Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni tuzish - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	65.5KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	25 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni tuzish

Sotib olish

Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar
to’g’risidagi hisobotni tuzish
Reja :
Kirish
1. Xalqaro talablar bo ’ yicha foyda va zararlar to ’ g ’ risidagi hisobotni
tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish tajribasi
amaliyotga joriy etilishi
2. Xalqaro talablar bo ’ yicha foyda va zararlar to ’ g ’ risidagi hisobotni
tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish tajribasi
amaliyotga joriy etilishining mazmuni va uni amaliyotga joriy
etilishdagi muammolari va uni bartaraf etish yo ’ llari
3. Xalqaro talablar bo ’ yicha foyda va zararlar to ’ g ’ risidagi hisobotni
tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish tajribasi
amaliyotga joriy etilishni takomillashtirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xalqaro hisob tizimi taraqqiy
ettirilishida buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari (BHXS) muhim o’rin
tutadi. BHXSlar mamlakatlar o’rtasidagi hamkorlikni, jumladan iqtisodiy
munosabatlarni rivojlantirish va mamlakatlarda investitsion muhitni yaxshilashda
muhim vosita sifatida xizmat qilmoqda. Shuning uchun ham kun sayin xalqaro
standartlarni e’tirof etuvchi mamlakatlar soni oshib bormoqda. O’zbekiston
Respublikasi ham BHXSga o’tishning o’ziga xos yo’lini tanladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi PF-4720-
sonli “Aktsiyadorlik jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini
joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoniga asosan, 2015-2018 yillarda
barcha aktsiyadorlik jamiyatlari yillik moliyaviy balansni nashr etishi va Xalqaro
audit standartlari hamda Xalqaro moliyaviy balans standartlariga muvofiq tashqi
auditni o’tkazishi va aktsiyadorlik jamiyatlari faoliyatining samaradorligini
oshirish va korporativ boshqaruv tizimini takomillashtirish komissiyasi 2015
yilning 1 iyuliga qadar aktsiyadorlik jamiyatlarining yillik moliyaviy balansini
xalqaro standartlarga muvofiq nashr etish jadvalini tasdiqlanishi lozimligi
belgilangan.
Bundan so’ng, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 21
dekabrdagi PQ-2454-sonli “Aktsiyadorlik jamiyatlariga xorijiy investitsiyalarni
jalb qilish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qaroriga asosan,
aktsiyadorlik jamiyatlarining ustav kapitaliga 15 foizdan kam bo’lmagan
miqdorda xorijiy investorlarning ulushi jalb qilinishi lozimligi belgilangan.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, aktsiyadorlik jamiyatlarida
moliyaviy balansni tuzish va taqdim etish moliyaviy balansning xalqaro
standartlari asosida tuzilishiga to’g’ri keladi. Chunki, undan xorijiy investorlar
aktsiyadorlik jamiyatlarining moliyaviyviy balanslarini to’g’ridan to’g’ri
tushunishiga va ishonch hosil qilish lozimligiga erishadi.
Moliyaviy balansning xalqaro standartlari (MHXSlar) – bu Moliyaviy
balansning xalqaro standartlari bo’yicha Kengashi (MHXSK) tomonidan

chiqarilgan standartlar va sharhlardir. Ular quyidagilarni qamrab oladi:
(a) Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari;
(b) Moliyaviy balansning xalqaro standartlari.
Mulkchilik va tarmoq shaklidan qat’iy nazar, barcha xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarda moliyaviy balanslarini milliy standartlardan xalqaro standartlar
asosida tuzish muhim hisoblanib, xalqaro standartlar asosida tuzilgan moliyaviy
balanslarni xorijiy investorlar tomonidan tanishish imkoniyatiga ega bo’lishi va
o’zining sarmoyasini kiritish bo’yicha engilliklar tug’diradi.
Buxgalteriya hisobi ma’lum bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt to’g’risida
moliyaviy ma’lumotlarni aniqlash, qayta ishlash va moliyaviy balans shaklida
faoliyat yurituvchi sub’ektning moliyaviy holatiga qiziquvchi
foydalanuvchilarga ma’lumotni yetkazib berishni amalga oshiradigan axborot
tizimdir. Buxgalteriyaning maqsadi – turli foydalanuvchilarni ma’lumotga
bo’lgan ehtiyojini, ushbu ma’lumotni olish uchun eng kam sarf-xarajatlar bilan
qondirishdir. O’z-o’zidan ma’lumki qarorlarni qabul qilish uchun axborot
tizimdan foydalanish natijasida olinishi mumkin bo’lgan iqtisodiy naflar ushbu
tizimga ketgan xarajatlardan ustun bo’lishi lozim.
Demak, moliyaviy balansning xalqaro standartlari predmeti bo’lib,
xalqaro standartlar asosida pul ifodasida aks ettiriladigan xo’jalik mablag’lari,
shu mablag’lar manbalari, ularning xo’jalik faoliyati va moliyaviy natijalari
bo’lib hisoblanadi.

1. Xalqaro talablar bo’yicha buxgalteriya foyda va zararlar
togrisidagi hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda
taqdim qilish tajribasi amaliyotga joriy etilishi
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari ( MHXSlar ) – bu Buxgalteriya
hisobining xalqaro standartlari Kengashi ( MHXSK ) tomonidan chiqarilgan
Standartlar va Sharhlardir . Ular quyidagilarni qamrab oladi :
( a ) Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari ;
( b ) Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari ;
( v ) MHXSlarni Sharhlash bo ’ yicha Qo ’ mita ( MHXSShQ ) tomonidan
chiqarilgan Sharhlar; va
(g) Sharhlash bo’yicha Doimiy Qo’mita (ShDQ) tomonidan chiqarilgan
Sharhlar.
MHXSlar bo’yicha birinchi moliyaviy hisobotlar - Tadbirkorlik sub’ekti
MHXSlarga muvofiqlik to’g’risida aniq va sharsiz bildirib Moliyaviy
Hisobotlarning Xalqaro Standartlari (MHXSlar)ni qo’llagan birinchi yillik
moliyaviy hisobotlar.
Oldingi BHUT - MHXSlarni birinchi marta qo’llaydigan tadbirkorlik
sub’ekti MHXSlarni qabul qilishidan bevosita oldin qo’llagan buxgalteriya
hisobining asosi.
MHXS bo’yicha birinchi hisobot davri - Tadbirkorlik sub’ektining MHXS
bo’yicha birinchi moliyaviy hisobotlari qamrab olgan yeng oxirgi hisobot davri.
MHXS bo’yicha moliyaviy holat to’g’risidagi boshlang’ich hisobot -
Tadbirkorlik sub’ektining MHXSlarga o’tish sanasiga bo’lgan moliyaviy holat
to’g’risidagi hisoboti.
Shartli tannarx - berilgan sanaga tannarxning yoki amortizatsiyalangan
qiymatning o’rnini bosuvchi summa. Keyinchalik yeskirish yoki amortizatsiya
hisoblanganida tadbirkorlik sub’ekti aktivni yoki majburiyatni ushbu berilgan

sanada dastlabki marta tan olgan va ushbu aktivning yoki majburiyatning
tannarxi shartli tannarxga teng bo’lgan deb faraz qilinadi.
Umumiy foydalanish uchun mo’ljallangan moliyaviy hisobotlar
(“moliyaviy hisobotlar” deb ataladi) – bu shunday foydalanuvchilarning
axborotga bo’lgan talablarini qondirishga qaratilgan moliyaviy hisobotlarki, bu
foydalanuvchilar ularning axborotga bo’lgan maxsus talablariga moslashtirilgan
hisobotlarni xo’jalik sub’ektidan talab qila olmaydi.
Ahamiyatli tushirib qoldirishlar yoki buzilishlar – bunda moddalarning
tushirib qoldirilishi yoki buzilishi ahamiyatli bo’lib hisoblanadiki, agarda ular
foydalanuvchilarning moliyaviy hisobotlar asosida qabul qiladigan iqtisodiy
qarorlariga, alohida yoki birgalikda, ta’sir yeta olganda. Ahamiyatlilik tushirib
qoldirishning yoki buzilishning ular sodir bo’lgan sharoitlarni hisobga olgan
holda aniqlanadigan hajmi va xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Moddaning hajmi
yoki xususiyati, yoki ikkalasining birikmasi, hal qiluvchi omil bo’lishi mumkin.
Foyda yoki zarar – bu boshqa umumlashgan daromadning tarkibiy
qismlaridan tashqari jami daromaddan xarajatlar chegirilganidan keyin qolgan
natija.
Boshqa umumlashgan daromad boshqa MHXSlarda talab yetilganidek
yoki ruxsat yetilganidek foyda yoki zarar sifatida tan olinmaydigan daromad va
xarajat moddalarini (jumladan qayta tasniflash bo’yicha tuzatishlarini) qamrab
oladi.
Mulk yegalari – bu ulushli instrumentlar sifatida tasniflangan
instrumentlarning yegalari.
Foyda yoki zarar – bu boshqa umumlashgan daromadning tarkibiy
qismlaridan tashqari jami daromaddan xarajatlar chegirilganidan keyin qolgan
natija.
Qayta tasniflash bo’yicha tuzatishlar – bu joriy yoki oldingi davrlardagi
boshqa umumlashgan daromadda tan olingan, lekin joriy davrda foyda yoki zarar
sifatida qayta tasniflangan summalar.

Jami umumlashgan daromad – bu kapitaldagi davr mobaynida
operatsiyalar va boshqa hodisalar natijasida yuzaga keladigan o’zgarish bo’lib,
mulk yegalari bilan ularning mulk yegalari sifatida amal qilishidagi
operatsiyalardan yuzaga keladigan o’zgarishlar bundan mustasnodir.
Pul mablag’lari - naqd pul va talab qilib olguncha depozitlarni o’z ichiga
oladi.
Pul mablag’larining yekvivalentlari - belgilangan summadagi pul
mablag’lariga oson aylantiriladigan va qiymatining o’zgarishi jihatidan sezilarsiz
darajadagi hatarga yega bo’lgan, qisqa muddatli va yuqori likvidli
investitsiyalardir. Pul mablag’larining yekvivalentlari investitsiya yoki boshqa
maqsadlari uchun yemas, balki qisqa muddatli majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni
amalga oshirish uchun foydalaniladi. Investitsiyani pul yekvivalenti deb
hisoblash uchun, u belgilangan summadagi pul mablag’iga oson aylantiriladigan
va qiymatidagi o’zgarishlar hatari sezilarsiz darajada bo’lishi lozim. Shu sababli,
investitsiya odatda uning so’ndirish muddati qisqa bo’lsagina, ya’ni xarid
qilingan paytdan boshlab taxminan uch oy yoki undan kam muddat ichida
to’lanadigan bo’lsa, pul mablag’larining yekvivalenti deb hisoblanishi mumkin.
Ulushli investitsiyalar pul yekvivalentlariga kirmaydi, bundan ular, aslini
olganda, pul mablag’larining yekvivalentlari bo’lgan holatlari istisno, masalan
so’ndirilishiga qisqa muddat qolganda sotib olingan va so’ndirilish muddati aniq
belgilangan imtiyozli aksiyalar misolida kabi. Oshiqcha pul mablag’larini
ularning yekvivalentlariga investitsiya qilish pul mablag’larini boshqarish bo’lib
hisoblanadi.
Pul oqimlari - pul mablag’lari va pul ekvivalentlarining kirimi va chiqimi.
Operatsion faoliyat - xo’jalik sub’ektining asosiy daromad keltiruvchi
faoliyati hamda investitsion va moliyaviy faoliyat hisoblanmagan boshqa faoliyat
turlari.
Investitsion faoliyat - uzoq muddatli aktivlarning hamda pul
yekvivalentlariga kirmaydigan boshqa investitsiyalarning sotib olinishi va chiqib
ketishi.

Moliyaviy faoliyat - xo’jalik sub’ektining qo’yilgan kapitali va qarz
mablag’larining miqdori va tarkibidagi o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi
faoliyat.
Hisob ciyosati – bu xo’jalik sub’ekti tomonidan moliyaviy hisobotlarni
tayyorlashda va taqdim yetishda qo’llaniladigan muayyan tamoyillar, usullar,
odatlar, qoidalar va amaliyotlardir.
Buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish - aktivlar va
majburiyatlarning joriy holatini hamda ular bilan bog’liq bo’lgan, kelgusida
kutilayotgan manfaat va majburiyatlarni baholash natijasida, aktiv yoki
majburiyatning balans qiymatini, yoki aktivdan davriy foydalanish summasini
tuzatishdir. Buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishlar yangi
ma’lumotlar olinishi yoki yangi hodisalar ro’y berishi natijasida yuzaga keladi,
va, shu sababdan, xatolarni tuzatish bo’lib hisoblanmaydi.
Oldingi davr xatolari xo’jalik sub’ektining bir yoki undan ortiq oldingi
davrlari uchun moliyaviy hisobotlaridagi buzilishlar va tushirib qoldirishlardir;
ular ishonchli axborotdan foydalanmaslik yoki noto’g’ri foydalanish natijasida
yuzaga keladi va ushbu axborot:
(a)mazkur davrlar uchun moliyaviy hisobotlar chiqarilishi ruxsat yetilganida
mavjud bo’lgan; va
(b)mazkur moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim yetish chog’ida olinishi
va hisobga olinishi oqilona ravishda kutilishi mumkin bo’lgan axborotdir. Bunday
xatolar matematik yanglishishlar, hisob siyosatini qo’llashda yo’l qo’yilgan
xatolar, ye’tiborsizlik yoki faktlarni noto’g’ri talqin yetish oqibatlarini hamda
firibgarlikni o’z ichiga oladi.
Restrospektiv qo’llash - yangi hisob siyosatini operatsiyalar, boshqa
hodisalar va vaziyatlarga nisbatan ushbu siyosat oldin ham har doim
qo’llanilganidek tarzda qo’llash.
Retrospektiv qayta hisoblash - moliyaviy hisobotlardagi yelementlar
summalarinining tan olinishi, baholanishi va oshkor qilinishini oldingi davrda
xatoga hech qachon yo’l qo’yilmaganidek tarzda tuzatish.

Hisobot davridan keyingi hodisalar - hisobot davri tugagan sana bilan moliyaviy
hisobotlarni ye’lon qilish uchun tasdiqlash sanasi o’rtasidagi oraliqda yuzaga
kelgan, ijobiy va salbiy, hodisalardir. Hodisalar ikki xil bo’la oladi:
(a) hisobot davrining oxirida mavjud bo’lgan shart-sharoitlarni
tasdiqlaydigan hodisalar (tuzatishlar kiritilishini talab yetadigan hisobot davridan
keyingi hodisalar); va
(b) hisobot davridan keyin yuzaga kelgan shart-sharoitlarni ko’rsatadigan
hodisalar (tuzatishlar kiritilishini talab yetmaydigan hisobot davridan keyingi
hodisalar).
2. Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi
hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish
tajribasi amaliyotga joriy etilishining mazmuni va uni amaliyotga
joriy etilishdagi muammolari va uni bartaraf etish yo’llari
BHXS (IAS) 1 “Moliyaviy hisobotlarni taqdim yetish” standarti umumiy
foydalanish uchun mo’ljallangan moliyaviy hisobotlarni taqdim yetish asosini
xo’jalik sub’ektining oldingi davrlardagi moliyaviy hisobotlari hamda boshqa
xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy hisobotlari bilan qiyosiyligini ta’minlash
maqsadida belgilaydi. U moliyaviy hisobotlarni taqdim yetishga nisbatan umumiy
talablarni, ularning tuzilishiga oid ko’rsatmalarni hamda ularning mazmuniga doir
minimal talablarni o’rnatadi.
Xo’jalik sub’ekti mazkur standartni umumiy foydalanish uchun
mo’ljallangan moliyaviy hisobotlarni moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga (MHXSlari) muvofiq tayyorlashda va taqdim yetishda qo’llashi
lozim. Boshqa MHXSlar muayyan operatsiyalar va boshqa hodisalarni tan olish,
baholash va oshkor yetish bo’yicha talablarini belgilaydi.
Moliyaviy hisobotlar - xo’jalik sub’ektining moliyaviy holati va moliyaviy
natijalarining tartibga solingan holda ifodalanishidir. Moliyaviy hisobotlarning
maqsadi keng ko’lamdagi foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlarni qabul
qilishda foydali bo’lgan xo’jalik sub’ektining moliyaviy holati, moliyaviy

natijalari va pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlarni ta’minlashdan iboratdir.
Moliyaviy hisobotlar rahbariyat tomonidan unga ishonib topshirilgan resurslar
boshqarilishining natijalarini ham aks yettiradi. Ushbu maqsadga yerishish
uchun, moliyaviy hisobotlar xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lgan quyidagi jihatlar
to’g’risida ma’lumotlarni ta’minlaydi:
(a) aktivlar;
(b) majburiyatlar;
(v) kapital;
(g) daromad va xarajatlar, jumladan foyda va zararlar;
(d) mulk yegalari tomonidan ularning mulk yegalari sifatida amal
qilishidagi qilingan qo’yilmalar va ularga taqsimlanadigan summala; va (ye)
pul oqimlari 1
.
Ushbu ma’lumotlar, izohlardagi boshqa ma’lumotlar bilan birga, moliyaviy
hisobotlardan foydalanuvchilarga xo’jalik sub’ektining kelgusi pul
oqimlarini va, xususan, ularning muddatini va aniqliligini oldindan taxminan
bilishda yordam beradi.
Moliyaviy hisobotlarning to’liq to’plami quyidagilarni qamrab oladi:
(a) davr oxiridagi moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot;
(b) davr uchun foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromad
to’g’risidagi hisobot;
(v) davr uchun kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobot;
(g) davr uchun pul oqimlari to’g’risidagi hisobot;
(d) izohlar, ya’ni muhim hisob siyosatlarining va boshqa tushuntirish
ma’lumotlarining qisqa bayonini qamrab olgan izohlar;
(ye) oldingi davr boshiga moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot, qachonki
xo’jalik sub’ekti hisob siyosatini retrospektiv tarzda qo’llasa, yoki o’zining
moliyaviy hisobotlaridagi moddalarni retrospektiv tarzda qayta hisoblashni
1 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States,
2010.- part 1. p.162.

amalga oshirsa, o’zining moliyaviy hisobotlaridagi moddalarni qayta
tasniflasa 2
.
Xo’jalik sub’ekti mazkur Standartda foydalanilgan hisobot nomlaridan
tashqari nomlardan foydalanishi mumkin. Masalan, xo’jalik sub’ekti “foyda yoki
zarar va boshqa umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobot” o’rniga
“umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobot” nomidan foydalanishi mumkin.
Moliyaviy hisobotlar xo’jalik sub’ektining moliyaviy holatini, moliyaviy
natijalarini va pul oqimlarini haqqoniy tarzda taqdim yetishi lozim. Haqqoniy
taqdim yetish operatsiyalarning, boshqa hodisalarning va sharoitlarning
oqibatlarini Konseptual asos da keltirilgan aktivlar, majburiyatlar, daromadlar va
xarajatlarning ta’riflariga va tan olish mezonlariga muvofiq haqqoniy taqdim
yetishni talab yetadi. MHXSlarni, zarur bo’lganda qo’shimcha ma’lumotlarni
oshkor yetish bilan birga, qo’llash haqqoniy taqdim yetishni ta’minlaydigan
moliyaviy hisobotlarga olib keladi deb ko’zda tutiladi.
Moliyaviy hisobotlari MHXSlarga muvofiq bo’lgan xo’jalik sub’ekti
izohlarda bunday muvofiqlikni aniq va sharsiz ta’kidlashi lozim. Moliyaviy
hisobotlar MHXSlarning barcha talablariga muvofiq bo’lmaguncha, xo’jalik
sub’ekti ularni MHXSlarga muvofiq deb ta’kidlamasligi lozim.
Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash paytida, rahbariyat xo’jalik sub’ekti
faoliyatini uzluksiz davom yetishi qobiliyatini baholashi lozim. Qachonki
rahbariyat xo’jalik sub’ektining faoliyatini tugatishni yoki savdoni to’xtatishni
mo’ljallayotgan bo’lmasa yoki bunday choralarni amalga oshirishdan boshqa
amaliy muqobil choralar mavjud bo’lmagan holat yuzaga kelmasa, xo’jalik
sub’ekti moliyaviy hisobotlarni faoliyatning uzluksizligi asosida tayyorlashi
lozim. Agar rahbariyat, baholashni amalga oshirayotganda, xo’jalik sub’ekti
faoliyatini uzluksiz davom yetishi qobiliyati to’g’risida ahamiyatli shubha
to’g’dirishi mumkin bo’lgan hodisalar yoki sharoitlarga tegishli ahamiyatli
noaniqliklardan xabardor bo’lsa, xo’jalik sub’ekti ushbu noaniqliklarni oshkor
yetishi lozim. Agar xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni faoliyatning
2 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States, 2010.- part 1.
p.167-168.

uzluksizligi asosida tayyorlamasa, u ushbu faktni, moliyaviy hisobotlar qaysi
asosda tayyorlanganligini hamda xo’jalik sub’ekti faoliyatning uzluksizligini
ta’minlay olmaydi deb hisoblanishining sababi bilan birga, oshkor yetishi lozim.
Xo’jalik sub’ekti o’zining, pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlaridan
tashqari, moliyaviy hisobotlarini buxgalteriya hisobining hisoblash usuli asosida
tayyorlashi lozim.
Buxgalteriya hisobining hisoblash usuli qo’llanilganda, xo’jalik sub’ekti
moddalarni aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromadlar va xarajatlar (moliyaviy
hisobotlar yelementlarini) sifatida tan oladi, qachonki ular Konseptual asosda
keltirilgan ushbu yelementlarning ta’riflariga va tan olish mezonlariga to’g’ri
kelsa.
Xo’jalik sub’ekti o’xshash moddalarning har bir ahamiyatli turkumini
alohida taqdim yetishi lozim. Bir biridan farq qiladiganli xususiyatga yoki
vazifaga yega bo’lgan moddalarni, ular ahamiyatsiz bo’lmasa, xo’jalik sub’ekti
alohida taqdim yetishi lozim.
Moliyaviy hisobotlar o’z xususiyatiga yoki funksiyasiga ko’ra turkumlarga
birlashtiriladigan katta hajmdagi operatsiyalar yoki boshqa hodisalarni qayta
ishlash natijasida yuzaga keladi. Birlashtirish va tasniflash jarayonining oxirgi
bosqichi yig’ilgan va tasniflangan ma’lumotlarni taqdim yetish hisoblanib, u
moliyaviy hisobotlarning satrlarida aks yettiriladigan moddalarini shakllantiradi.
Agar satrdagi modda alohida olinganda ahamiyatli bo’lmasa, u ushbu
hisobotlarda yoki izohlarda boshqa moddalar bilan birlashtiriladi. Ushbu
hisobotlarda alohida satrda aks yettirish uchun yetarli darajada ahamiyatli
bo’lmagan modda, izohlarda alohida aks yettirilishi muhim bo’lishi mumkin.
MHXS da talab yetilmaguncha yoki ruxsat yetilmaguncha, xo’jalik
sub’ekti aktivlar bilan majburiyatlarni yoki daromadlar bilan xarajatlarni o’zaro
hisob-kitob qilmasligi lozim.
Xo’jalik sub’ekti aktivlar bilan majburiyatlarni ham daromadlar bilan
xarajatlarni ham alohida aks yettiradi. O’zaro hisob-kitob qilish operatsiyaning
yoki boshqa hodisaning mohiyatini aks yettiradigan holatdan tashqari, foyda yoki

zarar va boshqa umumlashtirilgan daromadlar yoki moliyaviy holat to’g’risidagi
hisobot(lar)da o’zaro hisob-kitob qilish foydalanuvchilarning sodir bo’lgan
operatsiyalar, boshqa hodisalar va sharoitlarni tushunish hamda xo’jalik
sub’ektining kelgusi pul oqimlarini baholash qobiliyatini susaytiradi.
Xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarning (jumladan qiyosiy ma’lumotni)
to’liq to’plamini kamida yillik asosda taqdim yetishi lozim.
Odatda, xo’jalik sub’ekti bir me’yorda bir yillik davr uchun moliyaviy
hisobotlarni tayyorlaydi. Biroq, amaliy sabablar tufayli, ayrim xo’jalik sub’ektlari,
masalan, 52-haftalik davr uchun moliyaviy hisobotlarni taqdim yetishni afzal
ko’radilar. Mazkur Standart ushbu amaliyotni taqiqlamaydi.
Xo’jalik sub’ekti bir davrdan keyingi davrga moliyaviy hisobotlardagi
moddalarni aks yettirishni yoki tasniflashni o’zgartirmasdan qoldirishi lozim,
bunda:
(a) xo’jalik sub’ekti faoliyati xususiyatining ahamiyatli o’zgarishi yoki
uning moliyaviy hisobotlarini qayta ko’rib chiqish natijasida, MHXS 8 dagi
hisob siyosatlarini tanlash va qo’llash uchun mezonlarni inobatga olgan holda
boshqa taqdimot yoki tasniflash o’rinliroq bo’lishi mumkinligi ochiq namoyon
bo’lmaguncha; yoki
(b) MHXS taqdimotda o’zgarishni talab yetmaguncha.
Xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni aniq belgilashi va aynan bir xil
chop yetilgan hujjatdagi boshqa ma’lumotlardan farqlashi lozim.
MHXSlar faqatgina moliyaviy hisobotlarga nisbatan qo’llanilib, yillik
hisobotda taqdim yetilgan boshqa ma’lumotlarga, me’yoriy ma’lumotlarga, yoki
boshqa hujjatga nisbatan zaruriy tarzda qo’llanilmaydi. Shu tufayli,
foydalanuvchilar MHXSlarga asosan tayyorlanadigan ma’lumotlarni
foydalanuvchilar uchun foydali bo’lishi mumkin bo’lgan ammo ushbu talablar
ostida bo’lmagan boshqa ma’lumotlardan farqlay olishi muhimdir.
Xo’jalik sub’ekti har bir moliyaviy hisobotni va izohlarni aniq belgilashi
lozim. Shu bilan birga, xo’jalik sub’ekti quyidagi ma’lumotlarni aniq ajratib

ko’rsatishi va ularni taqdim yetilgan ma’lumotlar tushunarli bo’lishi uchun zarur
bo’lganda takrorlashi lozim:
(a) Hisobot beradigan xo’jalik sub’ektining nomi yoki aniqlashning
boshqa usullari va oldin keladigan hisobot davri oxiridan boshlab ushbu
ma’lumotdagi har qanday o’zgarish;
(b) moliyaviy hisobotlar alohida xo’jalik sub’ektiga yoki xo’jalik sub’ektlari
guruhiga tegishliligi;
(v) hisobot davri oxirining sanasi yoki moliyaviy hisobotlar to’plami yoki
izohlar qamrab olgan davr;
(g) MHXS 21 da ta’riflanganidek taqdimot valyutasi;
(d) moliyaviy hisobotlarda miqdorlarni taqdim yetishda foydalanilgan
yaxlitlash darajasi.
Minimum darajada, moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot quyidagi
miqdorlarni aks yettiradigan satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini o’z ichiga
olishi lozim:
(a) asosiy vositalar;
(b) investitsion mulk;
(v) nomoddiy aktivlar;
(g) moliyaviy aktivlar ((d), (z) va (b) larda keltirilgan miqdorlardan
tashqari);
(d) ulushbay ishtirok yetish usulidan foydalangan holda hisobga olingan
investitsiyalar;
(ye) biologik aktivlar;
(j) tovar-moddiy zaxiralar;
(z) savdo bo’yicha va boshqa debitorlik qarzlari;
(i) naqd pullar va naqd pul yekvivalentlari;
(y) MHXS 5 Sotish uchun mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va
tugatilgan faoliyatlar ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan
aktivlar va sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqariladigan
moddalarning guruhlariga kiritilgan aktivlar jami;

(k) savdo bo’yicha va boshqa kreditorlik qarzlari;
(l) zaxiralar;
(m) moliyaviy majburiyatlar ((k) va (l) larda keltirilgan miqdorlardan
tashqari);
(n) BHXS 12 «Daromad solig’i» da ta’riflanganidek, joriy soliq bo’yicha
majburiyatlar va aktivlar;
(o) BHXS 12da ta’riflanganidek, muddati kechiktirilgan soliq
majburiyatlari va muddati kechiktirilgan soliq aktivlari;
(p) MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan
hisobdan chiqariladigan moddalarning guruhlariga kiritilgan majburiyatlar;
(r) kapital tarkibida aks yettirilgan nazorat kuchiga yega bo’lmagan
hissalar; va
(s) bosh xo’jalik sub’ektining mulk yegalariga tegishli chiqarilgan kapital
va zahiralar. 3

Xo’jalik sub’ekti moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot satrlarida
ko’rsatiladigan qo’shimcha moddalarini, sarlavhalarni va jamilarni taqdim
yetishi lozim, qachonki bunday taqdim yetish xo’jalik sub’ektining moliyaviy
holatini tushunishda o’rinli bo’lsa.
Agar xo’jalik sub’ekti o’zining moliyaviy holati to’g’risidagi hisobotida
joriy va uzoq muddatli aktivlarni hamda joriy va uzoq muddatli majburiyatlarni
alohida turkumlar sifatida aks yettirsa, u muddati kechiktirilgan soliq aktivlarini
(majburiyatlarini) joriy aktivlar (majburiyatlar) sifatida tasniflamasligi lozim.
Xo’jalik sub’ekti joriy va uzoq muddatli aktivlarni hamda joriy va uzoq
muddatli majburiyatlarni o’zining moliyaviy holati to’g’risidagi hisobotida
alohida guruhlar sifatida taqdim yetishi lozim, likvidlilik asosida taqdim yetish
ishonchli va o’rinliroq bo’lgan ma’lumotlarni ta’minlaydigan holat bundan
mustasno. Agar bu istisno qo’llanilsa, xo’jalik sub’ekti barcha aktivlarni va
majburiyatlarni ularning likvidliligi bo’yicha taqdim yetishi lozim.
3 M.Bonham and others.Generally accepted Accounting practice under IFRS. Ernst & Young LLP, United States,
2010.- part 1. p.175.

Taqdim yetishning qaysi usuli qabul qilinishidan qat’iy nazar, xo’jalik
sub’ekti:
(a) hisobot davridan so’ng o’n ikki oydan ortiq bo’lmagan va
(b) hisobot davridan so’ng o’n ikki oydan ortiq bo’lgan davr mobaynida
qoplanadigan yoki hisob-kitob qilinadigan miqdorlarni qamrab oladigan har bir
aktiv va majburiyatning satrlarda ko’rsatiladigan moddasiga nisbatan o’n ikki
oydan ortiq davrdan so’ng qoplanadigan yoki hisob-kitob qilinadigan summani
oshkor yetishi lozim.
Xo’jalik sub’ekti aktivni joriy sifatida tasniflashi lozim, qachonki:
(a) u o’zining odatiy operatsion sikli davomida aktivni pulga aylantirishni
mo’ljallagan bo’lsa, yoki uni sotishni yoki iste’mol qilishni rejalashtirsa;
(b) u asosan savdo uchun aktivni o’zida saqlasa;
(v) u aktivni hisobot davridan so’ng o’n ikki oy ichida pulga aylantirishni
mo’ljallagan bo’lsa; yoki
(g) aktiv (BHXS 7 da ta’riflanganidek) pul mablag’lari yoki ularning
yekvivalenti bo’lsa, bunda hisobot davridan so’ng kamida o’n ikki oy mobaynida
aktiv almashtirilishi yoki majburiyatni so’ndirish uchun foydalanilishi
taqiqlanmagan bo’lsa.
Xo’jalik sub’ekti boshqa barcha aktivlarni uzoq muddatli sifatida tasniflashi
lozim.
Xo’jalik sub’ekti majburiyatni joriy sifatida tasniflashi lozim, qachonki:
(a) u o’zining odatiy operatsion sikli davomida majburiyatni so’ndirishni
mo’ljallagan bo’lsa;
(b) u asosan savdo uchun majburiyatni o’zida saqlasa;
(v) majburiyat hisobot davridan so’ng o’n ikki oy ichida so’ndirilishi lozim
bo’lsa; yoki
(g) u majburiyatning so’ndirilishini hisobot davridan so’ng kamida o’n
ikki oy muddatga uzaytirish bo’yicha sharsiz huquqqa yega bo’lmasa.
Majburiyatning, kontragentning hohishi bo’yicha, uni ulushli instrumentlar

chiqarish orqali so’ndirilishiga olib kelishi mumkin bo’lgan shartlari, uning
tasniflanishiga ta’sir yetmaydi.
Xo’jalik sub’ekti boshqa barcha majburiyatlarni uzoq muddatli sifatida
tasniflashi lozim.
Xo’jalik sub’ekti, yoki moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki
izohlarda, uning faoliyatiga to’g’ri keladigan ravishda tasniflangan va aks
yettirilgan, satrlarda ko’rsatiladigan moddalarining ikkilamchi batafsilroq qilib
tasniflangan moddalarini oshkor yetishi lozim.
Ikkilamchi tasniflashda taqdim yetiladigan tafsilot darajasi MHXSlarning
talablariga va qamrab olingan moddalarning kattaligi, xususiyati va vazifasiga
bog’liq bo’ladi. Oshkor qilinadigan ma’lumotlar har bir modda uchun farqlanadi,
masalan:
(a) Asosiy vositalar BHXS 16 ga muvofiq turkumlarga ajratiladi;
(b) Debitorlik qarzlari xaridorlardan (savdo bo’yicha) olinadigan
schyotlar, o’zaro aloqador tomonlardan olinadigan schyotlar, bo’naklarga va
boshqa to’lov summalariga ajratiladi;
(v) Tovar-moddiy zaxiralar, BHXS 2 “ Tovar-moddiy zaxiralar” ga
muvofiq, tovarlar, ishlab chiqarish zaxiralari, xom-ashyolar, tugallanmagan
ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlar kabi tasniflarga ajratiladi;
(g) zaxiralar (rezervlar) xodimlarga haq to’lash bo’yicha zaxiralar va boshqa
moddalarga ajratiladi; va
(d) aksiyadorlik kapitali va zaxiralar (rezervlar) to’langan kapital, qo’shilgan
kapital va zaxiralar kabi har xil turkumlarga ajratiladi.
Xo’jalik sub’ekti, yoki moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda yoki
kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotda, yoki izohlarda, quyidagilarni
oshkor yetishi lozim:
(a) aksiyadorlik kapitalining har bir turkumi bo’yicha:
- chiqarishga ruxsat yetilgan aksiyalar miqdori;
- chiqarilgan va to’liq to’langan aksiyalar soni hamda chiqarilgan
ammo to’liq to’lanmagan aksiyalar soni;

- har bir aksiyaning nominal qiymati, yoki aksiyalar nominal qiymatga
yega yemasligi;
- muomaladagi aksiyalar sonining davr boshiga va oxiriga solishtirmasi;
- ushbu turkumga biriktiriladigan huquqlar, imtiyozlar va cheklovlar,
jumladan dividendlarni taqsimlash va kapitalni qaytarish bo’yicha cheklovlar,
- xo’jalik sub’ekti yoki uning shu’ba yoki qaram xo’jalik jamiyatlari
yegalik qilayotgan xo’jalik sub’ektidagi hissalari; va
- opsionlar va aksiyalarni sotish shartnomalari bo’yicha chiqarish uchun
saqlanayotgan aksiyalar, shu jumladan ularning shartlari va summalari; va
(b) kapitaldagi har bir zahira xususiyati va maqsadining tavsifi.
Aksiyadorlik kapitaliga yega bo’lmagan xo’jalik sub’ekti, masalan shirkat
yoki trast, talab yetilgan yekvivalent bo’lgan ma’lumotlarni oshkor yetishi lozim,
bunda aksiyadorlik ulushining har bir toifasidagi davr mobaynidagi
o’zgarishlarni va aksiyadorlik ulushining har bir toifasiga biriktiriladigan
huquqlar, imtiyozlar va cheklovlarni aks yettirgan holda.
Agarda xo’jalik sub’ekti:
(a) ulushli instrument sifatida tasniflangan qayta sotiladigan moliyaviy
instrumentni, yoki
(b) faqat likvidatsiya jarayonida xo’jalik sub’ektiga uning sof aktivlaridagi
proporsional ulushni boshqa tomonga yetkazib berish majburiyatini yuklaydigan
va ulushli instrument sifatida tasniflanadigan instrumentnimoliyaviy
majburiyatlardan kapitalga yoki kapitaldan moliyaviy majburiyatlarga qayta
tasniflaganida, u bir toifadan boshqa toifaga qayta tasniflangan summani
(moliyaviy majburiyatlardan kapitalga yoki kapitaldan moliyaviy
majburiyatlarga) hamda ushbu qayta tasniflashning vaqtini va sababini oshkor
yetishi lozim.
Foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi
hisobot (umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobot), foyda yoki zarar va
boshqa umumlashgan daromadlar boblariga qo’shimcha tarzda, quyidagilarni
taqdim yetishi lozim:

(a) foyda yoki zarar;
(b) jami boshqa umumlashgan daromadlar;
(v) jami foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlarni qamrab
olgan holda, davr uchun umumlashgan daromadlar.
Agar xo’jalik sub’ekti alohida foyda yoki zarar to’g’risidagi hisobotni
taqdim yesa, u umumlashgan daromadlarni aks yettiradigan hisobotda foyda yoki
zarar bo’limini taqdim yetmaydi.
Xo’jalik sub’ekti, foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar
BOBlariga qo’shimcha tarzda, davr foydasi yoki zarari va boshqa umumlashgan
daromadlarining taqsimlanishi sifatida quyidagi moddalarni oshkor yetishi
lozim:
(a) quyidagilarga tegishli bo’lgan davr foydasi yoki zarari: -
nazorat huquqini bermaydigan ulushlar, va -
bosh xo’jalik sub’ektining mulk yegalari.
(b) davr uchun quyidagilarga tegishli bo’lgan umumlashgan
daromadlar: - nazorat huquqini bermaydigan ulushlar; - bosh
xo’jalik sub’ektining mulk yegalari.
Agarda xo’jalik sub’ekti foyda yoki zararni alohida hisobotda taqdim yesa, u
(a) ni ushbu hisobotda taqdim yetishi lozim.
Boshqa MHXSlarda talab yetilgan moddalarga qo’shimcha tarzda, foyda
yoki zarar bo’limi yoki foyda yoki zarar to’g’risidagi hisobot davr uchun
quyidagi summalarni aks yettiradigan, satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini o’z
ichiga olishi lozim:
(a) asosiy faoliyatdan olinadigan daromad;
(b) amortizatsiyalangan qiymat bo’yicha hisobga olinadigan moliyaviy
aktivlarni tan olishni to’xtatishdan yuzaga keladigan foyda va zararlar;
(v) moliyaviy xarajatlar;
(g) ulushli ishtirok usuli bo’yicha hisobga olingan qaram xo’jalik
jamiyatlarining va qo’shma korxonalarining foyda yoki zararidagi ulushi;

(d) agar moliyaviy aktiv qayta tasniflanib, haqqoniy qiymat bo’yicha
hisobga olinadigan bo’lsa, oldingi balans qiymati bilan uning qayta tasniflash
sanasidagi haqqoniy qiymati o’rtasidagi farqdan yuzaga keladigan har qanday
foyda yoki zarar (MHXS 9 da ta’riflanganidek);
(ye) soliq xarajati;
(j) jami tugatilgan faoliyatlar bo’yicha yagona summa (MHXS 5 ga
qarang).
Boshqa umumlashgan daromadlar bo’limi davr uchun boshqa
umumlashgan daromadlarning satrlarda ko’rsatiladigan moddlarini taqdim
yetishi lozim, bunda ular xususiyati bo’yicha tasniflangan (jumladan, ulushli
ishtirok yetish usuli bo’yicha hisobga olingan qaram xo’jalik jamiyatlarining va
qo’shma korxonalarning boshqa umumlashgan daromadlaridagi ulushi) va
shunday guruhlarga guruhlangan bo’lishi kerakki, ular boshqa MHXSlarga
muvofiq:
(a) keyinchalik foyda yoki zararg sifatida qayta tasniflanmaydi; va
(b) muayyan shartlar bajarilgandan keyin foyda yoki zarar sifatida qayta
tasniflanadi.
Xo’jalik sub’ekti foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlarni
aks yettiradigan hisobot(lar)da qo’shimcha satrlarda ko’rsatiladigan moddalarini,
sarlavhalarni va jamilarni taqdim yetishi lozim, qachonki bunday taqdimot
xo’jalik sub’ektining moliyaviy natijalarini tushunishda o’rinli bo’lsa.
Xo’jalik sub’ekti foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlarni
aks yettiradigan hisobot(lar)da yoki izohlarda daromad yoki xarajatning har
qanday moddalarini favqulodda moddalar sifatida aks yettirmasligi lozim.
MHXS boshqa hollarda talab yetilmaguncha yoki ruxsat berilmaguncha,
xo’jalik sub’ekti davr uchun daromad va xarajatning barcha moddalarini foyda
yoki zararda tan olishi lozim.
Xo’jalik sub’ekti boshqa umumlashgan daromadlarning har bir moddasiga
tegishli daromad solig’i miqdorini, jumladan qayta tasniflash bo’yicha

tuzatishlarini, foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to’g’risidagi
hisobotda yoki izohlarda oshkor yetishi lozim.
Xo’jalik sub’ekti boshqa umumlashgan daromadlarning moddalarini:
(a) tegishli soliq ta’sirlarini chegirgan holda, yoki
(b) ushbu moddalarning ularga tegishli daromad solig’i solinguncha
bo’lgan qiymatini alohida va umumiy daromad solig’ining yagona summasini
alohida ko’rsatgan holda taqdim yetishi mumkin.
Agar xo’jalik sub’ekti (b) muqobilini tanlasa, u soliq summasini foyda
yoki zarar bo’limiga keyinchalik qayta tasniflanishi mumkin bo’lgan moddalar
va foyda yoki zarar bo’limiga keyinchalik qayta tasniflanmaydigan moddalar
o’rtasida taqsimlashi lozim.
Xo’jalik sub’ekti boshqa umumlashgan daromadlarning tarkibiy
qismlariga tegishli bo’lgan qayta tasniflash bo’yicha tuzatishlarni oshkor yetishi
lozim.
Daromad yoki xarajat moddalari ahamiyatli bo’lsa, xo’jalik sub’ekti ularning
xususiyatini va summasini alohida oshkor yetishi lozim.
Daromad va xarajat moddalarining alohida oshkor yetilishini talab yetishi
mumkin bo’lgan holatlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
(a) tovar-moddiy zahiralarni sof sotish qiymatigacha yoki asosiy
vositalarni qoplanadigan summasigacha kamaytirish hamda bunday
kamaytirishlarning qayta tiklanishi holati;
(b) xo’jalik sub’ekti faoliyati restrukturizatsiyasi va restrukturizatsiya x
xarajatlari bo’yicha qilingan har qanday zaxiralarning tiklanishi;
(v) asosiy vositalar moddalarining hisobdan chiqarilishi;
(g) investitsiyalarning hisobdan chiqarilishi;
(d) tugallangan faoliyatlar;
(ye) sud jarayonidagi hisob-kitoblar; va
(j) qilingan zaxiralarning boshqa qayta tiklanishi.
Xo’jalik sub’ekti foyda yoki zararda tan olingan xarajatlar tahlilini
ularning xususiyatiga yoki xo’jalik sub’ektidagi vazifasidan kelib chiqqan

tasniflashdan foydalangan holda, bunda qaysi biri ishonchli va o’rinliroq
ma’lumotlarni ta’minlashiga qarab, taqdim yetishi lozim.
Xarajatlar, moliyaviy natijalarning tarkibiy qismlarini ajratib ko’rsatish
maqsadida, tez-tez takrorlanishi, foyda yoki zarar keltirish potensiali va ularni
oldindan bilish mumkinligiga qarab farqlanishi mumkin bo’lgan ikkilamchi
turkumlarga tasniflanadi. Bunday tahlil ikkita shakldan birida ta’minlanadi.
Tahlilning birinchi shakli «xarajatning xususiyati» bo’yicha tasniflash
usulidir. Xo’jalik sub’ekti xarajatlarni foyda yoki zararda ularning xususiyatiga
(masalan, yeskirish, xom-ashyolar xaridi, transport xarajatlari, xodimlarga haq
to’lash va reklama xarajatlari) qarab birlashtiradi va ularni xo’jalik sub’ektidagi
funksiyalar bo’yicha qayta taqsimlamaydi. Ushbu usul qo’llash uchun oddiy
bo’lishi mumkin, chunki xarajatlarni funksional turkumlarga taqsimlash
zaruriyati yo’q. Xarajatning xususiyati bo’yicha tasniflash usulini qo’llagan
holda tasniflashga misol quyida keltirilgan:
Tahlilning ikkinchi shakli «xarajatning funksiyasi» yoki «sotish tannarxi»
usuli bo’lib, u xarajatlarni sotish tannarxining tarkibiy qismi sifatida ularning
vazifasiga qarab tasniflaydi, masalan, sotish yoki ma’muriy xarajatlari. Xo’jalik
sub’ekti ushbu usulda kamida o’zining sotish tannarxini boshqa xarajatlardan
alohida oshkor yetadi. Ushbu usul foydalanuvchilarga xarajatlarning xususiyati
bo’yicha tasniflanishiga nisbatan o’rinliroq ma’lumotlarni ta’minlashi mumkin,
ammo xarajatlarni vazifalarga qarab taqsimlash ixtiyoriy taqsimlashlarni va
ancha hukm chiqarishni talab yetishi mumkin. Xarajatning funksiyasi bo’yicha
tasniflash usulini qo’llagan holda tasniflashga misol quyida keltirilgan:
Xarajatlarni funksiyasi bo’yicha tasniflaydigan xo’jalik sub’ekti
xarajatlarning xususiyati, jumladan yeskirish va amortizatsiya xarajatlari va
xodimlarga haq to’lash xarajatlari, bo’yicha qo’shimcha ma’lumotlarni oshkor
yetishi lozim.
Kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobot quyidagi ma’lumotlarni o’z
ichiga oladi:

(a) davr uchun jami umumlashgan daromad, bunda uning bosh xo’jalik
sub’ekti yegalariga va nazorat huquqini bermaydigan ulushlar yegalariga
tegishli jami miqdorlarni alohida ko’rsatgan holda;
(b) kapitalning har bir qismi uchun, MHXS 8 ga muvofiq tan olingan
retrospektiv qo’llashning yoki retrospektiv qayta hisoblashningta’sirlari; va
(v) kapitalning har bir qismi uchun, davr boshidagi va oxiridagi balans
qiymati o’rtasidagi solishtirma, bunda quyidagilardan yuzaga keladigan
o’zgarishlarni alohida oshkor yetgan holda:
- foyda yoki zarar;
- boshqa umumlashgan daromadlar; va
- mulk yegalari bilan ularning mulk yegalari sifatida amal
qilishidagi operatsiyalar, bunda mulk yegalari tomonidan qilingan
qo’yilmalarni va ularga taqsimlanga summalarni hamda nazoratni
yo’qotishga olib kelmaydigan sho’ba xo’jalik jamiyatlaridagi yegalik
ulushidagi o’zgarishlarni alohida ko’rsatgan holda.
Kapitalning har bir qismi bo’yicha xo’jalik sub’ekti yoki kapitaldagi
o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotda yoki izohlarda, boshqa umumlashgan
daromadlarni moddama-modda tahlilini taqdim yetishi lozim.
Xo’jalik sub’ekti yoki kapitaldagi o’zgarishlar to’g’risidagi hisobotda yoki
izohlarda, davr mobaynida mulk yegalariga taqsimotlar sifatida tan olingan
dividendlar summasini va bitta aksiyaga to’g’ri keladigan dividendlar summasini
taqdim yetishi lozim.
Pul oqimlari to’g’risidagi ma’lumotlar, moliyaviy hisobotlardan
foydalanuvchilar xo’jalik sub’ektining pul mablag’lari va ularning
yekvivalentlarini hosil qilish qobiliyatini hamda xo’jalik sub’ektining ushbu pul
oqimlaridan foydalanish yehtiyojini baholashi uchun asos yaratadilar. BHXS 7
pul oqimlari to ’ g ’ risidagi ma ’ lumotlarini taqdim yetish va oshkor yetish uchun
talablarni belgilaydi .

Foydalanuvchilar moliyaviy hisobotlarni tushunishi va ularni boshqa
xo ’ jalik sub ’ ektlarining moliyaviy hisobotlari bilan taqqoslashi oson bo ’ lishi
uchun , xo ’ jalik sub ’ ekti odatda izohlarni quyidagi tartibda taqdim yetadi :
(a) MHXSlarga muvofiqliq to’g’risida birdirish;
(b) qo’llanilgan muhim hisob siyosatlarining qisqa bayoni;
(v) moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotlarda, foyda yoki zarar va boshqa
umumlashgan daromadlar to’g’risidagi hisobot(lar)da, kapitaldagi o’zgarishlar
to’g’risidagi hisobotlarda va pul oqimlari to’g’risidagi hisobotlarda taqdim
yetilgan moddalar bo’yicha yordamchi ma’lumotlar, bunda ularning tartibi har
bir hisobot va har bir modda taqdim yetiladigan tartibda bo’ladi; va
(g) boshqa oshkor yetiladigan ma’lumotlar, jumladan:
- shartli majburiyatlar (MHXS 37 ga qarang) va tan olinmagan
shartnoma majburiyatlari, va
- nomoliyaviy oshkor yetishlar, masalan xo’jalik sub’ektining
moliyaviy xatarni boshqarish maqsadlari va siyosatlar (MHXS 7 ga qarang).
Xo’jalik sub’ekti muhim hisob siyosatlarining qisqa bayonida quyidagilarni
oshkor yetishi lozim:
(a) moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda foydalanilgan baholash
asoslari va
(b) moliyaviy hisobotlarni tushunishda o’rinli bo’lgan qo’llanilgan boshqa
hisob siyosatlari.
Xo’jalik sub’ekti izohlarda quyidagilarni oshkor yetishi lozim:
(a) moliyaviy hisobotlarni chop yetishga ruxsat yetilishidan oldin taklif
qilingan yoki ye’lon qilingan, ammo davr davomida mulk yegalariga taqsimot
sifatida tan olinmagan dividendlar summasi hamda bunday dividendlarning bitta
aksiyaga to’g’ri keladigan summasi; va
(b) tan olinmagan har qanday kumulyativ imtiyozli dividendlar summasi.
Xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor yetishi lozim, agarda moliyaviy
hisobotlar bilan chop yetilgan biror ma’lumotlarda oshkor yetilmagan bo’lsa:

(a) xo’jalik sub’ektining doimiy yuridik adresi va uning yuridik shakli,
uning tashkil yetilgan mamlakati, uning ro’yxatdan o’tgan ofisning manzili (yoki
biznesning asosiy joyi, agarda ro’yxatdan o’tgan ofisining adresidan farq qilsa);
(b) xo’jalik sub’ekti operatsiyalari va asosiy faoliyati xususiyatining tavsifi;
(v) guruhning bosh xo’jalik sub’ekti va yakuniy bosh xo’jalik
sub’ektining nomi; va
(g) agar xo’jalik sub’ektining faoliyati muddati cheklangan bo’lsa, uning
faoliyatining muddati to’g’risidagi ma’lumotlar.

3. Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi
hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim qilish
tajribasi amaliyotga joriy etilishining mazmuni va uni amaliyotga
joriy etilishdagi muammolari va uni bartaraf etish yo’llari
Xo’jalik sub’ektining pul oqimlari to’g’risidagi axborot, moliyaviy
hisobotlardan foydalanuvchilar uchun, xo’jalik sub’ektining pul mablag’lari va
ularning yekvivalentlarini hosil qilish qobiliyatiga hamda ushbu pul oqimlaridan
foydalanish yehtiyojlariga baho berish asosi sifatida foydalidir. Foydalanuvchilar
tomonidan iqtisodiy qarorlar qabul qilinishi uchun, xo’jalik sub’ektining pul
mablag’lari va ularning yekvivalentlarini hosil qilish qobiliyatiga hamda buning
muddati va aniqligiga baho berish talab yetiladi.
Xo’jalik sub’ekti pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni mazkur Standartning
talablariga mos ravishda tayyorlab, moliyaviy hisobotlar taqdim yetiladigan har
bir davrda moliyaviy hisobotlarning ajralmas qismi sifatida takdim yetishi shart.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot davr davomidagi pul oqimlarini
operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatlar bo’yicha tasniflangan holda
ko’rsatishi kerak.
Operatsion faoliyat natijasida kelib chiqadigan pul oqimlarining summasi -
xo’jalik sub’ekti, moliyalashtirishning tashqi manbalariga murojat qilmasdan,
o’z operatsion faoliyatidan yuzaga kelgan qarzlarini to’lash, o’zining operatsion

faoliyatini yurgizish qobiliyatini saqlash, dividendlarni to’lash va yangi
investitsiyalar qilish uchun yetarli bo’lgan pul oqimlarini qay darajada hosil
qilganligini aks yettiruvchi asosiy ko’rsatkichdir. Operatsion faoliyatidan oldingi
davrlarda kelib chiqqan pul oqimlarining alohida tarkibiy qismlari to’g’risidagi
ma’lumot, boshqa ma’lumotlar bilan birgalikda, operatsion faoliyat bo’yicha
hosil bo’ladigan kelgusi pul oqimlarini prognoz qilishda foydalidir.
Operatsion faoliyat bo’yicha pul oqimlari asosan xo’jalik sub’ektining
asosiy daromad keltiruvchi faoliyatidan kelib chiqadi. Binobarin, ular asosan
foyda yoki zararni shakllantiradigan operatsiyalar yoki boshqa hodisalar
natijasida kelib chiqadi. Operatsion faoliyat natijasidagi pul oqimlariga
quyidagilar kiradi:
(a) tovarlarni sotish va xizmatlarni ko’rsatishdan kelib tushgan pul
mablag’lari;
(b) royalti, xizmatlar haqi, komission to’lovlar va boshqa daromadlar
qo’rinishida kelib tushgan pul mablag’lari;
(v) mol yetkazib beruvchilarga tovarlar va xizmatlar uchun to’lovlar;
(g) hodimlarga va xodimlar nomidan to’lovlar;
(d) sug’urta tashkilotining sug’urta polislari bo’iycha mukofotlari va
talablarlari, annuitetlar va boshqa sug’urta to’lovlari bo’yicha pul tushumlari va
pul to’lovlari;
(ye) daromad solig’i bo’yicha to’lovlar hamda soliqlarning qaytarilishi, agar
ular moliyaviy yoki investitsion faoliyat bilan aniq bog’liq bo’lmasa; va
(j) vositachilik yoki oldi-sotdi maqsadlarida tuzilgan shartnomalar bo’yicha
pul tushumlari va to’lovlari.
Asosiy vositani sotish kabi ayrim operatsiyalar, tan olinadigan foyda yoki zararga
kiritiladigan foyda yoki zararga olib kelishi mumkin. Bunday operatsiyalarga
taaluqli pul oqimlari investitsion faoliyatdan pul oqimlari bo’lib hisoblanadi.
Ammo, BHXS 16 “ Asosiy vositalar da ta’kidlanishicha, ijaraga berish va
keyinchalik sotish uchun mo’ljallangan aktivlarni ishlab chiqarish yoki sotib olish
uchun qilinadigan to’lovlar operatsion faoliyatdan keladigan pul oqimlari sifatida

xizmat qiladi. Bunday aktivlarni ijaraga berish va keyinchalik sotishdan olinadigan
pul tushumlari ham operatsion faoliyatga tegishli pul oqimlaridir.
Xo’jalik sub’ekti quyidagilardan birini qo’llagan holda operatsion faoliyati
bo’yicha pul oqimlarini hisobotda ko’rsatishi kerak:
(a) bevosita usul, bunda yalpi pul tushumlari va yalpi pul
to’lovlarining asosiy toifalari ko’rsatiladi yoki
(b) bilvosita usul. Bu usulda foyda yoki zarar pulga daxli bo’lmagan
operatsiyalarning va o’tgan yoki kelgusi davr operatsion pul tushumlari yoki
to’lovlarining har qanday kechiktirilishi yoki hisoblanishining natijalarini, hamda
investitsion yoki moliyaviy pul oqimlari bilan bog’liq daromad yoki harajatlarni
hisobga olgan holda to’g’rilanadi.
Investitsion faoliyat natijasidagi pul oqimlarini alohida oshkor yetish
muhimdir, chunki bunday pul oqimlari kelajakdagi daromad va pul oqimlarini
olish uchun mo’ljallangan resurslar uchun qancha harajatlar sarflanganini aks
yettiradi. Moliyaviy holat to’g’risidagi hisobotda aktiv tan olinishiga olib
keladigan harajatlargina investitsion faoliyat sifatida tasniflanishi mumkin.
Investitsion faoliyat natijasida kelib chiqadigan pul oqimlarining misollari
quyida keltirilgan:
(a) asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlarni
sotib olish uchun qilingan to’lovlar. Bu to’lovlarga, shuningdek, tajriba-
konstruktorlik ishlariga ajratilgan va kapitallashtiriladigan xarajatlar va o’z
yehtiyojlari uchun (xo’jalik hisobi usulida) qo’rilgan asosiy vositalar bo’yicha
to’lovlar kiradi;
(b) asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlarni
sotishdan kelgan pul tushumlari;
(v) boshqa xo’jalik sub’ektlarining ulushli yoki qarz instrumentlarini sotib
olish hamda qo’shma korxonalarda ulushga yega bo’lish uchun amalga
oshirilgan to’lovlar (pul mablag’lari yekvivalentlari bo’lib hisoblanadigan yoki
vositachilik va oldi-sotdi uchun mo’ljallangan
instrumentlar uchun qilingan to’lovlardan tashqari);

(g) boshqa xo’jalik sub’ektlarining ulushli yoki qarz qarz instrumentlarini
va qo’shma korxonalardagi ulushlarni sotishdan kelgan pul tushumlari (pul
mablag’lari yekvivalentlari bo’lib hisoblanadigan yoki vositachilik va oldi-sotdi
uchun mo’ljallangan instrumentlar bo’yicha kelgan tushumlardan tashqari);
(d) boshqa tomonlarga berilgan bo’naklar va qarzlar (moliyaviy institutlar
tomonidan berilgan bo’naklar va qarzlardan tashqari);
(ye) boshqa tomonlarga berilgan bo’naklar va qarzlarning qaytarilishi
natijasidagi pul tushumlari (moliyaviy institutlar tomonilan berilgan bo’naklar va
qarzlardan tashqari);
(j) fyuchers shartnomalari, forvard shartnomalari, opsion shartnomalari va svop
shartnomalari bo’yicha pul to’lovlari, bundan bu shartnomalar vositachilik yoki
oldi-sotdi uchun mo’ljallangan holatlar, yoki to’lovlar moliyaviy faoliyat sifatida
tasniflanadigan holatlar mustasno; va
(z) fyuchers shartnomalari, forvard shartnomalari, opsion shartnomalari va
svop shartnomalari bo’yicha pul tushumlari, bundan bu shartnomalar vositachilik
yoki oldi-sotdi uchun mo’ljallangan holatlar, yoki to’lovlar moliyaviy faoliyat
sifatida tasniflanadigan holatlar mustasno.
Shartnoma muayyan pozitsiyani xejlash sifatida hisobga olinganida,
shartnoma bo’yicha pul oqimlari xejlanuvchi pozitsiya bo’yicha pul oqimlari
bilan bir xil tarzda tasniflanadi.
Moliyaviy faoliyatdan kelib chiqadigan pul oqimlarini alohida ko’rsatish
muhimdir, chunki bu xo’jalik sub’ektini moliyalashtiradigan tomonlar kelgusi
pul oqimlariga bo’lgan talablarni oldindan bilishi uchun foydalidir. Moliyaviy
faoliyat natijasida kelib chiqadigan pul oqimlarining misollari quyida keltirilgan:
(a) aksiyalar yoki boshqa ulushli instrumentlarni chiqarishdan keladigan pul
tushumlari;
(b) xo’jalik sub’ektining aksiyalarini sotib olish yoki muomaladan chiqarish
uchun mulk yegalariga to’lovlar;

(v) qarz majburiyatlarini chiqarish, qarzlar berish, veksellar, obligatsiyalar,
ipotekalar va boshqa qisqa muddatli yoki uzoq muddatli qarz majburiyatlarini
chiqarishdan olingan pul tushumlari;
(g) qarzlar bo’yicha to’lovlar; va
(d) ijaraga oluvchi tomonidan moliyaviy ijara bo’yicha majburiyatini
kamaytirish uchun
Xo’jalik sub’ekti investitsion va moliyaviy faoliyatlardan kelib chiqadigan
yalpi pul tushumlari va yalpi pul to’lovlarining asosiy toifalarini hisobotda
alohida ko’rsatishi kerak.
Quyidagi operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyatlar bo’yicha kelib
chiqadigan pul oqimlari hisobotda sof asosda ko’rsatilishi mumkin:
(a) mijozlar nomidan olingan pul tushumlari va amalga oshirilgan
to’lovlar, agar pul oqimlari xo’jalik sub’ektning yemas, balki mijozning
faoliyatini aks yettirsa; va
(b) tez aylanadigan, katta miqdorlardagi va so’ndirish muddati qisqa bo’lgan
moddalar bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari.
Moliyaviy institutning quyidagi faoliyatlaridan kelib chiqadigan pul oqimlari
hisobotda sof asosda ko’rsatilishi mumkin:
(a) so’ndirish sanasi qat’iy belgilangan omonatlarni qabul qilish va qaytarib
berish bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari;
(b) boshqa moliyaviy institutlarda omonatlarni joylashtirish va qaytarib
olish; va
(v) mijozlarga ajratilgan bo’naqlar va kreditlar hamda bo’naklar va
kreditlarning qaytarilishi.
Chet yel valyutasidagi operatsiyalar natijasida kelib chiqadigan pul
oqimlari, ushbu pul oqimi sanasidagi xo’jalik sub’ektining funksional valyutasi
bilan chet yel valyutasi orasidagi ayirboshlash kursini chet yel valyutasi
summasiga ko’paytirgan holda xo’jalik sub’ektining funksional valyutasida aks
yettirilishi lozim.

Xorijiy sho’ba xo’jalik sub’ektining pul oqimlari, ushbu pul oqimlari
sanasidagi funksional valyuta bilan chet yel valyutasi orasidagi ayirboshlash
kursi bo’yicha funksional valyutasiga o’tkazilishi (qayta hisoblanishi) lozim.
Chet yel valyutasida aks yettirilgan pul oqimlari BHXS 21 “Valyutani
ayirboshlash kurslaridagi o’zgarishlarning ta’siri”ga muvofiq tarzda taqdim
qilinadi. Bunda haqiqatdagi kursga taxminan teng bo’lgan ayirboshlash kursini
qo’llashga ruxsat yetiladi. Masalan, chet yel valyutasidagi operatsiyalarni aks
yettirish yoki chet yel shu’ba xo’jalik sub’ektining pul oqimlarini bir valyutadan
boshqa valyutaga o’tkazish uchun ma’lum davr uchun o’rtacha tortilgan
ayirboshlash kursi qo’llanilishi mumkin. Biroq, BHXS 21-ga muvofiq chet yel
sho’ba xo’jalik sub’ektining pul oqimlarini funksional valyutaga o’tkazishda
hisobot davrining ohiridagi ayirboshlash kursini qo’llashga ruhsat yetilmaydi.
Olingan va to’langan foizlar va dividendlar ko’rinishidagi pul
oqimlarining har biri alohida aks yettirilishi lozim. Ularning har biri davrdan
davrga izchil ravishda operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyatga tegishli
pul oqimi sifatida tasniflanishi lozim.
Daromad soliqlari natijasida kelib chiqadigan pul oqimlari alohida
ko’rsatilishi va operatsion faoliyat natijasidagi pul oqimlari sifatida tasniflanishi
lozim, agar ular moliyaviy va investitsion faoliyatlariga mahsus bog’liq
bo’lmasa.
Qaram xo’jalik jamiyati, qo’shma korxonasi yoki shu’balarga qilingan
investitsiyalar hisobi ulush bo’yicha hisobga olish usuli yoki tannarx bo’yicha
hisobga olish usulini qo’llagan holda olib borilsa, investor pul oqimlari
to’g’risidagi hisobotda faqat uning o’zi va investitsiya ob’ekti o’rtasidagi pul
oqimlarini, masalan dividendlar va bo’naklarni, ko’rsatishi bilan chegaralanadi.
Xo’jalik sub’ekti, hisobot davri davomida, umumiy summada, shu’ba
xo’jalik sub’ektlari yoki boshqa korxonalarda nazoratni qo’lga kiritish hamda
yo’qotish bo’yicha quyidagilarning har birini oshkor yetishi lozim:
(a) investitsiya uchun umumiy to’langan yoki olingan tovon;

(b) ushbu tovonning pul mablag’lari va pul yekvivalentlaridan tashkil topgan
qismi;
(v) nazorati qo’lga kiritilgan yoki yo’qotilgan shu’ba xo’jalik sub’ektlari
yoki boshqa korxonalaridagi pul mablag’lari va ularning yekvivalentlari
summasi; va
(g) nazorati qo’lga kiritilgan yoki yo’qotilgan shu’ba xo’jalik sub’ektlari
yoki boshqa korxonalaridagi pul mablag’lari va ularning yekvivalentlaridan
tashqari aktivlar va majburitlar summasi, asosiy toifalari bo’yicha jamlangan
holda.
Pul mablag’lari yoki ularning yekvivalentlaridan foydalanishni taqozo
yetmaydigan investitsion va moliyaviy operatsiyalar pul oqimlari to’g’risidagi
hisobotda aks yettirilmaydi. Bunday operatsiyalar moliyaviy hisobotlarning
boshqa joyida ushbu investitsion va moliyaviy faoliyatlar to’g’risida barcha
tegishli ma’lumotlarni aks yettiradigan tarzda oshkor yetilishi lozim.
Xo’jalik sub’ekti pul va pul yekvivalentlarining tarkibiy qismlarini oshkor
yetishi va pul oqimlari to’g’risidagi hisobotidagi summalarning moliyaviy holat
to’g’risidagi hisobotda aks yettirilgan yekvivalent moddalari bilan
solishtirmasini taqdim yetishi lozim.
Xo’jalik sub’ekti rahbariyat izohlari bilan birgalikda, xo’jalik sub’ektida
mavjud bo’lgan, ammo guruh tomonidan foydalanish imkoni bo’lmagan katta
miqdordagi pul mablag’lari va pul yekvivalentlari summasini oshkor yetishi
lozim.
3.Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi
hisobotni tuzish va unda axbotlar aks ettirish hamda taqdim
qilish tajribasi amaliyotga joriy etilishni takomillashtirish
BHXS (IAS) 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida
baholashlardagi o’zgarishlar va xatolar” nomli standartning maqsadi hisob
siyosatini tanlash va o’zgartirish uchun mezonlarni o’rnatish hamda hisob

siyosatidagi o’zgarishlar, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi
o’zgarishlar va xatolarni tuzatishni hisobga olish tartibini va ularga tegishli
oshkor qilinadigan ma’lumotni belgilashdan iboratdir. Ushbu Standart xo’jalik
sub’ektining moliyaviy hisobotlarida aks yettirilgan axborotning o’rinliligi va
ishonchliligi hamda bu moliyaviy hisobotlarining davrlaro va boshqa xo’jalik
sub’ektlarining moliyaviy hisobotlari bilan qiyosiyligini oshirishga qaratilgan.
Mazkur Standart hisob siyosatini tanlashda va qo’llashda, shuningdek
hisob siyosatidagi o’zgarishlarni, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi
o’zgarishlarni va oldingi davr xatolarini tuzatishni hisobga olishda qo’llanilishi
kerak.
Oldingi davr xatolarini tuzatishning va hisob siyosatidagi o’zgarishlarni
qo’llash uchun qilingan retrospektiv tuzatishlarning soliqlarga bo’lgan ta’siri
MHXS 12 “Daromad soliqlari”ga muvofiq hisobga olinadi va oshkor yetiladi.
Qandaydir MHXS operatsiyaga, boshqa hodisaga yoki sharoitga aniq
tegishli bo’lganida, unga nisbatan qo’llaniladigan hisob siyosati yoki siyosatlari
ushbu MHXSni qo’llash bilan aniqlanishi kerak.
Operatsiya, boshqa hodisa yoki sharoitga aniq tegishli bo’lgan MHXS
mavjud bo’lmaganida, xo’jalik sub’ektining rahbariyati qo’yidagi xususiyatlarga
yega bo’lgan axborotni shakllantiradigan hisob siyosatini ishlab chiqish va
qo’llashda o’z hukmini chiqarishi kerak:
(a) foydalanuvchilarning iqtisodiy qarorlarni qabul qilish bilan bog’liq
talablari uchun o’rinli bo’lgan; va
(b) moliyaviy hisobotlar quyidagilarni ta’minlagani tufayli ishonchli
bo’lgan:
- xo’jalik sub’ektining moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va
pul oqimlarini ishonchli ko’rsatadi;
- operatsiyalar, boshqa hodisalar va sharoitlarning nafaqat yuridik
shakli, balki iqtisodiy mohiyatini aks yettiradi;
- betaraf, ya’ni xolis;
- yehtiyotkor; va

- hamma ahamiyatli tomondan to’liq.
Yuqorida qayd qilinganidek hukm chiqarishda, rahbariyat quyidagi
manbalarga qarashi va ularning qo’llanilishi mumkinligini pasayib boruvchi
tartibda ko’rib chiqishi kerak:
(a) MHXSlarda shunga o’xshash yoki bog’liq masalalarga tegishli talablar;
(b) Konseptual asoc keltirilgan aktivlar, majburiyatlar, daromadlar va
xarajatlarning ta’riflari, tan olish mezonlari va baholash konsepsiyalari.
Hukm chiqarishda, rahbariyat, shuningdek, standartlarni o’rnatadigan va
buxgalteriya hisobi bo’yicha standartlarni ishlab chiqishda o’xshash konseptual
asosdan, boshqa buxgalterlik adabiyotlardan va ushbu sohada qabul qilingan
amaliyotlardan foydalanadigan boshqa idoralar tomonidan yeng so’nggi
chiqarilgan standart tusidagi hujjatlarni ye’tiborga olishi mumkin.
Xo’jalik sub’ekti o’xshash operatsiyalar, boshqa hodisalar va sharoitlarga
tegishli hisob siyosatlarini izchil ravishda tanlashi va qo’llashi kerak, agar
qandaydir MHXS moddalarning har xil hisob siyosatlari to’g’ri kelishi mumkin
bo’lgan toifalarga bo’linishini alohida talab yetmasa yoki ruxsat yetmasa. Agar
qandaydir MHXS moddalarning bunday toifalarga bo’linishini talab yesa yoki
ruxsat yesa, bunday har bir toifaga tegishli bo’lgan hisob siyosati izchil ravishda
tanlanishi va qo’llanilishi kerak.
Xo’jalik sub’ekti hisob siyosatini faqat qo’yidagi hollarda o’zgartirishi
kerak:
(a) agar o’zgartirish MHXS tomonidan talab yetilsa; yoki
(b) agar o’zgartirishning natijasida moliyaviy hisobotlarda xo’jalik
sub’ektining moliyaviy holatiga, moliyaviy natijalariga yoki pul oqimlariga
operatsiyalarning, boshqa hodisalarning va sharoitlarning ta’siri to’g’risida
ishonchli va o’rinliroq ma’lumotlar aks yettirilsa.
Quyidagilar hisob siyosatidagi o’zgarish bo’lib hisoblanmaydi:
(a) oldin sodir bo’lgan operatsiyalar, boshqa hodisalar yoki sharoitlardan
mohiyati bo’yicha farqlanadigan operatsiyalar, boshqa hodisalar yoki
sharoitlarga nisbatan qandaydir hisob siyosatini qo’llash; va

(b) oldin sodir bo’lmagan yoki ahamiyatsiz darajadagi bo’lgan
operatsiyalar, boshqa hodisalar yoki sharoitlarga nisbatan yangi hisob siyosatini
qo’llash.
MHXS 16 “Asosiy vositalar” yoki MHXS 38 “Nomoddiy aktivlar”ga
muvofiq aktivlarni qayta baholash siyosatini birinchi marta qo’llash – mazkur
standartga muvofiq yemas, balki MHXS 16 yoki MHXS 38ga muvofiq qayta
baholash sifatida qaraladigan hisob siyosatidagi o’zgarish bo’lib hisoblanadi.
Istisno holatlarini hisobga olgan holda:
(a) xo’jalik sub’ekti qandaydir MHXSni birinchi marta qo’llashi natijasida
yuzaga keladigan hisob siyosatidagi o’zgarishni ushbu MHXSda belgilangan,
agar belgilangan bo’lsa, maxsus o’tish qoidalariga muvofiq hisobga olishi kerak;
va
(b) agar qandaydir MHXSda qilinayotgan o’zgarishga tegishli bo’lgan
maxsus o’tish qoidalari belgilanmagan bo’lib, xo’jalik sub’ekti ushbu MHXSni
birinchi marta qo’llash paytida hisob siyosatini o’zgartirsa, yoki u hisob
siyosatini ihtiyoriy ravishda o’zgartirsa, bunda ushbu xo’jalik sub’ekti hisob
siyosatidagi o’zgarishlarni retrospektiv tarzda qo’llashi kerak.
Istisno holatlarini hisobga olgan holda, hisob siyosatidagi o’zgarish
retrospektiv tarzda qo’llanilganida, xo’jalik sub’ekti taqdim qilingan oldingi
davrlarning yeng dastlabki davri uchun ushbu o’zgarish ta’sir qilgan kapitaldagi
tarkibiy qismlarning boshlang’ich qoldiqlariga va har bitta taqdim qilingan
oldingi davr uchun oshkor qilingan boshqa qiyosiy ma’lumotlarga, xuddi yangi
hisob siyosati hamma vaqt qo’llanilganidek qilib, tuzatish kiritishi kerak.
Hisob siyosatidagi o’zgarish retrospektiv tarzda qo’llanilishi kerak,
bundan o’zgarishning biror-bir davrga tegishli ta’sirini yoki yig’ilgan ta’sirini
aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno.
Hisob siyosatidagi o’zgarishning taqdim qilingan bir yoki undan ortiq
oldingi davrlar uchun qiyosiy ma’lumotga nisbatan biror-bir davrga tegishli
bo’lgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lganida, xo’jalik sub’ekti yangi
hisob siyosatini retrospektiv qo’llashni amaliy iloji bo’lgan davrlardan yeng

birinchi davri, bu joriy davr ham bo’lishi mumkin, boshiga bo’lgan aktivlar va
majburiyatlarning balans qiymatiga nisbatan qo’llashi kerak, hamda ushbu
davrdagi kapitalning ta’sir qilingan har qanday tarkibiy qismining boshlang’ich
qoldig’iga tegishli tuzatish kiritishi lozim.
Joriy davrning boshida yangi hisob siyosatini hamma oldingi davrlarga
nisbatan qo’llashning yig’ilgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji bo’lmasa, xo’jalik
sub’ekti yangi hisob siyosatini qo’llashni amaliy iloji paydo bo’lgan yeng
dastlabki sanadan boshlab istiqbolli qo’llash maqsadida, qiyosiy ma’lumotlarga
tuzatish kiritishi kerak.
Qandaydir MHXSni birinchi marta qo’llash joriy davrga va har qanday
oldingi davrga ta’sir qilganida, yoki ushbu davrga ta’sir qilishi mumkin
bo’lganida, yoki kelgusi davrlarga ta’sir qilishi mumkin bo’lganida, bundan
tuzatish summasini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno, xo’jalik
sub’ekti quyidagilarni oshkor yetishi kerak:
(a) ushbu MHXSning nomi;
(b) o’rinli bo’lsa, hisob siyosatidagi o’zgarish ushbu standartning o’tish
qoidalariga muvofiq amalga oshirilganligi;
(v) hisob siyosatidagi o’zgarishning xususiyati;
(g) tegishli bo’lganda, o’tish qoidalarining tavsifi;
(d) tegishli bo’lganda, kelgusi davrlarga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan
o’tish qoidalari;
(ye) joriy davr va har bir taqdim yetilgan oldingi davr uchun, iloji boricha,
quyidagilar bo’yicha tuzatish summasi:
- moliyaviy hisobotning ta’sir ko’rsatilgan har qanday moddasi; va
- agar MHXS 33 “ Bitta aksiyaga to’g’ri keladigan foyda” ushbu
xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lsa, bitta aksiyaga to’g’ri keladigan bazaviy va
kamaytirilgan foyda;
(j) iloji boricha, taqdim qilingan davrlardan oldingi davrlarga tegishli
bo’lgan tuzatish summasi.

Keyingi davrlarning moliyaviy hisobotlarida yuqorida qayd yetilgan
ma’lumotlarni qaytadan oshkor yetish shart yemas.
Hisob siyosatiga ixtiyoriy ravishda o’zgartirish kiritish joriy davrga yoki
har qanday oldingi davrga ta’sir qilganida, ushbu davrga ta’sir qilishi mumkin
bo’lganida, bundan tuzatish summasini aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan
holatlar istisno, yoki kelgusi davrlarga ta’sir qilishi mumkin bo’lganida, xo’jalik
sub’ekti quyidagilarni oshkor yetishi kerak:
(a) hisob siyosatidagi o’zgarishning xususiyati;
(b) yangi hisob siyosatini qo’llash natijasida ishonchli va o’rinliroq axborot
ta’minlanishining sabablari;
(v) iloji boricha, joriy davr va taqdim qilingan har qanday oldingi davr
uchun quyidagilar bo’yicha tuzatish summasi:
- moliyaviy hisobotning ta’sir ko’rsatilgan har qanday moddasi; va
- agar MHXS 33 “ Bitta aksiyaga to’g’ri keladigan foyda” ushbu
xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lsa, bitta aksiyaga to’g’ri keladigan bazaviy va
kamaytirilgan foyda;
(g) iloji boricha, taqdim qilingan davrlardan oldingi davrlarga tegishli
bo’lgan tuzatish summasi; va
(d) agar retrospektiv qo’llashni biror oldingi davr uchun yoki taqdim
qilingan davrlardan oldingi davrlar uchun amalga oshirishni amaliy iloji
bo’lmasa, bunday vaziyat bo’lishiga olib kelgan sharoitlar va hisob siyosatidagi
o’zgarish qachondan boshlab va qanday qilib qo’llanilganligining tavsifi.
Keyingi davrlarning moliyaviy hisobotlarida yuqorida qayd yetilgan
ma’lumotlarni qaytadan oshkor yetish shart yemas.
Xo’jalik sub’ekti yangi chiqarilgan, ammo haligacha kuchga kirmagan
MHXSni qo’llamagan bo’lsa, xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor yetishi
lozim:
(a) ushbu faktni o’zini; va

(b) ushbu yangi MHXSni birinchi marta qo’llashning xo’jalik sub’ektining
moliyaviy hisobotlariga mumkin bo’lgan ta’sirini baholash uchun ma’lum
bo’lgan yoki oqilona ravishda baholanishi mumkin bo’lgan o’rinli ma’lumotlar.
Tadbirkorlik faoliyatiga xos bo’lgan noaniqliklar mavjud bo’lishi
natijasida, moliyaviy hisobotlardagi ko’pgina moddalar aniq baholana olmaydi
va faqat taxminiy baholanishi mumkin. Taxminiy baholashlar yeng so’nggi
ishonchli axborotga tayangan holda hukm chiqarishni qamrab oladi.
Masalan, quyidagilarni taxminiy baholash zarur bo’lishi mumkin:
(a) umidsiz qarzlar;
(b) tovar-moddiy zaxiralarning qadrsizlanishi;
(v) moliyaviy aktivlar yoki moliyaviy majburiyatlarning haqqoniy qiymati;
(g) yeskiradigan aktivlarning foydali xizmat muddati yoki ularda
mujassamlangan kelgusi iqtisodiy naf qay tarzda olinishi; va (d) kafolat
majburiyatlari.
Buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishning ta’siri, bunda
uni quyidagi davr foydasi yoki zararida aks yettirish orqali istiqbolli ravishda tan
olinishi kerak:
(a) o’zgarish ro’y bergan davr, agar o’zgarish faqat ushbu davrga ta’sir qilsa;
yoki
(b) o’zgarish ro’y bergan davr va kelgusi davrlar, agar o’zgarish ikkalasiga
ham ta’sir qiladigan bo’lsa.
Buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish qay darajada
aktivlar va majburiyatlarning o’zgarishini keltirib chiqarsa, yoki kapitalning
qandaydir moddasiga tegishli bo’lsa, u tegishli bo’lgan aktivlarning,
majburiyatlarning yoki kapital moddasining balans qiymatini tuzatish yo’li bilan
o’zgarish ro’y bergan davrda tan olinishi kerak.
Xo’jalik sub’ekti joriy davrga ta’sir qiladigan yoki kelgusi davrlarga ta’sir
qilishi kutilayotgan buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarishning
xususiyatini va summasini oshkor yetishi kerak, bundan kelgusi davrlarga

bo’lgan ta’sirini, ushbu ta’sirni baholashni amaliy iloji yo’q bo’lganida, oshkor
yetish istisno.
Agar kelgusi davrlarga bo’lgan ta’sir summasi, ushbu ta’sirni baholashni
amaliy iloji yo’q bo’lgani tufayli, oshkor yetilmasa, xo’jalik sub’ekti ushbu
faktni oshkor yetishi lozim.
Xo’jalik sub’ekti oldingi davrlardagi ahamiyatli xatolarni, ular
topilganidan keyin chiqarilishi ruxsat yetilgan moliyaviy hisobotlarning birinchi
to’plamida, retrospektiv tarzda quyidagicha tuzatishi lozim:
(a) xato paydo bo’lgan, taqdim yetilgan oldingi davr(lar) uchun qiyosiy
ma’lumotlarni qayta hisoblash yo’li bilan;
(b) agar xato taqdim yetilgan oldingi davrlarning yeng daslabki davridan
oldin yuzaga kelgan bo’lsa, oldingi taqdim yetilgan davrlarning yeng daslabki
davridagi aktivlar, majburiyatlar va kapitalning boshlang’ich qoldiqlarini qayta
hisoblash yo’li bilan.
Oldingi davr xatosi retrospektiv qayta hisoblash yo’li bilan tuzatilishi
kerak, bundan xatoning biror-bir davrga tegishli ta’sirini yoki yig’ilgan ta’sirini
aniqlashni amaliy iloji yo’q bo’lgan holatlar istisno.
Xatoning taqdim qilingan bir yoki undan ortiq oldingi davrlar uchun
qiyosiy ma’lumotga nisbatan biror-bir davrga tegishli bo’lgan ta’sirini aniqlashni
amaliy iloji bo’lmaganida, xo’jalik sub’ekti retrospektiv qayta hisoblashni
amaliy iloji bo’lgan davrlardan yeng birinchi davridagi (bu joriy davr ham
bo’lishi mumkin) aktivlarning, majburiyatlarning va kapitalning boshlang’ich
qoldiqlarini qayta hisoblashi lozim.
Joriy davrning boshida xatoning hamma oldingi davrlarga bo’lgan
yig’ilgan ta’sirini aniqlashni amaliy iloji bo’lmaganida, xo’jalik sub’ekti qayta
hisoblashni amaliy iloji paydo bo’lgan yeng dastlabki sanadan boshlab xatoni
istiqbolli ravishda tuzatish maqsadida qiyosiy ma’lumotlarni qayta hisoblashi
kerak.
Xo’jalik sub’ekti quyidagilarni oshkor yetadi:
(a) oldingi davrdagi xatoning xususiyati;

(b) taqdim qilingan har bir oldingi davr uchun, amaliy iloji boricha,
tuzatishning quyidagilar bo’yicha summasi:
- moliyaviy hisobotning ta’sir ko’rsatilgan har qanday moddasi; va
- agar MHXS 33 “ Bitta aksiyaga to’g’ri keladigan foyda” ushbu
xo’jalik sub’ektiga tegishli bo’lsa, bitta aksiyaga to’g’ri keladigan bazaviy va
kamaytirilgan foyda;
(v) taqdim qilingan oldingi davrlardan yeng dastlabki davr boshiga
tuzatishning summasi; va
(g) agar retrospektiv qayta hisoblashni biror oldingi davr uchun amalga
oshirishni amaliy iloji bo’lmasa, bunday vaziyat bo’lishiga olib kelgan sharoitlar
va xato qachondan boshlab va qanday qilib tuzatilganligining tavsifi.
Keyingi davrlarning moliyaviy hisobotlarida yuqorida qayd yetilgan
ma’lumotlarni qaytadan oshkor yetish shart yemas.
Ba’zi vaziyatlarda, joriy davr bilan qiyosiylikka yerishish uchun bir yoki
undan ortiq davrlar uchun qiyosiy ma’lumotni tuzatishni amaliy iloji bo’lmaydi.
Masalan, yangi hisob siyosatini retrospektiv qo’llash yoki oldingi davr xatosini
tuzatish uchun retrospektiv qayta hisoblash imkoniyatini yaratadigan tarzda
ma’lumotlar oldingi davrlarda yig’ilmagan bo’lishi mumkin, va bunday
ma’lumotlarni qaytadan paydo qilishni amaliy iloji yo’q bo’lishi mumkin.

BHXS (IAS) 10 “Hisobot davridan keyingi hodisalar”. BHXS
(IAS) 21 “Valyuta kurslaridagi o’zgarishlarning ta’sirlari”
BHXS (IAS) 10 “Hisobot davridan keyingi hodisalar” standartining maqsadi
quyidagilarni belgilashdan iboratdir:
(a) xo’jalik sub’ekti o’z hisobotlariga hisobot davridan keyingi hodisalar
uchun tuzatishlar kiritishi kerak bo’lgan paytni; va
(b) xo’jalik sub’ekti tomonidan uning moliyaviy hisobotlarini ye’lon qilish
uchun tasdiqlash sanasi hamda hisobot davridan keyingi hodisalar haqida oshkor
yetilishi kerak bo’lgan ma’lumotlar.

Ushbu Standart, agar hisobot davridan keyingi hodisalar faoliyat
uzluksizligi to’g’risidagi farazning xo’jalik sub’ekti uchun o’rinli yemasligini
ko’rsasa, bunday xo’jalik sub’ektining moliyaviy hisobotlari faoliyat uzluksizligi
asosida tayyorlanmasligini ham talab yetadi.
BHXS (IAS) 10 “Hisobot davridan keyingi hodisalar” nomli standart
hisobot davridan keyingi hodisalarni hisobga olishda va ularni oshkor yetishda
qo’llaniladi.
Ba’zi hollarda, xo’jalik sub’ekti o’z moliyaviy hisobotlarini moliyaviy
hisobotlar ye’lon qilinganidan so’ng aksiyadorlarning tasdig’iga havola yetishi
talab qilinadi. Bunday hollarda, aksiyadorlar moliyaviy hisobotlarni tasdiqlagan
sanasida yemas, balki moliyaviy hisobotlar ye’lon qilingan sanasida ular ye’lon
qilish uchun tasdiqlangan bo’lib hisoblanadi.
Misol. Xo’jalik sub’ektining rahbariyati 20X1 yilning 31 Dekabr holatiga
bo’lgan moliyaviy hisobotlarning dastlabki to’plamini 20X2 yilning 28 Fevralida
yakunladi. 20X2 yilning 18 Martida Boshqaruv a’zolari moliyaviy hisobotlarni
ko’rib chiqdi va ularning ye’lon qilinishini tasdiqladi. Xo’jalik sub’ekti o’z
foydasini va boshqa tanlangan moliyaviy ma’lumotlarni 20X2 yilning 19
Martida ye’lon qildi. Moliyaviy hisobotlar aksiyadorlar va boshqalar ye’tiboriga
20X2 yilning 1 Aprelida taqdim yetildi. Aksiyadorlar moliyaviy hisobotlarni
20X2 yilning 15 Mayida o’tkazilgan aksiyadorlarning yillik yig’ilishida
tasdiqladi va tasdiqlangan moliyaviy hisobotlar tartibga soluvchi davlat idorasiga
20X2 yilning 17 Mayida topshirildi.
20X2 yilning 18 Martida moliyaviy hisobotlarning ye’lon qilinishi
tasdiqlandi (Boshqaruv a’zolari moliyaviy hisobotlarning ye’lon qilinishini
tasdiqlagan sana).
Ba’zi hollarda, xo’jalik sub’ektining rahbariyati moliyaviy hisobotlarni
(ijrochi bo’lmagan shaxslardangina tashkil topgan) kuzatuv kengashiga,
moliyaviy hisobotlar ular tomonidan tasdiqlanishi uchun, taqdim yetishi talab
qilinadi. Bunday hollarda, rahbariyat moliyaviy hisobotlarni kuzatuv kengashiga

taqdim yetilishini tasdiqlagan sana moliyaviy hisobotlarni ye’lon qilish uchun
tasdiqlash sanasi bo’lib hisoblanadi.
Xo’jalik sub’ekti tuzatishlar kiritilishini talab yetadigan hisobot davridan
keyingi hodisalarni aks yettirish maqsadida o’z moliyaviy hisobotlarida tan
olingan summalarga tuzatishlarni kiritishi shart.
Quyida xo’jalik sub’ektidan o’z moliyaviy hisobotlarida tan olingan
summalarga tuzatishlar kiritishni, yoki oldin tan olinmagan moddalarni tan
olishni talab qiladigan hisobot davridan keyingi hodisalarga misollar keltirilgan:
(a) Xo’jalik sub’ektining hisobot davrining yakunida joriy majburiyati bor
bo’lganligini tasdiqlagan, sud ishining hisobot davridan keyin hal bo’lishi.
Xo’jalik sub’ekti ushbu sud ishi yuzasidan oldin tan olingan har qanday
zaxiralarga MHXS 37 “ Zaxiralar, shartli majburiyatlar va shartli aktivlar” ga
muvofiq tuzatish kiritadi yoki yangi zaxirani tan oladi. Xo’jalik sub’ekti faqat
shartli majburiyatni oshkor yetish bilan chegaralanmaydi, chunki sud ishining hal
bo’lishi natijasida MHXS 37ga muvofiq ye’tiborga olinishi kerak bo’lgan
qo’shimcha dalillar ta’minlanadi.
Misol. 20X5 yilning 18 Martida xo’jalik sub’ektining rahbariyati
moliyaviy hisobotlarni kuzatuv kengashiga taqdim yetilishi uchun tasdiqlaydi.
Kuzatuv kengashi ijrochi bo’lmagan shaxslardangina tashkil topgan bo’lib, o’z
ichiga xodimlar va boshqa tashqi manfaatdor tomonlarning vakillarini olgan
bo’lishi mumkin. Kuzatuv kengashi 20X5yilning 26 martida moliyaviy
hisobotlarni tasdiqladi. Moliyaviy hisobotlar aksiyadorlar va boshqalar
ye’tiboriga 20X5 yilning 1 aprelida taqdim yetildi. Aksiyadorlar moliyaviy
hisobotlarni 20X5 yilning 15 mayida o’tkazilgan aksiyadorlarning yillik
yig’ilishida tasdiqladi va tasdiqlangan moliyaviy hisobotlar tartibga soluvchi
davlat idorasiga 20X5 yilning 17 mayida topshirildi.
Moliyaviy hisobotlar 20X5 yilning 18 martida ye’lon yetish uchun
tasdiqlandi (rahbariyat moliyaviy hisobotlarni kuzatuv kengashiga taqdim yetish
uchun tasdiqlagan sana).

(b) hisobot davri oxirida aktiv qadrsizlanganligi yoki bu aktiv bo’icha
oldin tan olingan zarar summasiga tuzatish kiritilishi kerakligidan dalolat
beradigan ma’lumot hisobot davri tugaganidan keyin olinishi. Masalan:
- hisobot davri tugaganidan so’ng mijozlardan biri bankrotlikka
uchrashi hisobot davri oxirida savdoga oid debitorlik qarzdorligi bo’yicha zarar
mavjud bo’lganligini va xo’jalik sub’ekti debitorlik qarzdorlikning balans
qiymatiga tuzatish kiritishi kerakligini tasdiqlaydi; va
- tovar - moddiy zaxiralarning hisobot davri tugaganidan so ’ ng sotilishi
ularning hisobot davrining oxiridagi sof sotish qiymati to ’ g ’ risida dalil berishi
mumkin .
( v ) hisobot davri tugallanishidan oldin sotib olingan aktivlarning tannarxi
yoki sotilgan aktivlardan tushgan tushumning hisobot davri tugaganidan so ’ ng
aniqlanishi .
( g ) hisobot davri tugaganidan so ’ ng foydadan taqsimlanadigan to ’ lovlar
yoki mukofotlar summasining aniqlanishi , agar xo ’ jalik sub ’ ektining hisobot
davri oxirida bu sanadan oldin yuz bergan hodisalarning natijasida bunday
to ’ lovlarni amalga oshirish bo ’ yicha joriy yuridik yoki konstruktiv majburiyati
mavjud bo ’ lgan bo ’ lsa ( BHXS 19 “ Xodimlarga haqlar ” ga qarang ).
(d) moliyaviy hisobotlarning noto’g’ri yekanligini ko’rsatuvchi firibgarlik
yoki xatolarning topilishi.
Agar xo’jalik sub’ekti ulushli instrument yegalariga dividendlarni (BHXS
32 “ Moliyaviy instrumentlar: taqdim yetish” da ko’rsatilganidek) hisobot davri
tugaganidan keyin ye’lon qilsa, xo’jalik sub’ekti bu dividendlarni hisobot
davrining oxirida majburiyat sifatida tan olmaydi.
Agar dividendlar hisobot davri tugaganidan so’ng, ammo moliyaviy hisobotlarni
ye’lon qilish uchun tasdiqlash sanasiga qadar ye’lon qilinsa, dividendlar hisobot
davrining oxirida majburiyat sifatida tan olinmaydi, chunki aynan ana shu paytda
majburiyatlar mavjud bo’lmagan. Bunday dividendlar BHXS 1 “ Moliyaviy
hisobotlarni taqdim yetish” ga binoan izohlarda oshkor qilinadigan ma’lumot
sifatida ko’rsatiladi.

Agar hisobot davri tugaganidan keyin xo’jalik sub’ektining rahbariyati
xo’jalik sub’ektini tugatish yoki uning savdo faoliyatini to’xtatish qaroriga kelsa
yoki bunday yo’l tutishdan boshqa chorasi yo’q yekanligini aniqlasa, xo’jalik
sub’ekti o’z moliyaviy hisobotlarini faoliyat uzluksizligi asosida tayyorlamasligi
kerak.
BHXS 1 quyidagi holatlarda oshkor yetilishi talab qilinadigan ma’lumotlarni
belgilaydi:
(a) moliyaviy hisobotlar faoliyat uzluksizligi asosida tayyorlanmagan
bo’lganida; yoki
(b) xo’jalik sub’ektining rahbariyati faoliyat uzluksizligi faraziga jiddiy
shubha uyg’otishi mumkin bo’lgan hodisalar yoki vaziyatlarga aloqador bo’lgan
ahamiyatli noaniqliklardan xabardor bo’lganida. Oshkor yetilishini talab
yetuvchi hodisalar yoki vaziyatlar hisobot davridan keyin yuzaga kelishi
mumkin.
Xo’jalik sub’ekti moliyaviy hisobotlarni ye’lon qilish uchun tasdiqlash sanasini
hamda bu kim tomonidan tasdiqlanganligi haqida ma’lumotni oshkor qilishi kerak.
Agar xo’jalik sub’ektining mulk yegalari yoki boshqa tomonlar moliyaviy
hisobotlar ye’lon qilinganidan keyin ularga o’zgartirishlar kiritish vakolatlariga
yega bo’lsa, xo’jalik sub’ekti bu faktni oshkor yetishi kerak.
Hisobot davri oxiridagi shart-sharoitlar to’g’risidagi oshkor qilinadigan
ma’lumotlarni yangilash
Agar xo’jalik sub’ekti hisobot davri tugaganidan keyin hisobot davri
oxirida mavjud bo’lgan shart-sharoitlar to’g’risidagi ma’lumotni qo’lga kiritsa, u
ushbu shart-sharoitlarga tegishli oshkor qilingan ma’lumotlarni yangi
ma’lumotga tayangan holda o’zgartirishi kerak.
Agar tuzatishlar kiritilishini talab yetmaydigan hisobot davridan keyingi
hodisalar ahamiyatli bo’lsa, ular to’g’risida ma’lumotlarni oshkor yetmaslik
foydalanuvchilarning moliyaviy hisobotlar asosida qabul qilinadigan iqtisodiy
qarorlariga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shuning uchun ham, xo’jalik sub’ekti

tuzatishlar kiritilishini talab yetmaydigan hisobot davridan keyingi hodisalarning
har bir ahamiyatli toifasi bo’yicha quyidagilarni oshkor yetishi kerak:
(a) hodisaning tabiati; va
(b) uning moliyaviy ta’sirini tahminan baholash, yoki bunday tahminiy
baholashning imkoni yo’qligini ta’kidlash.
Quyida oshkor yetilishi kerak bo’lgan ma’lumotlar taqdim yetilishiga
sabab bo’luvchi tuzatishlar kiritilishi talab yetilmaydigan hisobot davridan
keyingi hodisalarga misollar keltirilgan:
(a) Hisobot davridan keyin amalga oshgan yirik biznes birlashuvi (MHXS
3 “ Biznes birlashuvlari” bunday holatlarda muayyan ma’lumotlar oshkor
yetilishini talab yetadi) yoki yirik sho’ba xo’jalik sub’ektining chiqib ketishi;
(b) faoliyatni to’xtatish rejasini ye’lon qilish;
(v) aktivlarni katta summada sotib olish, MHXS 5 “ Sotish uchun
mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va to’xtatilgan faoliyat” ga muvofiq sotish
uchun mo’ljallangan aktivlarning tasniflanishi, aktivlarning boshqacha yo’llar
bilan chiqib ketishi yoki davlat tomonidan yirik aktivlarning musodara qilinishi;
(g) hisobot davridan keyin yirik ishlab chiqarish zavodining yong’in
natijasida vayron bo’lishi;
(d) yirik restrukturizatsiya rejasini ye’lon qilish yoki uni amalga oshirishni
boshlash (BHXS 37 ga qarang);
(ye) Hisobot davridan keyin oddiy va potensial oddiy aksiyalar bilan
amalaga oshirilgan yirik operatsiyalar (BHXS 33 « Bitta aksiyaga to’g’ri
keladigan foyda» xo’jalik sub’ektidan bunday operatsiyalarning tavsifini oshkor
yetishni talab yetadi, lekin bunday operatsiyalarga BHXS 33 ga muvofiq
tuzatishlar kiritilishi kerak bo’lgan kapitalizatsiya yoki aksiyalarni imtiyozli
shartlarda chiqarish, aksiyalar bo’linishi yoki aksiyalarni yaxlitlashni o’z ichiga
oladigan operatsiyalar kiritilmaydi);
(j) hisobot davridan keyin aktivlar narxlari yoki
valyuta
ayriboshlash kurslaridagi g’ayrioddiy darajada katta o’zgarishlar;

(z) joriy va muddati kechiktirilgan soliq aktivlari va majburiyatlariga katta
ta’sir qiladigan, hisobot davridan keyin soliq stavkasi yoki amaldagi soliq
qonunchiligidagi o’zgarishlar (MHXS 12
« Daromad soliqlari» ga qarang);
(i) Katta majburiyatlar yoki shartli majburiyatlarni olish, masalan, katta
summadagi kafolat xatlarini chiqarish orqali; va
(k) Faqat hisobot davridan keyingi hodisalardan kelib chiqqan yirik sud
jarayonining boshlanishi.
BHXS (IAS) 21 “Valyuta kurslaridagi o’zgarishlarning ta’sirlari”
Tashkilot ikki usulda xorijdagi bo’linmalarni amalga oshirishi mumkin. U
xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin yoki u xorijdagi
bo’linmaga yega bo’lishi mumkin. Shu bilan birga, tashkilot o’z moliyaviy
hisobotlarini xorijiy valyutada taqdim yetishi mumkin. Mazkur standartning
maqsadi xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni va xorijdagi bo’linmani qanday
qilib moliyaviy hisobotlarda aks yettirishni hamda moliyaviy hisobotlarni taqdim
qilish valyutasiga qanday o’tkazishni belgilashdan iboratdir.
Asosiy masalalar – qaysi valyuta kurs(lar)idan foydalanish va moliyaviy
hisobotlarda valyuta kurslaridagi o’zgarishlar ta’sirlarini qanday qilib taqdim
yetish hisoblanadi.
Mazkur Standart quyidagi holatlarda qo’llanilishi lozim:
(a) xorijiy valyutalardagi operatsiyalarni va qoldiqlarni hisobga olishda,
bunda MHXS 9 « Moliyaviy instrumentlar» ning qo’llash doirasidagi
derivativ operatsiyalar va qoldiqlardan tashqari;
(b) jamlash yoki ulushi bo’yicha hisobga olish usuli
orqali tashkilotning moliyaviy hisobotlarida aks yettirilgan xorijdagi
bo’linmaning faoliyat natijalarini va moliyaviy holatini bir valyutadan
boshqa valyutaga o’tkazishda; va
(v) tashkilotning faoliyat natijalarini va moliyaviy holatini taqdim qilish
valyutasiga o’tkazishda.

Tashkilot faoliyat yuritadigan asosiy iqtisodiy muhit bo’lib odatda u
asosan pul mablag’ini ishlab topadigan va xarajat qiladigan muhit hisoblanadi.
Tashkilot o’zining funksional valyutasini aniqlashda quyidagi omillarni inobatga
oladi:
(a) valyuta, qaysiki:
- asosan tovarlar va xizmatlarning sotish narxlariga ta’sir qiladi (bu
ko’p hollarda uning tovarlari va xizmatlarining sotish narxlari belgilanadigan va
hisob-kitob qilinadigan valyuta bo’ladi); va
- asosan raqobat shartlari va me’yoriy bazalari uning tovarlari va
xizmatlarining sotish narxlarini aniqlaydigan mamlakatning valyutasi.
(b) tovarlar yoki xizmatlarni ta’minlashda asosan ishchi kuchi, xom-ashyo
va boshqa xarajatlarga ta’sir qiladigan valyuta (bu ko’p hollarda bunday
xarajatlar belgilanadigan va hisob-kitob qilinadigan valyuta bo’ladi).
Quyidagi omillar ham tashkilotning funksional valyutasining dalilini
ta’minlashi mumkin:
(a) moliyalashtirish faoliyatlaridan (ya’ni, qarz va kapital instrumentlar
chiqarish) fondlar hosil qilinadigan valyuta.
(b) operatsion faoliyatlaridan tushumlar odatda saqlanadigan valyuta.
Tashkilot xorijdagi bo’linmadan olinadigan yoki unga to’lanadigan
monetar moddaga yega bo’lishi mumkin. Hisob-kitob qilinishi yaqin kelajakda
na rejalashtirilgan va na sodir bo’lish yehtimoli mavjud modda, mohiyatan,
tashkilotning ushbu xorijdagi bo’linmaga sof investitsiyasining qismi bo’ladi.
Bunday monetar moddalar uzoq muddatli debitorlik qarzlarini yoki kreditlarni
o’z ichiga olishi mumkin. Ular savdo bo’yicha debitorlik qarzlarini va kreditorlik
qarzlarini o’z ichiga olmaydi.
Monetar moddaning asosiy jihati bu valyuta birliklarining o’zgarmas yoki
aniqlanadigan summasini olish huquqidir (yoki yetkazib berish majburiyatidir).
Misollar quyidagilarni o’z ichiga oladi: pul mablag’ida to’lanadigan nafaqalar va
boshqa xodimlarning daromadlari; pul mablag’ida hisob-kitob qilinadigan
rezervlar; majburiyat sifatida tan olingan pul mablag’idagi dividendlar. Xuddi

shuningdek, olinadigan (yoki yetkazib beriladigan) haqqoniy qiymat valyuta
birliklarining o’zgarmas yoki aniqlanadigan summasiga teng bo’lgan holatdagi
tashkilotning ulushli instrumentlarining o’zgaruvchan summasini yoki
aktivlarning o’zgaruvchan qiymatini olish (yoki yetkazib berish) shartnomasi –
monetar modda hisoblanadi. Aksincha, nomonetar moddaning asosiy jihati bu
valyuta birliklarining o’zgarmas yoki aniqlanadigan summasini olish huquqining
(yoki yetkazib berish majburiyatining) mavjud bo’lmasligidir. Misollar
quyidagilarni o’z ichiga oladi: tovarlar va xizmatlar uchun oldindan to’langan
qiymatlar (masalan, ijara bo’naklari); gudvill; nomoddiy aktivlar; tovarmoddiy
zahiralar; asosiy vositalar; va nomonetar aktivni yetkazib berish orqali hisob-
kitob qilinadigan rezervlar.
Xorijiy valyutadagi operatsiya xorijiy valyutada belgilangan yoki hisob-
kitobni talab yetadigan operatsiyadir, jumladan tashkilot quyidagilarni amalga
oshirganda yuzaga keladigan operatsiyalardir:
(a) narxi xorijiy valyutada belgilangan tovarlar yoki xizmatlarni sotib olish
yoki sotish;
(b) to’lanadigan yoki olinadigan qiymatlar xorijiy valyutada
belgilangan holda, pul mablag’larini qarzga olish yoki qarzga berish; yoki
(v) boshqa hollarda xorijiy valyutada belgilangan aktivlarni xarid qilish
yoki chiqib ketishi, yoki majburiyatlarni hosil qilish yoki hisob-kitob qilish.
Xorijiy valyutadagi operatsiya, funksional valyutada dastlabki tan
olinishida, xorijiy valyutadagi qiymatga operatsiya sanasidagi funksional valyuta
bilan xorijiy valyuta o’rtasidagi spot valyuta kursini qo’llagan holda qayd
qilinishi lozim.
Operatsiya sanasi operatsiya MHXSlarga muvofiq dastlabki tan olish
mezonini qanoatlantirgan sanadir. Amaliy sabablar uchun, operatsiya sanasidagi
kursga yaqinroq kurs ko’p hollarda foydalaniladi, masalan, hafta yoki oy uchun
o’rtacha kurs ushbu davr mobaynida sodir bo’ladigan har bir xorijiy valyutadagi
barcha operatsiyalar uchun foydalanilishi mumkin. Biroq, agarda valyuta kurslari

ahamiyatli tarzda tebransa, davr uchun o’rtacha o’rtacha kursdan foydalanish
noo’rin bo’ladi.
Har bir hisobot davri oxirida:
(a) xorijiy valyutadagi monetar moddalar oxirgi kursdan
foydalangan holda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim;
(b) xorijiy valyutada boshlang’ich qiymat bo’yicha hisoblangan nomonetar
moddalar operatsiya sanasidagi valyuta kursidan foydalangan holda bir
valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim; va
(v)xorijiy valyutada haqqoniy qiymat bo’yicha hisoblangan nomonetar
moddalar haqqoniy qiymat baholangan sanasidagi valyuta kurslaridan
foydalangan holda bir valyutadan boshqa valyutaga o’tkazilishi lozim.
Monetar moddalarning hisob-kitobidan yoki monetar moddalarni davr
mobaynida yoki oldingi moliyaviy hisobotlarda dastlabki tan olinishida
foydalanilgan kurslardan boshqa kurslarda bir valyutadan boshqa valyutaga
o’tkazishda yuzaga keladigan kurs farqlari foyda yoki zararda ular yuzaga kelgan
davrda tan olinishi lozim.
Qachonki nomonetar modda bo’yicha foyda yoki zarar boshqa
umumlashgan daromadda tan olinsa, ushbu foyda yoki zararning har qanday
valyuta qismi boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi lozim. Aksincha,
qachonki nomonetar modda bo’yicha foyda yoki zarar foyda yoki zararda tan
olinsa, ushbu foyda yoki zararning har qanday valyuta qismi foyda yoki zararda
tan olinishi lozim.
Hisobot beruvchi tashkilotning xorijdagi bo’linmaga sof investitsiyasining
qismini tashkil yetadigan monetar moddadan yuzaga keladigan kurs farqlari,
o’rinliligini inobatga olib, hisobot beruvchi tashkilotning alohida moliyaviy
hisobotlaridagi yoki xorijdagi bo’linmaning alohida moliyaviy hisobotlaridagi
foyda yoki zararda tan olinishi lozim. Xorijdagi bo’linma va hisobot beruvchi
tashkilotni o’z ichiga olgan moliyaviy hisobotlarda (masalan, xorijdagi bo’linma
sho’ba bo’lgan holatdagi jamlangan moliyaviy hisobotlar), bunday kurs farqlari

dastlab boshqa umumlashgan daromadda tan olinishi lozim va sof investitsiyani
chiqib ketishida kapitaldan foyda yoki zararda qayta tasniflanishi lozim.
Misol. Kompaniya funksional valyutasi sh.b. Kompaniya ishlab chiqarish
uskunasini xorijiy hamkordan sotib olmoqda. Uskuna qiymati 100000 dollar. 1
dekabr 20____ yilda kompaniya shartnoma shartiga ko’ra oldindan 50% to’lovni
amalga oshirdi. 20 dekabrda kompaniya uskunani olib keldi. Uskunaning qolgan
summasi 20____ yil yanvarda kompaniya tomonidan to’lanadi.
Sh. b. ning dollarga nisbatan kursi sanalar bo’yicha quyidagicha:
1 dekabr 20____ yilda 1.20 sh.b.
20 dekabr 20____ yilda 1.22 sh.b.
31 dekabr 20____ yilda 1.23 sh.b.
1 dekabr 20____ yildagi provodka:
Dt Asosiy vositalarni sotib olish uchun avanslar (M1010) 60000
Kt Valyuta schyoti (M5200) 60000 100000 x
50% x 1.2 = 60000 sh.b.
20 dekabr 20____ yildagi provodka:
Dt Asosiy vositalar (M0100) 121000
Kt Asosiy vositalarni sotib olish uchun avanslar (M1010) 60000
Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar (M6010) 61000
Asosiy vositalarni sotib olish uchun mol yetkazib beruvchilarga avanslar
nomonetar moddalar hisoblanadi va shu sababli xorijiy valyutadagi mablag’ni
uni almashtirish kursi bo’yicha tarixiy qiymatda aks yettiriladi.
31 dekabr 20____ yildagi provodka:
Dt Valyuta kursi farqidan zarar (M9620) 500
Kt Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar (M6010) 500 10000
x 50% x (1.23-1.22) = 500 sh.b.
Mol yetkazib beruvchilarga to’lanadigan schyotlar monetar moddalar
hisoblanadi va shu sababli xorijiy valyutadagi mablag’ni uni yopiladigan kursi
bo’yicha qiymatda aks yettiriladi.

Tashkilot o’zining moliyaviy hisobotlarini har qanday valyutada (yoki
valyutalarda) taqdim yetishi mumkin. Agarda taqdim qilish valyutasi
tashkilotning funksional valyutasidan farq qilsa, u o’zining faoliyat natijalarini
va moliyaviy holatini taqdim qilish valyutasiga o’tkazadi. Masalan, guruh turli
funksional valyutalarga yega alohida tashkilotlaridan iborat bo’lsa, har bir
tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati umumiy valyutada
ifodalanadi va buning natijasida jamlangan moliyaviy hisobotlar taqdim yetilishi
mumkin.
Funksional valyutasi giperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasi bo’lmagan
tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati quyidagi tartiblardan
foydalangan holda boshqa taqdim qilish valyutasiga o’tkazilishi lozim:
(a) taqdim yetiladigan har bir moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot uchun
aktivlar va majburiyatlar (ya’ni, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) ushbu moliyaviy
holat to’g’risidagi hisobot sanasidagi oxirgi kursda o’tkazilishi lozim;
(b) foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadni aks yettiradigan
har bir hisobot uchun daromad va xarajatlar (ya’ni, jumladan qiyosiy
ma’lumotlar) operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslarida o’tkazilishi lozim; va
(v) barcha natijaviy kurs farqlari boshqa umumlashgan daromadda tan
olinishi lozim.
Amaliy sabablar uchun, operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslariga
yaqinroq kurs, masalan davr uchun o’rtacha kurs, ko’p hollarda daromad va
xarajat moddalarini o’tkazishda foydalaniladi. Biroq, agarda valyuta kurslari
sezilarli tarzda tebransa, davr uchun o’rtacha kursdan foydalanish noo’rindir.
Kurs farqlari quyidagilardan yuzaga keladi:
(a) daromad va xarajatlarni operatsiyalar sanalaridagi valyuta kurslarida va
aktiv va majburiyatlarni oxirgi kurslarda o’tkazish.
(b) boshlang’ich sof aktivlarni oldingi oxirgi kursdan farq qiladigan
oxirgi kursda o’tkazish.

Funksional valyutasi giperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasi bo’lgan
tashkilotning faoliyat natijalari va moliyaviy holati quyidagi tartiblardan
foydalangan holda boshqa taqdim qilish valyutasiga o’tkazilishi lozim:
(a) barcha summalar (ya’ni aktivlar, majburiyatlar, kapital moddalar,
daromad va xarajatlar, jumladan qiyosiy ma’lumotlar) moliyaviy holat
to’g’risidagi yeng yaqin hisobot sanasidagi oxirgi kursda o’tkazilishi lozim,
bundan quyidagi mustasno
(b) summalar nogiperinflyatsiya iqtisodiyotining valyutasiga
o’tkazilganda, qiyoslanuvchan summalar summategishli o’tgan yilning
moliyaviy hisobotlarida joriy yil summalarisumma sifatida taqdim yetilgan
summalar summa bo’lishi lozim (ya’ni narx darajasidagi keyingi o’zgarishlarga
yoki valyuta kurslaridagi keyingi o’zgarishlarga to’g’rilanmagan).
Tashkilot quyidagilarni ochib berishi lozim:
(a) foyda yoki zararda tan olingan kurs farqlarining summasi, bunda
MHXS 9 ga muvofiq foyda yoki zarar orqali haqqoniy qiymatda baholangan
moliyaviy instrumentlardan yuzaga keladigan kurs farqlaridan tashqari; va
(b) boshqa umumlashgan daromadda tan olingan va kapitalning alohida
tarkibiy qismida yig’ilgan sof kurs farqlari, shu bilan birga bunday kurs farqlari
summasining davr boshidagi va oxiridagi solishtirmasi.
Xulosa
Ba’zi moliyaviy instrumentlar faqat likvidatsiya jarayonida emitent
tashkilotning uning sof aktivlaridagi proportsional ulushni boshqa tomonga
yetkazib berish bo’yicha shartnomaviy majburiyatini o’z ichiga oladi. Majburiyat
yuzaga keladi, chunki likvidatsiyaning sodir bo’lishi aniq yoki tashkilot
nazoratidan tashqarida bo’ladi (masalan, muddati cheklangan tashkilot) yoki
sodir bo’lishi aniq emas, ammo instrument egasi ixtiyorida bo’ladi. Moliyaviy
majburiyat ta’rifiga istisno tariqasida, bunday majburiyatni o’z ichiga oladigan
instrument ulushli instrument sifatida tasniflanadi, agar u quyidagi barcha
jihatlarga ega bo’lsa:
(a) U egasiga tashkilotning likvidatsiyasi paytida tashkilot sof

aktivlarining proportsional ulushiga huquq beradi. Tashkilotning sof aktivlari bu
uning aktivlariga nisbatan boshqa barcha talablarni chegirib tashlagandan so’ng
qoladigan aktivlardir. Proportsional ulush quyidagicha aniqlanadi:
- likvidatsiya jarayonidagi tashkilotning sof aktivlarini teng
miqdordagi birliklarga bo’lgan holda; va
- ushbu miqdorni moliyaviy instrument egasi egaligidagi birliklar
soniga ko’paytirgan holda.
(b) Instrument boshqa barcha instrumentlar turkumlariga
subordinatsiya bo’lgan instrumentlar turkumiga kiradi. Bunday turkum tarkibida
bo’lish uchun instrument:
- likvidatsiya jarayonida tashkilotning aktivlariga nisbatan boshqa
talablardan ustivorlikka ega emas va
- boshqa barcha instrumentlar turkumlariga subordinatsiya bo’lgan
instrument turkumi tarkibida bo’lishidan oldin instrument boshqa instrumentga
aylantirilishi zarur bo’lmasligi kerak.
(v) Boshqa barcha instrumentlar turkumlariga subordinatsiya bo’lgan
instrumentlar turkumidagi barcha moliyaviy instrumentlar likvidatsiya jarayonida
emitent tashkilotning uning sof aktivlaridagi proportsional ulushni yetkazib
berish bo’yicha bir xil shartnomaviy majburiyatiga ega bo’lishlari shart.
Instrument ulushli instrument sifatida tasniflanishi uchun, yuqoridagi
barcha jihatlarga ega bo’lgan instrumentga qo’shimcha tarzda, emitent
quyidagilarga ega boshqa moliyaviy instrument yoki shartnomaga ega bo’lmasligi
shart:
(a) sezilarli tarzda foyda yoki zararga, tashkilotning tan olingan sof
aktivlardagi o’zgarishga yoki tan olingan va tan olinmagan sof aktivlarining
haqqoniy qiymatidagi o’zgarishga asoslangan jami pul oqimlari (bunda bunday
instrument yoki shartnomaning har qanday ta’sirlarini istisno qilgan holda) va
(b) instrument egalari uchun qoldiq daromadni sezilarli tarzda
chegaralaydigan yoki qat’iy belgilaydigan ta’sir.
Mazkur shartni qo’llash maqsadlarida, tashkilot instrument egasi bilan

tuzilgan nomoliyaviy shartnomalarni ko’rib chiqmasligi lozim, qaysiki
instrument egasi bo’lmagan bilan emitent tashkilot o’rtasida sodir bo’lishi
mumkin bo’lgan ekvivalent shartnomaning shartnomaviy shartlari va
sharoitlariga o’xshash shartnomaviy shartlar va sharoitlarga ega. Agar tashkilot
mazkur shart bajarilganligini aniqlay olmasa, u instrumentni ulushli instrument
sifatida tasniflamasligi lozim.
Faqat likvidatsiya jarayonida tashkilotga uning sof aktivlaridagi
proportsional ulushni boshqa tomonga yetkazib berish majburiyatini yuklaydigan
instrumentlarni va qayta sotiladigan instrumentlarni qayta tasniflash

Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yxati
Asosiy adabiyotlar
1. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida banklarda
buxgalteriya hisobi. O’quv qo’llanma. Hammuallif – T.: “MOLIYa”, 2010 – 272
b.
2. M.Bonham.Generally accepted accounting practice under IFRS.
Ernst & Young. USA, 2010.
3. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. A. Rizaqulov,
B. Xasanov, 2004.
4. Jalolova D. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari - T.: Moliya
instituti, 2004. - 25 b.
5. Mejdunarodn ы e standart ы buxgalterskogo ucheta. I tom. - Tashkent,
2000.
6. Mejdunarodn ы e standart ы buxgalterskogo ucheta. II tom. - Tashkent,
2000.

Internet saytlari
1. www.apb.org.uk
2. www.nao.gov.uk
3. www.iia - ru - ru
4. www.iasc.org.uk
5. www.aicpa.org

Xalqaro talablar bo’yicha foyda va zararlar to’g’risidagi hisobotni tuzish

Sotib olish