Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	40.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	23 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экология

Shamoldan foydalanish. Ob-havo va uning elementlari

bosimli markaz va aylanish harakati) va antitsiklon (yuqori bosimli markaz va
markazdan chetga harakat) tizimlarini shakllantirishda asosiy rol o’ynaydi. Tsiklonlar
ko’pincha yog’ingarchilik, bulutlilik va namlik bilan bog’liq bo’lsa, antitsiklonlar
musaffo, quruq va barqaror ob-havoni yuzaga keltiradi.
O’zbekistonda, ayniqsa bahor oylarida, shamollar kuchayishi va hatto chang-
to’zonlarning yuzaga kelishi kuzatiladi. Bu holatlar ko’pincha tez harakatlanuvchi
antitsiklonlar bilan bog’liq bo’lib, ular atmosferadagi bosim tafovutlarini
kuchaytiradi. Masalan, “Afg’on shamoli” nomi bilan tanilgan kuchli va quruq shamol
aynan bosimning keskin farqlari natijasida yuzaga keladi. Statistik ma’lumotlarga
ko’ra, 2020 yilda O’zbekiston bo’yicha o’rtacha yillik shamol tezligi 2,8 m/s ni
tashkil qilgan bo’lsa, ayrim hududlarda – xususan, Buxoro va Qoraqalpog’istonning
janubiy qismlarida bu ko’rsatkich 5 m/s gacha yetgan.
Shamol va bosim o’zgarishlari nafaqat ob-havoga, balki qishloq xo’jaligi,
transport, sog’liqni saqlash, qurilish va boshqa sohalarga ham bevosita ta’sir
ko’rsatadi. Shuning uchun atmosfera bosimi va shamolni tahlil qilish, ularni kuzatish
va prognoz qilish zamonaviy meteorologiyaning eng muhim vazifalaridan biridir.
Masalan, sinoptik xaritalarda izobar chiziqlari yordamida bosim taqsimoti aniqlanadi.
Agar bu chiziqlar bir-biriga juda yaqin joylashgan bo’lsa, bu kuchli shamollar
borligini bildiradi. Bu ma’lumotlar esa ob-havoni oldindan aniqlash, xavf-xatarlarni
kamaytirish va iqtisodiy faoliyatni rejalashtirishda katta ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda , atmosfera bosimi va shamol ob-havoning o’zaro bog’liq
va ajralmas elementlari bo’lib, ular Yer iqlim tizimining shakllanishida muhim rol
o’ynaydi. Ularning o’zgaruvchanligi va dinamikasi inson faoliyatiga bevosita ta’sir
qiladi. Ularni chuqur tahlil qilish, o’zgarishlarini aniqlash va prognozlash — barqaror
ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish, hamda tabiiy ofatlardan himoyalanish uchun muhim
ahamiyat kasb etadi.

Tibbiyot sohasida ham ob-havo holati bevosita ahamiyatga ega. Keskin havo
harorati o’zgarishlari yurak-qon tomir kasalliklari bilan og’rigan bemorlar uchun
xavf tug’diradi. Yuqori namlik bronxial astma, allergiya kabi nafas yo’llari
kasalliklarini kuchaytiradi. Quyosh nurlanishining keskin ortishi esa teri kasalliklari
va issiqlik urishiga olib kelishi mumkin. Sog’liqni saqlash tizimi sharoitida ob-
havoni oldindan baholash va tibbiy yordam tizimini moslashtirish zamonaviy
yondashuvlardan biri hisoblanadi.
Iqlim o’zgarishlari va global oqibatlar
So’nggi o’n yilliklarda iqlim o’zgarishi butun dunyoda ekologik xavf
darajasini oshirib yubordi. Atmosferada issiqxona gazlari kontsentratsiyasining
ortishi global haroratning ko’tarilishiga sabab bo’lmoqda. Jahon meteorologiya
tashkilotining (WMO) so’nggi hisobotlariga ko’ra, sanoatgacha bo’lgan davrga
nisbatan Yer yuzasidagi o’rtacha harorat 1,1°C ga ortgan. Bu esa qutb muzliklarining
erishi, dengiz sathining ko’tarilishi, kuchli siklonlar va qurg’oqchilik kabi
hodisalarning ortishiga sabab bo’lmoqda.
O’zbekiston misolida aytadigan bo’lsak, 2000–2020 yillar oralig’ida yillik
o’rtacha harorat 0,7–1,2°C atrofida ortgan. Bu esa daryo va suv manbalarining qurib
qolishiga, vegetatsiya davrining o’zgarishiga, hosildorlikning pasayishiga olib keldi.
O’zbekistonning janubiy va markaziy hududlarida cho’llanish jarayonlari kuchayib,
ayrim hududlarda suv tanqisligi favqulodda darajaga yetgan. Bunday holatlar ob-
havoni doimiy monitoring qilish, aniq bashorat modellarini yaratish va ularni amaliy
siyosatga joriy etish zarurligini ko’rsatadi.
Xulosa o’rnida aytish mumkinki , ob-havo va uning elementlari nafaqat
tabiatda, balki butun inson faoliyatida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ob-havoni ilmiy
asosda chuqur o’rganish, bashorat qilish va unga mos strategiyalar ishlab chiqish
bugungi kunda har bir mamlakat uchun ustuvor masala bo’lib bormoqda. Ayniqsa,
shamol energetikasi kabi yangi texnologik sohalarning rivojida ob-havo sharoitlari va

va tahlil qilish, hamda bu asosda O’zbekiston sharoitida samarali foydalanish
bo’yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari:
 Shamol energiyasi haqida umumiy ilmiy va texnik ma’lumotlar berish;
 Ob-havo elementlari (shamol tezligi, yo’nalishi, atmosfera bosimi va h.k.) va
ularning o’zaro bog’liqligini o’rganish;
 Meteorologik o’lchov va tahlil metodlarini ko’rib chiqish;
 Shamol energetikasining jahon va O’zbekiston sharoitida rivojlanish
istiqbollarini tahlil qilish;
 Hududiy monitoring va energetik baholash mezonlarini ishlab chiqish;
 Ekologik, texnik va iqtisodiy jihatlarni baholash;
 Mavjud muammolarni aniqlash va ularning amaliy yechimlarini taklif qilish.
Kurs ishining obyekti:
Tabiiy shamol oqimlari, ularning xususiyatlari va hududiy taqsimlanishi.
Kurs ishining predmeti:
Shamoldan elektr energiyasi olish jarayonida ob-havo elementlarining ta’siri,
ularning monitoringi, statistik tahlili va texnik qo’llanish mexanizmlaridir.
Kurs ishi ikki asosiy bobdan iborat bo’lib, har bir bobda mavzuga oid muhim
nazariy, statistik va amaliy masalalar keng ko’lamda yoritiladi. Birinchi bobda
shamol energiyasining fizikaviy tabiati, uni o’lchash va tahlil qilish usullari,
meteorologik omillarning o’rni bayon qilinadi. Ikkinchi bobda esa O’zbekistonda
shamol energetikasini rivojlantirish istiqbollari, mavjud holat, texnik loyihalar,
hududiy salohiyat va xalqaro tajribalar asosida takliflar ishlab chiqiladi. Har bir bob
yakunida tegishli xulosalar berilib, kurs ishining yakuniy umumiy xulosasiga asos
bo’lib xizmat qiladi.
Mazkur kurs ishi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qaror va farmonlari,
“Yashil energiya” strategiyasi, Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari, meteorologik

Mahalliy ishlab chiqarish sanoatini rivojlantirish imkoniyati ham shamol
energetikasining iqtisodiy foydalaridan biridir. Shamol turbinalari, minoralar,
generatsiya tizimlari va elektronika qismlarining mahalliylashtirilgan ishlab
chiqarilishi sanoatning yangi yo’nalishlarini yaratish imkonini beradi. Bu nafaqat
texnologik mustaqillikni oshiradi, balki mamlakat eksport salohiyatini ham
kuchaytiradi.
Ekologik afzalliklar
Shamol energiyasi eng muhim ekologik afzalliklarga ega bo’lgan energiya
manbalaridan biridir. Avvalo, shamol turbinalarining ishlashi vaqtida atmosfera
havosiga issiqxona gazlari chiqarilmaydi. Masalan, 1 MVt quvvatga ega shamol
turbinasining yillik ishlab chiqarish hajmi an’anaviy issiqlik elektr stansiyasi bilan
taqqoslaganda taxminan 2 ming tonna CO chiqindisining oldini oladi. AQShda₂
2020-yilda faqatgina shamol elektr stansiyalari tufayli 198 million tonna CO
₂
chiqarilishining oldi olingani qayd etilgan.
Shamol energiyasi, shuningdek, yer va suv resurslarini tejashga yordam beradi.
An’anaviy issiqlik elektr stansiyalari ishlashi uchun millionlab litr suv sovutish
uchun ishlatilsa, shamol turbinalari bu resursga ehtiyoj sezmaydi. Bu jihat
O’zbekiston singari suv resurslariga nisbatan tanqis hududlar uchun ayniqsa
dolzarbdir. Buning natijasida ekotizimlarga bosim kamayadi, qishloq xo’jaligi uchun
suv resurslari tejab qoladi.
O’zbekiston tajribasi va istiqbollari
O’zbekistonda shamol energetikasini rivojlantirish bo’yicha dastlabki
bosqichdagi qadamlar boshlab yuborilgan. O’zbekiston Respublikasi Energetika
vazirligining “Yashil energetika” dasturiga ko’ra, 2030-yilgacha mamlakatda 3
gigavatt (GVt) quvvatga ega shamol elektr stansiyalarini ishga tushirish
rejalashtirilgan. Bu energiya ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, importga

ko’rsatish va ekspluatatsiya xarajatlari ancha past bo’ladi. Masalan, 1 MVt quvvatga
ega bo’lgan shamol turbinasining o’rtacha xizmat muddati 20-25 yil bo’lib, u bu
davrda kamida 40–50 million kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarishi mumkin.
Bu esa uni uzoq muddatli iqtisodiy foyda manbai sifatida qarash imkonini beradi.
Bundan tashqari, shamol energetikasi boshqa sohalarga ham bevosita ta’sir
ko’rsatadi: yangi ish o’rinlari yaratiladi, mahalliy ishlab chiqarish rivojlanadi,
energetik infratuzilma yangilanadi. 2021-yilda Xalqaro energetika agentligining
hisobotiga ko’ra, dunyo bo’yicha shamol energetikasi sohasida 1,3 milliondan ortiq
ish o’rni mavjud bo’lib, bu ko’rsatkich yil sayin o’sib bormoqda. Bu shamol
energetikasining nafaqat energiya ishlab chiqarishda, balki ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorlikka qo’shayotgan hissasini ko’rsatadi.
Ekologik afzalliklar esa, bu energiya turining eng muhim jihatlaridan biridir.
Shamol energiyasidan foydalanish jarayonida atmosferaga issiqxona gazlari –
ayniqsa karbonat angidrid (CO ) chiqarilmaydi. Bu iqlim o’zgarishlariga qarshi₂
kurashda muhim rol o’ynaydi. An’anaviy issiqlik elektr stansiyalari yiliga millionlab
tonna CO ajratadi, shamol elektr stansiyalari esa bu chiqindilarni deyarli nol
₂
darajagacha tushiradi. Masalan, AQShda 2020-yilda faqatgina shamol elektr
stansiyalari tufayli 198 million tonna CO chiqindisi oldi olindi, bu 43 million
₂
avtomobilning yillik chiqindisiga teng.
Shamol energiyasi shuningdek, suv resurslaridan foydalanishni talab qilmaydi.
Termik elektr stansiyalarda katta miqdorda suv sovutish va boshqa texnologik
jarayonlar uchun sarflansa, shamol generatorlari bunday ehtiyojga ega emas. Bu esa,
ayniqsa suv tanqis bo’lgan hududlar – masalan, O’zbekiston kabi Markaziy Osiyo
mamlakatlari uchun katta afzallik sanaladi.
O’zbekistonda shamol energiyasi bo’yicha dastlabki loyihalar hozirda
bosqichma-bosqich hayotga tatbiq etilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Energetika
vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan “Yashil energetika” dasturiga ko’ra, 2030-

yilgacha mamlakatda jami 3 GVt shamol energiyasi quvvatlarini ishga tushirish
rejalashtirilgan. Bu nafaqat elektr energiyasi ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash,
balki iqtisodiy samaradorlikni oshirish va ekologik xavfsizlikni ta’minlashga xizmat
qiladi.
Shu bilan birga, shamol energetikasining infratuzilmasini yaratish va
texnologiyalarni mahalliylashtirish bo’yicha ham harakatlar olib borilmoqda.
Masalan, Qoraqalpog’iston Respublikasida joylashgan shamol resurslari bo’yicha
o’tkazilgan tadqiqotlar asosida xalqaro investorlar bilan hamkorlikda yirik stansiyalar
qurilishi rejalashtirilgan. Bu loyihalar mahalliy budjetga soliq tushumlari, yangi ish
o’rinlari va energiya mustaqilligini ta’minlash imkonini beradi.
Xulosa qilib aytganda, shamol energiyasi iqtisodiy jihatdan tejamkor, ekologik
xavfsiz va barqaror energiya manbai bo’lib, O’zbekiston uchun ham katta
istiqbollarni ochib beradi. Bu yo’nalishdagi harakatlar nafaqat energiya sohasini,
balki umuman mamlakat iqtisodiy va ekologik barqarorligini ta’minlashga xizmat
qiladi. Shamol energiyasining rivoji bugungi va kelajak avlodlar uchun tabiiy
resurslarni muhofaza qilishda muhim vosita bo’lib xizmat qiladi.
2.3. Shamoldan foydalanishda duch kelinadigan muammolar va ularni bartaraf
etish yo’llari
Shamol energiyasi bugungi global energetika tizimida muhim o’rin tutuvchi,
iqtisodiy va ekologik jihatdan afzal bo’lgan qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan
biridir. Uni ishlab chiqarish jarayonida yoqilg’ilarning yoqilishi natijasida yuzaga
keladigan zararli gazlar chiqarilmaydi, energiya ishlab chiqarish bevosita tabiiy
resurs – shamol harakati asosida amalga oshiriladi. Bu esa uni an’anaviy energiya
manbalaridan farqli ravishda ekologik toza va iqlimga nisbatan neytral energiya
turiga aylantiradi.
Shamol energiyasining iqtisodiy samaradorligi

KIRISH
Tabiatda mavjud bo’lgan muqobil energiya manbalari ichida shamol eng
qadimgi va insoniyatga eng ko’p xizmat qilgan resurslardan biri hisoblanadi.
Insoniyat tarixida ilk mexanik qurilmalar — tegirmonlardan tortib, kemachilikdagi
yelkanli tizimlargacha shamol kuchidan foydalanilgan. Biroq, hozirgi davrda bu
resursga bo’lgan yondashuv tubdan o’zgargan: shamol endilikda nafaqat oddiy
mexanik ish bajarayotgan omil, balki katta hajmdagi elektr energiyasini ishlab
chiqarishda ishonchli manba sifatida qaralmoqda.
Bugungi kunda insoniyat energetik ehtiyojlarini qondirishda muqobil
manbalarga murojaat qilish zarurati tobora kuchayib bormoqda. Bu, avvalo, global
miqyosda sodir bo’layotgan iqlim o’zgarishlari, atmosfera havosining ifloslanishi,
issiqxona gazlari miqdorining ortishi, neft, gaz va ko’mir kabi an’anaviy energiya
resurslarining tugab borayotgani, ularning narxi va geosiyosiy xavflari bilan
izohlanadi. Ayniqsa, XXI asrda ekologik xavfsizlik va barqaror rivojlanish insoniyat
oldidagi eng dolzarb masalalardan biriga aylangan. Shu nuqtai nazardan olganda,
qayta tiklanuvchi energiya manbalarining, xususan, shamol energiyasining o’rni
nihoyatda muhim bo’lib bormoqda.
Shamol energetikasi — atmosferadagi harakatdagi havoning kinetik
energiyasini maxsus texnologiyalar yordamida elektr energiyasiga aylantirishga
asoslangan muqobil energetika yo’nalishidir. Bu yo’nalish bugungi kunda Yevropa,
Shimoliy Amerika, Osiyo va boshqa qit’alarda jadal sur’atlarda rivojlanmoqda.
Xalqaro energetika agentligining ma’lumotlariga ko’ra, shamol energetikasining
salohiyati juda yuqori bo’lib, kelgusida ko’plab davlatlarning energiya xavfsizligini
ta’minlashda muhim rol o’ynashi kutilmoqda.
Shamol energiyasi ob-havo sharoitlariga bevosita bog’liq bo’lgan tabiiy
resursdir. Ob-havo elementlari — harorat, bosim, namlik, bulutlilik va eng avvalo

 Energiya tarmoqlarini modernizatsiya qilish;
 Raqamli boshqaruv va monitoring tizimlarini integratsiya qilish;
 Davlat va xususiy sektor o’rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish.
5. Texnologik mustaqillik va mahalliylashtirish muammosi
Shamol turbinalarining ko’plab komponentlari xorijdan import qilinadi. Bu esa
loyiha narxini oshiradi va texnik xizmatda qiyinchiliklar tug’diradi.
Yechimlar:
 Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni rivojlantirish;
 Chet el texnologiyalarini transfer qilish;
 Mutaxassislar tayyorlash uchun oliy ta’limda maxsus yo’nalishlar ochish.
Shamol energiyasini rivojlantirish yo’lida duch kelinadigan muammolar jiddiy
bo’lishiga qaramay, ularni zamonaviy ilmiy-texnikaviy yondashuvlar, kuchli siyosiy
irodalar va xalqaro hamkorlik orqali bosqichma-bosqich hal etish mumkin.
O’zbekiston shamol energetikasida hali dastlabki bosqichda turgan bo’lsa-da, mavjud
potensialdan samarali foydalanilsa, kelgusida bu yo’nalish mamlakat energetika
mustaqilligini ta'minlashda muhim rol o’ynaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Abdurahmonov Q.X. Meteorologiya asoslari. – Toshkent: O’qituvchi, 2017.
2. Axmedov A.A. Yershunoslik va iqlimshunoslik asoslari. – Toshkent: Fan,
2019.
3. Alimov S.S. Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi. – Toshkent: Ilm Ziyo,
2020
4. Gulyamov S.S. Shamol energiyasi va uning istiqbollari. – Samarqand:
Zarafshon, 2021
5. Jo’rayev M.M. Geografiya: tabiiy jarayonlar va resurslar. – Toshkent:
Universitet, 2018.
6. Karimov F.T. Iqlim o’zgarishlari va ularning oqibatlari. – Toshkent: Fan,
2022.
7. Maxkamova D.R. Meteorologiya va klimatologiya. – Toshkent:
O’zbekiston, 2015.
8. Niyozov Sh. Geografik ekologiya. – Toshkent: Ilm, 2020.
9. Nurmuxamedov B. Shamol energetikasi: nazariya va amaliyot. – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2019.
10. Raxmatov B.R. Atmosfera fizikasi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2016.
11. Sattorov A.M. Fizik geografiya asoslari. – Toshkent: O’qituvchi, 2018.
12. Sobirov N.T. Qayta tiklanuvchi energiya manbalari. – Buxoro: Ilm, 2021.
13. To’xtayev A.A. Meteorologiya asoslari. – Toshkent: Universitet, 2017.
14. Usmonov K.K. Shamol va gidrometeorologik jarayonlar. – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2020.
15. Xolmatov A.T. Geofizik jarayonlar asoslari. – Toshkent: Fan, 2019.
Qo’shimcha adabiyotlar:
Qayta tiklanuvchi energiya manbalari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi
qonunlari va hukumat qarorlari.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qayta tiklanuvchi energiya bo’yicha
farmon va qarorlari to’plami.
Davlat meteorologiya xizmati materiallari va hisobotlari.
Internet manbalari:
www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi rasmiy
sayti
www.meteo.uz – O’zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati
markazi
www.un.org/climatechange – BMT Iqlim o’zgarishi portali
www.iea.org – Xalqaro Energetika Agentligi
www.nature.com – Ilmiy maqolalar va iqlim o’zgarishiga doir tadqiqotlar
bazasi
www.sciencedirect.com – Fan va texnologiyalar bo’yicha xalqaro maqolalar
bazasi

Shamol elektr stansiyalarini qurish dastlab yuqori sarmoya talab qilsa-da,
ularning uzoq muddatli iqtisodiy samaradorligi ayni davrda bu investitsiyalarning
o’zini to’liq oqlashini ta'minlaydi. Misol uchun, Yevropa Ittifoqi davlatlari, AQSh,
Xitoy kabi rivojlangan mamlakatlarda olib borilgan tahlillar shuni ko’rsatadiki,
shamol energiyasi boshqa an’anaviy energiya manbalariga nisbatan operatsion
xarajatlar jihatidan arzonroqdir. Shamol elektr stansiyasining texnik xizmat muddati
o’rtacha 20–25 yilni tashkil qilsa-da, bu muddat ichida ishlab chiqariladigan elektr
energiyasi miqdori tufayli umumiy xarajatlar tez orada qoplanadi.
1 MVt quvvatdagi bitta shamol turbinasining o’rtacha yillik ishlab chiqarish
salohiyati 1,5–2 million kVt/soatni tashkil qilishi mumkin. Bu esa 20 yil davomida
40–50 million kVt/soat elektr energiyasi demakdir. Elektr energiyasining bozor
narxiga qarab hisoblaganda, bu hajmdagi ishlab chiqarish katta iqtisodiy daromad
keltiradi. Bundan tashqari, shamol turbinalarining ishlashi uchun yoqilg’i kerak
emasligi, ularni yoqish, sovutish, gazni tozalash kabi operatsiyalarni talab qilmasligi
tufayli texnik xizmat ko’rsatish xarajatlari ancha kam bo’ladi. Xalqaro energetika
agentligining 2022-yilgi hisobotiga ko’ra, shamol energiyasining Levelized Cost of
Electricity (LCOE) ko’rsatkichi 1 kVt/soat uchun 0,03–0,06 AQSh dollarini tashkil
etadi, bu esa ko’plab boshqa energiya manbalaridan ancha arzon.
Sanoat va bandlikka ijobiy ta'siri
Shamol energetikasi faqat elektr energiyasi ishlab chiqarish bilan
cheklanmaydi. Bu soha sanoat ishlab chiqarish, texnologik rivojlanish va bandlik
darajasini oshirishga ham katta hissa qo’shadi. Shamol elektr stansiyalarining
qurilishi va ekspluatatsiyasi jarayonida muhandislar, texnik mutaxassislar, xizmat
ko’rsatuvchi xodimlar uchun yangi ish o’rinlari yaratiladi. Jumladan, 2023-yil
holatiga ko’ra, global miqyosda shamol energiyasi sohasida 1,4 milliondan ortiq kishi
band bo’lib, bu ko’rsatkich yil sayin ortib bormoqda.

qurilishi boshlangan. Bu loyihalar energetik mustaqillikni ta’minlash, chiqindisiz
energiya ishlab chiqarish va iqtisodiy barqarorlikni oshirishda muhim rol o’ynaydi.
Bundan tashqari, shamol energiyasidan nafaqat sanoat darajasida, balki
mahalliy xo’jalik ehtiyojlari uchun ham keng foydalanish mumkin. Jumladan, suv
chiqarish, yoritish, havoni aylantirish kabi jarayonlarda shamol generatorlari foydali
yechim hisoblanadi. Ayniqsa, tarmoqlardan uzoqda joylashgan qishloq hududlarida
shamol energiyasi elektr ta’minotining yagona manbai bo’lishi mumkin.
Shamol energiyasi — ekologik toza, qayta tiklanuvchi, insoniyatning kelajagi
uchun istiqbolli energiya manbai hisoblanadi. Ilmiy asoslangan texnologiyalar va
zamonaviy energetika siyosati shamol energiyasining keng ko’lamda joriy etilishini
ta’minlamoqda. O’zbekiston sharoitida ham bu yo’nalish nafaqat iqtisodiy va
ekologik afzalliklar, balki energetik mustaqillik sari muhim qadam bo’lib xizmat
qilmoqda. Shamol energetikasi, albatta, kelajakda mamlakat barqaror rivojlanishining
asosiy omillaridan biriga aylanishi mumkin.
2.2. Shamol energiyasidan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi va ekologik
afzalliklari
Shamol energiyasi zamonaviy energetika tizimida nafaqat ekologik tozaligi,
balki iqtisodiy jihatdan ham samaradorligi bilan ajralib turadi. Energiya ishlab
chiqarishda yoqilg’i sarf qilinmasligi, ishlashda past operatsion xarajatlar va uzoq
muddatli barqarorlik shamol energiyasini boshqa energiya manbalariga nisbatan
afzallik kasb ettiradi. Dunyo miqyosida, ayniqsa rivojlangan mamlakatlar tajribasi
shuni ko’rsatmoqdaki, shamol elektr stansiyalari o’ziga xos investitsion
jozibadorlikka ega bo’lib, ular qisqa muddat ichida o’zini oqlaydi va barqaror
daromad manbai bo’lishi mumkin.
Iqtisodiy nuqtayi nazardan, shamol elektr stansiyalarini qurish dastlabki
bosqichda katta kapital talab qiladi, ammo keyingi foydalanish davrida texnik xizmat

monitoringi markaziy o’rinni egallaydi. Shu sababli ham ob-havo – bu oddiy hodisa
emas, balki jamiyat hayotidagi barqarorlikning asosi sifatida qaralishi lozim.
1.2. Ob-havoning asosiy elementlari va ularning o’zaro bog’liqligi
Ob-havo – bu atmosfera holatining muayyan vaqt va hududdagi tavsifi bo’lib,
uni bir necha asosiy elementlar tashkil etadi. Bular: atmosfera harorati , atmosfera
bosimi , shamol , namlik , bulutlilik va yog’ingarchilik dir. Bu elementlar har biri
alohida jismoniy hodisa sifatida yuzaga chiqsa-da, ular o’zaro chambarchas bog’liq
bo’lib, birgalikda ob-havo tizimining barqarorligini ta’minlaydi va inson faoliyatiga
ko’p qirrali ta’sir ko’rsatadi.
Atmosfera harorati
Atmosfera harorati – ob-havoning asosiy va eng muhim elementidir. U Quyosh
nurlarining yer yuzasiga yetib borishi hamda bu nurlar yerdan qayta tarqalishi
natijasida shakllanadi. Harorat quyidagi omillar bilan belgilanadi: yer yuzasining
fizik-geografik xususiyatlari (suv, o’rmon, cho’l), geografik kenglik, balandlik,
mavsumiy o’zgarishlar hamda havo massalarining harakati. O’zbekistonda o’rtacha
yillik harorat +14°C atrofida bo’lib, yoz oylarida +40°C gacha ko’tarilishi, qish
oylarida esa –25°C gacha tushishi mumkin. Haroratning o’zgarishi bug’lanish
tezligiga, namlik darajasiga, hatto havo bosimiga ham ta’sir ko’rsatadi.
Atmosfera bosimi
Atmosfera bosimi – bu havo ustunining yer yuzasiga va har bir jismga
ko’rsatadigan kuchidir. Uning qiymati balandlik, harorat va havo zichligiga qarab
o’zgaradi. Dengiz sathiga yaqin hududlarda bosim yuqori bo’ladi, baland tog’li
hududlarda esa bosim pasayadi. Atmosfera bosimi shamol hosil bo’lishining asosiy
sababchisi bo’lib, havo yuqori bosimli hududdan past bosimli hududga qarab harakat
qiladi. Bu bosim farqlari havo oqimlarini yuzaga keltiradi va global iqlim tizimida
muhim rol o’ynaydi.

Shamol
Shamol – bu havo massasining gorizontal yo’nalishdagi harakatidir. Uning
yo’nalishi va tezligi atmosfera bosimi farqlari bilan belgilanadi. Shamol faqat havoni
harakatga keltiribgina qolmay, balki bulutlar, issiqlik, namlik va boshqa ob-havo
elementlarini bir hududdan boshqasiga olib o’tadi. O’zbekistonda bahor va yoz
oylarida kuchli shamollar kuzatiladi, ayniqsa janubiy va markaziy hududlarda. Bu
shamollar tuproq eroziyasi, qurg’oqchilik xavfi kabi salbiy hodisalarga olib kelishi
mumkin.
Havodagi namlik
Namlik – havodagi suv bug’lari miqdorini bildiradi. U absolyut va nisbiy
ko’rinishda o’lchanadi. Absolyut namlik – bu 1 m³ havodagi suv bug’i grammda
ifodalangan miqdori bo’lsa, nisbiy namlik – mavjud bug’larning maksimal to’yinish
darajasiga nisbati foizda ifodalanadi. Namlik ob-havoning seziluvchanligini
belgilaydi: yozda past namlik qurg’oqchilikni kuchaytiradi, qishda esa yuqori namlik
sovuqni yanada keskin his qildiradi. Namlikning ortishi bulut hosil bo’lishi va
yog’ingarchilik ehtimolini oshiradi.
Bulutlilik
Bulutlilik – bu atmosfera qatlamlarida kondensatsiyalangan suv bug’larining
bulut holida to’planishidir. Bulutlar Quyosh nurlarining yer yuzasiga tushishini
cheklaydi, natijada kunduzgi harorat pasayadi, tun esa nisbatan iliqroq bo’ladi.
Bulutlarning balandligi, zichligi va shakli yog’ingarchilikning miqdori va turiga
bevosita ta’sir qiladi. O’zgaruvchan bulutlilik ob-havo prognozida muhim ahamiyat
kasb etadi.
Yog’ingarchilik
Yog’ingarchilik – suv bug’larining kondensatsiyalanishi natijasida yerga
tushadigan suyuq yoki qattiq holatdagi moddalardir. Ular yomg’ir, qor, do’l, tuman
shaklida namoyon bo’ladi. O’zbekiston hududida yillik yog’ingarchilik miqdori 100

shamol tezligi va yo’nalishi — bu energiya manbasining mavjudligi va
samaradorligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillardir. Shu sababli, shamol energetikasini
rivojlantirishda meteorologik kuzatuvlar, statistik tahlillar va hududiy monitoring
muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, muayyan hududda shamol energetikasini joriy
etishdan avval shamol tezligi, yo’nalishi va davomiyligi bo’yicha uzoq muddatli
kuzatuvlar olib borilishi zarur bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasida ham qayta tiklanuvchi energiya manbalarini
rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biriga aylangan.
Respublikamiz Prezidenti tomonidan bu borada bir qator qaror va farmonlar qabul
qilingan bo’lib, ular asosida quyosh va shamol elektr stansiyalari qurilishi, xalqaro
investorlar jalb etilishi, ekologik toza energiya turlarini amaliyotga joriy qilish
bo’yicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. O’zbekistonning geografik
joylashuvi va relyef xususiyatlari mamlakatning ayrim hududlarida, xususan,
Qoraqalpog’iston, Navoiy, Buxoro va Jizzax viloyatlarida shamol energiyasidan
foydalanish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Biroq bu borada ilmiy asoslangan
tahlillarga, amaliy tajribaga va zamonaviy texnologiyalarga tayanish muhim
hisoblanadi.
Ushbu kurs ishining dolzarbligi, aynan shunday sharoitda, tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish, ekologik toza va barqaror energiya ishlab chiqarish
imkoniyatlarini aniqlash, ob-havo sharoitlari va shamol harakatining energetik
samaradorlikka ta’sirini o’rganishga qaratilganligi bilan belgilanadi. Shu maqsadda,
shamol energiyasining tabiiy va texnik asoslarini chuqur tahlil qilish, mavjud
imkoniyatlarni aniqlash va kelajak uchun ilmiy tavsiyalar ishlab chiqish zarurati
yuzaga kelmoqda.
Kurs ishining maqsadi:
Shamol energiyasidan foydalanish imkoniyatlarini ilmiy-nazariy va amaliy
jihatdan o’rganish, ob-havo elementlarining shamol energetikasiga ta’sirini aniqlash

I BOB. OB-HAVO VA UNING ASOSIY ELEMENTLARI HAQIDA
UMUMIY TUSHUNCHA
1.1 Ob-havoning tabiiy omil sifatidagi roli va inson faoliyatiga ta’siri
Ob-havo – bu ma’lum hududda qisqa yoki uzoq muddatli vaqt oralig’ida yuz
beradigan atmosferadagi fizikaviy hodisalar majmuasidir. Bu hodisalar jumlasiga
havo harorati, bosim, shamol, namlik, bulutlilik, yog’ingarchilik, quyosh nurlanishi,
bug’lanish, havo massalarining harakati kabi asosiy elementlar kiradi. Ob-havo
atmosferaning quyi qatlamida ro’y beradigan bu holatlar orqali Yer yuzidagi barcha
tirik mavjudotlar, ekotizimlar va inson faoliyatiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Tabiatdagi
muvozanat ham aynan ob-havo jarayonlari orqali saqlanib turadi. Insoniyat esa
qadimdan ob-havo sharoitlariga moslashgan holda yashab, ishlab, xo’jalik yuritib
kelmoqda.
Bugungi kunda jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida ob-havoning ta’siri
sezilarli darajada ortib bormoqda. Ayniqsa, sanoatlashgan, urbanizatsiyalashgan va
global energiya iste’moli ortib borayotgan bir davrda ob-havo omillarining iqtisodiy,
ekologik va ijtimoiy hayotdagi o’rni beqiyos darajada ahamiyat kasb etmoqda. Ob-
havo bilan bog’liq har qanday o’zgarishlar turli sohalarda zanjirsimon ta’sirlar
keltirib chiqarishi mumkin: energiya yetkazib berishdagi uzilishlardan tortib oziq-
ovqat xavfsizligigacha, sog’liq muammolaridan transport tizimining izdan
chiqishigacha bo’lgan keng ko’lamli muammolar yuzaga keladi.
Ob-havoning xo’jalik sohalariga ta’siri
Qishloq xo’jaligi bevosita ob-havo sharoitlariga bog’liq bo’lgan sohalardan
biridir. Dehqonchilik va chorvachilikning muvaffaqiyati ko’p jihatdan
yog’ingarchilik miqdori, harorat darajasi, shamol tezligi, vegetatsiya davri uzunligi
kabi omillarga bog’liq. Ayniqsa, O’zbekiston kabi yarim qurg’oqchil va kontinental
iqlimga ega hududlarda vegetatsiya davrida yog’ingarchilikning taqsimoti va
miqdori, sug’oriladigan suv resurslarining mavjudligi hosildorlikka bevosita ta’sir

Shamol energiyasining zamonaviy ilmiy asosda rivojlanishi XX asrning
ikkinchi yarmidan boshlangan bo’lib, ayniqsa 1970-yillardagi energetik inqirozlar bu
sohaga bo’lgan qiziqishni keskin oshirdi. Ushbu davrda rivojlangan davlatlar –
Germaniya, Daniya, AQSh, Yaponiya kabi mamlakatlar energiya mustaqilligini
ta’minlash va ekologik muammolarni kamaytirish maqsadida shamol energetikasiga
katta investitsiyalar yo’naltirdilar.
Ayni paytda, shamol energiyasi bo’yicha dunyo yetakchilari qatorida Xitoy,
AQSh, Germaniya, Hindiston va Daniya kabi mamlakatlar turadi. Xitoy , masalan,
2022-yil holatiga ko’ra, 340 GVt dan ortiq umumiy quvvatga ega bo’lgan shamol
elektr stansiyalariga ega bo’lib, bu yo’nalishda jahon yetakchisiga aylangan.
Daniyada esa shamol elektr stansiyalari orqali ishlab chiqarilgan energiya 2021-yil
yakunlariga ko’ra mamlakat iste’molining 47 foizini tashkil etgan. Bu esa shamol
energetikasining real imkoniyatlari naqadar yuksak ekanini ko’rsatadi.
Yevropa Ittifoqi davlatlarida qayta tiklanuvchi energiya manbalariga, xususan
shamol energetikasiga sarmoya jalb etish bo’yicha bir qator strategik dasturlar qabul
qilingan. Bu dasturlar atrof-muhitni muhofaza qilish, energiya mustaqilligini
kuchaytirish va yashil iqtisodiyotni rivojlantirish kabi maqsadlarga xizmat qiladi.
O’zbekiston uchun ham shamol energiyasidan foydalanish muhim strategik
yo’nalishlardan biridir. Mamlakatda yiliga o’rtacha 200–220 kun davomida barqaror
shamol harakati kuzatiladi. Ayniqsa, Qoraqalpog’iston Respublikasi , Navoiy , Jizzax
va Samarqand viloyatlarida shamol tezligi elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun
yetarli darajada bo’lishi aniqlangan. 2030-yilga qadar O’zbekistonda qayta
tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish ulushini 25% ga yetkazish
rejalashtirilgan. Bu borada shamol energetikasi alohida o’rin tutadi.
2023-yilda Birlashgan Arab Amirliklari bilan hamkorlikda Buxoro va Navoiy
viloyatlarida umumiy quvvati 500 MVt dan ortiq bo’lgan shamol elektr stansiyalari

resurslariga boy mintaqalarda — masalan, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Navoiy va
Buxoro viloyatlarida — katta salohiyat mavjud bo’lib, bu joylarda yirik shamol elektr
stansiyalari barpo etilishi iqtisodiyotda yangi tarmoqlar paydo bo’lishiga, ish o’rinlari
yaratilishiga olib keladi.
Ob-havo elementlarining shamol energetikasiga ta’siri
Kurs ishining asosiy ilmiy-analitik qismi shamol energetikasi va meteorologik
elementlar o’rtasidagi bevosita bog’liqlikni yoritishga bag’ishlandi. Aniqlanishicha,
shamol stansiyalarining samaradorligi to’g’ridan-to’g’ri shamol tezligi va
yo’nalishiga bog’liq. Shamol kuchi geografik sharoit, rel’yef, vegetatsiya qoplami va
mavsumiy o’zgarishlarga qarab o’zgaradi. Shu sababli, har bir hududda joylashuvdan
oldin uzoq muddatli klimatologik kuzatuvlar olib borilishi lozim. Meteorologik
tahlillar shamol tezligining o’rtacha yil davomida 4–7 m/s bo’lgan joylar texnik va
iqtisodiy jihatdan samarali bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi.
Bundan tashqari, ob-havo elementlari — havo harorati, namlik va atmosfera
bosimi kabi omillar ham shamol energetikasining ishlashiga ta’sir etadi. Masalan,
haroratning keskin o’zgarishi uskunalarning ishlash rejimiga, texnik xizmat
ko’rsatish muddatlariga ta’sir qiladi. Bulutlilik va namlik esa quyosh nurlanishini
cheklashi, elektr tarmoqlarida kuchlanish pasayishiga olib kelishi mumkin. Shuning
uchun ham zamonaviy shamol elektr stansiyalarida avtomatlashtirilgan monitoring
tizimlari, real vaqtli meteorologik stansiyalar va sun’iy intellekt asosida ishlovchi
prognoz algoritmlari keng qo’llanilmoqda.
O’zbekistonda shamol energetikasining istiqbollari
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlangan "Yashil
energiya" konsepsiyasi, "2023–2030 yillarga mo’ljallangan energetika strategiyasi"
va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar shamol energetikasini rivojlantirish bo’yicha
mustahkam asos bo’lib xizmat qilmoqda. Xususan, 2030 yilga borib elektr energiyasi
iste’molining kamida 25 foizini qayta tiklanuvchi manbalar hisobiga qoplash

rejalashtirilgan. Bu esa, nafaqat atrof-muhitni asrashga, balki yangi texnologiyalarni
jalb qilish, xorijiy investitsiyalar oqimini ko’paytirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, O’zbekistonda xalqaro investorlar bilan hamkorlikda amalga
oshirilayotgan yirik loyihalar — masalan, Saudiyaning “ACWA Power”, BAAning
“Masdar” kompaniyalari ishtirokidagi shamol stansiyalari qurilishi — bu sohaga
jiddiy e’tibor qaratilayotganidan dalolat beradi. Bunday yondashuvlar
O’zbekistonning yashil iqtisodiyot sari o’tishida muhim qadam bo’lib xizmat
qilmoqda.
Xulosa sifatida quyidagilarni ta’kidlash mumkin:
1. Shamol energiyasi ekologik toza, iqtisodiy jihatdan samarali va strategik
ahamiyatga ega muqobil energiya manbaidir. U atmosferani ifloslantirmaydi,
atrof-muhit muhofazasiga xizmat qiladi va mamlakatning energetik
mustaqilligini ta’minlaydi.
2. Ob-havo elementlari shamol energetikasi samaradorligiga bevosita ta’sir
ko’rsatadi. Ayniqsa, shamol tezligi, yo’nalishi va barqarorligi asosiy
parametrlar hisoblanadi. Shu sababli, joy tanlashdan oldin uzoq muddatli
meteorologik kuzatuvlar o’tkazilishi muhim.
3. Texnik va iqtisodiy cheklovlarga qaramasdan, zamonaviy texnologiyalar,
sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan monitoring tizimlarining joriy etilishi
shamol energetikasining kelajagini yanada porloq qiladi.
4. O’zbekistonda shamol energetikasini rivojlantirish bo’yicha hukumat siyosati
aniq va qat’iy yo’nalishga ega. Maxsus texnoparklar, xalqaro hamkorliklar va
innovatsion loyiha investitsiyalari bu yo’nalishda katta imkoniyatlar
yaratmoqda.
5. Kelajakda shamol energetikasi nafaqat energiya ishlab chiqarish manbai
sifatida, balki ilmiy-texnik taraqqiyot, iqtisodiy o’sish va ekologik
barqarorlikni ta’minlash omili sifatida o’z o’rnini mustahkamlaydi.

Shamoldan foydalanish. Ob-havo va uning
elementlari

qiladi. Bahor va yoz fasllarida qurg’oqchilik, shiddatli shamollar, erta sovuqlar yoki
do’l hodisalari katta iqtisodiy yo’qotishlarga sabab bo’ladi.
Sanoat sohasida esa ob-havo, ayniqsa ekstremal holatlarda ishlab chiqarish
jarayonlariga jiddiy to’sqinlik qilishi mumkin. Masalan, haddan tashqari issiq ob-
havo energiya tizimlariga yuklamani keskin oshiradi, bu esa transformatorlarning isib
ketishi, elektr tarmoqlarining ishdan chiqishi kabi muammolarga olib keladi. Sovuq
davrlarda esa isitish tizimlariga ehtiyoj oshadi, bu esa energiya sarfini ko’paytiradi.
Ayniqsa, yirik sanoat markazlari va metropollar ob-havodagi har qanday keskin
o’zgarishlarga nisbatan sezuvchan hisoblanadi.
Transport va logistika sohasida ham ob-havo muhim rol o’ynaydi. Qor
yog’ishi, muzlamalar, kuchli shamollar, tumanli kunlar – bularning barchasi avia,
temiryo’l va avtomobil transportining xavfsizligi va uzluksizligiga xavf soladi.
Ayniqsa, yirik xalqaro savdo yo’laklarida joylashgan davlatlar, jumladan,
O’zbekiston uchun ham bu sohada ob-havoni oldindan aniq bashorat qilish va
moslashuv strategiyalarini ishlab chiqish alohida ahamiyatga ega.
Ob-havoning energetikaga ta’siri
Energetika sektori ob-havoning ta’siriga eng ko’p duch keladigan sohalardan
biri hisoblanadi. Sovuq havoda aholining isitish vositalariga bo’lgan ehtiyoji oshadi,
issiq kunlarda esa konditsioner va sovutgichlar faol ishlatiladi. Buning natijasida
elektr energiyasiga bo’lgan talab o’zgarib turadi. Bunday o’zgaruvchanlik energetika
tizimlarining rejalashtirilishiga va yuklamalarning muvozanatlashuviga bevosita
ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa, qayta tiklanuvchi energiya manbalari – masalan, shamol
va quyosh energetikasida ob-havo o’zgaruvchanligi ishlab chiqarilayotgan quvvat
miqdorining keskin farqiga sabab bo’ladi. Shuning uchun bu sohada ob-havo
monitoringi, ma’lumotlarni yig’ish, tahlil qilish va model qilish texnologiyalari
rivojlantirilmoqda.
Aholi salomatligiga ta’siri

MUNDARIJA
1.1 Ob-havoning tabiiy omil sifatidagi roli va inson faoliyatiga ta’siri ............................................................... 7
1.2. Ob-havoning asosiy elementlari va ularning o’zaro bog’liqligi ................................................................ 10
1.3. Atmosfera bosimi va shamolning shakllanishi, ularning o’zaro bog’liqligi ............................................... 12
II BOB. SHAMOLDAN FOYDALANISHNING AMALIY AHAMIYATI VA IMKONIYATLARI ..................................... 15
2.1. Shamol energiyasidan foydalanishning ilmiy asoslari va rivojlanish tarixi ............................................... 15
2.2. Shamol energiyasidan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi va ekologik afzalliklari ........................... 17
2.3. Shamoldan foydalanishda duch kelinadigan muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari ...................... 19
XULOSA .......................................................................................................................................................... 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ..................................................................................................... 29

havo harorati, havodagi namlik miqdori va havo zarralarining zichligiga qarab
o’zgaradi.
Shamol esa atmosfera bosimining farqlari natijasida hosil bo’ladigan havo
harakatining gorizontal shaklidir. Agar ikki hudud o’rtasida bosim tafovuti mavjud
bo’lsa, havo yuqori bosimli hududdan past bosimli hududga qarab harakatlana
boshlaydi – bu esa shamolning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Bosim tafovuti
qanchalik katta bo’lsa, shamol shunchalik kuchli esadi.
Yer yuzasida atmosfera bosimi bir xilda taqsimlanmagan. Quyosh radiatsiyasi
Yer sirtiga notekis taqsimlanishi buning asosiy sababi hisoblanadi. Ekvator atrofida
Quyosh nurlari ko’proq tushgani sababli bu yerda havo kuchli qiziydi, kengayadi va
yuqoriga ko’tariladi – natijada past bosimli hudud yuzaga keladi. Qutblar yaqinida
esa havo sovuq, zich va og’ir bo’lib, pastga tushadi – bu esa yuqori bosimli zonani
hosil qiladi. Ana shu global tabiiy jarayonlar Yer yuzida yirik shamol tizimlari –
passatlar, g’arblik shamollar, mussonlar va boshqa ko’plab shamollarni
shakllantiradi.
O’zbekiston hududida atmosfera bosimi va shamolning xatti-harakati iqlimiy
zonalarga qarab farqlanadi. Tog’li hududlarda bosim past bo’ladi, chunki havo
zichligi balandlik ortgani sari kamayadi. Tekisliklarda esa atmosfera bosimi nisbatan
barqarorlik kasb etadi. Mavsumiy o’zgarishlar ham bosim va shamolning
xususiyatlariga ta’sir ko’rsatadi: qishda sovuq havo massalari natijasida bosim
ko’tariladi, bu esa antitsiklonlarning paydo bo’lishiga, natijada kuchli shamollar
yuzaga kelishiga olib keladi. Yozda esa yer sirtining isishi sababli past bosimli
zonalar paydo bo’lib, ulardan issiq va quruq shamollar tarqaladi.
Shamolning yo’nalishi va kuchi faqat bosim farqi bilan emas, balki Yerning
aylanishi natijasida hosil bo’ladigan Coriolis kuchi bilan ham belgilanadi. Bu kuch
shamol yo’nalishini Shimoliy yarimsharda o’ngga, Janubiy yarimsharda esa chapga
og’diradi. Bu hodisa global miqyosdagi atmosferaviy aylanishlarni — tsiklon (past

xizmatlar hisobotlari, xalqaro tajribalar va soha bo’yicha zamonaviy ilmiy manbalar
asosida tayyorlangan bo’lib, mavzuga oid dolzarb, ishonchli va amaliy ahamiyatga
ega bo’lgan ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Kurs ishi nafaqat nazariy bilimlarni
mustahkamlash, balki amaliy takliflar ishlab chiqish orqali ijtimoiy-texnik
muammolarni hal qilishga xizmat qiladi.

dan 600 mm gacha farqlanadi. Farg’ona vodiysi, xususan Andijon va Farg’onada
yillik yog’in miqdori 200–300 mm bo’lsa, Qashqadaryo va Surxondaryo
viloyatlarining tog’li hududlarida 500–600 mm gacha yetadi. Yog’ingarchilik qishloq
xo’jaligi, suv ta’minoti va gidroenergetika uchun hal qiluvchi resurs hisoblanadi.
Ob-havo elementlarining o’zaro bog’liqligi
Bu elementlar o’zaro murakkab tizimda bog’langan. Masalan, harorat oshishi
bug’lanishni kuchaytiradi, bu esa namlik darajasining ko’tarilishiga olib keladi.
Namlik ortishi bulut hosil bo’lish ehtimolini oshiradi, bulutlar esa o’z navbatida
yog’ingarchilikka sabab bo’ladi. Yog’ingarchilik yuz bergach, yer yuzasining sovishi
tufayli harorat pasayadi. Shamol esa bu elementlarni geografik hududlar o’rtasida
“tashuvchi” rolini bajaradi. Natijada, butun atmosfera tizimi dinamik ravishda
harakatda bo’ladi va global iqlim shakllanishiga hissa qo’shadi.
Xulosa qilib aytganda, ob-havoning asosiy elementlari o’zaro bog’liq bo’lib,
ularning birgalikdagi harakati va o’zgarishi natijasida turli ob-havo holatlari yuzaga
keladi. Har bir elementni alohida va kompleks tarzda kuzatish, o’lchash va tahlil
qilish zamonaviy meteorologiyaning ustuvor yo’nalishlaridan biridir. Ayniqsa,
bugungi iqlim o’zgarishlari sharoitida bu elementlarning doimiy monitoringi nafaqat
ilmiy ahamiyatga ega, balki amaliy jihatdan – qishloq xo’jaligi, transport, sog’liqni
saqlash va boshqa sohalar uchun muhim axborot manbai bo’lib xizmat qiladi.
1.3. Atmosfera bosimi va shamolning shakllanishi, ularning o’zaro bog’liqligi
Atmosfera bosimi va shamol ob-havoning ajralmas va o’zaro uzviy bog’liq
bo’lgan asosiy elementlaridan hisoblanadi. Ular orasidagi o’zaro aloqadorlik
meteorologik jarayonlarning shakllanishida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Atmosfera
bosimi — bu havo qatlamining Yer yuzasiga va u joylashgan barcha jismlarga
ko’rsatadigan og’irlik kuchidir. Ushbu bosim miqdori turli omillarga – balandlik,

bog’liqlikni kamaytirish, iqtisodiy samaradorlikni oshirish va ekologik xavfsizlikni
ta’minlash uchun muhim omil hisoblanadi.
Qoraqalpog’iston, Buxoro, Navoiy kabi viloyatlarda o’tkazilgan geofizik
tadqiqotlar shamol resurslarining yuqori potensialga ega ekanini ko’rsatdi. Ayni
paytda Saudiya Arabistonining ACWA Power va BAAning Masdar kompaniyalari
bilan yirik loyihalar amalga oshirilmoqda. Bu ham investitsiya jalb qilish, ham
texnologik tajriba orttirish, ham yangi ish o’rinlari yaratishda muhim ahamiyatga ega.
Shamol energiyasi iqtisodiy jihatdan tejamkor, ekologik xavfsiz, uzoq
muddatda daromadli va strategik ahamiyatga ega bo’lgan energiya manbai sifatida
tobora muhimroq o’rin egallamoqda. O’zbekistonda ham bu sohani rivojlantirish
orqali iqtisodiy barqarorlik, energiya mustaqilligi va ekologik muhofaza yo’lida katta
yutuqlarga erishish mumkin. Shamol energiyasining iqtisodiy va ekologik afzalliklari
uni kelajak energetikasining muhim tarkibiy qismiga aylantiradi.
Shamol energiyasining barcha ijobiy jihatlariga qaramasdan, uning amaliyotda
qo’llanilishi bir qator muammolar bilan to’qnash keladi. Bu muammolar texnik,
iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy tusga ega bo’lib, ularning har birini alohida o’rganish,
tahlil qilish va samarali yechim ishlab chiqish shamol energetikasining barqaror
rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega.
1. Shamol resurslarining noaniqligi va beqarorligi
Shamol energiyasi — atmosferaning tabiiy holatiga bog’liq bo’lgan manba.
Shamolning kuchi va davomiyligi geografik joylashuv, fasl va kunlik siklga qarab
o’zgarib turadi. Bu esa shamol elektr stansiyalarida energiya ishlab chiqarishning
noturg’un bo’lishiga olib keladi. Ayrim soatlarda shamol bo’lmasligi, yoki aksincha
juda kuchli bo’lishi, elektr ta’minoti tizimida muvozanatni buzadi.
Yechimlar:
 Akkumulyatorli energiya saqlash tizimlarini (Battery Energy Storage Systems)
keng joriy qilish;

 Shamol va quyosh energiyasi kombinatsiyasida ishlovchi gibrid stansiyalar
qurish;
 Shamol tezligini real vaqt rejimida monitoring qilish tizimlarini rivojlantirish.
2. Geografik joylashuv va yer resurslariga talab
Shamol turbinalarini qurish uchun yirik yer maydonlari talab qilinadi. Bu esa,
ayniqsa aholi zich joylashgan hududlarda yer tanqisligi, shovqin, vizual estetikaga
salbiy ta’sir kabi muammolarni yuzaga keltiradi.
Yechimlar:
 Texnik talabga mos, yuqori samaradorlikka ega, past shovqinli zamonaviy
turbinalardan foydalanish;
 Aholi bilan tushuntirish ishlari olib borish, ekologik monitoring natijalarini
ochiq e’lon qilish;
 Yer resurslaridan samarali foydalanish bo’yicha davlat strategiyasini ishlab
chiqish.
3. Sovuq iqlim va ekstremal ob-havo sharoitlari
Qorli, sovuq yoki kuchli shamol bo’ladigan hududlarda turbinalar muzlab
qolishi, mexanik qismlarning ishdan chiqishi kuzatiladi.
Yechimlar:
 Muzga qarshi qoplamalar va iqlimga moslashtirilgan konstruksiyalar;
 Avtomatik nazorat va to’xtatish tizimlari;
 Masofaviy monitoring dasturlarini joriy qilish.
4. Energiya infratuzilmasining yetarlicha rivojlanmagani
Shamol elektr stansiyalari ishlab chiqargan elektr energiyasini iste’molchilarga
yetkazib berish uchun yuqori kuchlanishli uzatish tarmoqlari talab qilinadi. Bu
tarmoqlarning yetarlicha rivojlanmagani elektr energiyasining zaxiraga olinmasligiga
sabab bo’ladi.
Yechimlar:

II BOB. SHAMOLDAN FOYDALANISHNING AMALIY AHAMIYATI VA
IMKONIYATLARI
2.1. Shamol energiyasidan foydalanishning ilmiy asoslari va rivojlanish tarixi
Shamol insoniyat tomonidan eng qadim zamonlardan buyon foydalanib
kelinayotgan tabiiy resurslardan biri hisoblanadi. Dastlabki davrlarda shamoldan
foydalanish yelkanli kemalarni harakatlantirish, don yanchish va suv chiqarish kabi
oddiy ehtiyojlarni qondirish maqsadida amalga oshirilgan. Qadimgi Misr,
Yunoniston, Rim va Arab xalqlari tarixiy manbalarida shamol kuchidan foydalangan
mexanik qurilmalar haqida ko’plab ma’lumotlar keltirilgan. Shamol tegirmonlari ilk
bor Sharq mamlakatlarida paydo bo’lib, keyinchalik Yevropaga tarqalgan va sanoat
inqilobi davrida ular yanada mukammallashgan.
Ilmiy jihatdan olganda, shamol energiyasi bu havo oqimlarining kinetik
energiyasini mexanik energiyaga, undan esa elektr energiyasiga aylantirish
jarayoniga asoslanadi. Shamol energiyasi qayta tiklanuvchi va ekologik jihatdan toza
bo’lgan muqobil energiya manbai sanaladi. Bu turdagi energiya ishlab chiqarish
uchun yoqilg’i resurslariga ehtiyoj bo’lmaydi, atmosferaga zararli gazlar chiqmaydi
va tabiiy muhitga salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Shu sababli, hozirgi zamonaviy energiya
siyosatida shamol energetikasiga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Shamol energiyasidan foydalanishning ilmiy asoslari quyidagi asosiy fizik
tamoyillarga tayanadi: havo oqimi (shamol) maxsus parrakli qurilma — shamol
turbinasini aylantiradi, bu esa o’z navbatida generator yordamida elektr energiyasini
hosil qiladi. Shamol turbinalari ikki asosiy turga bo’linadi: gorizontal o’qli va
vertikal o’qli turbinalar. Gorizontal o’qli turbinalar aerodinamik jihatdan samolyot
qanotlariga o’xshab ishlaydi va ko’proq ochiq hududlarda o’rnatiladi. Vertikal o’qli
turbinalar esa joy tanlash imkoniyati cheklangan sharoitlarda — masalan, shaharlarda
yoki tor hududlarda ishlatiladi.

XULOSA
Bugungi kunda dunyo aholisining tez sur’atlar bilan ko’payib borayotgani,
sanoatlashuv jarayonining jadallashuvi va urbanizatsiya darajasining oshishi
energiyaga bo’lgan talabni keskin oshirmoqda. An’anaviy energiya manbalari —
neft, gaz va ko’mir kabi qazilma yoqilg’ilarning zaxirasi cheklanganligi, ularning
ishlatilishi natijasida atmosferaga chiqarilayotgan zararli gazlar ekologik
muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bunday sharoitda, qayta tiklanuvchi energiya
manbalarini — ayniqsa, shamol energiyasini rivojlantirish muhim strategik
yo’nalishga aylangan.
Mazkur kurs ishida shamol energiyasidan foydalanishning nazariy asoslari,
amaliy imkoniyatlari va O’zbekiston sharoitida uni keng joriy etishning istiqbollari
har tomonlama ko’rib chiqildi. Bundan tashqari, ob-havo elementlari — havo
harorati, shamol tezligi va yo’nalishi, bosim, namlik va bulutlilikning shamol
energetikasiga ta’siri chuqur tahlil qilindi. Tadqiqot natijalari shuni ko’rsatdiki,
shamol energetikasi ekologik toza, iqtisodiy samarali va kelajagi porloq muqobil
energiya manbaidir.
Shamol energiyasining afzalliklari
Tahlillar natijasida aniqlanishicha, shamol energiyasi sof, atmosferani
ifloslantirmaydigan, qayta tiklanadigan va cheksiz energiya manbaidir. Shamol
stansiyalari ish faoliyatida hech qanday yoqilg’i yoqilmaydi, natijada karbonat
angidrid (CO ), oltingugurt dioksidi (SO ) yoki boshqa zararli chiqindilar₂ ₂
atmosferaga chiqarilmaydi. Bu esa global isish, iqlim o’zgarishi, kislotali yomg’irlar
va inson salomatligiga salbiy ta’sir qiluvchi omillarni kamaytirishga xizmat qiladi.
Shamol energiyasining yana bir muhim jihati shundaki, u mahalliy darajada —
ya’ni ichki resurslarga asoslanib ishlab chiqarilishi mumkin. Bu esa, energiya
importiga bo’lgan qaramlikni kamaytiradi, iqtisodiy mustaqillikni oshiradi va
mamlakatning energetik xavfsizligini ta’minlashga hissa qo’shadi. Ayniqsa, shamol

Shamoldan foydalanish. Ob-havo va uning elementlari

Купить