yuqori likvidli obligatsiyalarni afzal ko'rishi mumkin. Bunday qimmatli qog'ozlar
bo'yicha foyda davlat yoki yirik korporatsiyalar tomonidan kafolatlanadi.
Biroq, yuqori ishonchlilik va jarayonda minimal ishtirok etish evaziga
investor nisbatan past daromad oladi, kamdan-kam hollarda yiliga 10-12% dan
oshadi.
Kapitalni investitsiya qilishning xavfli usullariga moyil bo'lganlar uchun
aksiyalar ko'proq mos keladi. Xatarlar ancha yuqori, ammo daromadlarni
obligatsiyalar bilan taqqoslab ham bo'lmaydi. Shuning uchun barcha investitsiya
qarorlari diqqat bilan tahlil qilinishi kerak. Bu jarayon sezilarli darajada vaqtni
sarflashni talab qiladi, investorning qimmatli qog'ozlar bozori tamoyillari
bo'yicha bilimga ega bo'lishi kerakligi haqida esa gapirmasa ham bo’ladi.
Oddiy qilib aytganda, aksiyalar va obligatsiyalarga investitsiya
strategiyalarining asosiy farqi shundaki, aksiyalar katta tavakkalchilik bilan
yuqori daromad olishga qaratilgan, obligatsiyalar esa xavfsizroq va oldindan
prognoz qilinadigan, biroq kamroq miqdorda daromad olishga qaratilgan.
Aksiyalarga investitsiya qilish strategiyasi birinchi navbatda qabul qilingan
tavakkalchilikni hisobga olgan holda mumkin bo'lgan maksimal foyda olishga
qaratilgan bo'lsa, obligatsiyalar egalari esa past darajadagi xavf, davlat kafolatlari,
emitentning ishonchliligi va boshqalar evaziga ancha kamroq daromad olishni
afzal ko'radilar.
Kompaniyalar aksiyalari , obligasiyalari va ularning kotirovkalari bo'yicha
batafsil ma'lumotni Investitsiyalar sahifasida olishingiz mumkin.
Xalqaro qimmatli qog'ozlar bozori, milliy bozorlar singari, birlamchi va
ikkilamchi bozorlardan iborat. Ustida birlamchi bozor bir mamlakat emitenti o'z
8

qimmatli qog'ozlarini boshqa mamlakatda yoki boshqa mamlakatlarda
joylashtiradi va ikkilamchi bozorda qimmatli qog'ozlar maxsus moliya institutlari
orqali qayta sotiladi. Asosiy xaridorlar va sotuvchilar ikkilamchi bozor qimmatli
qog'ozlar - bu markaziy va tijorat banklari, sug'urta kompaniyalari va boshqa
bank bo'lmagan muassasalar. 2
 Xalqaro qimmatli qog'ozlar bozori, milliy bozorlar singari, birlamchi
va ikkilamchi bozorlardan iborat. Ustida birlamchi bozor bir mamlakat emitenti o'z
qimmatli qog'ozlarini boshqa mamlakatda yoki boshqa mamlakatlarda joylashtiradi
va ikkilamchi bozorda qimmatli qog'ozlar maxsus moliya institutlari orqali qayta
sotiladi. Asosiy xaridorlar va sotuvchilar ikkilamchi bozor qimmatli qog'ozlar - bu
markaziy va tijorat banklari, sug'urta kompaniyalari va boshqa bank bo'lmagan
muassasalar.
Jahon moliya bozori tobora ikki bosqichli tizim shaklini egallayapti, unda
yuqori daraja - millatparvar - etakchi transmilliy korporatsiyalarning qimmatli
qog'ozlari muomalasi bilan, quyi qismi - milliy kompaniyalarning qimmatli
qog'ozlari muomalasi bilan ifodalanadi. Ushbu darajalarning har biri moliya
bozorining tegishli xalqaro va milliy institutlariga ega.
 Jahon moliya bozori tobora ikki bosqichli tizim shaklini egallayapti,
unda yuqori daraja - millatparvar - etakchi transmilliy korporatsiyalarning
qimmatli qog'ozlari muomalasi bilan, quyi qismi - milliy kompaniyalarning
qimmatli qog'ozlari muomalasi bilan ifodalanadi. Ushbu darajalarning har biri
moliya bozorining tegishli xalqaro va milliy institutlariga ega.
 Xalqaro qimmatli qog'ozlar bozori, milliy bozorlar singari, birlamchi
va ikkilamchi bozorlardan iborat. Ustida birlamchi bozor bir mamlakat emitenti o'z
qimmatli qog'ozlarini boshqa mamlakatda yoki boshqa mamlakatlarda joylashtiradi
va ikkilamchi bozorda qimmatli qog'ozlar maxsus moliya institutlari orqali qayta
sotiladi.
2
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv
qo’llanma / Mualliflar: Xudoyberdiev Z.Y., Qahhorov, Z.Y., Umarov Z.A., Sohibov O.Q. – T.: “IQTISOD –
MOLIYA”, 2020.
9

 Evro zaxira buyumlar emissiya hajmi jihatidan ular evrobondlardan
sezilarli darajada pastroq. Bu bir qator omillarga bog'liq, ularning asosiylari:
xalqaro fond birjasining cheklangan instituti va investorlarning milliy
kompaniyalarning taniqli aktsiyalariga bo'lgan ustunligi. Evro aktsiyalarining
emitentlari asosan xalqaro korporatsiyalardir. Ushbu qimmatli qog'ozlarning qayta
sotilishi milliy fond birjalarida ham sodir bo'ladi, ammo hamma mamlakatlar ham
chet el qimmatli qog'ozlariga ruxsat bermaydilar.
 Jahon qimmatli qog'ozlar bozori tarkibi va rivojlanish dinamikasini 3-
jadval yordamida ko'rib chiqish mumkin.
1970-yillarda butunlay bekor qilingan. kapital harakatiga
cheklovlar rivojlangan mamlakatlar xalqaro qimmatli qog'ozlar bozorini
shakllantirish uchun sharoit yaratdi. Faqatgina 10 yil ichida (1980-1990) AQSh
YaIM tarkibidagi xalqaro qimmatli qog'ozlar operatsiyalarining ulushi 9 foizdan
93 foizgacha, Germaniyada 8 dan 58 gacha va Yaponiyada 7 dan 119 foizgacha
o'sdi. Xalqaro kapital bozoridan jalb qilingan mablag'larning umumiy hajmida
aksariyat qismi obligatsiyalarga to'g'ri keladi (1994 yilda - 60% dan ortiq). Jahon
qimmatli qog'ozlar bozorining deyarli 40% AQShda, Yaponiyada - 20% dan
ortig'i.
 1970-yillarda butunlay bekor qilingan. kapital harakatiga
cheklovlar rivojlangan mamlakatlar xalqaro qimmatli qog'ozlar bozorini
shakllantirish uchun sharoit yaratdi. Faqatgina 10 yil ichida (1980-1990) AQSh
YaIM tarkibidagi xalqaro qimmatli qog'ozlar operatsiyalarining ulushi 9 foizdan
93 foizgacha, Germaniyada 8 dan 58 gacha va Yaponiyada 7 dan 119 foizgacha
o'sdi. Xalqaro kapital bozoridan jalb qilingan mablag'larning umumiy hajmida
aksariyat qismi obligatsiyalarga to'g'ri keladi (1994 yilda - 60% dan ortiq). Jahon
qimmatli qog'ozlar bozorining deyarli 40% AQShda, Yaponiyada - 20% dan
ortig'i.
10

Jahon moliya bozori tobora ikki bosqichli tizim shaklini egallayapti, unda
yuqori daraja - millatparvar - etakchi transmilliy korporatsiyalarning qimmatli
qog'ozlari muomalasi bilan, quyi qismi - milliy kompaniyalarning qimmatli
qog'ozlari muomalasi bilan ifodalanadi. Ushbu darajalarning har biri moliya
bozorining tegishli xalqaro va milliy institutlariga ega.
4 Xalqaro kredit: kapitalni olib kirish va eksport qilish muammolari
 Tashqi savdo aylanmasi 50 mlrd $ ni tashkil etadi. Uning 60 % i
eksportga, 40 % i importga to`g`ri keladi. Asosiy savdo sheriklari: AQSH,
Yaponiya, G`arbiy Evropa, Buyuk BritaniY. Keyingi paytlarda Sharqiy va Janubi-
Sharqiy Osiyo davlatlarining tashqi savdodagi o`rni o`sib bormoqda.
 Xalqaro qimmatli qog'ozlar bozori, milliy bozorlar singari, birlamchi
va ikkilamchi bozorlardan iborat. Ustida birlamchi bozor bir mamlakat emitenti o'z
qimmatli qog'ozlarini boshqa mamlakatda yoki boshqa mamlakatlarda joylashtiradi
va ikkilamchi bozorda qimmatli qog'ozlar maxsus moliya institutlari orqali qayta
sotiladi. Asosiy xaridorlar va sotuvchilar ikkilamchi bozor qimmatli qog'ozlar - bu
markaziy va tijorat banklari, sug'urta kompaniyalari va boshqa bank bo'lmagan
muassasalar. So'nggi o'n yillikda Evrobond bozorining jozibadorligi oshdi. Evropa
hujjatlari bu aktsiyalar, notalar, obligatsiyalar, emitentning mamlakatidan
tashqarida bo'lgan xalqaro moliya bozorlarida joylashtirilgan lotin qimmatli
qog'ozlar (derivativlar).
 So'nggi o'n yillikda Evrobond bozorining jozibadorligi oshdi. Evropa
hujjatlari bu aktsiyalar, notalar, obligatsiyalar, emitentning mamlakatidan
tashqarida bo'lgan xalqaro moliya bozorlarida joylashtirilgan lotin qimmatli
qog'ozlar (derivativlar).
 Evrobondlar mamlakatlar hukumatlari, munitsipalitetlar, banklar,
xalqaro kredit tashkilotlari, transmilliy korporatsiyalar tomonidan chiqarilgan.
Evrobond shaklidagi chet el kreditlari ular tomonidan qo'shimcha moliyalashtirish
manbai sifatida faol foydalanilmoqda, ayniqsa "BB" kredit reytingiga ega
rivojlanayotgan mamlakatlarda (Meksika, Braziliya, Argentina, Venesuela,
11

Sharqiy Evropaning bir qator mamlakatlari, Rossiya) cheklangan pul mablag'lari
sharoitida. Hatto maxsus turdagi bog'lanish ham mavjud edi - PAR-
Obligatsiyalar ga teng bo'lgan davlatlarning tegishli qarzlariga almashtiriladi.
Ushbu obligatsiyalar belgilangan kupon to'lovlari to'plamiga mos keladi, ularning
stavkalari ko'pincha bozor narxlaridan pastroqdir. Ushbu obligatsiyalar brady
obligatsiyalar deb ham ataladi, ammo 1980-yillarning oxiri - 90-yillarning
boshlarida qarzni qayta tuzish usulini taklif qilgan AQSh moliya vaziri nomi bilan
atalgan. xalqaro moliya institutlari katta mablag'ni qaytarmaslik muammosiga duch
kelishmoqda kredit mablag'lari rivojlanayotgan davlatlar. 3
 Hatto maxsus turdagi bog'lanish ham mavjud edi - PAR-
Obligatsiyalar ga teng bo'lgan davlatlarning tegishli qarzlariga almashtiriladi.
Ushbu obligatsiyalar belgilangan kupon to'lovlari to'plamiga mos keladi, ularning
stavkalari ko'pincha bozor narxlaridan pastroqdir. Ushbu obligatsiyalar brady
obligatsiyalar deb ham ataladi, ammo 1980-yillarning oxiri - 90-yillarning
boshlarida qarzni qayta tuzish usulini taklif qilgan AQSh moliya vaziri nomi bilan
atalgan. xalqaro moliya institutlari katta mablag'ni qaytarmaslik muammosiga duch
kelishmoqda kredit mablag'lari rivojlanayotgan davlatlar. 5.Qaytariladigan xazina
aktsiyalarini hisobga olish va buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish maqsadida
iste'fodagi qimmatli qog'ozlarni baholash. О bligatsiyalar 25 yildan 30 yilgacha
emitentlarni ta'minlaydigan muddatga chiqariladi imtiyozli buyurtma qarz
majburiyatlarini to'lash.
 Evrobondlar asosan egalik qiluvchi qimmatli qog'ozlardir, ya'ni.
ularning egalari ro'yxatga olinmagan. Ushbu obligatsiyalar asosan ularning
nominallari ko'rsatilgan valyutaning ichki bozoridan tashqarida chiqariladi va
sotiladi. Shu bilan birga, evrobondlar xalqaro savdoda etakchi o'rinni egallagan
valyutalarda ko'rsatilgan.
 Obligatsiya emissiyasi orqali muhim qo'shimcha mablag'larni olishni
istagan yirik qarz oluvchi xalqaro bozorga chiqish imkoniyatiga ega. Tashqi
3
Sh.SH.Shodmonovning Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston
Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2022..
12

bozorda obligatsiyalar chiqarilishini chet el va evro obligatsiyalar emissiyasiga
ajratish mumkin. Chet el obligatsiyalari har qanday mamlakatda norezident
tomonidan shu davlatning valyutasida chiqariladi, boshqacha qilib aytganda,
xorijiy emissiya Londonda funt sterlingda, Tokioda iyenada va hokazolarda
joylashtiriladi. Evrobondlar bir nechta milliy bozorlarda, lekin ularni
joylashtirilgan mamlakatga nisbatan xorijiy valyutada joylashtiriladi.
 Evrobondlar bir nechta milliy bozorlarda, lekin ularni joylashtirilgan
mamlakatga nisbatan xorijiy valyutada joylashtiriladi.
 Evropa bozorida quyidagi asosiy qimmatli qog'ozlar turlari sotiladi:
 - belgilangan rentabellik darajasi bilan obligatsiyalar (kuponli
to'lovlar);
 - o'zgaruvchan rentabellik darajasi bilan obligatsiyalar. Kuponli
to'lovlar miqdori ikki qismdan iborat - eng keng tarqalgan stavka qiymati
(masalan, LIBOR ), shuningdek, o'zgarishsiz qolgan qat'iy ijobiy marj. Bunday
obligatsiyalarning muomala muddati 5 yildan 15 yilgacha;
 - emitentning aktsiyalari bilan bog'liq bo'lgan ikki turdagi
obligatsiyalar - oldindan kelishilgan shartlarda emitentning oddiy aktsiyalariga
konvertatsiya qilinadigan va orderlari bo'lgan obligatsiyalar. Garov chaqirish
opsiyasiga o'xshaydi, ammo uzoqroq muddat davomida amalga oshirilishi
mumkin, bu esa obligatsiyalarni yanada jozibador qiladi. 1987-1991 yillarda.
Evropa bozoridagi qarzlarning eng katta ulushi Yaponiya emitentlari (banklar va
sanoat korporatsiyalari) tomonidan kuzatildi. 1995-1996 yillarda. Evropa
obligatsiyalari bozoriga Sharqiy Evropa mamlakatlari hukumatlari va ushbu
mamlakatlarning eng yirik shaharlari ma'muriyati kirdi. Rossiya birinchi marta o'z
evrobondlarini 1996 yil noyabrda joylashtirgan. Keyin 1997-1998 yillarda. Rossiya
hukumati yana bir nechta qarzlarni joylashtirdi. Xuddi shu yillarda RFning bir
qator sub'ektlari hukumatning Evrobond bozoriga kirdilar: Moskva, Sankt-
Peterburg, Nijegorodskaya, Sverdlovsk viloyatlari, Tatariston, shuningdek xususiy
emitentlar. Hozirgi vaqtda Evrobondlar bozorining professional ishtirokchilari
13

asosan yirik banklar va qimmatli qog'ozlar kompaniyalari tomonidan namoyish
etilmoqda.
Mablag yig'ish xususiyatini hisobga olgan holda, xalqaro qimmatli qog'ozlar
bozori quyidagilarni o'z ichiga oladi: qarz qog'ozlari bozori, mulk huquqi bozori,
moliyaviy derivativlar bozori. Ushbu bozorlar moliyaviy huquqlarning turiga qarab
farqlanadi. Xalqaro qarz qog'ozlari bozori xalqaro obligatsiyalar bozori va o'rta
muddatli notalar, shuningdek qimmatli qog'ozlar bozorini qamrab oladi pul
bozori... Kredit bozori vositalari qarz oluvchi (qimmatli qog'ozlar emitenti) va qarz
beruvchi (investor) o'rtasidagi qarz munosabatlarini tavsiflaydi.
Xalqaro mulkchilik nomlari (huquqlari) bozori xalqaro aktsiyalar va boshqa
mulkiy huquqlar bilan ifodalanadi, ular aktsiyalardan hosil bo'lgan vositalar,
xususan, depozitar tushumlar. Ushbu bozorning vositalari mulkchilik
munosabatlarini tavsiflaydi va emitent korporatsiyaning birgalikdagi mulk
huquqini tasdiqlaydi. Qarzli qimmatli qog'ozlar emissiyasining hajmi qimmatli
qog'ozlarga qaraganda ancha yuqori. Bu ikkita asosiy sababga bog'liq:
 Qarzli qimmatli qog'ozlar emissiyasining hajmi qimmatli qog'ozlarga
qaraganda ancha yuqori. Bu ikkita asosiy sababga bog'liq: - birinchidan , aktsiyalar
emitentlari nafaqat korporatsiyalar, va obligatsiyalar emitentlari nafaqat ular, balki
davlat, munitsipalitetlar va turli xil yuridik shaxslar bo'lmagan muassasalardir; 4
- ikkinchidan , korporatsiyalarning o'zlari uchun boshqa narsalar teng bo'lgan
obligatsiyalarni chiqarish foydaliroq, chunki u arzonroq va aksiyadorlar sonini
ko'paytirmasdan investorlar orasida tezroq joylashishni ta'minlaydi.
 Xalqaro qimmatli qog ' ozlar bozorining ishlashi uchun ma ' lum shartlar
talab qilinadi : talab , taklif , vositachilar , tartibga solish va o ' zini o ' zi boshqarish
tizimlari . Qimmatli qog'ozlarga talab millat boyligi bilan belgilanadi. Hayot
4
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2017
yil 7 fevral.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil, 24 yanvar.
14

darajasi qanchalik baland bo'lsa, aholining shuncha jamg'armasi va qimmatli
qog'ozlarni sotib olish imkoniyati mavjud. Ta'minot talabga asoslangan. Uzoq
muddatli kreditlash va moliyalashtirish manbalarini etkazib berishning bozor
mexanizmi qanchalik yuqori bo'lsa, shunchalik rivojlangan. Qimmatli qog'ozlar
bozorining rivojlanishi investitsiya biznesi mutaxassislarini talab qiladi, bunday
mutaxassislarni tayyorlash tizimi va nihoyat vositachilik tashkilotlari - brokerlik va
investitsion-dilerlik firmalari, fond birjalari va investitsiya biznesi regulyatorlari
zarur. Xalqaro qimmatli qog ' ozlar bozorining ishlashi uchun ma ' lum shartlar talab
qilinadi : talab , taklif , vositachilar , tartibga solish va o ' zini o ' zi boshqarish tizimlari .
Qimmatli qog'ozlarga talab millat boyligi bilan belgilanadi. Hayot darajasi
qanchalik baland bo'lsa, aholining shuncha jamg'armasi va qimmatli qog'ozlarni
sotib olish imkoniyati mavjud. Ta'minot talabga asoslangan. Uzoq muddatli
kreditlash va moliyalashtirish manbalarini etkazib berishning bozor mexanizmi
qanchalik yuqori bo'lsa, shunchalik rivojlangan. Qimmatli qog'ozlar bozorining
rivojlanishi investitsiya biznesi mutaxassislarini talab qiladi, bunday
mutaxassislarni tayyorlash tizimi va nihoyat vositachilik tashkilotlari - brokerlik va
investitsion-dilerlik firmalari, fond birjalari va investitsiya biznesi regulyatorlari
zarur.
15

1.2 Xalqaro qimmatli qog‘ozlarning iqtisodiy funksiyalari
Qimatbaho qog’ozlarning balans (yoki buxgalt е r) qiymati (V) o’zida
inv е stor-tashkilotning buxgalt е r balansi ma’lumotlari bo’yicha aktivning qiymatini
ifodalaydi. Bu zamonda o’zgaruvchan qimmatbaho qog’ozlar qiymatining ancha
mustahkam ko’rinishi, chunki ularga е mirilishning dahli yo’q.
Qimmatbaho qog’ozlarning bozor qiymati yoki kurs bo’yicha qiymati (R)
ehtiyoj va takliflar balansi natijasida yig’iladigan narxga mos k е ladi va shu narxda
raqobat bozorida sotish mumkin. modomiki, bozor qiymati buxgalt е r balansi
ma’lumotlariga asoslanmas ekan, bozor bahosi qimmatbaho qog’ozlarning balans
qiymati bilan mos ravishda arzimas darajada bog’liq bo’ladi. Qimmatbaho
qo’g’ozlarning amaldagi bozor kotirovkasi (birjadagi bahosi) bozor qiymatining
b е vosita aksi hisoblanadi. Masalan, kompaniya aktsiyalarini nominal qiymatdan
past bahoga joylashtirishni qonknchilik man etadi. obligatsiyalarni joylashtirishda
nominal qiymat ori е ntir bo’lib xizmat qiladi, shunga asoslangan holda joylashtirish
bahosi (foizlarda) b е lgilanadi. 5
Amaldagi qonunchilik boshqa tipdagi aktsiyalar
bilan konv е rtatsiya qilinadigan, aktsiyalar va imtiyozli aktsiyalarni qo’shimcha
ishlab chiqarib ularni bozor bahosida joylanishini talab qiladi.
Qimmatbaho qog’ozlarning amaldagi (xaqiqiy, ichki) qiymati (S) mazkur
qimmatbaho qog’oz barcha faktorlar hisobga olinsa, uning qiymatiga ta’sir
ko’rsatadigan: aktivlar holati, foydaning borligi, k е lajakdagi rivojlanish va
emit е nt-kompaniyani boshqarish singari, ega bo’lishi k е rak bo’lgan narxni o’zida
ifodalaydi.boshqacha aytganda, qimmatbaho qog’ozning haqiqiy qiymati – bu
uning bir qator iqtisodiy faktorlarga o’z ta’sirini ko’rsatadigan chinakam bahosi.
Ba’zan uni adolatli bozor qiymati d е b ham atashadi. Agan inv е storlan qimmatbaho
qog’ozlar bozorida е tarli darajada samarali ish yuritsalar, е tarli darajadagi
ma’lumotlarga ega bo’ladilar, shunda har qanday qimmatbaho qog’ozning
amaldagi narxi uning asl qiymati atrofida t е branishi lozimligini bilib oladilar.
Qimmatbaho qog’ozning haqiqiy qiymatini baholash uchun ikkita
yondashuvdan foydalanish mumkin:
5
www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy vebsayti.
16

- statistik yondashuv sotiladigan qimmatbaho qog’oz va unga anologik
bo’lgan qimmatbaho qog’ozlarning bozor qiymati haqida katta hajmdagi
ma’lumotni qayta ishlashga (tortish, o’lchab ko’rish va o’rtachalashtirish)
asoslangan. Bunda qimmatbaho qog’ozning haqiqiy qiymati sotuvchi va oluvchi
o’z ixtiyori bilan minnatdor bo’ladigan natijada, bitim shoshilinch bo’lmagan,
balki ikkala tomon ham(sotuvchi va oluvchi) baho qiymati haqidabilimga ega
bo’lgan holida, bosimga tushmay va oldi-sotdi ob’ е kti haqida k е ng va chuqur
ma’lumotga ega bo’lgan tarzda sotilishi mumkin bo’lgan baho sifatida aniqlanadi;
- d е t е rminatsiyalashgan yondashuv qimmatbaho qog’ozlarning haqiqiy
bahosini inv е stor tomonidan pul oqimi haqida olinib qiymat bahosiga k е ltirilgan,
ular talab qilgan daromad stavkasi bo’yicha, mazkur inv е stitsiya bo’yicha xavfni
hisobga olgan holda diskontirlangan tarzda hisoblab chiqarishni nazarda tutadi
Qimmatbaho qog’ozlarning likvidatsion (yo’q qilish, qutilish) qiymati (L)
pul komp е nsatsiyasining emit е t kompaniyasining yo’q qilinishi holatida egasi
olishi lozim bo’lgan razm е ri bilan aniqlanadi. Qimmatbaho qog’ozning
likvidatsion qiymati, umuman aytganda, uning qiymati bozor yoki haqiqiy
bahosidan baland bo’lishi mumkin. Bu kompaniyaning sof aktivlari uning barcha
r е al funktsional bizn е si bilan birlashganda nisbatan qimmatroq bo’lgan vaziyatlar
uchun xarakt е rlidir, ya’ni, kompaniyaning likvidatsion qiymati uning komm е rtsiya
qiymatidan yuqori bo’ladi (yoki faoliyatdagi kompaniya qiymatidan).
D е mak, amaliyotda qimmatbaho qog’ozlarning 5 asosiy turi farqlanadi:
- nominal;
- balansga oid(buxgaltеrlik);
- bozor (kurs bo’yicha); - haqiqiy (ichki); - likvidatsion (yo’q qilishga
oid).
Qimmatbaho qog’ozlarning u yoki bu turi qiymatidan foydalanish bahoning
umumiy masalalari bilan va ma’lum vaziyatda aniqlanadi. Masalan, fond bozorida
faol sotiladigan qimmatbaho qog’ozni baholash uchun qoidaga binoan, uning
sotilgan oxirgi bozor bahosiga asoslaniladi.
17

Gap sotuvi juda ham sust kеtayotgan yoki umuman to’xtagan qimmatbaho
qog’ozlar haqida kеtganda, uning ayrim matеmatik hisoblarni talab qiladigan
haqiqiy qiymati aniqlanadi. Qarzga olingan qimmatbaho qog’ozlar
(obligatsiyalar)ning haqiqiy bahosini bеlgilash oson va sof algеbraik mеtod bilan
amalga oshiriladi. Ulushdagi (aktsiyalar) qimmatbaho qog’ozlarni baholash uchun
nisbatan murakkab, matеmatik modеlirovaniеga asoslangan mеtodlar talab
qilinadi. Aralash (konvеrtatsiya qilinadigan obligatsiyalar, imtiyozli aktsiyalar va
h. k.) qimmatbaho qog’ozlarga kеlsak, ularni baholashda bunday qimmatbaho
qog’ozlarni baholashda doim qo’l kеladigan yondashuvlardan foydalaniladi.
Masalan, imtiyozli aktsiyalar oddiy aktsiyaga aylangunga qadar qoplash
muddati noma’lum bo’lgan kuponli obligatsiya shaklida baholanadi.
Odatda faoliyatdagi, o’z kapitalini mazkur qimmatbaho qog’ozlarga tikkan
invеstorlar uchun ijobiy(foyda kеltiradigan) pul oqimini aylantirishga qodir
kompaniyalar qimmatbaho qog’ozlarining haqiqiy qiymati hisoblash yo’li bilan
baholanadi. Bunday vaziyatlarda, nazarda tutilgan bu narsalar kuchini yo’qotganda
(bankrotlik yaqinlashganida), qimmatbaho qog’ozlarning qiymatini aniqlashda
asosiy rolni likvidatsion qiymat egallaydi.
Qimmatbaho qog’ozlarning rivojlangan bozorida qimmatbaho qog’ozlarning
bozor bahosi hamisha haqiqiy qiymat bilan likvidatsion qiymat orasidagi
intеrvalda bo’ladi. Agar kompaniyaning moliyaviy ahvoli mustahkam bo’lsa, u
kеyinchalik ham samarali faoliyat yuritavеradi, qimmatbaho qog’ozlarning bozor
narxi uning haqiqiy narxiga intilib boradi. Bozorning ayrim ehtiyotkorliklarida
emitеt kеlajagining bahosi uning qimmatbaho qog’ozlarining bozor bahosi
ularning asl narxidan nisbatan pastroq darajada bo’ladi, ortiqcha optimizm holatida
(yoki bozor ajiotajida) – ortib boradi. Emitеnt qimmatbaho qog’ozlarining yuqori
bozor bahosi kompaniyaning samaradorligi haqidagi bozorida aks etadi.
18

II BOB XALQARO QIMMATLI QOG‘OZLAR BOZORINING
O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
2.1 Xalqaro qimmatli qog‘ozlar bozori va iqtisodiy o‘sish
Qimmatli qog‘ozlar bozori – eng avvalo, iqtisodiy munosabatlar sub'ektlari
o‘rtasida ham mamlakat ichida, ham xalqaro miqyosda qimmatli qog‘ozlar bilan
operatsiyalarni amalga oshirish orqali moliyaviy resurslarni qulay, tezkor va
samarali qayta taqsimlash mexanizmidir. Bular aksiyalar, obligasiyalar, depozitar
tilxatlar, hosilalar va boshqa vositalar bo‘lishi mumkin – bozor bir joyda to‘xtab
turmaydi va boshqa turdagi xususiyatlarni birlashtirgan yoki muayyan vaziyat
uchun ishlab chiqilgan murakkabroq vositalar muntazam ravishda ishlab
chiqiladi. Samarali qimmatli qog‘ozlar bozorining eng muhim maqsadlariga uzoq
va qisqa muddatli istiqbolda kompanyalarning qadrini shakllantirish va moliyaviy
resurslarning qiymatini aniqlashni kiritishimiz mumkin.
Qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishi ko‘plab omillarga, jumladan,
makroiqtisodiy va siyosiy barqarorlik, tartibga solish va nazorat qilish darajasi,
infratuzilma va texnologik innovasiyalarning mavjudligi, ma'lumotlarning
mavjudligi, investorlarning savodhonlik darajasi va tizimga ishonchiga bog‘liq.
Bu omillar o‘zaro bog‘liq bo‘lib, birgalikda qimmatli qog‘ozlar bozorining
rivojlanish darajasini va barqarorligini belgilaydi. 6
Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirishni rag‘batlantirish uchun huquqiy
va regulyator muhitini takomillashtirish, korrupsiya va firibgarlikka qarshi chora-
tadbirlarni kuchaytirish, xavflarni boshqarish tizimini takomillashtirish, moliyaviy
savodxonlikni oshirish, texnologik infratuzilmani rivojlantirish, axborotdan
foydalanishni ta'minlash va investorlar huquqlarini himoya qilishning ta'sirchan
mexanizmlarini yaratish zarur. Bozorlardagi ushbu vazifalar nafaqat tartibga
soluvchi organ, balki rivojlanish institutlari, bozor ishtirokchilari hamjamiyatlari
yoki, hatto alohida bozorlarda biznes amaliyotini yaratish va shakllantirish
imkoniyatiga ega bo‘lgan alohida yirik kompaniyalar tomonidan ham hal qilinishi
6
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv
qo’llanma / Mualliflar: Xudoyberdiev Z.Y., Qahhorov, Z.Y., Umarov Z.A., Sohibov O.Q. – T.: “IQTISOD –
MOLIYA”, 2020.
19

mumkin. Rivojlangan bozor resurslarni samarali taqsimlash imkonini beradi.
Resurslarning mumkin bo‘lgan maksimal hajmi qisqa vaqt ichida ulardan o‘zlari
uchun foyda va investorlar uchun daromad keltira oladigan, mamlakat
iqtisodiyotida ishlab chiqarilgan umumiy qo‘shilgan qiymatni va resurslardan
foydalanish samaradorligini oshiradigan sub'ektlargacha yetib boradi. Qimmatli
qog‘ozlar bozorining rivojlanishi, shubhasiz, kompaniyalar uchun tashqi kapitalni
jalb qilishga yordam beradi, bu esa loyihalar va innovasion g‘oyalarni amalga
oshirishni rag‘batlantiradi. Shuningdek, u korporativ boshqaruvni
takomillashtiradi, biznes shaffofligini oshiradi, raqobatni rag‘batlantiradi, yangi
ish o‘rinlari yaratishga yordam beradi va kapitalni taqsimlash samaradorligini
oshiradi.
Kapital bozorini rivojlantirishda bir qancha jihatlarga alohida e'tibor
qaratish lozim: barqarorlikni ta'minlashning samarali tartibga solish
mexanizmlarini ishlab chiqish, investorlar uchun shaffoflik va axborot
mavjudligini oshirish, shuningdek bozor ishtirokchilarining huquqlarini himoya
qilish choralarini yaratish muhim elementlardandir. Bulardan tashqari, texnologik
infratuzilmaning barqarorligini ta'minlash, xavf-xatarlarni boshqarish va aholining
moliyaviy savodxonligini rag‘batlantirish kapital bozorining muvaffaqiyatli
rivojlanishida asosiy rol o‘ynaydi.
Korporativ boshqaruv – bu kompaniyaning boshqaruv organlari, uning
aksiyadorlari va boshqa manfaatdor tomonlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga
soluvchi tizim. Samarali korporativ boshqaruv investorlarning ishonchini
oshirishga yordam beradi, ularning huquqlari himoyasini ta'minlaydi, shuningdek,
kompaniya faoliyatining shaffofligini oshiradi. Bu qimmatli qog‘ozlar bozorini
rivojlantirish uchun muhim, chunki investorlar ko‘p holatlarda yaxshi korporativ
boshqaruv tizimiga ega kompaniyalarga sarmoya kiritishga moyil bo‘ladilar.
Samarali korporativ boshqaruv tamoyillari kompaniyalarning moliyaviy
hisobotlarida shaffoflik va ochiqlikning aniq standartlarini belgilash, shuningdek,
aksiyadorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilishdan iborat. Bundan
20

tashqari, har xil turdagi noqonuniy hatti xarakatlar va manfaatlar to‘qnashuviga
yo‘l qo‘ymaslik uchun boshqaruv organlari tomonidan mas'uliyat va halollik
tamoyillariga amal qilish muhim ahamiyatga ega.
Samarali korporativ boshqaruv kompaniyalarning ishbilarmonlik obro‘sini
oshirishga yordam beradi, bu esa o‘z navbatida investorlarning ishonchini oshiradi
va bozorga kapital jalb qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, u investorlar
uchun xavflarni kamaytirishga va umuman moliya bozorining barqarorligini
oshirishga ham yordam beradi.
Umuman olganda, qimmatli qog‘ozlar bozorining rivojlanishi iqtisodiy
o‘sish va moliyaviy barqarorlikni rag‘batlantirishda asosiy rol o‘ynaydi.
Normativ-huquqiy muhitni takomillashtirish, korporativ boshqaruvni kuchaytirish,
investorlar xabardorligini oshirish va kapitalni kompaniyalar uchun ochiq qilish
orqali investisiyalar o‘sishi, innovasiyalar va biznesni rivojlantirish uchun qulay
muhit yaratish mumkin. Shu bilan birga, sohaning xavflar darajasi va potensial
afzalliklarini tegishli ehtiyot choralari bilan muvozanatlash uchun nazorat
mexanizmlarini kuchaytirish zarurligini yodda tutish ham muhimdir.
Kapital bozorini rivojlantirishda bir qancha jihatlarga alohida e'tibor
qaratish lozim: barqarorlikni ta'minlashning samarali tartibga solish
mexanizmlarini ishlab chiqish, investorlar uchun shaffoflik va axborot
mavjudligini oshirish, shuningdek bozor ishtirokchilarining huquqlarini himoya
qilish choralarini yaratish muhim elementlardandir. Bulardan tashqari, texnologik
infratuzilmaning barqarorligini ta'minlash, xavf-xatarlarni boshqarish va aholining
moliyaviy savodxonligini rag‘batlantirish kapital bozorining muvaffaqiyatli
rivojlanishida asosiy rol o‘ynaydi.
Korporativ boshqaruv – bu kompaniyaning boshqaruv organlari, uning
aksiyadorlari va boshqa manfaatdor tomonlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga
soluvchi tizim. Samarali korporativ boshqaruv investorlarning ishonchini
oshirishga yordam beradi, ularning huquqlari himoyasini ta'minlaydi, shuningdek,
kompaniya faoliyatining shaffofligini oshiradi. Bu qimmatli qog‘ozlar bozorini
21

rivojlantirish uchun muhim, chunki investorlar ko‘p holatlarda yaxshi korporativ
boshqaruv tizimiga ega kompaniyalarga sarmoya kiritishga moyil bo‘ladilar. 7
Samarali korporativ boshqaruv tamoyillari kompaniyalarning moliyaviy
hisobotlarida shaffoflik va ochiqlikning aniq standartlarini belgilash, shuningdek,
aksiyadorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilishdan iborat. Bundan
tashqari, har xil turdagi noqonuniy hatti xarakatlar va manfaatlar to‘qnashuviga
yo‘l qo‘ymaslik uchun boshqaruv organlari tomonidan mas'uliyat va halollik
tamoyillariga amal qilish muhim ahamiyatga ega.
Samarali korporativ boshqaruv kompaniyalarning ishbilarmonlik obro‘sini
oshirishga yordam beradi, bu esa o‘z navbatida investorlarning ishonchini oshiradi
va bozorga kapital jalb qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, u investorlar
uchun xavflarni kamaytirishga va umuman moliya bozorining barqarorligini
oshirishga ham yordam beradi. Umuman olganda, qimmatli qog‘ozlar bozorining
rivojlanishi iqtisodiy o‘sish va moliyaviy barqarorlikni rag‘batlantirishda asosiy
rol o‘ynaydi. Normativ-huquqiy muhitni takomillashtirish, korporativ boshqaruvni
kuchaytirish, investorlar xabardorligini oshirish va kapitalni kompaniyalar uchun
ochiq qilish orqali investisiyalar o‘sishi, innovasiyalar va biznesni rivojlantirish
uchun qulay muhit yaratish mumkin. Shu bilan birga, sohaning xavflar darajasi va
potensial afzalliklarini tegishli ehtiyot choralari bilan muvozanatlash uchun
nazorat mexanizmlarini kuchaytirish zarurligini yodda tutish ham muhimdir.
2008-yil 22-iyulda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Qimmatli
qog‘ozlar bozori to‘g‘risida»gi qonuniga muvofiq «qimmatli qog‘ozlar – hujjatlar
bo‘lib, ular bu hujjatlarni chiqargan yuridik shaxs bilan ularning egasi o‘rtasidagi
mulkiy huquqlarni yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, dividendlar yoki foizlar
tarzida daromad to‘lashni hamda ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni
boshqa shaxslarga o‘tkazish imkoniyatini nazarda tutadi. Qimmatli qog‘ozlarning
qiymati O‘zbekiston Respublikasi milliy valutasida ifodalanadi». Yuqorida qayd
etilgan qonunga ko‘ra, qimmatli qog‘ozlarga aksiyalar, obligatsiyalar, xazina
7
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv
qo’llanma / Mualliflar: Xudoyberdiev Z.Y., Qahhorov, Z.Y., Umarov Z.A., Sohibov O.Q. – T.: “IQTISOD –
MOLIYA”, 2020.
22

majburiyatlari, depozit va jamg‘arma sertifikatlari, veksellar, shuningdek, hosila
qimmatli qog‘ozlar kiradi. Horijiy davlatlarning me’yoriy hujjatlarida qimmatli
qog‘ozlar «hujjat egasining bunday hujjatni chiqargan shaxsga nisbatan mulkiy
huquqlarini yoki qarz munosabatlarini tasdiqlovchi pul hujjati sifatida» ancha qisqa
ta’riflanadi. Huquqiy nuqtayi nazardan, an’anaviy tarzda qimmatli qog‘ozlar ancha
keng ma’noda ko‘rib chiqiladi – ya’ni bular «mulkiy huquqlarni belgilangan
shaklga va majburiy rekvizitlarga amal qilgan holda tasdiqlovchi hujjatlar bo‘lib,
ularni taqdim etgan taqdirdagina mazkur huquqlarni amalga oshirish yoki boshqa
shaxslarga berish mumkin bo‘ladi». Bu ma’noda qimmatli qog‘ozlarga
«quyidagilar kiradi: obligatsiyalar, veksellar, cheklar, depozit va jamg‘arma
sertifikatlari, bankning taqdim qiluvchiga pul beriladigan jamg‘arma daftar- 6
chasi, qonosament hamda qonun hujjatlari bilan qimmatli qog‘ozlar jumlasiga
kiritilgan boshqa hujjatlar». Shunday qilib, turli manbalarda, jumladan «Qimmatli
qog‘ozlar va fond birjalari to‘g‘risida»gi qonun hamda «Fuqarolik kodeksi»dagi
qimmatli qog‘ozlarning ta’rifi bir-biridan jiddiy tarzda farq qiladi. Qimmatli
qog‘ozlarni bundan ham keng ma’noda ko‘rib chiqish mumkin. Yuqorida tilga
olingan hujjatlardan tashqari, yana shunday, qimmatli qog‘ozlarga tegishli
bo‘lmasada, lekin, ayrim iqtisodchilarning fikriga ko‘ra, qimmatli qog‘ozlar, deb
tan olinayotgan hujjatlar ham mavjud, chunki ular ko‘pgina hozirgi ta’riflarda
qimmatli qog‘ozlarning barcha asosiy belgilarini o‘zida mujassamlantiradi. Gap,
albatta, pul haqida borayapti. XX asrning 90-yillari o‘rtalarigacha qimmatli
qog‘ozlarning huquqiy asoslari haqidagi masala bu qadar keskin turmagan edi. Bu
shu narsa bilan izohlanadiki, o‘sha yilda qimmatli qog‘ozlarning rivojlangan
bozori yo‘q edi. Bundan tashqari, qimmatli qog‘ozlar sovet siyosiy iqtisodiyot
fanida qalbaki kapital bilan bog‘lanardi, 90-yillargacha unga nisbatan juda salbiy
munosabatda bo‘lindi. Qimmatli qog‘ozlarning boshqa yana bir qancha ta’riflari
mavjud. Masalan, odatiy qo‘llanishda ham, shuningdek, mutaxassislar ichida ham
qimmatli qog‘ozlarga nisbatan atamaviy chalkashlik kuzatiladi: «qimmatli
qog‘oz», «qimmatli qog‘oz sertifikati», «qimmatli qog‘ozga sertifikat», «qimmatli
23

qog‘oz blanki», «sertifikat blanki» va h.k. An’anaviy rusiyzabon iqtisodiy
tushunchalar tizimida qimmatli qog‘ozlar deganda aynan qog‘oz, ma’lum huquqiy
munosabatlarni rasmiylashtiruvchi hujjat tushuniladi. Iqtisodiy qonunlarning
deyarli barcha jumlalarida qimmatli qog‘oz – bu hujjat. Biroq jahon amaliyoti
bilan tanish bo‘lgan har bir mutaxassisga shu narsa ma’lumki, rivojlangan
mamlakatlarda katta miqdordagi qimmatli qog‘ozlar aynan qog‘ozlar, blanklarni
talab qilmay- 7 digan naqdsiz shaklda chiqariladi. Ushbu qimmatli qog‘ozlarni
chiqarish, hisobga olish va ularning harakati to‘liq ixtisoslashtirilgan korxonalar va
banklarning hisobraqamlari bo‘yicha buxgalteriya yozuvlari ko‘rinishida amalga
oshiriladi. O‘zbekistonda ham, masalan, aksiyalarning katta miqdori naqdsiz
shaklda, shuningdek, keng tarqalgan davlat qisqa muddatli obligatsiyalari esa,
mutlaqo qog‘ozsiz shaklda chiqariladi. Qimmatli qog‘ozlar – bu hujjat (blankli)
shaklida yoki ixtisoslashtirilgan tashkilotlar (depozitariylar)dagi hisobraqamlarda
yozuvlar ko‘rinishida alohida usul bilan tasdiqlanadigan, xo‘jalik yurituvchi
subyektlar tomonidan qarz yoki aksiyadorlik kapitali shaklida jalb etiladigan
mablag‘larni jalb qilish, qayta taqsimlash va qaytarib to‘lash sohasidagi mulkiy
hamda u bilan bog‘liq nomulkiy huquqlardir. Mulkiy huquq – bu u bo‘yicha
iqtisodiy o‘zaro munosabatlar subyektlari mol-mulkka, tovar-moddiy boyliklariga,
pul mablag‘lariga da’vogarlik qilishi mumkin bo‘lgan huquqdir. Nomulkiy huquq
– bu, masalan, aksiyadorning kompaniyaning umumiy yig‘ilishida ovoz berish,
emitentning faoliyati haqida axborot berilishini talab qilish va h.k. huquqidir. 8
 Xalqaro bozorning o'ziga xos xususiyati - rezidentlar o'rtasida
qimmatli qog'ozlar savdosi turli mamlakatlar, shuningdek milliy qiymatdan boshqa
valyutalarda ko'rsatilgan nominaldagi aksiyalar qiymatlari. Kapital eksporti
rivojlangan bozor iqtisodiyotining o'ziga xos xususiyati va ob'ektiv zaruriyati
hisoblanadi. Xalqaro qimmatli qog'ozlar bozorining shakllanishi: zamonaviy ilmiy-
texnik inqilob; integratsiya jarayonlarini rivojlantirish; valyuta kurslarining ma'lum
bir barqarorligi; umumiy ko'p millatli valyutalarni joriy etish; bank va fond
8
www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy vebsayti.
24

birjasini rivojlantirishdagi muvaffaqiyat; transmilliy korporatsiyalar va moliya
institutlari faoliyatini kuchaytirish.
Xalqaro qimmatli qog'ozlar atama sifatida ko'plab mamlakatlarda bir
vaqtning o'zida muomalada bo'lgan xalqaro qimmatli qog'ozlarni bildiradigan
ko'rinishga ega bo'ldi. Xalqaro qimmatli qog'ozlarga Evrobondlar va xalqaro
depozit tushumlari deb nomlangan narsalar kiradi (oldingi bob).
 Xalqaro qimmatli qog'ozlar atama sifatida ko'plab mamlakatlarda bir
vaqtning o'zida muomalada bo'lgan xalqaro qimmatli qog'ozlarni bildiradigan
ko'rinishga ega bo'ldi. Xalqaro qimmatli qog'ozlarga Evrobondlar va xalqaro
depozit tushumlari deb nomlangan narsalar kiradi (oldingi bob).
 Evrobondlar bozori xalqaro qimmatli qog'ozlarning eng katta
bozorlaridan biridir. Bu butun qimmatli qog'ozlar bozorining umumiy hajmining
75 foizidan ko'prog'ini tashkil etadi http://www.mzb.ru/rubric5/ - Moskva kredit
banki. Belgilangan terminologiyaga muvofiq xalqaro qimmatli qog'ozlar - bu
xalqaro moliya bozorlarida ushbu qimmatli qog'ozlar chiqaruvchisi mamlakatidan
tashqarida joylashtirilgan qimmatli qog'ozlar.
 Belgilangan terminologiyaga muvofiq xalqaro qimmatli qog'ozlar - bu
xalqaro moliya bozorlarida ushbu qimmatli qog'ozlar chiqaruvchisi mamlakatidan
tashqarida joylashtirilgan qimmatli qog'ozlar.
 Bilan mamlakatlarning integratsiya jarayoni bozor
iqtisodiyotidunyoda yuzaga keladigan, samarali investitsiya siyosati uchun
umumiy moliya bozorini yaratishni talab qiladi. Biz allaqachon xalqaro amaliyotni
amalga oshirishda katta tajriba to'pladik investitsiya loyihalari... Ba'zi
mamlakatlarning banklari va korporatsiyalari tomonidan η boshqa mamlakatlarga
tarqatish uchun chiqarilgan qimmatli qog'ozlar xalqaro qimmatli qog'ozlar
bozorida katta hajmlarda sotilmoqda.
25

Xalqaro qimmatli qog'ozlar bozori, milliy bozorlar singari, birlamchi va
ikkilamchi bozorlardan iborat. Ustida birlamchi bozor bir mamlakat emitenti o'z
qimmatli qog'ozlarini boshqa mamlakatda yoki boshqa mamlakatlarda joylashtiradi
va ikkilamchi bozorda qimmatli qog'ozlar maxsus moliya institutlari orqali qayta
sotiladi. Asosiy xaridorlar va sotuvchilar ikkilamchi bozor qimmatli qog'ozlar - bu
markaziy va tijorat banklari, sug'urta kompaniyalari va boshqa bank bo'lmagan
muassasalar.
 Xalqaro qimmatli qog'ozlar bozori, milliy bozorlar singari, birlamchi
va ikkilamchi bozorlardan iborat. Ustida birlamchi bozor bir mamlakat emitenti o'z
qimmatli qog'ozlarini boshqa mamlakatda yoki boshqa mamlakatlarda joylashtiradi
va ikkilamchi bozorda qimmatli qog'ozlar maxsus moliya institutlari orqali qayta
sotiladi. Asosiy xaridorlar va sotuvchilar ikkilamchi bozor qimmatli qog'ozlar - bu
markaziy va tijorat banklari, sug'urta kompaniyalari va boshqa bank bo'lmagan
muassasalar. Jahon moliya bozori tobora ikki bosqichli tizim shaklini egallayapti,
unda yuqori daraja - millatparvar - etakchi transmilliy korporatsiyalarning
qimmatli qog'ozlari muomalasi bilan, quyi qismi - milliy kompaniyalarning
qimmatli qog'ozlari muomalasi bilan ifodalanadi. Ushbu darajalarning har biri
moliya bozorining tegishli xalqaro va milliy institutlariga ega.
 Jahon moliya bozori tobora ikki bosqichli tizim shaklini egallayapti,
unda yuqori daraja - millatparvar - etakchi transmilliy korporatsiyalarning
qimmatli qog'ozlari muomalasi bilan, quyi qismi - milliy kompaniyalarning
qimmatli qog'ozlari muomalasi bilan ifodalanadi. Ushbu darajalarning har biri
moliya bozorining tegishli xalqaro va milliy institutlariga ega.
 Xalqaro qimmatli qog'ozlar bozori, milliy bozorlar singari, birlamchi
va ikkilamchi bozorlardan iborat. Ustida birlamchi bozor bir mamlakat emitenti o'z
qimmatli qog'ozlarini boshqa mamlakatda yoki boshqa mamlakatlarda joylashtiradi
va ikkilamchi bozorda qimmatli qog'ozlar maxsus moliya institutlari orqali qayta
sotiladi.
26

2.2 Xalqaro qimmatli qog‘ozlarning xususiyatlari
Qimmatli qog‘ozlarning asosiy (fundamental) xususiyatlariga
aylanuvchanlik, likvidlilik va xatar kiradi. Aylanuvchanlik – bu qimmatli
qog‘ozning bozorda xarid qilinishga va sotilishga, shuningdek, ko‘pchilik hollarda
boshqa tovarlar muomalasini osonlashtiruvchi mustaqil to‘lov vositasi sifatida
qo‘llanishiga qodirligidir. Barchaga ma’lum bo‘lgan P – T (pul – tovar), T – P
(tovar – pul) metamorfozalarda qimmatli qog‘ozlar ham tovar sifatida, ham pul
sifatida qatnashishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlar ma’lum ma’noda tovar
hisoblanadi, u o‘z qiymatiga va iste’mol 8 qiymatiga ega. Ushbu alohida turdagi
tovarning qiymati bir qancha omillarga bog‘liq, masalan, ular tomonidan
keltiriladigan daromadning hajmi, ssuda foizining me’yori, nisbatan yuqori kurs
bo‘yicha sotilishi mumkinligi, korxonani boshqarishda ishtirok etish imkoniyati va
hokazolar. 9
Qimmatli qog‘ozlarning iste’mol qiymati shundan iboratki, ular orqali
qimmatli qog‘oz egasi o‘z kapitalini oshirish, saqlash, korxonani boshqarishda
ishtirok etishdagi aniq talablarini qondiradi. Shu bilan birga, ba’zi holatlarda
qimmatli qog‘ozlarning alohida turlari (davlat obligatsiyalari, veksellar) ma’lum
bir qulay vaziyatlarda pul vazifasini – muomila va to‘lov vositasini ham bajarishi
mumkin. Ma’lumki, ayrim mamlakatlarda ko‘chmas mulk, avtomobil va boshqalar
bilan hisob-kitob qilish chog‘ida yuqori likvidli davlat obligatsiyalaridan to‘lov
vositasi sifatida foydalaniladi. Likvidlilik – bu qimmatli qog‘ozning uning egasi
uchun deyarli zarar keltirmagan holda tez sotilish, pul mablag‘lariga aylanish
qudratidir. Likvidlilikka ta’sir ko‘rsatadigan omillar uchta guruhga: a)
umumiqtisodiy omillar; b) mazkur mamlakatda qimmatli qog‘ozlar bozorini tashkil
qilish darajasi bilan bog‘liq omillar; d) emitentning o‘ziga xos xususiyatlari bilan
bog‘liq omillar. Umumiqtisodiy omillarga pul muomalasi, iqtisodiyotni davrning u
yoki bu bosqichida bo‘lishi, sarmoyadorlar tomonidan to‘lovga qodir talabning
mavjudligi, bank hisob-kitoblarini amalga oshirish tezligining darajasi kabilar
9
Sh.SH.Shodmonovning Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston
Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2022..
27

kiradi. Fond bozorini tashkil etish bilan bog‘liq omillarga imkoniyatli
sarmoyadorlarning axborotga ega bo‘lish darajasi, market-meykerlar
muassasasining mavjudligi, bir tranzaksiya qiymatining miqdorini kiritish
mumkin. Alohida emitent darajasida qimmatli qog‘ozlarning likvidliligi, avvalo,
uning moliyaviy ahvoliga, amal qilishi muddatiga, zararsiz faoliyat ko‘rsatishiga,
to‘lanadigan daromadlarning miqdoriga, rivojlanish taxminlari hamda
istiqbollariga va hokazolarga bog‘liq. So‘zsiz, bu ma’noda fond birjalarida 9
baholanadigan qimmatli qog‘ozlar eng yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlar bo‘lishi
tabiiy.
Xatar – qimmatli qog‘ozlar (shu jumladan, investitsiyalar bilan)
operatsiyalari bilan bog‘liq yo‘qotishlar va muqarrar ravishda ularga xos
ehtimollardir. Qimmatli qog‘ozlar operatsiyalariga doir xatarlar qandaydir bir
operatsiyani bajarishda ko‘pgina tasodifiy omillarning unga ta’siri tufayli istalgan
natijaga ega bo‘lmaslik ehtimoli bilan bog‘liq. Ushbu bozordagi deyarli har qanday
operatsiya uning ishtirokchilari (emitentlar, sarmoyadorlar yoki vositachilar) u
yoki bu xatar darajasini o‘z bo‘yniga olishini anglatadi. Endigina o‘zining fond
bozorlarini tashkil etayotgan mamlakatlarda bozorlar ishtirokchilari uchun xatarlar
bozor munosabatlarining ko‘p yillik tarixiga ega bo‘lgan mamlakatlardagiga
qaraganda bir necha marta yuqori. Fond bozoridagi faoliyat xatarning turli xillari
bilan bog‘liq. Shuning uchun qimmatli qog‘ozlar bozorining professional
ishtirokchilariga o‘z faoliyatida xatarlarning turli xillarini inobatga olishiga to‘g‘ri
keladi, bular: inflatsiya jarayonlari, tarmoqlar va mintaqalarning o‘ziga xos
xususiyatlari bilan bog‘liq makroiqtisodiy xatarlar; emitentning to‘lovga qodirligi
va kredit qobiliyati bilan bog‘liq korxonaning xatarlari; portfelni boshqarish
xatarlari va texnikaviy xatarlar, ularga yilinchalik, operatsion, selektiv xatarlar,
hisob-kitoblarni tartibga solish bilan bog‘liq xatarlar va hokazolar kiradi.
Rivojlangan mamlakatlar amaliyoti xatarning har bir turiga qarshi turuvchi
sug‘urtalash shakllari va usullarini ishlab chiqdi. Sobiq Ittifoq hududi
mamlakatlarida qimmatli qog‘ozlar operatsiyalari bilan bog‘liq xatarlarni
28

sug‘urtalash hozircha yetarli darajada rivojlanmagan. Bunday xatarlarni
sug‘urtalash qimmatli qog‘ozlar bozori va sug‘urta ishining birlashishidagi eng
muhim faoliyat sohalaridan biri hisoblanadi, uni mamlakat amaliyotida juda yaqin
yillar ichida o‘zlashtirish vazifasi turibdi.
Qimmatli qog'ozlarga investitsiya qilish: xususiyatlari va afzalliklari
Qimmatli qog'ozlarga investitsiya qilish har yili tobora ommalashib bormoqda.
Tadbirkorlar va jismoniy shaxslar mahalliy va xorijiy aksiyadorlik jamiyatlarining
aksiyalarini sotib olish orqali o‘zlariga qo‘shimcha daromadni ta’minlamoqdalar.
Qimmatli qog’ozlarga investitsiya bu passiv daromad bo'lib, investordan
qo'shimcha harakatlarni talab qilmaydi. Aksiyalarning yirik paketini sotib olganda
esa jismoniy shaxs jamiyat faoliyatiga ta'sir ko'rsatishi mumkin va aksiyadorlar
kengashida ovoz berish huquqiga ega bo’ladi. Aksiyalar sonining ko'payishi bilan
bir vaqtda investorning daromadi ham ortadi. Har kim aksiyalarni sotib olishi
mumkin. Buning uchun millionlarga ega bo'lish yoki tadbirkor bo'lish shart emas.
Oz miqdorda aksiyalarni sotib olishni boshlash mumkin. Aksariyat hollarda aksiya
sotib olish uchun 100 dollar kifoya. Xorijiy platformalarda savdo qilish uchun esa
kamida 1000 dollar kerak bo'ladi, ba'zi hollarda esa ko'proq. Yirik
kompaniyalarning aksiyalari yaxshi likvidlikka ega. Ular odamni yaxshi passiv
daromad bilan ta'minlashi mumkin. Agar kerak bo'lsa, bunday qimmatli qog'ozlar
tezda sotiladi. Faqatgina sotib olish va keyinchalik sotish orqali ham yaxshigina
daromad olish mumkin. Bu nafaqat chet el kompaniyalarga, balki mahalliy
kompaniyalarga ham tegishli.
Qimmatli qog'ozlarni uydan chiqmasdan turib sotib olish va sotish mumkin.
Buning uchun faqat maxsus platformada ro'yxatdan o'tish va Internetga ega bo’lish
kerak. Barcha jarayonlar kompyuter va dasturiy ta'minot yordamida amalga
oshiriladi. Broker orqali ishlash uchun xaridor tegishli ta’lim olishi yoki yuzlab
kitob va boshqa materiallarni o‘rganishi shart emas. Broker barcha masalalarni o’zi
hal qiladi. Yosh istiqbolli loyihalarga sarmoya kiritishda investitsiya daromadi
yuzlab, ba zan minglab foizlarni tashkil qilishi mumkin. Buning yorqin misoli -ʼ
29

Facebook ijtimoiy tarmog'i, uning aksiyalari qiymati bir necha yil ichida minglab
marta oshdi. Natijada investorlar ko'p million dollarlik foyda oldi. Aksiyador turli
yo'llar bilan aksiyalardan daromad olishi mumkin. Masalan, chet elda passiv
investitsiya mashhurlikka ega, bunda aksiya sotib olgan shaxs har yili qimmatli
qog'ozlardan dividendlar oladi. Agar yetarli bilim bo'lsa esa, aksiyalar qiymati
pasayganda ularni sotib olish va ko'tarilganda sotish orqali mumkin aksiyalar
savdosi bilan muvaffaqiyatli shug’ullanish mumkin. Yirik aksiyalar paketini sotib
olish orqali kompaniyada ulushga ega bo’lish mumkin. Bunda investor ovoz berish
huquqiga va kompaniyaning boshqaruv jamoasini tayinlashda ishtirok etish
imkoniyatiga ega bo’ladi, hamda boshqa muhim qarorlar qabul qilishi mumkin
bo’ladi.
Qimmatli qog'ozlarga investitsiya qilish valyuta yoki qimmatbaho metallarni
sotib olishdan ko'ra risklilik darajasi pastroqdir. Qimmatli qog'ozlarni bir necha
daqiqada sotish mumkin. Qimmatli qog'ozlarni sotishda “kredit yelkasi” yo'q yoki
minimaldir. Ya'ni, sotishda pul yo'qotish xavfi juda past. Albatta, agar bozorda
ma'lum bir kompaniya aksiyalari qiymatining keskin pasayishi kuzatilmasa.
Qimmatli qog'ozlarga investitsiya qilishning kamchiliklari Boshqa har qanday
investitsiya usuli singari, aksiyalarga investitsiya qilish ham o'zining
kamchiliklariga ega:
Qimmatli qog'ozlarni sotib olayotganda kompaniyaning bankrot bo'lish xavfi
doimo mavjud. Bunday holda, investor barcha pullarini yo'qotadi. Biroq, agar fond
bozorini va korxona ichidagi vaziyatni diqqat bilan kuzatib borilsa, xavf
minimallashtiriladi. Bunday holda, qimmatli qog'ozlardan tezda xalos bo'lish va
ma'lum miqdorni qaytarish mumkin.
Aksariyat hollarda aksiyalarni ushlab bo'lmaydi. Ular elektron shaklda sotib
olinadi va sotiladi. Agar kerak bo'lsa, ularni qog'oz shaklida buyurtma qilish
mumkin. Biroq, bu qo'shimcha vaqt talab etadi va unchalik muhim emas.
Kompaniya muntazam ravishda aksiyalarni chiqarishi mumkin. Bunday holda,
ularning qiymati sezilarli darajada pasayadi. Sanktsiyalar qo'llanilganda yoki
30

inqiroz yuzaga kelganda, aksiyalarning qiymati sezilarli darajada pasayadi. Oldingi
pozitsiyalarni tiklash uchun yillar kerak bo'lishi mumkin.
Ayrim korxonalarga nisbatan sanksiyalarning joriy etilishi qimmatli
qog'ozlar savdosiga bevosita ta'sir qilishi mumkin. Bunday holda, dunyoning
yetakchi birjalari aksiyalarni savdoga qo'yishdan bosh tortadi. Ya'ni, egasi ulardan
xalos bo'lolmaydi.
Narxga siyosiy vaziyat ham ta'sir qilishi mumkin. Bunday holda, natijani
bashorat qilish juda qiyin va ba'zan hatto imkonsizdir. Vaziyat bir necha daqiqada
o'zgarishi mumkin. Bu vaqt ichida siz o'z aksiyalaringiz portfelidan xalos
bo'lishingiz dargumon. Faqat bitta kompaniyaning aksiyalariga pul investitsiya
qilganda, barcha mablag'larni yo'qotish xavfi mavjud. Mutaxassislar turli
kompaniyalarning aksiyalarini sotib olishni tavsiya qiladilar. Shu tarzda xavflar
diversifikatsiya qilinadi. Barcha firmalarning birdaniga bankrot bo'lish ehtimoli
nolga teng. Broker orqali ishlayotganda, mablag'larning bir qismi unga haq to'lash
uchun sarflanishini bilish muhimdir. Bunday holda, barchasi uning ishtahasiga
bog'liq. Shuningdek, siz ixtisoslashgan kompaniyaning qimmatli qog'ozlarni
saqlash xizmati uchun to'lashingiz kerak bo'ladi. Minimal miqdordagi aksiyalarni
sotib olayotganda investor kompaniya faoliyatiga ta'sir o'tkaza olmaydi. Bu faqat
yirik aksiyadorlar uchun imtiyozdir. Daromadingizni oshirish va fond bozorida
mustaqil savdo qilish uchun siz maxsus bilimga ega bo'lishingiz va tezda qaror
qabul qila olishingiz kerak. Bunday iste’dod hammaga ham berilmaydi. Ko'p
odamlar vahimaga berilib, qimmatli qog'ozlarni ushlab turish foydaliroq bo’lgan
paytda ularni sotib yuboradilar va pullarini yo'qotadi.
31

Xulosa
Qimmatli qog ʻ ozlar - o ʻ z egasiga mulkka egalik huquqini va daromad
ko ʻ rinishida muayyan pul summasini olish huquqini beradigan pul yoki tovar
hujjatlari ( aksiya , obligatsiya , akkreditiv , veksel , chek va boshqalar ). Qimmatli
qog ʻ ozlar taqdim etuvchi yoki egasining ayrim huquqlari qayd etilgan maxsus
tarzda rasmiylashtiriladigan moliyaviy hujjat . Qimmatli qog ʻ ozlar ma ʼ lum shaxs
nomiga yozilgan ( ismli ), dastlab sotib olgan shaxs nomiga yozilgan va uning
roziligi bilan boshqa shaxsga o ʻ tkaziladigan orderli va egasi yozilmaydigan ( egasi
ko ʻ rsatilmaydigan ) turlarga bo ʻ linadi .
Birinchi navbatda , bu mulkiy majburiyatlarni bajarish huquqi – kompaniya
foydasining bir qismini olish , qarzga olingan pulni qaytarish va hk . Bundan
tashqari , kompaniya faoliyatida - masalan , aksiyadorlar yig ' ilishida ishtirok etish
huquqiga ega bo ' lish ham mumkin . Qimmatli qog ' ozni taqdim etish orqali aksiya
egasi o ' z huquqlarini amalga oshirishi mumkin ( masalan , dividendlar olish ,
yig ' ilishda ovoz berish ) yoki ularni sotish orqali boshqa shaxsga o ' tkazishi
mumkin .
Ulushli qimmatli qog ' ozlar . Bularga oddiy yoki imtiyozli aksiyalar kiradi .
Ulushli qimmatli qog ' ozlar kompaniya va uning dividendlar ko ' rinishidagi
foydasidagi ulushga bo ' lgan huquqni tasdiqlaydi . Bundan tashqari , bunday
qimmatli qog ' ozlar kompaniyani boshqarishda ovoz berish huquqini beradi , ammo
bu huquq ulushning hajmiga bog ’ liq bo ’ ladi . Ya ' ni , ulush qanchalik katta bo ' lsa ,
aksiya egasining ta ’ siri shunchalik kuchli bo ' ladi . Qimmatli qog ' ozlarning nazorat
paketi degan tushuncha mavjud , ya ' ni kompaniyaga oid asosiy qarorlarni qabul
qilish uchun yetarli miqdordagi aksiyalar ;
Qarz qimmatli qog ' ozlari - obligatsiyalar . Ular egasining qarzni ma ' lum
muddatdan keyin talab qilish va unga foizlar to ' lanishi huquqini tasdiqlaydi .
Darhaqiqat , qarz qimmatli qog ' ozini sotib olib , egasi o ' z mablag ' larini
kompaniyaga qarzga beradi va kompaniya o ' z navbatida bu pulni qaytarib berish
va muntazam ravishda foizlarni ( kuponlar yoki diskont ) to ' lash majburiyatini oladi .
32

Qimmatli qog'ozlarga sarmoya kiritish orqali investor o'z investitsiyasidan
foyda olishni kutadi. Qimmatli qog'ozlardan olinadigan daromad ikki xil bo'lishi
mumkin:
aktivning o'zi olib keladigan daromad. Bu aksiyalardan olinadigan
dividendlar, obligatsiyalardan esa kuponlar bo'lishi mumkin;
spekulyativ, ya'ni qimmatli qog'ozni sotib olish va sotish narxi o'rtasidagi
farq tufayli olingan daromad.
Hisoblangan daromadlarning asosiy turlari bu dividendlar va kuponlardir.
Dividendlar - bu kompaniya foydasining bir qismini aksiyadorlarga to'lash.
Dividendlarni to'lash davriyligi va hajmi bir qator omillarga, shu jumladan
kompaniyaning muvaffaqiyatiga bog'liq. Shuning uchun, aksiyalarni sotib
olayotganda, obligatsiyalar kuponlaridan farqli o'laroq, ushbu daromad manbai
kafolatlanmaganligini bilish kerak. Obligatsiyadan olingan daromad obligatsiya
muddati tugagunga qadar kompaniya sizga to'lashni kafolatlaydigan kredit bo'yicha
foizlar kabidir.
Spekulyativ daromad bozorda oldindan aytib bo'lmaydigan daromad
hisoblanadi. Qiymati oshishi mumkin bo'lgan istiqbolli qimmatli qog'ozlarni
aniqlashning bir necha yo'li mavjud. Spekulyativ investitsiya strategiyasiga amal
qilgan investorlar aksiyalarni arzon narxda sotib olishga va maksimal farq bilan
ular o'z narxining eng yuqori cho'qqisiga chiqqanda sotishga harakat qiladilar.
Biroq, bozorda aksiyalar qiymatining oshishiga hech kim kafolat bera olmaydi.
33

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2023 yil 30 aprel kuni
o’tkazilgan O‘zbekiston Respublikasi referendumida umumxalq ovoz berish
orqali qabul qilingan.
2. O zbekiston Respublikasining 2019 yil 22-oktabrdagi “Valyutani tartibgaʻ
solish to g‘risida”gi O RQ-573-son Qonuni
ʻ ʻ
3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2000 yil 28 apreldagi
“Valyuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o’tkazishga doir
ishlar yuzasidan sud amaliyoti to’g’risida”gi 8-son Qarori
4. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksi
5. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha
Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil, 24 yanvar.
7. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi
Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.2014. Toshkent.
8. Красавина Л.Н.Международные валютно-кредитные и финансовые
отношения. —М.: «ФиС». 2022 г.
9. Платонова И.Н. Валютный рынок и валютное регулирование. -М.:
«ФиС». 2019 г.
10. Бержанов С.А. Валютная система, валютный рынок и валютные
операции. - Нукус. 2019
11. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Kasb-hunar kollejlari uchun o’quv
qo’llanma / Mualliflar: Xudoyberdiev Z.Y., Qahhorov, Z.Y., Umarov Z.A.,
Sohibov O.Q. – T.: “IQTISOD – MOLIYA”, 2020.
12. Tojiyev R.R. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Darslik. - T.: TDIU,
2022 y.
13. A.O’lmasov. Iqtisodiyot asoslari. Toshkent “Mehnat” 2020 yil.
34

14. Sh.SH.Shodmonovning Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston
Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA,
2022..
15. M.Rasulov. Bozor iqtisodiyoti asoslari. Toshkent “O’zbekiston”2019 yil.
16. Galanov V.A. Finansi, Denejnoe obrashenie i kredit: Uchebnik. – M.:
FORUM: INFRA-M, 2020.
17. Tojiyev R.R. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Darslik. - T.: TDIU,
2022 y.
18. O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlar,
Toshkent, 2020.
Internet saytlari
19. www.president.uz – O’zbekiston Respublikasi prezidentining rasmiy
vebsayti.
20. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi
rasmiy veb-sayti.
21. www.mineconomy.uz - O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy Taraqqiyot
va
Kambag’allikni Qisqartirish Vazirligi rasmiy veb-sayti.
22. www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik tizimining
veb-sayti.
23. www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy
vebsayti.
24. www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy vebsayti.
25. www.kun.uz – yangiliklar veb-sayti.
26. www.ziyonet.uz - axborot ta’lim tarmog’i.
27. www.wikipedia.org - global internet tarmog’i ensiklopediyasi.
35

Xalqaro qimmatli qog’ozlar iqtisodiy mohiyati va qo‘llanish xususiyatlari

Sotib olish