Xalqaro savdo, uning turlari va tartibga solish mexanizmi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	832.0KB
Xaridlar	70
Yuklab olingan sana	17 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Xalqaro savdo, uning turlari va tartibga solish mexanizmi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
Mavzu: Xalqaro savdo, uning turlari va tartibga
solish mexanizmi
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi:____________________________
RO‘YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ »
_________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Xalqaro savdo, uning turlari va tartibga solish
mexanizmi
Reja
Kirish 3
1. Xalqaro savdo va uning ahamiyati 6
2. Xalqaro savdo nazariyalari 10
3. Xalqaro savdoning umumiy oqimlari va chet el tajribasi 1 4
4. Xalqaro savdo turlari 18
Xulosa 24
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 26
2

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi : Xalqaro savdo — bu turli davlat-milliy xo jaliklariʻ
o rtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo
ʻ
qadimdan mavjud bo lsada, faqat XIX asrga kelib, ya ni deyarli barcha rivojlangan
ʻ ʼ
mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori
shakliga kirdi. Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo
balansi kabi ko rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
ʻ
Xalqaro savdo va hamkorlik ko‘pchilik mamlakatlarga yuqori foyda ko‘rishiga
asos bo‘lib kelmoqda, masalan bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar
rivojlangan mamlakatlarga va o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlariga har xil turdagi
Tovar va xizmatlar eksport qilmoqda. Bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlar
ichidan Xitoy va Hindiston asosan xalqaro savdoda uushi keskin oshib borayotgan
mamlakatlardan hisoblanadi.
Xalqaro savdoning yana bir afzallik tomoni shundaki, ko‘plab mamlakatlardagi
kambag‘allik muammosini qisqartirishga yuqori axamiyat kasb etayotganidir.
Hindistonda 60-70-yillarda kambag‘allik atigi 1%ga ham qisqarmagan, ma‘lum
vaqtlardan so‘ng globalizatsiya va integratsiya yordamida ishlab chiqarish xizmat
ko‘rsatish talim va boshqa barcha soxalarda o‘sish kuzatiladi. Xalqaro
hamkorlikning kuchayishi natijasida yaxshiroq ta‘lim va sog‘lik tizimini yo‘lga
qo‘yish imkoni paydo bo‘ladi. Bugungi kunda xalqalaro savdo aloqalar tobora
chuqurlashib bormoqda ayniqsa bu borada rivojanayotgan mamlakatlarning ulushi
oshib bormoqda. Bizga malumki tashqi savdo o‘sishi bilan jahon iqtisodi ham
rivojlanadi. Export jihatdan qaraganda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar
ikkalasi ham faqat kichikroq hajmda ijobiy o‘sishga erishadi (rivojlangan
mamlakatlar 1.5% va rivojlanayotgan mamlakatlar3.3 % mos ravishda). 2013-
yilda, dollar qiymatidagi tovarlar eksporti 2.8% ga o‘sdi va 18.8 trln dollarni
tashkil qildi; Bu davrda savdo xizmatlari eksporti 5.5%ga o‘sdi va bu 4.6 trln
dollarni tashkil qildi.
3

Xalqaro savdo trendlari. Bugungi kunda transport va axborot komunikatsiya
almashinuvi narxida sezilarli pasayish kuzatildi, xalqaro savdo sistemasida
geosiyosat hal qiluvchi axamiyat kasb etadi. So‘nggi 30-yil mobaynida tovarlar va
savdo xizmatlari yiliga o‘rtacha 7% ga o‘sdi va mos ravishda o‘zinig eng yuqori
nuqtalari 18 trln dollar va 4 trln dollarga yetdi. 1980 va 2011 - yillarda
rivojlanayotgan mamlakatlar dunyo export-importi ulushida sezilarli o‘sish
kuzatildi; Duynyo exportidagi ulushi 34% dan 47% ga yetdi. Dunyo importidagi
ulushi esa 29% dan 42% ga o‘sdi, ushbu o‘sish ko‘rsatkichlarida Osiyo
mamlakatlari o‘suvchi rolnin o‘ynamoqda; So‘nggi bir nechta o‘n yillikda jahon
savdosi sal kam ikki barobarga o‘sdi.
Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng rivojlangan va keng
tarqalgan shakli hisoblanadi. U zamonaviy tashqi siyosiy manfaatlar va dunyo
mamlakatlarining muammolarida muhim o'rin tutadi. Shuning uchun uning
mohiyatini , rivojlanish dinamikasini va zamonaviy tuzilishini o'rganish davlatni
rivojlantirish dasturlarining tashqi siyosatini belgilashning muhim elementi bo'lib,
uning dolzarbligini tasdiqlaydi.
Shundan kelib chiqqan holda , biz ushbu kurs ishining xalqaro savdo haqidagi
ma ' lumotlarni to ' plash , tizimlashtirish va tahlil qilishdan iborat bo ' lgan quyidagi
maqsadini shakllantirishimiz mumkin .
Men deyarli ushbu mavzuni o'rganib chiqdim va bundan keyin ham o'rganaman.
Bu tashqi savdo bilan bog'liq bo'lgan alohida tashkilotlarning ishlashi uchun zarur
shartdir, shuningdek har bir davlatning tashqi siyosatini amalga oshirish va
rivojlanishning o'rta va uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqishdagi faoliyati.
Shuning uchun xalqaro savdoning holatini kuzatish, shuningdek prognozlash va
rejalashtirish jarayonlari to'xtamaydi.
Kurs ishi mavzusining o'zi nafaqat xalqaro savdodagi o'zgarishlarning miqdoriy
xususiyatlarini, balki ushbu o'zgarishlarning sifat jihatlarini ham o'rganishni o'z
ichiga oladi.
Mavzuning dolzarbligi : xalqaro savdo, xalqaro savdoning faoliyati va rivojlanish
munosabati va jarayoni.
4

Kurs ishi mavzusining maqsadlari : jahon savdosining shakllari, ma'nolari va
mohiyatini aniqlash; jahon savdosining hozirgi holati va uning rivojlanish
tendentsiyalarinio'rganish.
Kurs ishi mavzusining vazifalari : hozirgi bosqichda jahon savdo tarkibi
xususiyatlarini aniqlash; amaldagi xalqaro savdo siyosatini ko'rib chiqish.
Kurs ishining hajmi : Kurs ishida ko'rsatilgan maqsad va vazifalarga muvofiq
tuzilgan: 4 ta reja va kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
1. Xalqaro savdo va uning ahamiyati
Ilmiy-texnologik inqilob, sanoat ishlab chiqarishining ixtisoslashuvi va
kooperatsiyasi ta'sirida mamlakatlar iqtisodiyotida ro'y berayotgan tarkibiy
o'zgarishlar milliy iqtisodiyotlarning o'zaro ta'sirini kuchaytiradi. Bu xalqaro
savdoni rivojlantirishga yordam beradi. Barcha davlatlararo tovarlar oqimining
harakatlanishida vositachilik qiladigan xalqaro savdo ishlab chiqarishdan tezroq
o'smoqda. Jahon Savdo Tashkilotining izlanishlariga ko'ra, dunyo ishlab
chiqarishining har 10 foiz o'sishi uchun dunyo savdosida 16 foizga o'sish
kuzatilmoqda. Bu uning rivojlanishi uchun yanada qulay shart-sharoitlarni
yaratadi. Savdo muvaffaqiyatsiz bo'lganda, ishlab chiqarish rivojlanishi
sekinlashadi.
Xalqaro savdo - bu xalqaro mehnat taqsimoti asosida vujudga kelgan va o'zaro
iqtisodiy bog'liqligini bildiruvchi turli mamlakatlar ishlab chiqaruvchilari
o'rtasidagi aloqa shaklidir.
Xalqaro savdo deganda, dunyoning barcha mamlakatlari o'rtasidagi pullik yalpi
savdo tushuniladi. Biroq, xalqaro savdo tushunchasi tor ma'noda ham qo'llaniladi.
Bu, masalan, rivojlangan mamlakatlarning umumiy tovar aylanmasi,
rivojlanayotgan mamlakatlarning umumiy tovar aylanmasi, qit'a, mintaqa
mamlakatlarining, masalan, Sharqiy Yevropa mamlakatlarining umumiy tovar
aylanmasi va boshqalarni anglatadi.
Jahon narxlari yil vaqti, joyi, tovarlarni sotish shartlari, shartnomaning
xususiyatlariga qarab o'zgaradi. Amaliyotda jahon savdosining ma'lum
markazlarida taniqli firmalar - tegishli tovar turlarini eksport qiluvchi yoki import
5

qiluvchi kompaniyalar tomonidan tuzilgan yirik, tizimli va barqaror eksport yoki
import operatsiyalarining narxlari jahon narxlari sifatida qabul qilinadi. Ko'plab
tovarlar (don, kauchuk, paxta va boshqalar) uchun jahon narxlari dunyodagi eng
yirik tovar birjalarida amalga oshiriladigan operatsiyalar jarayonida belgilanadi.
Tashqi savdo - bir mamlakatning dunyoning boshqa mamlakatlari bilan tovarlar va
xizmatlar eksporti va importidan iborat bo'lgan savdosi. Bu asosan tashqi savdo
shartnomalari bo'yicha tuzilgan tijorat operatsiyalari orqali amalga oshiriladi.
Asosiy tashqi savdo operatsiyalari:
Eksport - milliy ishlab chiqarilgan tovarlarni chet elga eksport qilish yoki ularni
sotish maqsadida mamlakatda qayta ishlash.
Import - chet el tovarlarining ichki bozorda ishlatilishi uchun ularni olib kirish.
Eksport-import operatsiyalari xalqaro savdoda eng ko'p uchraydi.
Qarshi savdo - tashqi savdo operatsiyalari, ularning bajarilishi hujjatlarda (bitimlar
yoki kontraktlarda) eksportchilar va import qiluvchilarning tovarlarni to'liq yoki
qisman muvozanatlash to'g'risidagi qat'iy majburiyatlari qayd etilgan. Ikkinchi
holda, qiymat farqi naqd to'lovlar bilan qoplanadi.
Ertami-kechmi, barcha davlatlar tashqi savdo milliy siyosatini tanlash
muammosiga duch kelishadi. Ikki asr davomida ushbu mavzu bo'yicha qizg'in
munozaralar bo'lib o'tmoqda
Tashqi savdo siyosati - soliqlar, subsidiyalar va import va eksportga to'g'ridan-
to'g'ri cheklovlar orqali tashqi savdoga ta'sir etadigan davlat iqtisodiy siyosati.
Barcha mamlakatlarning iqtisodiyoti u yoki bu tarzda eksport va importga bog'liq
bo'lganligi sababli, davlat tashqi savdoning muayyan qoidalarini o'rnatadi. Tarixan
tashqi savdo siyosatining ikkita qarama-qarshi turi rivojlangan: protektsionizm va
erkin savdo.
Protektsionizm - bu yuqori bojxona to'lovlari joriy etilganda, ayrim mahsulotlarni
olib kirish taqiqlanadi, xorijiy mahsulotlarning mahalliy mahsulotlar bilan
raqobatlashishiga yo'l qo'ymaslik uchun boshqa choralar qo'llaniladi.
Protektsionistik siyosat import tovarlarning o'rnini bosadigan mahalliy ishlab
chiqarishni rivojlantirishga yordam beradi.
6

Savdo erkinligi - bu tashqi savdo siyosati bo'lib, unda bojxona organlari faqat
tovarlarni olib kirish yoki olib chiqish ro'yxatdan o'tkazadi. Ular import va eksport
bojlarini undirmaydilar va tashqi savdoda miqdoriy va boshqa cheklovlarni
qo'llamaydilar. Bunday siyosat odatda milliy iqtisodiyotning samaradorligi yuqori
bo'lgan davlatlar tomonidan olib boriladi. Bunday holda, mahalliy tadbirkorlar
nafaqat tashqi raqobatga bardosh bermoqdalar, balki o'zlarining tovarlarining jahon
bozoriga chiqish imkoniyatlarini kengaytirib, protektsionistik bojxona to'siqlarini
engib o'tmoqdalar.
Har bir mamlakatning manfaati uchun u katta ustunlikka ega yoki eng kam zaif
bo'lgan va nisbatan foyda katta bo'lgan ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Milliy ishlab chiqarish farqlari turli ishlab chiqarish omillari - mehnat, yer,
kapital, shuningdek , muayyan mahsulotlarda turli xil ichki ehtiyojlar bilan
belgilanadi. Tashqi savdo (xususan, eksport) tomonidan milliy daromadning o'sish
dinamikasiga, ish bilan ta'minlash, iste'mol va investitsiya faoliyatiga ta'siri har bir
mamlakat uchun juda aniq miqdoriy bog'liqliklar bilan tavsiflanadi va muayyan
koeffitsient - multiplikator sifatida hisoblanishi va ifodalanishi mumkin. Dastlab,
eksport buyurtmalari to'g'ridan-to'g'ri mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytiradi,
shuning uchun ushbu buyurtmani bajaradigan sohalarda ish haqi oshadi. Keyin
ikkilamchi iste'mol xarajatlari harakatga keladi.
Zamonaviy jahon savdosida turli yuridik shaxslar , korporatsiyalar, ularning
birlashmalari, davlatlar, alohida shaxslar ishtirok etadilar. Bu davlatlar
ixtisoslashuvni rivojlantirish, ularning resurslari samaradorligini oshirish va shu
tariqa umumiy ishlab chiqarishni ko'paytirishi mumkin bo'lgan vositadir.
Bundan tashqari, muhim xususiyati tufayli geografik, siyosiy, milliy omillar,
xalqaro savdo iqtisodiy va siyosiy xatarlar turli bo'ladi.
Zamonaviy xalqaro savdo dinamik xarakterga ega. Dunyoning turli mamlakatlari
va mintaqalari tovar aylanmasining eksport, import tarkibi va hajmi muttasil
o'zgarib bormoqda. Tahlil ikkinchi jahon urushidan keyin savdo aylanmasining
juda tez o'sishini ko'rsatadi. 1
1
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021.
7

1-rasm. O zbekiston tashqi savdo aylanmasida salmoqli o rin tutgan davlatlarʻ ʻ
ro yxati e lon qilindi
ʻ ʼ 2
O zbekiston eksportchilari uyushmasidan ma lum qilinishicha, O zbekiston
ʻ ʼ ʻ
jahonning 150 dan ortiq mamlakati bilan savdo aloqalarini amalga oshirib kelyapti.
Tashqi savdo aylanmasining nisbatan salmoqli hissasi Xitoy (17,6 foiz), Rossiya
(15,9 foiz), Qozog iston( 7,8 foiz), Janubiy Koreya ( 6,7 foiz), Turkiya ( 5,3 foiz),
ʻ
Qirg iziston (2,4 foiz) va Germaniya ( 2,1 foiz) hissasiga to g ri keladi.
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo mitasi bergan ma lumotga ko ra,
ʻ ʻ ʼ ʻ
2020-yilning yanvar-iyul oylari yakuni bo yicha O zbekiston Respublikasining
ʻ ʻ
tashqi savdo aylanmasi (TSA) 19 544,2 million AQSH dollarini tashkil etib, 2019-
yilning mos davriga nisbatan 4 659,2 million AQSH dollariga yoki 19,3 foizga
kamaygan.
2
https://yuz.uz/uz/news/ozbekiston-tashqi-savdo-aylanmasida-salmoqli-orin-tutgan-davlatlar-royxati-elon-qilindi
8

2. Xalqaro savdo nazariyalari
Turli vaqtlarda jahon savdosining turli xil nazariyalari paydo bo'ldi va rad etildi,
ular biron bir tarzda ushbu hodisaning kelib chiqishini tushuntirishga, uning
maqsadlari, qonunlari, afzalliklari va kamchiliklarini aniqlashga harakat qildilar.
Quyida xalqaro savdoning eng keng tarqalgan nazariyalari keltirilgan.
Merkantilistlar nazariyasining asoschilari Tomas Man va Antuan Montkretyen edi.
Protektsionistik siyosat merkantelizmga juda yaqin deb hisoblanadi. Ushbu siyosat
eksportni rag'batlantirish va importni cheklash va shu bilan mahalliy ishlab
chiqaruvchilarni himoya qilishga qaratilgan. Ushbu nazariya doirasida har bir
davlatning asosiy maqsadi boylikdir, va dunyoda boylik cheklangan, va bitta
mamlakatning boyligini faqat boshqa davlatning boyligini kamaytirish orqali
oshirish mumkin, deb ishonilgan. Bundan tashqari, xalqaro iqtisodiy siyosatdagi
davlatning roli eksportni rag'batlantirish va importni qisqartirish maqsadida ijobiy
savdo balansini saqlash va tashqi savdoni tartibga solishdan iborat edi.
Merkantilistlar birinchi bo'lib xalqaro savdoning muhimligini ta'kidladilar va
birinchi marta to'lovlar balansini tavsifladilar. Ushbu nazariyaning asosiy
kamchiligi shundaki, bu erda mamlakatlar rivojlanishi boylikni qayta taqsimlash
hisobiga bo'lishi mumkin, ammo uning boyligi hisobiga emas.
A. Smitning mutlaq afzalliklari nazariyasi. Xalqlarning farovonligi nafaqat oltin
miqdori, balki tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish qobiliyatiga ham bog'liq deb
hisoblandi. Natijada, davlatning vazifasi mehnatni taqsimlash va kooperatsiya
orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishdir. Nazariya quyidagicha: mamlakatlar
kamroq xarajatlar bilan ishlab chiqaradigan mahsulotlarni eksport qiladi, ya'ni
ishlab chiqarishda mutlaq afzalliklarga ega va boshqa mamlakatlar tomonidan kam
xarajatli mahsulotlarni import qilish.
Smit mehnat qiymat nazariyasining asoslarini yaratdi, daromadlar va soliqqa
tortish to'g'risidagi ta'limotni shakllantirdi. Ushbu ta'limotning asosiy
kamchiliklaridan biri iqtisodiy jarayonlarda davlatning rolini mutlaqo e'tibordan
chetda qoldirish edi.
9

Ushbu nazariya mehnat taqsimotining afzalliklarini ko'rsatadi, ammo shu bilan
birga mutlaq afzalliklar bo'lmagan taqdirda savdoni tushuntirmaydi.
D. Rikardoning qiyosiy afzalliklari nazariyasi quyidagicha shakllantirilgan: agar
mamlakatlar boshqa mamlakatlarga nisbatan ancha arzon narxlarda ishlab
chiqaradigan tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo'lsa, unda ulardan
bittasida ishlab chiqarish mutlaqo ko'proq bo'lishidan qat'i nazar, savdo o'zaro
foydali bo'ladi.
2-rasm. O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasi 3
Eksport hajmi 7 mlrd dollarga (12,3% ga ko‘paydi) va import hajmi 10,9 mlrd
dollarga (14,3% ga ko‘paydi) yetdi. Hisobot davrida — 3,9 mlrd dollar qiymatida
passiv tashqi savdo balansi qayd etildi.
Ushbu nazariya birinchi navbatda savdodan tushadigan foyda borligini isbotladi va
yalpi talab va yalpi taklifni tavsifladi. Shu bilan birga, u transport xarajatlari va
3
https://www.gazeta.uz/oz/2021/07/24/trade/
10

tashqi savdoning faqat to'liq ish bilan band bo'lgan holda mamlakat ichida
daromadlarni taqsimlashga ta'sirini hisobga olmaydi.
Xeksher-Olin ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi. Unda omil intensivligi
(mahsulot yaratish uchun ishlab chiqarish omillari xarajatlarining nisbati) va
omillarning to'yinganligi (ishlab chiqarish omillarining mavjudligi) tushunchalari
qo'llaniladi. Ushbu nazariyaga ko'ra, har bir mamlakat ishlab chiqarish uchun
nisbatan ko'p ishlab chiqarish omillariga ega bo'lgan omil talab qiladigan tovarlarni
eksport qiladi va ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish omillarining nisbatan
yetishmasligi seziladigan mahsulotlarni import qiladi. Ushbu nazariya turli xil
ishlab chiqarish omillarining xalqaro savdoga ta'sirining sababini aniqlaydi.
Xalqaro savdo savdo mamlakatlarida ishlab chiqarish omillari narxlarining
tenglashishiga olib keladi. Ushbu nazariyaga ko'ra, tovarlarni eksportini yerdan
tashqari ishlab chiqarish omillarining trans-chegaraviy harakatlari bilan
almashtirish mumkin, uni ishlatganlik uchun to'lovchi bu omil narxidir. Ushbu
nazariyaning tarafdorlari tashqi savdo erkinligini qo'llab-quvvatlaganligi sababli,
mahsulot va ishlab chiqarish omillarining harakatini qiyinlashtiradigan
cheklovlarga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Nazariyaning cheklanishi shundaki, bir xil texnologiyalarga ega bo'lgan faqat
ikkita mamlakat hisobga olinadi va ichki omillar hisobga olinmaydi.
Leontyev Paradoksi. Taniqli iqtisodchi Vasiliy Leontyev 1956 - yilda AQShning
eksporti va importining tuzilishini o'rganib chiqib, Xeksher-Olin nazariyasiga zid
ravishda eksportda nisbatan ko'proq mehnat talab qiladigan tovarlar va importda
kapitalni ko'p talab qiladigan tovarlar ustunlik qilishini aniqladi. Ushbu natija
Leontyev Paradoksi sifatida ma'lum bo'ldi.
Vernon mahsulotining hayot aylanishi nazariyasiga ko'ra, mamlakatlar tovar ishlab
chiqarishga ixtisoslashishi mumkin. Keyinchalik bu nazariya innovatsiya
kontseptsiyasi bilan to'ldirildi, uning ishlab chiqarishga joriy qilinishi nafaqat
mahsulotning raqobatdoshligini oshirdi, balki foydalanilgan resurslarni tejashga
olib keldi.
11

Mamlakatning Porter bo'yicha raqobatbardoshligi jahon bozorida muvaffaqiyatga
erishish to'g'ri tanlangan strategiyaga bog'liq bo'lgan muayyan korxonalar
tomonidan amalga oshiriladi.
Shunday qilib, "xalqaro savdo" kontseptsiyasining rivojlanishi bilan
uning mazmuni yanada murakkablashdi , garchi hozirga qadar amaliyotga eng mos
keladigan nazariyani yaratish imkoni bo'lmagan.
3-rasm. O‘zbekiston jahonning 171 ta mamlakati bilan savdo aloqalari 4
4
https://www.gazeta.uz/oz/2021/07/24/trade/
12

3. Xalqaro savdoning umumiy oqimlari va chet el tajribasi
XX asrning birinchi yarmidagi (2-jahon urushidan oldin) va keyingi yillarda jahon
savdo tuzilmasini ko'rib chiqsak, sezilarli o'zgarishlarni ko'rmoqdamiz. Agar
asrning birinchi yarmida jahon savdosining 2/3 qismi oziq-ovqat, xom ashyo va
yoqilg'i hisobiga amalga oshirilgan bo'lsa, asrning oxiriga kelib ular savdoning 1/4
qismini tashkil qilar edi. Ishlab chiqarish mahsulotlari savdosining ulushi 1/3 dan
3/4 gacha ko'tarildi.
Jahon savdosining tovar tarkibi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, xalqaro mehnat
taqsimoti chuqurlashuvi ta'siri ostida o'zgarib bormoqda. Hozirgi vaqtda jahon
savdosida ishlab chiqarish mahsulotlari katta ahamiyatga ega: ular dunyo tovar
aylanmasining 3/4 qismini tashkil qiladi. Mashinalar, transport vositalari,
kimyoviy mahsulotlar, ishlab chiqarish mahsulotlari, ayniqsa yuqori texnologiyali
mahsulotlar kabi mahsulotlar ulushi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda. Oziq-ovqat,
xom ashyo va yoqilg'i ulushi taxminan 1/5 ni tashkil qiladi.
Jahon tovarlari savdosining jadal o'sishi bilan bir qatorda, xalqaro xizmatlar
almashinuvi ham tez sur'atlar bilan kengaymoqda. Xizmatlarning an'anaviy turlari
(transport, ishlab chiqarish, tijorat, moliya-kredit, turizm va boshqalar) bilan bir
qatorda, ilmiy va texnologik taraqqiyot ta'siri ostida rivojlanayotgan yangi xizmat
turlari (axborot, hisoblash, litsenziyalash, konsalting va boshqalar) xalqaro
almashinuvda tobora muhim o'rin egallamoqda.
Xizmatlar xalqaro savdo birjalarining chorak qismiga to'g'ri keladi.
Jahon savdosining katta qismi tovarlar bilan bir qatorda xizmatlar bozorini qamrab
oladi.
Bu turli tadbirlarni o'z ichiga oladi, shu jumladan:
tovarlar, dengiz va boshqa transport va sug'urta uchun qo'shimcha xarajatlarni o'z
ichiga olgan tashqi savdo bilan bog'liq xizmatlar;
kapital qurilish, texnik hamkorlik, boshqaruv xizmatlarini o'z ichiga olishi mumkin
bo'lgan texnologiyalarni almashish bilan bog'liq xizmatlar;
13

turizm va xizmat safarlaridan olingan daromadlar va daromadlarni o'z ichiga olgan
sayohat;
bank xarajatlari, lizing, kapital daromadlari bilan bog'liq to'lovlar;
ish haqi va boshqa mehnat daromadlari (bu chet el ishchilariga to'lanadigan ish
haqi, shuningdek ish haqi va ijtimoiy nafaqalarni o'z ichiga oladi).
Ushbu xilma-xil faoliyat turlarining barchasi o'zlarining tabiati bo'yicha xalqaro
savdoda ishtirok etishlari bilan birlashtirilgan, boshqacha qilib aytganda, ular ikki
yoki undan ko'p mustaqil davlatlar fuqarolari o'rtasida tuzilgan notijorat
operatsiyalar uchun to'lovlar sifatida belgilanishi mumkin.
Mashinasozlik mahsulotlari eksportining 25% dan ortig'ini tashkil etadigan
elektrotexnika va elektron uskunalar eksporti eng tez o'smoqda.
Taxminiy hisob-kitoblarga ko'ra, jahon savdo aylanmasi 1998 - yilda 11,9 trillion
dollarga yetdi. Xalqaro savdodagi, shu jumladan hozirgi bosqichdagi
o'zgarishlarning tahlili ikki jihatni ko'rib chiqishni o'z ichiga oladi: birinchidan,
uning umuman (eksport va import) o'sish sur'ati va ishlab chiqarishning
o'sishiga nisbatan ; ikkinchidan, tarkibidagi o'zgarishlar: tovar (tovarlar va
xizmatlarning asosiy guruhlari nisbati) va geografik (mintaqalar, mamlakatlar
guruhlari va alohida davlatlar ulushi).
Birinchidan, quyidagilarni ta'kidlash mumkin: jahon savdosining barqaror sur'atlar
bilan o'sishi xalqaro savdoning yangi sifat belgilarining ko'rsatkichi bo'lib, jahon
bozorlari sig'imi o'sishi bilan bog'liq. Tayyor sanoat mahsulotlari, shu jumladan,
mashinalar va uskunalar savdosining etakchi va nisbatan yuqori sur'atlari,
shuningdek, aloqa mahsulotlari, elektron uskunalar, kompyuterlar va boshqalar
savdosining yuqori sur'atlari ham xarakterli bo'ldi.
Bularning barchasi jahon tashqi savdo birjasining tovar va geografik tuzilmasida
radikal o'zgarishlarga ta'sir ko'rsatishi mumkin emas edi. Shu bilan birga,
rivojlangan, rivojlanayotgan va sobiq sotsialistik mamlakatlarning asosiy
guruhlarining ulushi so'nggi 15-20 yil ichida deyarli o'zgarishsiz qolmoqda.
Birinchi holda-bu 70-76% buyurtma miqdori, ikkinchisida-bu qiymat 20-24%
oralig'ida va oxirgi guruh uchun bu raqam 6-8% dan oshmaydi.
14

Jahon tashqi savdo tovar birjasida, jahon savdosining 70% dan ko'prog'ini tashkil
etadigan tayyor mahsulotlar ulushining oshish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Qolgan
ulush qishloq xo'jaligi eksporti va qazib olish sohalari o'rtasida taxminan teng
taqsimlanadi. Taqqoslash uchun aytish mumkinki, bu asrning o'rtalarida xom
ashyo eksportning u chdan ikki qismini va tayyor mahsulotning atigi uchdan birini
tashkil etdi. 5
5
O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020.
15

4-rasm Eksport tarkibida tovarlar ulushi 6
6
https://www.gazeta.uz/oz/2021/07/24/trade/
16

4. Xalqaro savdo turlari
Ul gu rj i s av do
Ul gur j i s av do t o va r l a r yo ki x i z m a t l ar n i ul ar n i qa yt a s ot i s h y ok i
pr of es si on al f oy da l a ni sh uc hu n s ot i b o l g an l a r g a so t a di ga n h ar q an da y
f a ol i ya t n i o' z i ch i g a ol ad i .
Ul gur j i s ot uv ch i l ar c ha ka na s ot uv ch i l ar da n bi r q an ch a f ar q q i l ad i .
Bi r i nc hi da n, u l g ur j i so t u vc hi o' zi ni ng s av do k om pa ni ya si ni ng
r a g' ba t l an t i r i s hi ga , at m o sf er as i g a va j oyl as hi sh i g a ka m r o q a ha m i ya t
be r a di , c hu nk i u as os an o xi r gi i st e' m o l c hi l a r bi l a n e m a s, ba l k i
pr of es si on al m i j o zl ar bi l a n i sh l a yd i . I k ki nc hi da n, ul gur j i sa vd o
op er at si ya l a r i ha j m i o da t d a c ha ka na sa vd od an k at t a r o qd i r v a u l g ur j i
so t u vc hi ni ng s av do m ay do ni od at da c ha ka na s ot uv ch i g a qa r a ga nd a ka t t a.
Uc hi nc hi da n, qo nu ni y qo i d al ar va so l i ql ar b o' yi ch a h uk um a t ul gu r j i v a
ch ak an a s av do ga r l ar ga har x i l n uq t a i na za r d an yo nd as ha di .
Qu yi da gi f u nk t s i y al ar da n b i r i ni y ok i bi r n ec ht as i n i s am ar al i r oq b aj ar i sh
uc hu n ul gur j i s ot uv ch i l ar da n f o yd al an i l ad i :
So t i s h v a u ni r a g' ba t l an t i r i sh . U l g ur j i s ot uv ch i l ar da i s hl ab
ch i q ar uv ch i l ar g a ni s ba t a n ar zo n nar xl ar da ko 'p l a b ki c hi k m i j oz l a r g a
er i sh i s hg a y or d am b er a di ga n s av do xo di m l ar i m av j u d. U l g ur j i so t u vc hi
ko 'p r o q bi zn es al oq al ar i g a eg a v a ko 'p i n ch a x ar i d or ba 'z i u zo q i s hl ab
ch i q ar uv ch i l ar d an ko 'r a un ga k o' pr oq i sh on ad i .
Xa r i d qi l i sh v a m ah su l o t t ur i n i s ha kl l a nt i r i s h. U l g ur j i s ot uv ch i
m a hs ul ot l a r n i t a nl as hi va ker ak l i m ah su l o t t ur l ar i ni s ha kl l a nt i r i s hg a
qo di r , sh u b i l an m i j oz ni j i dd i y m ua m m ol ar d an xa l o s q i l ad i .
Ka t t a h aj m d ag i t o var l ar ni k i c hi k qi sm l a r g a a j r a t i sh . U l g ur j i so t u vc hi l a r
xa r i d or l ar ni m ol l a r n i v ag on da so t i b ol i s h va ka t t a p ar t i y al ar ni ki ch i k
pa r t i ya l a r g a bo 'l i s h o r q al i t e j a sh ga i m ko n ber ad i .
Om bor xo na . Ul gur j i s ot uv ch i l ar z ax i r a l a r n i s aq l a yd i va s hu bi l a n
ye t k az i b b er u vc hi l a r v a i st e' m o l c hi l a r bi l an b og 'l i q xar aj at l a r n i
ka m a yt i r i sh ga y or d am b er a di .
17

T as hi sh . U l g ur c hi l a r i sh l a b ch i q ar uv ch i l ar g a q ar ag an da m i j o zl ar ga
ya qi nr o q bo 'l ga ni uc hu n t o va r l a r n i t e zr o q ye t k az i b be r i s hn i t a' m i nl ay di .
Mo l i ya l a sh t i r i sh . U l g ur j i s ot uv ch i l ar o' z m i j oz l a r i ni kr e di t b er i sh or qa l i
m o l i ya l a sh t i r a di l ar v a s hu bi l an bi r ga y et ka zi b b er u vc hi l a r n i ol d i n da n
bu yur t m a be r a di l ar v a o 'z v aq t i da t o 'l ov l ar ni a m a l g a o sh i r ad i l ar .
Xa vf ni hi s ob ga ol i sh . T ov ar l ar eg al i g i n i q ab ul qi l i sh v a o 'g 'i r l as h,
sh i k as t l an i s h, e sk i r i s h bi l a n b og 'l i q xa r a j a t l ar bi l an ul gu r j i sa vd og ar l a r
xa vf ni n g bi r q i s m i ni o' z z i m m al ar i g a ol ad i l ar .
Bo zo r ha qi da m a 'l um ot b er i sh . U l g ur j i so t u vc hi l a r o 'z l a r i ni n g ye t k az i b
be r u vc hi l ar i va m i j oz l ar i g a r a qo ba t c hi l a r , y an gi m ah su l o t l ar , na r xl ar ni ng
di na m i ka si va b os hq al ar ha qi da m a 'l um ot b er i sh ad i .
Me ne j m en t va m as l a ha t x i z m a t l ar i . U l g ur j i so t u vc hi ko 'p i n ch a c ha ka na
sa vd og ar l a r g a o 'z l a r i ni n g so t u vc hi l a r i ga t a 'l i m b er i sh , d o' ko nl ar t ar t i b i n i
t u zi sh da v a ko 'r g az m a l a r n i t as hk i l q i l i s hd a, s hu ni ng de k bu xg al t e r i ya
hi so bi va i nv en t a r i z at si ya t i z i m i ni t as hk i l et i s hd a yor da m ber i s h or qa l i
o' z f a ol i y at i n i ya xs hi l a sh ga yor da m ber ad i .
Ul gur j i a so si y sh ak l l ar i as os an qi sh l o q x o' j a l i gi m ah su l o t l ar i , m o' yn a, va
ho ka zo o m m a vi y so t i sh s od i r bo 'l ga n yar m a r k al ar , t o va r b i r j al ar i ( od at da ,
m a sa l a n, pa xt a, ko 'm i r , o 'r m on , v a h ok az o bi r hi l s i f at l i om m av i y t o va r l ar
so t i l a di do i m i y f a ol i ya t ul gu r j i b oz or l ar ) , au kt si on l a r , bor k ap i t al i z m n i n g
r i v oj l a ni sh i bi l an t ov ar b i r j al ar i ni ng ul gur j i sa vd o sh ak l i s i f at i d a
ah am i y at i ka m a ya di . U l a r ul g ur j i sa vd o kor xo na l ar i n i n g ke ng t ar m o g' i va
m o no po l i ya l ar ni ng ko 'p l a b sa vd o ag en t l ar i b i l a n al m a sh t i r i l a di .
Ri vo j l an ga n ka pi t a l i st i k m am l a ka t l ar d a xo m a sh yo , ma t e ri al l a r ,
an 'a na vi y u sk un al ar ni so t i sh a so sa n ul gur j i f i r m a l a r or q al i am al ga
os hi r i l a di . Bi r o q, z av od u sk un al ar i , m a xs us x i z m a t g a m u ht oj b o' l g an
t e xn ol og i k l i ni ya l a r n i so t i sh , od at da , i s hl ab ch i q ar i s h k or x on al ar i
o' r t as i d a t o' g' r i da n- t o' g' r i a l o qa l a r as os i d a a m a l g a os hi r i l a di .
18

Tovar birjalari
T ov ar bi r j a l a r i ni ng b i r ne ch a a so si y t ur l ar i m a vj ud :
Oc hi q - ha m m a uc hu n oc hi q. U l a r r ea l t o va r l ar bi l a n sa vd o qi l ad i l ar ,
sh un i n g uc hu n s ot uv ch i l ar v a x ar i dor l a r t o' g' r i da n- t o' g' r i bi t i m l a r d a
i s ht i r ok e t a di l ar . Ul ar ni ng or as i d ag i v os i t ac hi l a r m um k i n , am m o t al ab
qi l i nm a yd i . Bu nd ay bi r j a l ar ni ng f aol i y at i su st t ar t i b ga s ol i n ga n;
Mi j o z h i s ob i g a i sh l a yd i g an vo si t a ch i l ar - br ok er l ar v a o' z h i s ob i d an
i s hl ay di ga n d i l er l ar b i l a n ar al as h t ur da gi b i r j al ar ;
Yo pi q - h aq i q i y t o va r l a r s av do si . U l a r d a s ot uv ch i l ar va x ar i dor l ar ni ng
"a yl an m a h al qa ga " ki r i s hl ar i v a sh u bi l an bi r - b i r i bi l an b ev os i t a
bo g' l a ni sh l a r i m um ki n em as .
Ho zi r gi va qt da r e al t o va r l ar a l m as hi nu vi f aq at ba 'z i m a m l ak at l a r d a
sa ql an i b q ol ga n va un ch al i k ka t t a bo 'l m a ga n a yl an m a l a r g a eg a. Ul ar
od at da m a ha l l i y t o va r l ar bi l a n ul gur j i s av do ni ng sh ak l l ar i d an bi r i bo 'l i b ,
ul ar n i n g bo zo r i i sh l a b c hi qar i s h, so t i sh v a i s t e 'm ol ni ng pa st
ko ns en t r at si ya si bi l an aj r al i b t ur a di y ok i r i v oj l a ng an m am l a ka t l ar da
us hb u m am l a ka t l ar u ch un e ng m uh i m b o' l g an t ov ar l ar ni e ks po r t q i l i s hd a
m i l l i y m a nf aa t l ar i m i zn i hi m o ya q i l i s h m aq sa di da ya r a t i l g an . Ri vo j l an ga n
ka pi t a l i st i k m am l a ka t l ar d a r ea l t ov ar l ar al m a sh i n uv i de ya r l i y o' q. Am m o
m a 'l um da vr l ar da , bo zor ni t a sh ki l et i s hn i n g bo sh qa s ha kl l a r i m a vj ud
bo 'l m a ga nd a, r e al t ov ar l ar bi r j a l a r i m uh i m r ol o 'y na sh i m u m k i n .
Fyuchers birjalari
Sa vd o b i t i m l ar i d a o l d i - s ot di va kr ed i t el em en t l ar i ni ng uy g' un l i gi va
sa vd og ar t o var l a r ni ng r ea l so t i l i sh i d an q at 'i n az ar , un i n g qi ym at i n i n g
m u m k i n bo 'l ga n k at t a qi sm i uc hu n p ul ol i s hg a qi zi qi sh b i r j a s av do si ni ng
ya ng i t ur i n i - f y uc he r s ni t a sh ki l q i l i sh da e ng m uh i m om i l l ar b o' l d i . 7
7
O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021.
19

T ov ar e m a s, ba l k i ke l a j a kd a t ov ar l ar ni y et ka zi b be r i sh bo 'y i c ha
sh ar t n om al ar b o' yi ch a m ud da t l i al m a sh i n uv l a r . B u f a qa t m u t a xa ss i sl ar
t o 'g 'r i d an- t o 'g 'r i sa vd o qi l ad i g an va s ha r t no m a t ov ar l ar i n i n g nar xi ni
su g' ur t a qi l i s h b i t i m l ar i ul ar n i n g pa sa yi sh i yo ki a ks i n ch a, k el aj ak da
o' si sh x av f i da n us t u n b o' l g an yo pi q m ud da t l i al m a sh i n uv l a r b o' l i sh i
m u m k i n; o ch i q m ud da t l i al m a sh i n uv l a r , bu y er d a m u t a xa ss i sl ar b i l an b i r
qa t or da sh ar t n om a so t u vc hi l a r i v a x ar i dor l a r i ha m i sh t i r ok e t a di .
Fy uc he r s bi r j as i - b u ka pi t a l i st i k i qt i s od i y ot ni ng e ng di na m i k
t ar m o ql ar i da n b i r i . Z am on av i y s ha r o i t da f yu ch er s sa vd os i bi r j a
sa vd os i n i n g us t u n s ha kl i h i s ob l a na di .
Fy uc he r s bi r j a l a r i naf aq at t ov ar l ar ni t ez r o q s ot ad i , b al ki i l g' or k ap i t al ni
i l g' or k ap i t al ga i l oj i b or i ch a ya qi nr o q m i q dor da va t eg i s hl i d ar om ad ga
ya qi nr o q m i qd or d a q ay t ar i b b er i sh ni t e zl as ht i r i s hi m u m k i n . Bu nd an
t a sh qa r i , f yu ch er s bi r j as i n oq ul a y ko ny un kt ur a ho l a t i da i s hb i l ar m o nn i n g
za xi r a f o nd l a r i d a m ab l a g' l a r n i t e j a sh ni t a 'm i n l a yd i .
Fy uc he r s sa vd os i n i n g as os i y x us us i y at l a r i qu yi da gi l ar :
bi t i m l a r n i n g x ay ol i y t a bi at i , ya 'n i t ov ar l ar al m a sh i n uv i de ya r l i m a vj ud
bo 'l m a ga n ( r ea l et ka zi b be r i sh um um i y ay l a nm an i n g 1- 2 f oi zi ni t as hk i l
qi l a di ) , c hu nk i b i t i m t ar af l ar i ni ng m a j b ur i ya t l ar i n ar x l a r f ar qi ni t o 'l as h
bi l a n t e sk ar i o per at si ya bi l a n be ko r qi l i n ad i ;
20

as os an r e al t o va r l ar b oz or i bi l a n b i l vo si t a b og 'l i q l i k ( t ov ar l ar ni ye t k az i b
be r i s h o r q al i em as , b al ki x ed j l as h o r q al i ) ;
ol di nd an a ni ql an ga n v a bi r l a sh t i r i l g an , ha r qa nd ay i nd i v i d ua l
xu su si ya t l ar da n m ahr um bo 'l ga n, m a' l u m m i q dor da gi bi r j a sh ar t n om as i n i
an gl at i s hi m u m k i n b o' l g an , pu l g a t o 'g 'r i d an - t o' g' r i t en gl as ht i r i l g an va u l ar
uc hu n i s t a l g an p ay t d a al m a sh t i r i l g an n ar xl ar n i n g t o var l a r i ;
ye t k az i b ber i s hg a r ux sa t b er i l g an t ov ar l ar m i q dor i , y et ka zi b be r i sh j oy i
va m ud da t l ar i bo 'y i c ha sh ar t l ar n i t o 'l i q b i r l as ht i r i s h;
ul ar m a 'l um bi r s ot uv ch i v a m u ay ya n x ar i dor o 'r t a si da em as , ba l k i ul a r
or a si da ( va t e z - t e z u l a r n i n g br ok er l ar i ) v a h i s ob - k i t ob pa l a t a si - s ot i b
ol i s h yo ki ul a r n i s ot i s h pa yt i d a t om on l a r n i n g m aj bur i y at l ar i n i b aj ar i sh
ka f ol at i r ol i n i o' yn ay di f on d bi r j a si da m a xs us t as hk i l ot si f a t i da b i t i m l ar
va k on t r a ge nt l a r ul ar ni al m a sh t i r i sh . S hu b i l an b i r g a, b i r j an i n g o' zi
sh ar t n om ad a y ok i ha m k or l ar d an bi r i ni ng t ar af i da n bi r i si f a t i da
i s hl am ay di .
Fy uc he r s op er a t s i y al ar i d a t om onl ar f a qa t n ar x ga b og 'l i q va t ov ar l ar ni
ye t k az i b ber i s h m ud da t i ni t an l a sh da ch ek l a ng an t o 'l i q er k i n l i kl a r g a eg a;
bo sh qa ba r c ha sh ar t l ar qa t ' i y t ar t i bg a so l i na di va b i t i m da i sh t i r o k et ga n
t o m o nl ar n i n g x oh i s hi ga b og 'l i q em as . Sh u m un os ab at bi l an , f yu ch er s
bi r j a l a r i , ba 'z an "n ar xl ar b oz or i " ( ya 'n i bi r j a qi ym a t l ar i ) d eb no m l an ad i ,
t o var bo zo r l ar i da n ( yi g 'i nd i s i va b i r l i gi ) f ar ql i o 'l ar oq , m as al an x ar i d or
va s ot uv ch i s ha r t no m a ni ng i s t a l g an sh ar t l ar i b o' yi ch a k el i s hi b o l i sh l a r i
m u m k i n b o' l g an r ea l t o var l a r bi r j al ar i .
Fo nd b i r j as i
Qi m m at l i q og 'o zl ar xa l q ar o p ul b oz or l a ri da , ya 'n i N yu- Yor k, L o nd on ,
Par i j , Fr a nkf ur t , T ok i o , T s yur i x k ab i yi r i k m ol i y av i y m ar k az l a r n i n g
bi r j a l a r i d a s ot i l ad i . Q i m m a t l i qo g' oz l a r bi r j a da i s h va qt i yo ki b i r j a de b
at al ad i g an va qt or al i g 'i da so t i l a di . F aq at o 'z m i j oz l a r i ni n g bu yu r t m al ar i n i
ba j a r a di ga n v os i t ac hi l a r ( br o ke r l a r ) b i r j al ar da so t u vc hi v a x ar i d or
si f a t i da i s ht i r ok et i s hl ar i m um ki n v a b un i n g u ch un ul ar ay l a nm an i n g
21

m a 'l um f oi zi ni ol ad i l ar . Q i m m at l i qo g' oz l a r - ak si ya l a r v a ob l i g at si ya l a r
bi l a n sa vd o q i l i s h u ch un br ok er l i k f i r m al ar i y ok i br o ke r l i k uy l a r i de b
at al ad i .
Qi m m at l i qo g' oz l a r v a b os hq a qi m m at l i qo g' oz l a r n i n g b i r j a k ur s i f aq at
t a kl i f va t al ab o'r t a si da gi m u no sa ba t l ar ga b og 'l i q . Bi r j a ko t i r ov ka l ar i
( s t a vk al ar i ) i n de ks i b i r j al ar da gi e ng m uh i m a kt si ya l a r na r x l ar i n i n g
ko 'r sa t k i c hi di r . U o da t d a yi r i k k or xo na l ar ni ng ak t s i y al ar n ar x l a r i n i o 'z
i c hi ga ol ad i . Bi r j a n ar xl ar i i n de ks i f on d b i r j as i d ag i i q l i m n i n g o 'z i g a xo s
ko 'r sa t k i c hi di r .
Sa vd o ya r m a r k al ar i
I s hl ab ch i q ar uv ch i v a i s t e 'm ol ch i o' r t a si da gi al oq an i t op i s hn i n g en g
ya xs hi us ul l a r i da n bi r i ya r m ar k al ar di r , ak sa r i ya t h ol l ar da i xt i s os l a sh ga n
bo 'l i b , bu i st e' m o l c hi ga o 'z i g a k er a kl i t o va r n i i s hl ab ch i q ar u vc hi l a r
t o 'g 'r i s i d a m a 'l um ot t o pi sh u ch un ko 'p k uc h s ar f l am as da n, i st e' m o l c hi
si f a t i v a na r x i bo 'y i c ha o' zi ga m o s b o' l g an m ah su l o t n i t aq qo sl as h va
t a nl as h i m k on i n i ber ad i . T em at i k y ar m ar k al ar da i sh l a b c hi qa r u vc hi l a r o' z
m a hs ul ot l a r i ni k o' r g az m a m ay do nl ar i d a "y uz m a - y uz " n am oy i s h q i l a di l a r
va i s t e 'm ol ch i k er a kl i j oy ni o' zi t an l a sh , so t i b ol i sh y ok i b uy ur t m a qi l i sh
i m ko ni ya t i ga eg a. A xi r , y ar m ar ka - bu ke ng ko 'r ga zm a bo 'l i b , u nd a
t o var l a r v a x i z m a t l ar st en dl ar i m av zu , s oh as i , y o' na l i sh i va bo sh qa l a r
bo 'y i c ha t aq si m l an ad i . S hu sa ba bl i , k o' r g az m a l a r m av zu l a r i ga qi zi qq an
ha r bi r ki sh i , un ga qi z i q qa n i sh l a b c hi qa r u vc hi l ar b i l an u ch r a sh i s hg a
i m ko n b er a di ga n bi r i ni t a nl as hi m um ki n. Sh un ga ko 'r a, i s hl ab
ch i q ar uv ch i yar m a r k ad a o' z m ah su l o t i ga qi zi qq an t om os ha bi nl ar ni kut i b
ol ad i . 8
8
2020-2021-yillarda iqtisodiy o'sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari da hamda sohalarida tizimli islohotlarni
davom ettirish chora-tarbirlari to'gri sidagi Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga
ilova
22

Xulosa
Bugungi kunda mamlakatning jahon savdosida faol ishtiroki muhim afzalliklarga ega: bu
mamlakatda mavjud resurslardan yanada samarali foydalanish, ilm-fan va texnikaning
jahon yutuqlariga qo'shilish, qisqa vaqt ichida o'z iqtisodiyotini tarkibiy qayta qurish,
shuningdek, aholining ehtiyojlarini to'liq va har tomonlama qondirish imkonini beradi.
Dunyoning hech bir mamlakati xalqaro savdoda ishtirok etmasdan iqtisodni yaratishga
muvaffaq bo'lmaydi.
Sarhisob qilar ekanmiz , xalqaro savdo hajmi jadal o'sib borayotgani, unda tayyor
mahsulotlar ulushi tobora ortib borayotganini aytish mumkin. Geografik va tovar sifatida
xalqaro savdoning tarkibi doimo o'zgarib, hozirgi vaqtda ikkita element tizimini ifodalaydi:
asosan bir-biri bilan savdo qiluvchi rivojlangan mamlakatlar va rivojlangan mamlakatlarga
o'z mahsulotlarini yetkazib beradigan rivojlanayotgan mamlakatlar.
Katta energiya resurslari, yuqori malakali mehnat resurslari bilan ishlaydigan deyarli 150
million aholiga ega bo'lgan Rossiya, tovarlar, xizmatlar va kapital uchun katta bozor
hisoblanadi. Biroq, tashqi iqtisodiy sohada ushbu salohiyatni amalga oshirish darajasi juda
kichik. 1995 - yilda jahonning eksportidagi Rossiyaning ulushi 1,5% ni, importda esa 1%
dan kamni tashkil etdi.
Xalqaro savdo xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy tarkibiy qismidir, chunki u
mehnatni taqsimlash asosida paydo bo'lgan turli mamlakatlarning tovar ishlab
chiqaruvchilari o'rtasidagi aloqa shaklidir. Har bir mamlakat eng katta afzalliklarga ega
bo'lgan ishlab chiqarishga ixtisoslashgan va ishlab chiqarish foydali bo'lmagan
mahsulotlarni import qilishga intiladi. Shuningdek, xalqaro savdoda turli xil iqtisodiy va
siyosiy xavflar mavjud bo'lib, ular turli vaqtlarda uning kelib chiqishini tushuntirishga
harakat qiladigan nazariyalar paydo bo'ldi va rad etildi, muayyan sharoitlarda maqsadlarni
aniqlash, afzalliklar, kamchiliklar va h. k.
Xalqaro savdoni tartibga solish katta ahamiyatga ega. Bu moddiy qadriyatlar, turli
xizmatlar, shuningdek, milliy ishlab chiqaruvchilar o'rtasida tajriba almashish imkonini
beradi. Tartibga solishning asosiy maqsadi bozor barqarorligi va prognoziga erishish orqali
davlatlar o'rtasida jahon iqtisodiy aloqalarini rivojlantirish uchun shart-sharoitlarni
23

yaratishdir. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar savdo munosabatlarining tashkiliy shakllari
hisoblanadi.
Tashqi savdo aylanmasi qiymati bo'yicha etakchi bo'lgan asosiy hududlar paydo bo'ldi.
Xalqaro savdoda mamlakatlarning roli ularning rivojlanish darajasini belgilaydi. Shunday
qilib, hozirgi bosqichda rivojlangan davlatlar asosan tayyor mahsulot ishlab chiqarish va
katta miqdordagi xom ashyoni sotib olish hisobiga bo'ladilar. Rivojlanayotgan davlatlar
tarkibida, aksincha, xom ashyo eksporti va tayyor mahsulotlar importi ustunlik qiladi.
Ayni paytda tashqi savdoning eng katta hajmi Yevropada, undan keyin Osiyo (asosan
Xitoy hisobiga) va Shimoliy Amerikada, boshqa mintaqalarning ulushi unchalik katta
emas.
Hozirgi vaqtda jahon savdo birjasida tayyor mahsulotlarning o'sish tendentsiyasi paydo
bo'lmoqda, ammo rivojlanayotgan davlatlar tarkibida tovarlarga ixtisoslashuv mavjud.
Shuni ta'kidlash kerakki, xom ashyoni iste'mol qilish ortib bormoqda, ammo turli xil
zaxiralarni yaratish orqali boshqa mahsulotlarning savdo darajasi orqada qolmoqda.
So'nggi yillarda yuqori texnologiyali tovarlar almashinuvi ortib bormoqda, kimyo
mahsulotlari savdosi ham jadal rivojlanmoqda.
Jahon savdosiga ta'sir ko'rsatadigan eng yirik tovar bozorlari orasida mashinalar va
transport uskunalari bozori, tabiy yoqilg'i bozori, shuningdek, qora va rangli metallar
bozori mavjud. Zamonaviy sharoitda yarim tayyor mahsulotlar almashinuvi katta
ahamiyatga ega.
Va qt o' t i sh i bi l a n g l o ba l t ov ar bo zor i n i n g t ab i a t i o' zg ar ga nl i g i n i x ul os a
qi l i sh m u m k i n . H oz i r di n am i k ad a xa l q ar o s av do da t ay yo r m ah su l o t
ul us hi ni ng o' si sh i ku za t i l m oq da . Ja ho n s av do si ni ng t uz i l i s hi , h am
ge og r af i k , ha m t o var o 'z ga r u vc ha n b o' l i b, ho zi r gi v aq t d a i k ki t a e l e m e nt
t i zi m i ni i f o da l a yd i : as os an b i r - b i r i b i l an s av do qi l u vc hi r i vo j l an ga n
m a m l ak at l a r va o 'z m a hs ul ot l a r i ni r i vo j l a ng an m a m l ak at l a r g a ye t k az i b
be r a di ga n r i v oj l a na yo t g an m a m l a ka t l ar 9
9
Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi”
24

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021.
4. 2020-2021-yillarda iqtisodiy o'sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari da hamda
sohalarida tizimli islohotlarni davom ettirish chora-tarbirlari to'gri sidagi
Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga ilova.
5. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Sh. Mirziyoyevning " "Urgut", "G'ij divon",
"Qo'qon", "Xazoraps" erkin iqtisodiy zonalarini tashkel etish to'grisida" gi 2017-
yil 12-yanvardagi farmoni.
6. Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi”
7 . B. A. Abdukarimov, A. B. Bektemerov, M. Q. Pardaev, SH.S. Salimov,
E.SH.Shavqiyev, F. B. Abdukarimov. Korxona iqtisodiyoti. Darslik. -T.: <<Fan va
texnologiya>>, 2019, 368 bet.
8. Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'afurov. "Iqtisodiyot nazariyasi" (darslik). T.,
<<Fan va texnologiya>> nashriyoti. 2021. 784 bet.
9. O'zbekiston respublikasi o'zb davlat byudjeti ijrosini ta’minlash, tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun qo’shimcha imkoniyatlar aniqlash. Toshkent shahri vedio
selektor yig’ilishi. 07.11.2019
10. O’zbekiston respublikasidagi korxona va tashkilotlar demografiyasi bo’yicha
ma’lumot 2020-yil 1-fevral holatiga ko'ra.
Int е rn е t saytlari.
1. www.stat.uz – O’zb е kiston R е spublikasi Davlat statistika qo’mitasining
rasmiy sayti.
2. www.uza.uz – O’zb е kiston R е spublikasi Milliy Axborot Ag е ntligi rasmiy sayti.
3. www.internetindicators.com – Iqtisodiy indikatorlar Int е rn е t v е b-sayti.

25

Xalqaro savdo, uning turlari va tartibga solish mexanizmi

Sotib olish