Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarinig vujudga kelishi va amal qilishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	393.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarinig vujudga kelishi va amal qilishi

Sotib olish

TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
________________ fakulteti __________ _____kafedrasi
Ro’yxatga olindi № __________ Ro’yxatga olindi № __________
“__ __ __” ____ ____ ___2022 y . “__ __ __” ____ ____ ___2022 y .
“----------------------------------” K afedrasi
“ Global iqtisodiy rivojlanish ” fanidan
KURS ISHI
Mavzu : Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarinig vujudga kelishi va amal
qilishi.
Tekshirdi :
Kurs ishi taqrizga
topshirilgan sana
“ ____ ” _______20 22 y. Kurs ishi taqrizdan
qaytarilgan sana
“ ____ ” _______20 22 y.
Kurs ishi himoya
qilingan sana
“____” _______2022 y .
Baho “ ____ ” _________ ___________
(imzo)
___________
(imzo)
___________
(imzo) Komissiya a’zolari:
__________________
__________________
__________________

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………… 3
1. Valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning shakllari va asosiy
ishtirokchilari……………………………………………………………… 5
2. Xalqaro kredit, uning mohiyati. Xalqaro kredit munosabatlari………… 10
3. Xalqaro kreditning tamoyillari, shakllari va turlari…………………….. 17
4. O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xalqaro valyuta-kredit
munosabatlarining o’rni…………………………………………………... 28
5. O’zbekistonning xalqaro valyuta kredit mulosabatlarida rolini oshirish
yo’nalishlari…………………………………………………...................... 41
Xulosa……………………………………………………………………... 46
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………….. 48
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy
maydondagi nufuzi va mavqeyi sezilarli darajada va muntazam oshib bormoqda.
Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o’zining
ma’no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng
asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va
globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro
miqyosda moliya, kredit va valuta munosabatlariga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda.
Xalqaro valuta-kredit munosabatlari – bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi
va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko’plab omillar ta’sirida xalqaro valuta-
kredit munosabatlari murakkablashmoqda va hozirgi sharoitda o’zining o’ta
beqarorligi bilan ahamiyatlidir.
Bugungi kunda davlat va xo’jalik yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy
aloqalarini pul bozori yoki valuta bozori, undagi valuta operatsiyalarining rivojisiz
tasavvur qilib bo’lmaydi. Shu sababli xorijiy valutalar bilan bog’liq jahon
tajribasini o’rganish O’zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida
shakllanayotgan bozor iqtisodiyoti uchun katta ahamiyat kasb etadi.
Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarinign rivojlanishi o’z navbatida
investitsiyalar hajmining o’sishiga, mamlakatning toboro integratsiyalashuvini
oshishiga olib keladi. Mamlakatimizda ham xalqaro valyuta-kredit munosabatlari
tobora rivojlanib bormoqda.
Bu to’g’risida davlatimiz rahbari Sh.M. Mirziyoyev ham “Xalqimizning
fidokorona mehnati bilan 019-yil – “Faol investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish
yili”da salmoqli natijalarga erishdik. Barcha sohalardagi ijobiy natijalar qatorida
investitsiyalar hajmi ham sezilarli darajada oshdi.
Ayniqsa, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar 4,2 milliard dollarni tashkil
etib, 018-yilga nisbatan – mana shu raqamga e tiboringizni qaratmoqchiman – 3,1ʼ
milliard dollarga yoki 3,7 barobar o’sdi. Investitsiyalarning yalpi ichki
mahsulotdagi ulushi 37 foizga yetdi.
3

Mamlakatimiz ilk bor xalqaro kredit reytingini oldi va jahon moliya
bozorida 1 milliard dollarlik obligatsiyalarini muvaffaqiyatli joylashtirdi. Iqtisodiy
hamkorlik va rivojlanish tashkiloti tomonidan O’zbekistonning kreditga doir
tavakkalchilik reytingi oxirgi 10 yilda birinchi marta yaxshilandi” deya
ta’kidlaganlar 1
.
Yuqorida bildirilgan fikrlar mazkur kurs ishining dolzarbligini asoslab
beradi.
Kurs ishining maqsadi xalqar-valyuta kredit munosabatlarini tartibga
solinishini, uni mamlakatimizda tobor rivojlantirilishi bo’yicha ilmiy-amaliy
tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga erishish uchun
quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- xalqaro valyuta-kredit munosabatlari mazmun-mohiyatini, ularning
shakllarini ochib berish;
- xalqaro valyuta-kredit munosabatlari bo’yicha mavjud qarashlarni tadqiq
etish;
- xalqaro kredit tamoyillari, ularning shakllari va turlarini o’rganish;
- O’zbekistonda iqtisodiyoti rivojlanishida xalqaro valyuta-kredit
munosabatlarini tutgan o’rnini tahlil qilish;
Kurs ishining obyekti xalqaro valyuta kredit munosabatlari va
O’zbekistonning xalqaro valyuta kredit munosabatlaridagi o’rni hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti mamlakatimizda xalqaro valyuta-kredit
munosabatlarini rivojlantirish bo’yicha amalga oshirilayotgan ishlarni o’z ichiga
oladi.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning
xalqaro valyuta-kredit munosabatlarini tartibga solinishi, uning zaruriyati va
ahamiyati borasidagi amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual nazariyalari
tashkil etadi.
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil 24 yanvar .
https :// president . uz / oz / lists / view /3324
4

Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 5 ta rejadan iborat bo’lib
umumiy hajmda 49 betni tashkil etadi .
1. Valyuta munosabatlari tushunchasi, ularning shakllari va asosiy
ishtirokchilari
Xalqaro valuta munosabatlari – valutaning jahon xo’jaligida amal qilishi
borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyati natijalarining o’zaro
almashuviga xizmat ko’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir 2
. Yoki
davlatlar, jahon valuta bozorining subyektlari, muayyan davlatning rezident yoki
norezident shaxslari orasida valutalarni sotish, sotib olish, majburiyatlarni bajarish
va boshqa shu kabi jarayonlarda vujudga keladigan munosabatlardir 3
.
Valuta munosabatlarining paydo bo’lishi, o’zgartirilishi yoki tugatilishining
huquqiy asoslari xalqaro kelishuvlar hamda davlatning ichki qonun va qoidalari
hisoblanadi.
Valuta munosabatlari nisbatan mustaqil munosabatlar bo’lgani holda to’lov
balansi, valuta kursi, hisob-kitob operatsiyalari orqali Jahon iqtisodiyotiga sezilarli
ta’sir ko’rsatadi.
Valuta munosabatlarining holati quyidagilarga bog’liq bo’ladi:
– milliy va jahon iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasi;
– siyosiy ahvol;
– jahon bozorida davlatlararo munosabatlar borasidagi muammolar va
ularning rivojlanish tendensiyalari.
Valuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari sifatida xalqaro moliyaviy
tashkilotlar, davlatlar, davlatlarning rezident va norezident shaxslari maydonga
chiqadi.
Rezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat
ko’rsatayotgan hamda shu davlatning fuqarosi bo’lgan yuridik va jismoniy
shaxslardir.
2
Красавина Л.Н.Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. —М.: «ФиС». 2001 г. С. 1.
3
Платонова И.Н. Валютный рынок и валютное регулирование. -М.: «ФиС». 2004. С. 67.
5

Norezident shaxslar – bu muayyan davlat hududida yashayotgan va faoliyat
ko’rsatayotgan, lekin shu davlatning fuqarosi bo’lmagan yuridik va jismoniy
shaxslardir. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va
kompaniyalarining filiallari va shu kabilar.
Shu bilan birga, bu yerda shuni ta’kidlab o’tmoq lozimki, valuta
munosabatlarining faol ishtirokchilaridan biri bu – tijorat banklaridir.
Tijorat banklari milliy, hududiy va jahon valuta bozorlarida nafaqat o’z
manfaatlari, balki o’z mijozlari manfaatlarining himoyachisidir. Jahonning yirik
tijorat banklari o’z mijozlarining topshiriqlarini yaxshi bajarish, ularning
moliyaviy manfaatlarini himoya qilish va o’z tijorat maqsadlari uchun jahon
moliya bozorining yirik markazlarida o’z filiallarini ochgan.
Tijorat banklarida va mijozlarida turli sabablarga ko’ra hamda turli
maqsadlarda xorijiy valutaga ehtiyoj paydo bo’ladi. Masalan, agar tijorat
bankining mijozi eksportyor bo’lsa, u xorijiy valutada tushum oladi va valuta
kursining tebranishi oqibatidagi risklarni hisobga olgan holda, unda shu xorijiy
valutada olingan tushumni himoyalash zaruriyati tug’iladi. Shu sababli, u mazkur
eksport tushumini sug’urtalash maqsadida o’z bankiga murojaat etadi. Yoki bank
mijozi importyor bo’lsa, kontragenti bilan tuzgan o’zaro shartnoma shartlariga
muvofiq, belgilangan muddatda eksportyor bilan hisob-kitob qilish uchun unga
muayyan miqdorda xorijiy valuta zarur bo’ladi. Shunga muvofiq, mijoz o’z
bankiga xorijiy valuta sotib olish maqsadida murojaat qiladi.
Yuqoridagilardan tashqari tijorat bankining xorijiy valutaga bo’lgan o’z
zaruriy ehtiyojlari mavjud. Bularga masalan, jahon valuta bozorida oldi-sotdi
baholarining farqi sifatida foyda olish maqsadida xorijiy valutalarni sotib olish va
sotish, valuta kursining tebranishi oqibatida vujudga keladigan valuta risklarining
oldini olish maqsadida xejerlash bilan bog’liq turli valuta operatsiyalarini amalga
oshirish kabi harakatlarni keltirish mumkin.
Har qanday davlatda valuta munosabatlari davlat tomonidan tartibga
solinadi. Bunda tartibga solish turli qonunlar yordamida amalga oshadi. Masalan,
O’zbekiston Respublikasi hududida valuta munosabatlarini tartibga solish
6

maqsadida 1993-yil 7-mayda «O’zbekiston Respublikasi hududida valuta
munosabatlarini tartibga solish to’g’risida»gi Qonun qabul qilingan. 2003-yil
dekabrda ushbu qonun qayta qabul qilingan. Bundan tashqari, mazkur qonunlar
harakatidan kelib chiqqan holda, tijorat banklari, jismoniy shaxslar va xo’jalik
yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga soluvchi O’zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining qator me’yoriy hujjatlari va yo’riqnomalari
mavjud.
Zamonaviy sharoitda valuta jarayonlarini tartibga solish valuta cheklovlari
va soliqlarni hisobga olmagan holda valuta kurslarini tartibga solish bilan bog’liq.
Bunday tartibga solishning amaliy instrumentlari davlatda unchalik ko’p emas, ular
rasmiy intervensiya deb atalmish valuta bozori mexanizmiga to’g’ridan to’g’ri
aralashuv va pul-kredit munosabatlarini tartibga solishning an’anaviy uslublaridan
iborat.
Valuta jarayonining muvozanatsizligi, valuta kurslarining nazoratsiz
ko’tarilishi va pasayishi iqtisodiyotga tobora kuchayib boruvchi salbiy ta’sir
ko’rsatadi. Jumladan:
– birlamchi ehtiyoj mollari bahosining oshishiga va mehnatkashlar iqtisodiy
ahvolining yomonlashuviga olib keluvchi import qilinayotgan inflyatsiya;
– milliy valuta kursining nisbatan o’sganligi oqibatida mamlakat tashqi
raqobatdoshligining pasayishi;
– valuta zararlari oqibatida banklar va kompaniyalar moliyaviy holatining
muvozanatsizligi;
– rasmiy iqtisodiy siyosat samaradorligining pasayishi va shu kabilar.
Valuta muvozanatsizligini davlat tomonidan cheklash bilan bog’liq
harakatlari amaliyotda qator qiyinchiliklarga duch keladi: barcha iqtisodiy
jarayonlar o’zaro chambarchas bog’liq va hamma vaqt u bilan bog’liq qo’shimcha
salbiy oqibatlar bo’lish ehtimoli mavjud – davlat ma’lum bir jarayonlarni tartibga
solgan holda boshqa jarayonlarga salbiy ta’sir etishi mumkin.
Valuta bozorida davlat vakillari sifatida ko’p hollarda zimmasiga
mamlakatda pul-kredit siyosatini amalga oshirish vazifasi yuklatilgan Markaziy
7

bank maydonga chiqadi. Markaziy banklar hukumat organlariga valuta
operatsiyalari bilan bog’liq xizmatlarni ko’rsatishi mumkin yoki milliy valutaga
bo’lgan talab va taklif balansini o’zgartirish maqsadida xorijiy valutalarning
oldisotdi operatsiyalari bilan ham shug’ullanishi mumkin.
Hozirgi sharoitda rasmiy valuta intervensiyasi deganda davlatning valuta
bozoridagi valutaga bo’lgan talab va taklifni hamda kurslar nisbatini o’zgartira
oladigan, bir maqsadga yo’naltirilgan faoliyati tushuniladi. Biroq amaliyotda
valuta intervensiyasi tushunchasi xorijiy valutaning milliy valutaga nisbatan oldi-
sotdisi bilan bog’liq rasmiy shartnomalardan iborat (shu jumladan, davlat
tashkilotlariga xizmat ko’rsatish, Xalqaro Valuta Fondi bilan munosabatlar, valuta
zaxiralari bo’yicha foiz to’lovlari, xorijiy valutada olingan qarzlar va shu kabilar).
Har qanday intervensiyaning hozirgi paytdagi yakuniy maqsadi – valuta
bozorida muvozanatli sharoitni ta’minlash, valuta kurslarining keskin tebranishi
ehtimolini bartaraf qilishdir. O’z navbatida, valuta bozorining barqarorligi
mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyati va yalpi iqtisodiyotining rivojlanishini
ta’minlashi lozim. Har qanday davlat o’z iqtisodiyotining konkret xususiyatlaridan,
tashqi iqtisodiy aloqalarda ishtirok etishi uchun uning ochiqlik darajasidan kelib
chiqqan holda o’z valuta intervensiyasining vazifalarini belgilaydi.
Amaliyot shuni ko’rsatib turibdiki, hozirgi sharoitda davlatlar valuta
bozoridagi o’z faoliyatida qisqa va uzoq muddatli maqsadlarni ko’zlamoqda. Shu
bilan birga, ular tomonidan valuta bozoridagi kursning harakat tendensiyasini
o’zgartirishga urinishlar qilinmoqda. Markaziy bank tomonidan mamlakat valuta
zaxiralari bilan operatsiyalar o’tkazishda ko’plab davlatlarning ehtiyotkorligi
ko’zga tashlanmoqda.
Valuta tizimi – milliy qonunchilik yoki davlatlararo kelishuvlar bilan
mustahkamlangan valuta munosabatlarini tashkil etish va muvofiqlashtirish
shaklidir 4
.
4
Красавина Л .H. Международные валютно-кредитные отношения. -М.: «ФиС». 2001 г. С. 39.
8

Valuta tizimi – davlatlararo shartnomalar va kelishuvlar bilan
belgilanadigan, xalqaro valuta munosabatlarini tashkil etishning davlat-huquqiy
shaklidir 5
.
Valuta tizimi – xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi asosida tarixan
shakllangan, valuta amali bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar yig’indisidir.
Valuta tizimini valuta, valuta munosabatlari, valuta munosabatlarini amalga
oshiruvchi va ularni tartibga soluvchi hamda muvofiqlashtiruvchi organlar
yig’indisi sifatida ham tasavvur qilish mumkin.
Valuta tizimining mohiyati, tashkil etilish shakllari va o’rni jamiyat iqtisodiy
tizimi bilan belgilanadi.
Valuta qonunchiligi – mamlakat ichki valuta qiymatliklari bilan, bir
mamlakat tashkilotlari va fuqarolari hamda boshqa mamlakat tashkilotlari va
fuqarolari o’rtasidagi shartnomalarni hamda mamlakat ichkarisidan xorijga va
xorijdan mamlakat ichkarisiga milliy va xorijiy valutalar hamda boshqa valuta
qiymatliklarini olib kirish, olib chiqish, o’tkazish yo’li bilan amalga oshirilishini
tartibga soluvchi qonuniy me’yorlar yig’indisidir.
1-rasm. Valuta tizimining asosiy shakllari 6
Valuta tizimi davlatlararo bitim yoki milliy qonunlarga muvofiq valuta
munosabatlarini tashkil qilish va boshqarish shakllarini o’z ichiga oladi. Valuta
tizimining quyidagi shakllari farqlanadi: milliy, jahon va hududiy valuta tizimlari.
Milliy valuta tizimi mamlakat pul tizimining tarkibiy qismi bo’lib, valuta
munosabatlarining yig’indisi sifatida maydonga chiqmaydi, balki ushbu
munosabatlarning faqat qonunchilik hujjatlari bilan tashkil etilish tartibini
5
Бержанов С.А. Валютная система, валютный рынок и валютные операции. - Нукус. 1996 г. С. 53.
6
Xalqaro valyuta - kredit munosabatlari . Kasb - hunar kollejlari uchun o ’ quv qo ’ llanma / Mualliflar : Xudoyberdiev
Z . Y ., Qahhorov , Z . Y ., Umarov Z . A ., Sohibov O . Q . – T .: “ IQTISOD – MOLIYA ”, 2013. – 9 b .
9Valuta tizimi
Milliy valyuta
tizimi
Jahon valyuta
tizimi
Hududiy
valyuta tizimi

belgilaydi. Valuta munosabatlarini tashkil etishning bunday tartibi, birinchi
navbatda, valuta tizimi elementlarini belgilashni o’z ichiga oladi.
Milliy valuta tizimining qonunchilik asosida belgilanadigan elementlariga
quyidagilar kiradi:
1) milliy valuta va uning nomi;
2) milliy valuta paritetini belgilash;
3) milliy valutaning konvertatsiya shartlari;
4) milliy valuta kursining rejimi;
5) xalqaro kredit muomala vositalaridan foydalanishni chegaralash
(reglamentatsiya);
6) xalqaro zaxira aktivlari tarkibiy qismlari o’rtasidagi nisbatni aniqlash;
7) mamlakat xalqaro hisob-kitoblarini chegaralash (reglamentatsiya);
8) milliy valuta va oltin bozorlari faoliyati rejimi;
9) valuta cheklovlarini o’rnatish tartibi;
10) valuta munosabatlariga xizmat ko’rsatuvchi va ularni
muvofiqlashtiruvchi milliy organlar maqomi.
Yuqorida zikr etilgan elementlar yig’indisi xalqaro valuta-kredit va hisob-
kitob munosabatlarini amalga oshirish uchun davlat tomonidan belgilanadigan
valuta mexanizmidir.
Milliy valuta va uning nomi milliy valuta tizimining asosi hisoblanadi.
Milliy valuta paritetini belgilash.
Valuta pariteti – ikki valuta orasidagi qonuniy asosda belgilangan nisbat.
Monometallizm davrida (oltin yoki kumush) valuta kursining asosi tanga pariteti
hisoblanadi. Tanga pariteti – turli mamlakatlar pul birliklarini o’zidagi metall
sig’imiga ko’ra o’zaro solishtirishdir. Tanga pariteti tushunchasi valuta pariteti
tushunchasi bilan mos keladi.
10

2. Xalqaro kredit, uning mohiyati. Xalqaro kredit munosabatlari
Xalqaro kredit kapitalizm davrida paydo bo’ldi va kapital yig’ishning
birinchi qulay dastagi bo’ldi. Uning rivojlanishida ishlab chiqarishning milliy
ramkalardan chetga chiqishi, xo’jalik aloqalarining kuchayishi rivojlanishi, xalqaro
kapitalning umumiylashi kreditning ob’ektiv asosi bo’ldi. Xalqaro kreditning
o’sish tempi ishlab chiqarish va tashqi savdo-sotiq templarini bir necha marta
o’sishga ta’sir etadi. Xalqaro kredit bozor sub’ektlarining daromad, foyda olishiga
sharoit yaratib, iqtisodiy talab qonunida asosiy muhim rolni o’ynaydi. Xalqaro
kredit daromad, narx, pul, valyuta kursi, to’lov balansi va boshqalar kabi iqtisodiy
kategoriyalari bilan bog’liqdir.
Xalqaro kredit - bu ssuda kapitaliing xalqaro miqyosida harakati bo’lib, bu
harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berishlik, muddatlilik
va xaq to’lashlik asosida berish bilan bog’liqdir.
Xalqaro kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlar bo’lib, tijorat
banklari, markaziy banklar, davlat organlari, xukumatlar, yirik korporatsiyalar
hamda xalqaro va regional moliya-kredit tashkilotlari hisoblanadilar.
Garchi xalqaro kredit tashqi oborotda tovarlarning, xizmatlarning,
kapitalning harakat qilishni ta’minlasa ham, milliy chagaradan tashqaridagi
tovarlarga bo’lgan munosabatlarda ssuda kapitalining harakati aniklanadicha
mustaqildir.
Xalqaro kredit bir davlat, shu davlat banki, huquqiy shaxsi tomonidan
ikkinchi bir davlatga, uning banklariga, boshqa huquqiy shaxslariga muddatlilik va
to’lovlilik asosida beriladigan kredit hisoblanadi. Xalqaro kredit davlat va xalqaro
institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul (valyuta) shaklida, tashqi savdo
faoliyatida esa tovar shaklida bo’lishi mumkin. Xalqaro kredit qo’yidagi
xususiyatlari bilan harakterlanadi (2-rasm):
- qarz oluvchi va qarz beruvchi sifatida davlat, tashkilot va muassasalar,
xuquqiy shaxslar, xalqaro valyuta kredit tashkilotlari qatnashadilar;
11

- qarzga olingan mablag’lar qarz oluvchi mamlakat tomonidan daromad
keltiruvchi kapital sifatida ishlatiladi;
- qarz beruvchi mamlakatga to’lanadigan ssuda foizining manbasi qarz
oluvchi mamlakat aholisi tomonidan yaratilgan milliy daromad hisoblanadi.
Xalqaro kredit davlat va xalqaro institutlar ishtirok etgan munosabatlarda pul
(valyuta) shaklida, tashqi savdo faoliyatida esa tovar shaklida bo’lishi mumkin.
Shuningdek, xalqaro kredit chet el obligatsiyalari, chet-el korxonalari aksiyalari va
boshqa qimmatli qog’ozlariga foyda olish maqsadlarida kapital qo’yish shaklida
ham bo’ladi.
2-rasm. Xalqaro kreditning o’ziga xos xususiyatlari 7
Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ssuda kapitalining o’ziga
xos harakatini o’zida ifoda etuvchi quyidagi funksiyalarni bajaradi;
1. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda ehtijning qondirilishini
ta’minlash uchun ssuda kapitallarini mamlakatlararo qayta taqsimlaydi. Xalqaro
kreditning mexanizmi orqali ssuda kapitali foydani ta’minlash maqsadlarida
yurgan iqtisodiy agentlar afzal ko’radigan sohalarga intiladi. Shu bilan birga kredit
7
Tojiyev R.R. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Darslik. - T.: TDIU, 2009 y. 30 b.
12Qarz oluvchi va qarz beruvchi
sifatida davlat, tashkilot va
muassasalar, xuquqiy shaxslar,
xalqaro valyuta kredit
tashkilotlari qatnashadilar
Qarzga olingan mablag’lar qarz
oluvchi mamlakat tomonidan
daromad keltiruvchi kapital
sifatida ishlatiladi
Qarz beruvchi mamlakatga
to’lanadigan ssuda foizining
manbasi qarz oluvchi mamlakat
aholisi tomonidan yaratilgan
milliy daromad hisoblanadi

milliy daromadni o’rtacha daromadga tenglashtirilga va uning massasini
ko’paytirilishiga yordam beradi.
2. Muomala harajatlarini tejash sohasida xalqaro hisob-kitob yo’li, hamda
naqd pulsiz to’lovlarning rivojlantirilishini va tezlashtirish yo’llari orqali xaqiqiy
pullarni (oltin, tushumlarni) kreditga almashtiradi. Yana naqd valyuta oborotini
xalqaro kredit operatsiyalariga almashtiradi. Xalqaro kreditning bazasida xalqaro
hisob-kitoblarning kredit vositalari, ya’ni veksel, cheklar hamda bank o’tkazmalari,
depozit sertifikatlar va x.o. yuzaga keldi. Xalqaro iqtisodiy manosabatlarda ssuda
kapitalining muomala vaqtini tejalishi ishlab chiqarish kapitalining harakat qilish
vaqtini ko’paytiradi va ishlab chiqarish hamda daromadning o’sishini ta’minlaydi.
3. Kapitalning konsentratsiyalashuvini va markazlashuvini tezlashtiradi.
Chet el kreditlarini jalb etish tufayli qo’shimcha qiymatni kapitallashtirish jarayoni
tezlashtiriladi (tezl), individual jamg’arishning chegaralari olib tashlanadi yoki
suriladi, ir mamalkatning tadbirkorlarining kapitallari boshqa mamlakatning
(tadbirkorlarini k) vositalarini ularga qo’shilishi hisobiga ko’paytiriladi. Qadimdan
xalqaro kredit individual korxonalarning aksionerlik jamiyatiga aylantirilishida va
yangi firmalarning yaratilishidan bir omil bo’lib xizmat qiladi.
Kredit ayrim xollarda kapitalning boshqa davlatlarning mehnati va mulki
sifatida eplab sarf qilinishiga imkon beradi. Imtiyozli xalqaro kreditlar yirik
kompaniyalarning va qiyin ahvolda bo’lgan kichik va o’rtacha firmalarning ssud
kapitallarini dunyo bozoriga kirishiga va kapitalning bir joyda to’planishini va
markazlashuvini kuchaytirishga yordam beradi.
Xalqaro kredit funksiyalarining mazmuni bir-biriga teng emas va milliy
hamda dunyo xo’jaligining rivojlanishi bilan almashib turadi. Zamonaviy
sharoitlarda xalqaro kredit iqtisodiyotini boshqarib ko’rish funksiyasini bajaradi va
o’zi boshqarish ob’ekti bo’lib hisoblanadi.
Xalqaro valyuta-kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar xususiy tijorat
banklardan olingan kreditlardan (bu kreditlar bo’yicha o’rtacha foiz stavkasi yiliga
7 - 9 % ni tashkil qiladi) arzon tushadi.
13

Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasi milliy kredit tizimidagi foiz
darajasiga bog’liq holda belgilanadi. Ssuda foiziga t’sir etuvchi omillarning
xalqaro-valyuta va moliya-kredit munosabatlari bilan bog’liqligi tufayli foiz
stavkasining darajasi milliy stavkalardan birmuncha farq qiladi.
Jahon bozoridagi raqobatchilik natijasida foiz stavkalarining tez-tez
o’zgarishi milliy va mintaqaviy iqtisodiyotda beqarorlik, inflyatsiyaning
kuchayishi, valyuta kursining tebranishi kabilar bilan izohlanadi.
Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasiga quyidagi omillar ta’sir qiladi:
 qarz oluvchining mamlakatdagi valyuta, moliya-kredit, iqtisodiy va siyosiy
ahvol;
 loyiha riski harakteri;
 kredit manbalari;
 kredit qiymatini tartibga solish bo’yicha xalqaro kelishuvlar;
 foiz stavkasi turlari (suzib yuruvchi, qat’iy va aralash);
 raqobatdagi takliflarning mavjudligi;
 kredit muddati;
 inflyatsiya sur’ati;
 kreditning tijorat operatsiyalariga bog’liqligi;
 jahon va milliy bozorda ssuda kapitalining holati;
 qarz oluvchi va kreditorning maqomi, nufuzi va moliyaviy holati;
 kreditning ta’minot sifati;
 kredit bo’yicha sug’urta qoplamasinining mavjudligi;
 qarz oluvchining olingan kreditdan kelishilgan muddatda foydalanish
majburiyatining mavjudligi;
 tijorat bitimlariga nisbatan kredit kelishuvi tuzilgan vaqt;
 bitim summasi;
 kredit va to’lov valyutasi;
 valyuta kursi dinamikasi va boshqalar.
14

Xalqaro kredit o’zaro bog’liq funksiyalarining bajarilishda ikki xil rolni
o’ynaydi: ijobiy va salbiy.
Xalqaro kreditni ijobiy roli - takror ishlab chiqarish protsessini to’xtovsiz
ta’minlash va uni kengaytirish yo’li bilan ishlab chiqarish kuchlarini
rivojlantirishning tezlashtirishdan iboratdir. Bunda ularning o’zaro bog’liqligi
namayon bo’ladi. Xalqaro kredit ta’sir ko’rsatuvchi tashqi iqtisodiy aloqalarda va
oxiri hisob-kitobda takror ishlab chiqarishda bog’lovchi qism va uzatma mexanizm
rolini o’ynaydi.
Quyidagi yo’nalishlarda xalqaro kredit takror ishlab chiqarish protsessini
tezlashtirishga yordam beradi.
Birinchidan, kredit mamlakatning tashqi iqtisodiy faoliyatini
raYobatlantiradi. Shu orqali bozorda kanyukturani quvvati uchun qo’shimcha talab
vujudga keladi.
Kredit tashqi savdo-sotiq xalqaro normasi bo’lib qoldi, ayniqsa, uzoq
tayyorlashi davrini, iste’molni va yuqori qiymatni o’zida mujassamlashtirgan
tovarlar uchun bo’ldi. Chet el mamlakatlardagi krxonalarning qurilishi ham import
asbob-uskunalardan, ayniqsa texnikaviy va energiyaviylardan foydalanish uchun
haq to’lashlari ham kredit hisobiga amalga oshirmoqda. Zamonaviy sharoitlarda
kreditlarning kreditor mamlakatlaridan eksportni yetkazib berishi bilan
bog’langanligi qaytadan vujudga kelmoqda. Shu bilan birga, xalqaro kredit
kreditor mamlakatlari firmalarining raqobatbardoshligini oshirishda vositachi
bo’lib ham xizmat qiladi.
Ikkinchidan, xalqaro kredit chet el xususiy investitsiyalarga qulay sharoit
yaratib beradi, negaki kreditor mamlakatlarning investorlariga imtiyoz berish
haqidagi talablari bilan doim bog’lanib turadi;
infrastrukturani yaratish uchun qo’llaniladi kerakli korxonalarning ishlab
turishi uchun, shu hisobdan chet el va qo’shimcha, xalqaro kapital bilan
bog’langan milliy korxonalar, banklarning xolatlarini mustahkamlashga yordam
beradi.
15

Uchinchidan, kredit mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarga xizmat
qiluvchi xalqaro hisob-kitob va valyuta operatsiyalarning uzluksizligini
ta’minlaydi.
To’rtinchidan, kredit tashqi savdo-sotiqda va mamlakatning tashqi iqtisodiy
faoliyatini boshqa ko’rinishlarida iqtisodiy foydali uni amalga oshiradi.
Bozor iqtisodiyotining rivojlanishida xalqaro kreditning salbiy roli uni
qarama- qarshiligining keskinlashuchidan iboratdir. Xalqaro kredit mamlakatlararo
ssuda kapitalini qayta taqsimlab, ishlab chiqarishni ko’paytirish va uning kamayish
davridan sakrab o’tishga yordam qilib, tovarlarning ortiqcha ishlab chiqarilishini
jadallashtiradi.
Xalqaro kredit eng foydali tarmoqlarining rivojlanishini yengillashtirib va
chet-el kapitalini jalb etmaydigan tarmoqlarining rivojlanishini sekinlashtirib,
umumiy takror ishlab chiqarshning nomutanosibligini kuchaytiradi.
Mamalakatlarning kredit siyosatini jaxon bozorlarida kreditor-
mamlakatlarining holatini mustahkamlash vositasi bo’lib xizmat qiladi.
Birinchidan, xalqaro kredit kreditor mamlakatlarining xolatini kuchaytirib,
qarzdor mamlakatlardan tushgan tushumlarni o’tkazish uchun qo’llaniladi. Shu
vaqtning o’zida yilda bir bo’ladigan to’lovlar, foiz bilan qaytariladigan ssudalar,
jamiyatning sof foydasini kengaytirilishini shiruvchilar, jamg’armani tashkil etish
hisobidan ishlab chiqarishni ta’minlovchilarga va qarzdor mamlakatlarda shu
jamg’armani tashkil etadigan manbalarga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Ikkinchidan, Xalqaro kredit kreditor mamlakatlarining iqtisodiy-siyosiy
rejimlari uchun qarzdor mamlakatlarda qulay ratuvanlikni va
mustahkamlanuvchanlikni tashkil etadi.
Xalqaro kredit moliyalashtirishning manbalaridan biri bo’lib xizmat qiladi.
Xalqaro kredit kapitalning aylanishini hamma bosqichlarida qatnashadi:
- pul kapitalining ishlab chiqarish yo’li bilan import asbob-uskunalariga,
xom-ashyoga, yoqilg’iga aylanishida;
- ishlab chiqarish protsessida tugatilmagan ishlab chiqarish formasini
kreditlashda;
16

- dunyo bozorida tovarlarning realizatsiyasida qatnashadi.
Xalqaro kreditning manbalari bo’lib, korxonalarning, davlatning pul kapitali,
xususiy sektor yoki banklar tomonidan mobilizatsiya qilingan pul kapitallari
xizmat qilishadi.
Xalqaro kredit ichki davlatlararo ligratsiyasidan farq qilib, shu manbalarning
boshqa mamlakatlarni jalb etilishi hisobidan kengaytiradi. Takror ishlab
chiqarishda xalqaro kreditga ob’ektiv ehtiyoj tug’iladi. Bu quyidagi narsalar bilan
bog’liqdir:
1) Xo’jalikda vositalarning aylanishi bilan;
2) ishlab chiqarishning va realizatsiyaning xususiyatlari bilan;
3) tashqi iqtisodiy shartnomalarining muddatini farqlari bilan;
4) ishlab chiqarishning kengaytirish uchun kapital qo’yishning zaruriyligi
bilan.
Xalqaro kredit deganda, xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida ssuda
kapitalining harakati tushuniladi. Kredit munosabatlarining sub'ektlariga
korxonalar, banklar, davlat muassasalari, xalqaro va mintaqaviy valyuta va moliya-
kredit tashkilotlari kiradi. Kredit ob'ekti bo’lib esa davlatlararo miqyosda
beriladigan kredit hisoblanadi.
Xalqaro kreditning vujudga kelishi va amal qilishi jahon miqyosida ishlab
chiqarish va ayirboshlashning milliy chegaralardan chiqishi, xo’jalik aloqalarining
baynalminallashuvi, kapitalning markazlashuvi bilan chambarchas bog’liq. Butun
dunyo xo’jalik aloqalarining intensivlashishi va globallashuvi, xalqaro mehnat
taqsimotining chuqurlashishi natijasida xalqaro kredit hajmining keskin oshishiga
va undan foydalanish sohalarini kengayishiga jiddiy ta'sir ko’rsatdi. Keyingi
yillarda xalqaro kreditning ishlab chiqarish va tashqi savdo hajmining ortib
borishidan tezroq o’sishi ham bundan dalolat beradi.
Xalqaro kredit iqtisodiy kategoriya sifatida bozor iqtisodiyoti qonunlariga
muvofiq tarzda hamda foyda, baho, valyuta kursi kabi boshqa kategoriyalar bilan
uzviy bog’liq holda amal qiladi.
17

Xalqaro kreditning manbalari bo’lib korxonalarning vaqtincha bo’sh turgan
pul mablag’lari, aholi-mablag’lari, davlatning pul jamg’armalari va xalqaro
muassasalarning valyuta mablag’lari xizmat qiladi.
3. Xalqaro kreditning tamoyillari, shakllari va turlari
Xalqaro kreditga bo’lgan talab qaysi usulda va muddatda kim tomonidan
qondirilishiga, shuningdek, qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab xalqaro kredit
bir necha turlarga bo’linadi.
Xalqaro davlat krediti ikki tomonlama kelishuv asosida rivojlangan davlatlar
tomonidan rivojlanayotgan davlatlarga tovar yoki valyuta shaklida, foiz to’lash
yoki foiz to’lamaslik sharti bilan, uzoq yoki qisqa muddatga beriladi.
1-jadval
Xalqaro kredit turlari 8
T/r Turkumlash belgilari Xalqaro kredit turlari
1 Kreditlash harakteri
bo’yicha  davlatlararo kreditlar
 xususiy kreditlar
 firma kreditlari
2 Kreditlash shakli bo’yicha  davlat krediti
 bank krediti
 tijorat krediti
3 Tashqi savdo tizimida
tutgan o’rni bo’yicha  eksportni kreditlash
 importni kreditlash
4 Kreditlash muddati
bo’yicha  qisqa muddatli (1 yilgacha)
 o’rta muddatli (1-5 yilgacha)
 uzoq muddatli (5 yildan ortiq)
5 Kreditlash ob’ekti
bo’yicha  tovar krediti
 valyuta krediti
6 Ta’minlanganlik darajasi
bo’yicha  tovar-moddiy boyliklar bilan
ta’minlangan kreditlar
 hujjatlar bilan ta’minlangan kreditlar
8
Galanov V.A. Finansi, Denejnoe obrashenie i kredit: Uchebnik. – M.: FORUM: INFRA-M, 2006. – 416 s.
18

Xalqaro bank kreditlarining:
 bank eksport kreditlari (xorijiy importyorlarga xususiy tijorat banklari,
maxsus tashqi savdo banklari tomonidan beriladigan kredit);
 yevrokredit (yirik tijorat banklari tomonidan yevrovalyuta bozori resurslari
hisobidan yevrovalyutada, ikki yildan o’n yilgacha bo’lgan muddatda,
o’zgaruvchi foiz stavkada kreditlar berish) kabi turlari mavjud (1-jadval).
Qisqa muddatli xalqaro kreditlarni - xalqaro valyuta fondi, o’rta muddatli
kreditlarni - Jahon rivojlanish va taraqqiyot banki, uzoq muddatli (yigirma
yilgacha) kreditlarni - Yevropa rivojlanish va taraqqiyot banki berishlari mumkin.
Xalqaro kredit umumjahon munosabatlarining maxsus shakli bo’lib, unda
davlatlar, transmilliy korporatsiyalar, xalqaro moliya-kredit tashkilotlari va yirik
banklar ishtirok etadilar.
Xalqaro kreditning mohiyati bir yoki bir necha mamlakatlar, xalqaro moliya-
kredit tashkilotlari tomonidan boshqa mamlakatlarga milliy iqtisodiyotning alohida
tarmoqlarini rivojlantirish va o’zaro xo’jalik aloqalarini kengaytirish uchun
tovarlar yoki pul shaklidagi resurslarni vaqtincha foydalanishga berishdan
iboratdir.
Xalqaro kredit o’zaro bog’liq funksiyalarni bajarish orqali ikki yoqlama,
ya’ni ijobiy va salbiy rol o’ynaydi.
Xalqaro kreditning ijobiy roli takror ishlab chiqarish jarayonining
uzluksizligini ta’minlanishi hamda uning kengayishi orqali ishlab chiqarish
kuchlari rivojlanishining tezlashishida o’z aksini topadi. Ushbuda ularning o’zaro
aloqasi aks etadi. Xalqaro kredit tashqi iqtisodiy aloqalarga va pirovard oqibatda
takror ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi bog’lovchi bo’g’in hamda uzatkich
mexanizmi rolini o’ynaydi. Ishlab chiqarish o’sishining mahsuli bo’lgani holda
xalqaro kredit bir vaqtning o’zida uning zaruriy sharti va katalizatori bo’lib ham
hisoblanadi. U ishlab chiqarish va muomala jarayonlarining baynalmilallashuvi,
jahon bozorining shakllanishi hamda rivojlanishiga ko’maklashadi va xalqaro
mehnat taqsimotini chuqurlashtiradi. Xalqaro kredit takror ishlab chiqarish
19

jarayonini quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tezlashishiga ko’maklashadi:
Mamlakatlarning kredit siyosati jahon bozorlarida kreditor mamlakat mavqelarini
mustahkamlash vositasi bo’lib xizmat qiladi.
Birinchidan, xalqaro kredit kreditor mamlakatlar mavqelarini o’stirgan holda
olingan foydalarni qarzdor mamlakatlardan o’tkazish uchun ishlatiladi. Shu bilan
birgalikda ssudalarni foizlar bilan qaytimining jamiyat sof daromadining ma’lum
bir hajmidan oshgan yillik to’lovlari qarzdor mamlakatlarda mazkur
jamg’armalarning shakllanish manbalariga salbiy ta’sir etadi.
Ikkinchidan, xalqaro kredit qarzdor mamlakatlarda kreditor mamlakatlar
uchun qulay bo’lgan iqtisodiy va siyosiy rejimlarning yaratilishi hamda
mustahkamlanishiga ko’maklashadi. Ishlab chiqarish va almashuvning
baynalmilallashuvi, jahon xo’jalik aloqalari yangi shakllarining paydo bo’lishi
xalqaro kreditning turli shakllari rivojlanishiga ob’ktiv asos bo’lib xizmat qiladi.
Xalqaro xususiy kreditlar turli transmilliy korporatsiyalar, firmalar, banklar
va vositachi brokerlik kompaniyalari tomonidan berilishi mumkin.
Ushbu kreditlar ichida yirik korxona va firmalar tomonidan beriladigan
kreditlar salmog’i juda kattadir. Masalan, O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan
juda ko’p qo’shma korxonalar xorijiy firmalar va korxonalar tomonidan berilgan
kreditlar yordamida yaratilgan.
Xalqaro davlatlar krediti yoki hukumatlararo kreditlar u yoki bu mamlakat
hukumati kredit muassasalari tomonidan boshqa mamlakatning u bu tarmoqlarini
ustuvor rivojlantirish maqsadida beriladi. Hukumatlararo kreditlar xususiy
kreditlarga nisbatan past foizlarda yoki imtiyozli ravishda yoki umuman foizsiz,
ayrim hollarda beg’araz yordam sifatida ham berilishi mumkin.
Masalan, 2000 yilda Turkiyada ro’y bergan zilzila oqibatlarini tugatish va
iqtisodiyot obektlarini tiklash maqsadida AQSH «Eksimbank»i 50 mlrd. AQSH
dollari miqdorida imtiyozli kredit ajratdi.
O’zbekistonda kasb-hunar ta’limini rivojlantirish maqsadida Janubiy Koreya
hukumati respublikamizga 37 mln. AQSH dollari miqdorida, Yaponiya hukumati
20

tomonidan ham kreditlar berdi. Bunday kreditlar Yevropa mamlakatlari tomonidan
ham berilmoqda.
Xalqaro va mintaqaviy valyuta-kredit tashkilotlari tomonidan beriladigan
kreditlar odatda, rivojlanayotgan mamlakatlarga Uzoq muddatlarga, imtiyozli
shartlarda, past foizlarda aniq maqsadlarni amalga oshirish uchun beriladi. Bunday
maqsadlar qatoriga makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, milliy valyutani
mustahkamlash, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni
chuqurlashtirish, kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, raqobatchilik
muhitini shakllantirish, kadrlar tayyorlash dasturlari kabilar kiradi.
Xalqaro va mintakaviy valyuta-kredit tashkilotlari qatoriga Xalqaro valyuta
fondi (XVF), Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB yoki Jahon banki),
Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK), Osiyo taraqqiyot banki (OTB), Yevropa
tiklanish va taraqqiyot banki (YETTB) va boshqalar kiradi.
O’zbekiston Respublikasining yuqoridagi xalqaro va mintaqaviy valyuta-
kredit tashkilotlar bilan xalqaro kredit munosabatlari to’g’risida kelgusi bo’limda
batafsil ma’lumot beriladi.
Hozirgi paytda rivojlanayotgan va muhtoj mamlakatlarga xalqaro kreditdan
tashqari turli jamoat tashkilotlari va fondlar tomonidan beg’araz yordam
ko’rsatilmoqda. Bunday yordam asosan sog’liqni saqlash va ta’lim tizimini
rivojlantirish, ekologik muammolarni bartaraf etish va boshqa maqsadlarda
berilmoqda. Bunday tashkilotlar sifatida Xalqaro «Ekosan» fondi, Xalqaro Qizil
Hoch va Qizil Yarim Oy jamiyatlari, TAKIS dasturi, Germaniyaning K.Adenuer
va A.Gumbolt, AQShning B.Franklin va G.Soros fondlari va boshqalarni
ko’rsatish mumkin.
Xalqaro kreditning tamoyillari. Xalqaro kreditning takror ishlab chiqarish
bilan aloqasi uning tamoyillarida aks etadi:
1) qaytarishliligi: agarda olingan mablag’lar qaytarilmayotgan bo’lsa, unda
ushbu holat kapitalni qaytarmaslik sharti bilan berilishiga, ya’ni moliyalashtirishga
aloqadordir;
21

2) muddatlilik: kredit kelishuvida belgilangan muddatlarda kredit
qaytarilishini ta’minlaydi;
3) to’lovlilik: qiymat qonuni harakatini aks ettirgan holda kreditning har bir
holatidagi alohida shartlarni amalga oshirish usulidir;
4) moddiy ta’minlanganligi: kredit so’ndirilishining kafolatida o’z aksini
topadi;
5) maqsadli yo’nalishi: ssudaning aniq bir ob’ktlarini belgilanishi.
Xalqaro kreditning tamoyillari uning bozor iqtisodiy qonunlari bilan
aloqalarini ifodalaydi va bozor sub’ktlari hamda davlatning joriy hamda strategik
vazifalariga erishish maqsadida ishlatiladi.
3-rasm. Xalqaro kreditning tamoyillari 9
Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlar jarayonida valyuta va tovar
resurslarini qaytarishlik, muddatlilik hamda foiz to’lash shartlari asosida taqdim
etilishi bilan bog’liq ssuda kapitalining harakatidir. Kreditorlar va qarz oluvchilar
sifatida xususiy korxona (bank, firma)lar, davlat tashkilotlari, hukumatlar, xalqaro
hamda hududiy valyuta- kredit va moliyaviy tashkilotlar maydonga chiqadi.
Xalqaro kredit kapitalistik ishlab chiqarish usulining dastlabki bosqichlarida
vujudga kelgan va kapitalni dastlabki jamg’arishning richaglaridan biri edi. Ishlab
chiqarishning milliy chegaralardan tashqariga chiqishi, xo’jalik aloqalari
baynalmilallashuvining kuchayishi, kapitalning xalqaro jihatdan ijtimoiylashuvi,
9
Tojiyev R.R. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Darslik. - T.: TDIU, 2009 y. 35 b.
22Xalqaro kredit
tamoyillari
Qaytarishlilik
Muddatlilik
To’lovlilik
Moddiy ta’minlanganligi
Maqsadli yo’nalishi

ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvi hamda ilmiy-texnik
inqilob uning rivojlanishini ob’ktiv asosi bo’ldi.
Xalqaro lizing – bu ijara operatsiyalarining bir ko’rinishi bo’lib, bunda
ijaraga beruvchining mulkka egalik huquqi saqlanib qoladi. Ijaraga oluvchi vaqti-
vaqti bilan tovardan vaqtincha foydalanganligi uchun haq to’lab turadi. Ëizing
jihozlarni maxsus kredit muassasasining kompaniyasi tomonidan oldindan sotib
olishni anglatadi. Asosan bunday operatsiyalarning ob’ekti sifatida turli xil
jihozlar, transport vositalari, EHM va boshqalar hisoblanadi. Ijara kredit olishning
o’ziga xos shakli bo’lib, eksportyor tovarining tashqi bozordagi harakatini
yengillashtiradi. Oddiy tovar krediti bilan lizing ijara operatsiyalarini o’tkazish
shartlarini bir-biriga yaqinlashtiradi. Ijaraga oluvchi o’z mablag’larini
markazlashtirishdan xalos bo’ladi. Ijara to’lovlari bo’lak-bo’lak shaklida butun
ijara davrida to’lab boriladi. Ammo lizingning maqsadida tovarga egalik huquqini
olish emas, balki tovarning iste’mol xususiyatlaridan foydalanish huquqini
olishdir. Xalqaro savdo ijara operatsiyalarining hajmining oshishi ko’plab moliya
mablag’larini jalb etishni taqazo etadi. Shuning uchun ham ko’pchilik
mamlakatlarning yirik tijorat banklari lizing kompaniyalarini moliyalashtirishda
faol ishtirok etadilar. Keyinchalik lizing kompaniyalari banklar ixtiyoriga o’tadi.
Xalqaro kreditning bahosi – bu bank bilan qarz oluvchi o’rtasidagi shartnoma
asosida belgilanadi va bu kreditga oid foizlarni o’z ichiga oladi. Qisqacha qilib
aytadigan bo’lsak, kreditning bahosi bu bank tomonidan belgilangan uning foiz
stavkasi hisoblanadi.
Xalqaro kreditning bahosi ikkiga bo’linadi:
1. Kelishilgan kredit bahosi;
2. Kredit bahosining yashirin elementlari.
Xalqaro kreditning turli shakllarini kredit munosabatlarining ayrim
tomonlarini harakterlovchi bir nechta muhim omillariga ko’ra umumiy asosda
quyidagicha tasniflash mumkin:
- manbalarga ko’ra tashqi savdoni kreditlash hamda moliyalashtirishning
ichki, xorijiy va aralash turlari farqlanadi. Ular o’zaro yaqindan bog’liqdir hamda
23

eksportyordan importyorgacha bo’lgan tovar harakatining barcha bosqichlariga
xizmat ko’rsatadi. Tovar sotuv jarayoniga qanchalik yaqin bo’lsa, odatda xalqaro
kreditning shartlari qarz oluvchiga shunchalik yoqimli bo’ladi;
- belgilanishiga ko’ra tashqi iqtisodiy bitimning qaysi biri qarz mablag’lari
hisobiga qoplanishiga bog’liq holda quyidagilar farqlanadi:
1) tashqi savdo va xizmatlar bilan bevosita bog’liq tijorat kreditlari;
2) har qanday boshqa maqsadlarga, shu jumladan to’g’ridan-to’g’ri amalga
oshiriladigan kapital qo’yilmalarga, investitsion ob’ktlar qurilishiga, qimmatli
qog’ozlar sotib olishga, tashqi qarzni so’ndirishga, valyuta intervensiyasiga
ishlatiladigan moliyaviy kreditlar;
3) kapital, tovarlar va xizmatlarni chetga olib chiqilishining aralash
shakllariga xizmat ko’rsatishga mo’ljallangan "oraliq" kreditlar. Masalan, pudrat
ishlari (injiniring)ni amalga oshirish shaklida.
- turlariga ko’ra kreditlar eksportyorlar tomonidan o’z sotib oluvchilariga
tovar shaklida va banklar tomonidan pul shaklida taqdim etiladigan valyuta
turlariga bo’linadi. Ayrim holatlarda valyuta krediti jihozlar yetkazib berish
bo’yicha tijorat bitimi shartlaridan biri bo’lib hisoblanadi va import jihozlar
zaminida ob’kt qurilishi yuzasidan mahalliy harajatlarni kreditlash uchun
ishlatiladi;
- qarz valyutasiga ko’ra qarzdor mamlakat yoki kreditor-mamlakat
valyutasida, uchinchi mamlakat valyutasida hamda SDR valyuta savatiga
asoslangan xalqaro hisob valyutasida taqdim etiladigan xalqaro kreditlarga
farqlanadi;
- muddatlariga ko’ra xalqaro kreditlar:
1. qisqa muddatli - 1 yilgacha, ayrim holatlarda 18 oygacha (o’ta qisqa
muddatli - 3 oygacha, bir sutkalik va bir haftalik);
2. o’rta muddatli - 1 yildan 5 yilgacha;
3. uzoq muddatli - 5 yildan ziyod muddatlarga beriladigan kredit turlariga
bo’linadi.
24

Ba’zi mamlakatlarda 7 yilgacha muddatga berilgan kreditlar o’rta muddatli,
7 yildan ortiq muddatga berilgan kreditlar esa uzoq muddatli bo’lib hisoblanadi.
Uzoq muddatli xalqaro kredit odatda asosiy ishlab chiqarish vositalariga
investitsiya qilish uchun mo’ljallangan bo’lib, mashinalar va butlovchi jihozlar
eksportining 85 foizi hajmiga hamda tashqi iqtisodiy munosabatlarning yangi
shakllari (yirik ko’lamdagi loyihalar, ilmiy tekshirish ishlari, yangi texnika joriy
etilishi)ga xizmat ko’rsatadi.
- ta’minlanganlik tamoyiliga ko’ra ta’minlangan va blankali kreditlarga
farqlanadi.
Kreditning ta’minoti bo’lib odatda tovarlar, tovarga egalik huquqini
beruvchi va boshqa tijorat hujjatlari, qimmatli qog’ozlar, veksellar, ko’chmas mulk
hamda qimmatliklar xizmat qiladi.
Kredit olish uchun tovar garovi 3 shaklda amalga oshiriladi:
 qat’iy garov (tovarlarning ma’lum bir massasi bank foydasiga garov
qilinadi);
 muomaladagi tovar garovi (ma’lum bir summadagi, tegishli
assortimentdagi tovarning qoldiqi hisobga olinadi);
 qayta ishlovdagi tovar garovi (mazkur mahsulotlarni bankka garovga
bergan holda garovga olingan tovardan mahsulotlar ishlab chiqarish
mumkin).
Xalqaro kreditning prinsiplari bozorning iqtisodiy qonunlari bilan uning
iqtisodiy aloqasini aks ettiradi hamda bozor subyektlari va davlatning joriy va
strategik maqsadlariga erishish uchun qo’llaniladi.
Xalqaro kredit ssuda kapitalini xalqaro iqtisodiy munosabatlar doirasida
aylanish xususiyatini aks ettiruvchi quyidagi funksiyalarni bajaradi:
1. Kengaygan ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish maqsadida ssuda
kapitalining mamlakatlar o’rtasida taqsimlanishi. Xalqaro kredit mexanizmi orqali
ssuda kapitali foyda olishini ta’minlash maqsadida iqtisodiy agentlar ko’zlagan
25

sohalarga yo’naltiriladi. Shu orqali kredit milliy foydani o’rtacha foydaga
aylantirishga va uning massasini oshirishga yordam beradi.
2. Xalqaro hisob-kitoblarda asl pullarni (oltin, kumush) kredit pullar bilan
almashishi, shuningdek, naqdsiz to’lovlarning tezlashishi va rivojlanishi, naqd
valuta aylanmasini xalqaro kredit operatsiyalari bilan almashishi muomala
xarajatlarini iqtisod qiladi. Xalqaro kreditlar asosida xalqaro hisob-kitoblarning
kredit vositalari bo’lgan – veksel, chek, shuningdek, bank o’tkazmalari, depozit
sertifikatlari va boshqalar vujudga keldi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda ssuda
kapitalining muomala vaqti tejalishi hisobiga kapitalning ishlab chiqarish
funksiyasi yordamida ishlab chiqarishni kengaytirishga va foydani ko’paytirishga
erishish mumkin.
3. Kapitalning to’planishi va markazlashuvining tezlashishi. Chet el
kreditlarini jalb qilish hisobiga qo’shimcha qiymatni kapitallashtirish tezlashadi,
individual jamg’arish chegaralari kengayadi, bir mamlakat tadbirkorlarining
kapitali boshqa mamlakat mablag’lari hisobiga ko’payadi. Kredit ma’lum
chegaralarda boshqa mamlakatlarning kapitali, mehnati va mulkiga egalik qilish
imkoniyatini beradi. Imtiyozli xalqaro kreditlarning yirik kompaniyalarga berilishi
hamda mayda va o’rta firmalarning jahon ssuda kapitallari bozoriga kirish
imkoniyatini qisqarishi kapitalning to’planishiga va markazlashuviga sabab
bo’lmoqda.
Xalqaro kredit funksiyalarining mohiyati milliy va jahon xo’jaligining
rivojlanishiga qarab o’zgarib boradi. Zamonaviy sharoitlarda xalqaro kredit
iqtisodiyotni tartibga solish funksiyasini bajaradi hamda o’zi ham tartibga solish
obyekti hisoblanadi.
Xalqaro kreditning turli shakllarini umumiy ko’rinishda, kredit
munosabatlarini tavsiflovchi alohida jihatlari bo’yicha tasniflash mumkin.
Xalqaro kreditni manbalari bo’yicha ichki, tashqi va aralash kreditlashga
hamda tashqi savdoni moliyalashtirishga ajratish mumkin. Ular bir-biri bilan uzviy
bog’langan va tovarning eksportyordan importyorga tomon harakatining barcha
bosqichlariga – eksport tovarini ishlab chiqarish, uning yo’ldagi va omborga
26

tushish jarayonlariga (shuningdek, chegaradan tashqarida ham), tovarning ishlab
chiqarish jarayonida importyor tomonidan ishlatilishi va iste’mol qilinishiga
xizmat qiladi. Tovar sotish jarayoniga qanchalik yaqin bo’lsa, qarzdorga uning
shartlari shunchalik darajada ma’qul keladi.
Qarz mablag’lari qanday tashqi iqtisodiy bitimda belgilanishiga qarab
quyidagilarga bo’linadi:
– tijorat kreditlari – tashqi savdo va xizmatlar bilan bevosita bog’langan;
– moliyaviy kreditlar – har qanday maqsadlarga ishlatiladigan, shu jumladan
to’g’ri kapital qo’yilmalar, investitsion obyektlarni qurish, qimmatli qog’ozlarni
sotib olish, tashqi qarzni to’lash, valuta intervensiyasini o’tkazishlar;
– oraliq kreditlar – kapital, tovar va xizmatlarni olib chiqarishning aralash
shakllariga xizmat qilish uchun tayinlangan, masalan, pudrat ishlarini bajarish
shaklida bo’lishi mumkin.
Ko’rinishi bo’yicha kreditlar: tovar shaklida – asosan eksportyorlar tomonidan
xaridorlarga beriladigan va valuta shaklida – banklar tomonidan pul shaklida
beriladigan kreditlarga bo’linadi.
Valutasi bo’yicha xalqaro kredit qarzdor mamlakatning valutasida yoki
kreditor mamlakatning valutasida, shuningdek, valuta savatida hisoblanadigan
xalqaro valuta birligida (SDR, yevro va b.) berilishi mumkin.
Xalqaro kredit manbalariga ko’ra tashqi savdoni ichki, tashqi (chet) va aralash
kreditlash hamda moliyalashtirish bo’yicha farqlanadi.
Xalqaro kreditni ko’rinishi bo’yicha 2 ta asosiy shaklga bo’lib ko’rsatish
mumkin:
1. Xalqaro bank krediti.
2. Xalqaro tijorat krediti.
Xalqaro bank krediti asosan valuta (pul) ko’rinishida bo’ladi.
Xalqaro tijorat krediti esa, odatda, tovar ko’rinishiga ega.
Ana shu 2 ta asosiy kredit shaklidan kelib chiqadigan bir qancha kreditlar
mavjud:
27

1. Firma (tijorat) krediti – odatda, eksportyor mamlakatning bir firmasi boshqa
mamlakatning importyoriga to’lovni kechiktirish shaklidagi ssuda berishi
tushuniladi. Tashqi savdoda tijorat krediti tovarli operatsiyalarga bog’liq hisob-
kitoblarda keng qo’llaniladi. Tijorat kreditining muddati (odatda, 2-7 yil) turlicha
bo’ladi.
2. Vekselli kreditda eksportyor tovarni sotish haqida bitim tuzib, o’tkazma
veksel (tratta)ni importyorga jo’natadi, importyor tijorat hujjatlarini olib
akseptlaydi, ya’ni unda ko’rsatilgan muddatda to’lovni amalga oshirishga rozilik
beradi.
3. Ochiq hisobvaraqlar bo’yicha beriladigan kredit. Bu kredit eksportyor va
importyor o’rtasidagi kelishuvga asoslanadi. Eksportyor jo’natilgan har bir tovarlar
qiymatini importyorning hisobiga qarz sifatida qayd qilib boradi. Importyor
shartnomada ko’rsatilgan vaqtda kredit summasini to’lab boradi. Ochiq
hisobvaraqlar bo’yicha beriladigan kreditlar faqatgina doimiy aloqada bo’lgan
firmalar o’rtasidagina amalga oshirilishi mumkin.
Tijorat kreditining yana bir turiga importyorning avans to’lovi (sotib
oluvchining avansi) ni kiritish mumkin. Bunda shartnoma tuzilayotgan paytda mol
sotib oluvchi, ya’ni importyor tomonidan chet ellik mol yetkazib beruvchiga,
odatda, mashina, asbob-uskunalar (texnologiya) ning qiymatidan 10-15 foizi
oldindan to’lab beriladi.
Xaridor avansi eksportni kreditlashning bir shakli hisoblanadi va shu vaqtning
o’zida importyorning majburiyatini ta’minlovchi vositadir. Chunki importyor o’zi
buyurtma bergan tovarni sotib olishga majbur bo’ladi. Rivojlangan
mamlakatlarning import bilan shug’ullanuvchi firmalari rivojlanayotgan
mamlakatlardan farqli ravishda, xaridor avansidan shu davlatlarning qishloq
xo’jalik mahsulotlarini olib chiqib ketishda foydalanmoqdalar.
28

4. O’zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishda xalqaro valyuta-kredit
munosabatlarining o’rni
Bugun O’zbekistondagi ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida
o’tkazilayotgan tub o’zgarishlar o’z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko’tariladi.
O’zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlarini jahon andozalari darajasidagi
yangi texnika bilan ta’minlash uchun investitsiya mablag’lari ajratayotgan moliya
institutlari oldiga katta vazifalar qo’yilmoqda. Bu vazifani moliyalashning nafaqat
an’anaiviy usuli bank krediti va boshqa kreditlarga, balkim xorijiy valyuta-kredit
munosabatlariga tayangan holda amalga oshirilib kelinmoqda.
O’zbekistonda olib borilayotgan har tomonlama asoslangan xalqaro valyuta-
kredit munosabatlari mamlakatdagi iqtisodiy, ijtimoiy va investsiya muhitiga
ijobiy ta'sir etishi bilan birga investitsiyalar kiritish ob'ektlarini jozibadorligini ham
oshirmoqda. Bular, o’z navbatida, ishlab chiqarishni modernizatsiya va
diversifikatsiya qilishga barcha moliyalashtirish manbalaridan keladigan
invetitsiyalar hajmini o’sib borishini ta'minlamoqda.
2022-yil yanvar-iyun oylarida jami 48,0 trln. so‘m asosiy kapitalga xorijiy
investitsiya va kreditlar o‘zlashtirilib, 2021- yilning mos davriga nisbatan o‘sish
sur’ati 91,8 % ni tashkil etdi.
29

Uning tarkibida, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya va kreditlar hisobidan
investitsiyalar 2021-yilning mos davriga nisbatan 105,2 % ni, O‘zbekiston
Respublikasi kafolati ostida xorijiy kreditlar 44,7 % ni tashkil etdi (3-rasm).
Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari bo’yicha, 2021 yilning yanvar-
dekabr oylarida markazlashgan moliyalashtirish manbalari hisobidan
moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi o’tgan yilning mos
davridagi ulushiga nibatan 3,1 % punktga kamayib, 26,6 % ni yoki 50686,8 mlrd.
so’mni tashkil etdi.
3-rasm. 2021 yilda O’zbekistonda Respublikasida asosiy kapitalga kiritilgan
investitsiyalar hajmi 10
Mos ravishda markazlashmagan moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy
kapitalga investitsiyalarning ulushi 3,1 % punktga ko’payib, 73,4 % ni yoki
139237,5 mlrd. so’mni tashkil etdi.
Korxona va tashkilotlarning o’z mablag’lari hisobidan moliyalashtirilgan
asosiy kapitalga investitsiyalar ulushi salmoqli bo’ldi – 39292,3 mlrd. so’m yoki
jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 20,7 %. Aholi mablag’lari hisobidan jami
asosiy kapitalga investitsiyalarning 8,6 % yoki 16302,5 mlrd. so’m o’zlashtirildi.
2021-yil yanvar-dekabr oylarida o’zlashtirilgan to’g’ridan-to’g’ri xorijiy
investitsiyalar hajmi jadal o’sib, 37171,3 mlrd. so’mni tashkil etdi va 2018- yilning
10
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2021 yil, 1 bet
30

mos davridagi jami asosiy kapitaldagi ulushiga nisbatan 12,2 % punktiga ko’payib,
19,6 % ni tashkil etdi (4-rasm).
4-rasm. 2021-yilda Asosiy kapitalga investitsiyalarning moliyalashtirish
manbalari bo’yicha tarkibi, mlrd. so’m 11
Shuningdek, tijorat banklar kreditlari va boshqa qarz mablag’lari hisobidan
24856,0 mlrd. so’m (jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 13,1 % ini tashkil
etib, 2018 yilga nisbatan 4,7 % punktga kamaydi), O’zbekiston Respublikasi
kafolati ostidagi xorijiy kreditlar 27866,4 mlrd. so’m (14,7 % va 0,9 % punktiga
ko’paydi), kafolatlanmagan va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlar 21615,4
mlrd. so’m (11,4 % va 8,3 % punktga ko’paydi), Tiklanish va taraqqiyot
jamg’armasi 6511,9 (3,4 % va 3,0 % punktga kamaydi), Respublika byudjeti
14518,0 mlrd. so’m (7,6 % va 1,1 % puktiga kamaydi), Suv ta’minoti va
kanalizatsiya tizimlarini rivojlantirish jamg’armasi 1759,2 mlrd. so’m (0,9 % va
0,3 % punktga ko’paydi) va Jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish jamg’armasi
hisobidan esa 31,3 mlrd. so’m asosiy kapitalga investitsiyalar o’zlashtirildi.
11
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2021 yil, 4 bet.
31

Asosiy kapitalga investitsiyalar o’sish sur’atlarini moliyalastirish manbalari
bo’yicha eng yuqori ko’rsatkich kafolatlanmagan hamda boshqa xorijiy
investitsiya va kreditlarda kuzatilib, 2020 yilga nisbatan 4,1 marta o’sdi.
Shuningdek, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hisobidan moliyalashtirilgan
ivestitsiyalarda ham yuqori o’sish sur’atlari – 3,6 martaga o’sish kuzatilib, bu
mahsulot taqsimoti kelishuvi shartlari asosida gaz-kimyo majmuasi qurilishi bilan
“Mustaqillikning 25 yilligi” konlarida qidiruv ishlarini yakunlash va ishlar olib
borish, O’zbekiston Respublikasi investitsiya bloklarida (Kultak-Qamashi,
Muborak, Surxon, Ashibuloq va Koskud, g’arbiy Farg’ona investitsiya bloklari)
neft-gaz konlariga ishlov berish va geologik qidiruv ishlarini amalga oshirish,
hududlarda sement ishlab chiqarishini tashkil etish, to’qimachilik mahsulotlarini
ishlab chiqarishni tashkil etish kabi yirik investitsiya loyihalarining jadal
o’zlashtirilgani bilan bog’liq.
Kafolatlanmagan xorijiy kreditlar hisobidan 2017-2021 yillarda
uglevodorodlarni qazib chiqarishni ko’paytirish bo’yicha Dastur doirasidagi
investitsiya loyihalar, basalt toshidan mineral plitalar ishlab chiqarish majmuasini
tashkil etish kabi yirik loyihalar amalga oshirilmoqda.
Hududlar kesimida moliyalashtirish manbalari bo’yicha asosiy kapitalga
investitsiyalar Toshkent shahriga yo’naltirilgan (o’sish sur’ati 142,5%).
Shuningdek investitsiyalarning asosiy hajmi Qashqadaryo va Navoiy viloyatlariga
yo’nlatirilgan (2-jadval).
Hududlar kesimida asosiy kapitalga investitsiyalar o’zlashtirilishi bo’yicha
2020 yilga nisbatan eng yuqori o’sish sur’ati 95,2 % ga o’sib Jizzax viloyatida
kuzatildi. Bu asosan sement zavodi qurilishi bilan bog’liq.
Shuningdek, Sirdaryo viloyatida ham yuqori o’sish surati kuzatilib, 2018
yilga nisbatan 194,3 % ni tashkil qildi. Bunday natijani Sirdaryo issiqlik elektr
stansiyasida bosqichma- bosqich energobloklarni modernizatsiya qilish bilan
izohlash mumkin.
Xorazm viloyatida asosiy kapitalga investitsiyalar hajmining 2020 yildagi
hajmiga nisbatan 167,1 % ni tashkil etishi Toshsokin tizimidagi sug’orish
32

magistral kanallarini qayta tiklash loyihasi bo’yicha amalga oshirilgan ishlar bilan
bog’liq.
33

2-jadval
2021-yilda hududlar kesimida moliyalashtirish manbalari bo’yicha asosiy kapitalga investitsiyalar 12
Jami
asosiy
kapitalga
investitsiy
alar, mlrd.
so'm shu jumladan, moliyalashtirish manbalari bo’yicha (jamiga nisbatan % da):
Respublik
a byudjeti Korxona va
tashkilotlar
ning o'z
mablag'lari Aholining
o'z
mablag'la
ri Xorijiy
investitsiy
a va
kreditlar Suv ta'minoti
va
kanalizatsiya
tizimlarini
rivojlantirish
jamg'armasi Jismoniy
tarbiya va
sportni
rivojlantirish
jamg'armasi Tiklanish va
taraqqiyot
jamg'armasi Bank kreditlari
va boshqa
tashkilotlarning
qarz mablag'lari
O'zbekiston
Respublikasi 189924,3 7,6 20,7 8,6 45,7 0,9 0,02 3,4 13,1
Qoraqalpog'iston
Respublikasi 8434,6 13,9 28,0 10,0 38,1 0,7 3,6 5,7
viloyatlar:
Andijon 8183,7 8,4 22,2 16,9 35,2 1,1 0,1 16,1
Buxoro 9867,0 7,6 12,5 12,9 52,9 1,0 - 0,4 12,7
Jizzax 7919,3 11,0 17,9 6,6 47,0 1,5 - 0,8 15,2
Qashqadaryo 23525,3 3,5 15,8 5,7 71,0 0,7 - 0,0 3,3
Navoiy 17775,3 2,4 9,0 6,4 38,9 0,4 0,03 17,1 25,8
Namangan 12187,0 4,7 24,8 11,2 43,6 0,7 - 3,3 11,7
Samarqand 9798,6 12,0 19,5 15,8 28,6 1,6 - 0,2 22,3
Surxondaryo 12232,4 5,4 10,9 8,2 61,8 1,1 - - 12,6
Sirdaryo 6129,2 9,8 18,2 3,7 46,5 1,4 - 0,4 20,0
Toshkent 16935,1 13,3 24,5 9,5 33,0 2,7 - 6,5 10,5
Farg'ona 9164,2 7,2 22,4 14,1 38,6 0,8 - 0,3 16,6
Xorazm 5566,8 8,7 13,4 18,2 42,2 1,4 0,5 3,6 12,0
Toshkent sh. 41497,9 6,7 30,6 4,2 43,3 0,2 3,2 11,8
12
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2020 yil, 6 bet.
34

Jami asosiy kapitalga o’zlashtirilgan investitsiyalarning hajmidagi ulushi
bo’yicha hududlar kesimida Toshkent shahri hamon yetakchilik qilmoqda. Ushbu
hududda jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 21,8 % o’zlashtirildi. Mos
ravishda Qashqadaryo va Navoiy viloyatlarida ushbu ko’rsatkich 12,4 va 9,4 % ni
tashkil etdi.
Asosiy kapitalga o’zlashtirilgan investitsiyalarning yuqori o’sish sur’atlariga
qaramay Sirdaryo hamda Xorazm viloyatlarida o’zlashtirilgan investitsiyalarning
jami Respublikada o’zlashtirilgan investitisyalar hajmidagi eng kam ulushlar qayd
etildi – 3,2 va 2,9 %.
O’zbekiston Respublikasi bo’yicha asosiy kapitalga investitsiyalarning
texnologik tarkibida mashina, uskuna va inventarlarga investitsiyalar 93367,7
mlrd. so’m o’zlashtirilgan bo’lib, jami investitsiyalarning 49,2 % ni tashkil etdi,
qurilish montaj ishlari bo’yicha 82339,0 mlrd. so’m (jami investitsiyalardagi ulushi
43,3 %) va boshqa xarajatlarga 14217,6 mlrd. so’m (7,5 %) o’zlashtirildi.
Hududlar kesimida jami asosiy kapitalga investitsiyalar hajmida qurilish-
montaj ishlarining ulushi bo’yicha eng yuqori ko’rsatkich Surxondaryo viloyatida
kuzatildi – 61,8 % yoki 7562,7 mlrd. so’m.
Qurilish-montaj ishlarining ulushi bo’yicha eng quyi daraja Jizzax viloyatida
kuzatilib, 32,2 % ni yoki 2546,7 mlrd. so’mni tashkil etdi va mos ravishda, ushbu
hududda mashina, uskunalar va inventarlarga xarajatlar bo’yicha eng yuqori
ko’rsatkich – 65,5 % yoki 5189,6 mlrd. so’m kuzatildi.
2020 yilda ham asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalarning katta qismi
yangi qurilishga yo’naltirildi. Yangi qurilishga yo’naltirilgan investitsiyalar hajmi
101800,2 mlrd. so’mni tashkil etib, jami o’zlashtirilgan investitsiyalarning 53,6 %
ini tashkil etdi. Iqtisodiyotda mavjud obyektlarni kengaytirish, rekonstruksiya
qilish, modernizatsiyalash va texnik qayta qurollantirishga yo’naltirilgan
investitsiyalar 54531,7 mlrd. so’mni tashkil etdi va respublikada jami
o’zlashtirilgan investitsiyalarning 28,7 %ini tashkil etdi. Qolgan 17,7 %, ya’ni
33592,4 mlrd. so’m boshqa xarajatlarga yo’naltirildi. Yangi qurilishga
yo’naltirilgan investitsiyalarning jami investitsiyalardagi ulushi bo’yicha eng
35

yuqori ko’rsatkich mahsulot taqsimoti kelishuvi shartlari asosida gaz-kimyo
majmuasi qurilishi bilan “Mustaqillikning 25 yilligi” konlarida qidiruv ishlarini
yakunlash va ishlar olib borish loyihasi natijasida Surxondaryo viloyatida
kuzatilib, u 68,9 % ni tashkil etdi. Bu ko’rsatkichning eng past darajasi Jizzax
viloyatida kuzatildi va u 26,4 % ni tashkil etdi.
5-rasm. 2021-yilda Xorijiy investitsiya va kreditlar o’zlashtirilishi (mlrd.
AQSh doll) 13
Asosiy kapitalga investitsiyalarning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha
tarkibida qayta ishlash sanoati yetakchilik qilmoqda. Ushbu tarmoqda jami
moliyalashtirish manbalari hisobidan 51433,3 mlrd. so’m yoki jami asosiy
kapitalga kiritilgan investitsiyalarning 27,1 % o’zlashtirilgan. Uning tarkibida eng
ko’p investitsiyalar o’zlashtirilgan 3 ta faoliyat turlari quyidagilar:
- to’qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish 10719,0 mlrd. so’m (jami
asosiy kapitalga investitsiyalardagi ulushi 5,6 %);
- boshqa nometal mineral mahsulotlari ishlab chiqarish 8991,7 mlrd. so’m
(4,7 %);
- metallurgiya sanoati 8956,9 mlrd. so’m (4,7 %).
13
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2021 yil, 16 bet.
36

2021 yil yanvar-dekabrda jami 12,1 mlrd. AQSh doll. xorijiy investitsiya va
kreditlar o’zlashtirilgan bo’lib, ulardan 81,0 %i yoki 9,8 mlrd. AQSh doll asosiy
kapitalga o’zlashtirildi (5-rasm).
3-jadval
2021-yilda Hududlar kesimida moliyalashtirish manbalari bo’yicha asosiy
kapitalga investitsiyalar (mlrd. so’m) 14
Hududlar Jami Shu jumladan:
To'g'ridan-
to'g'ri
xorijiy
investitsiya
lar O'z.R.
kafolati
ostida
xorijiy
kreditlar Boshqalar
O'zbekis ton Respublikasi 86653,1 37171,3 27866,4 21615,4
Qoraqalpog'iston
Respublikasi 3212,3 829,5 1254,6 1128,2
viloyatlar:
Andijon 2881,4 1441,7 276,1 1163,6
Buxoro 5226,1 2331,6 841,3 2053,2
Jizzax 3716,3 1383,4 369,2 1963,7
Qashqadaryo 16711,5 5653,4 9603,1 1455,0
Navoiy 6902,3 615,0 5877,5 409,8
Namangan 5313,6 981,0 2785,0 1547,6
Samarqand 2799,8 1215,8 691,6 892,4
Surxondaryo 7557,6 6165,4 601,1 791,1
Sirdaryo 2853,0 2117,0 641,8 94,2
Toshkent 5595,2 4147,4 412,7 1035,1
Farg'ona 3538,2 2415,9 141,2 981,1
Xorazm 2350,1 1142,8 468,1 739,2
Toshkent sh. 17995,7 6731,4 3903,1 7361,2
Jami o’zlashtirilgan xorijiy investitsiya va kreditlarning 42,4 % yoki 5,1
mlrd. AQSh dollarini to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar tashkil qildi, shu
jumladan, 4,2 mlrd. AQSh dollari asosiy kapitalga to’g’ridan- to’g’ri xorijiy
investitsiyalarni tashkil etdi.
2021 yil yanvar-dekabrda 86653,1 mlrd. so’m yoki asosiy kapitalga
investitsiyalarning 45,7 %i xorijiy investitsiya va kreditlar hisobidan o’zlashtirildi.
14
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2021 yil, 17 bet.
37

Jami xorijiy investitsiya va kreditlar tarkibida xorijiy investitsiyalar 42799,1
mlrd. so’mni tashkil etdi va qolgan 43854,0 mlrd. so’m xorijiy kreditlar hisobiga
to’g’ri keldi.
To’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar hisobidan joriy davrda 37171,3
mlrd. so’m o’zlashtirilgan bo’lsa, O’zbekiston Respublikasi kafolati ostida xorijiy
kreditlar 27866,4 mlrd. so’m, 21615,4 mlrd. so’m boshqa xorijiy investitsiya va
kafolatlanmagan xorijiy kreditlar hisobidan o’zlashtirildi (3-jadval).
4-jadval
2021-2021-yillarda YaIMning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha o’sish
sur’atlari (o’tgan yilga nisbatan % da) 15
2017-yil 2018-yil 2021-yil
1. YalM, jami 104,5 105,4 105,6
shu jumladan
Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan qiymati 104,3 105,4 105,6
Mahsulotlarga sof soliqlar 105,7 105,9 105,6
II. Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan
qiymati 104,3 105,4 105,6
Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi 101,2 100,3 102,5
Sanoat (qurilishni qo’shgan holda) 105,4 111,5 108,9
Sanoat 105,2 110,8 106,6
Qurilish 106,0 114,3 119,0
Xizmatlar 106,4 105,5 105,1
savdo, yashash va ovqatlanish bo’yicha
xizmatlar 102,1 105,4 105,0
tashish va saqlash, axborot va aloqa 111,3 106,9 105,6
boshqa xizmat tarmoqlari 105,9 104,8 105,0
Asosiy kapitalga xorijiy investitsiya va kreditlarning o’tgan yilning mos
davriga nisbatan o’sish sur’ati 2,5 martani tashkil etdi.
Qayta ishlash sanoati bo’yicha jami xorijiy investitsiya va kreditlarning 33,3
% yoki 28854,4 mlrd. so’m xorijiy investitsiya va kreditlar o’zlashtirilgan bo’lib,
uning tarkibida yuqori ko’rsatkichlarni to’qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish
15
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2021 yil, 5 bet
38

– 9,0 % yoki 7796,3 mlrd. so’m, boshqa nometal mineral mahsulotlari ishlab
chiqarish – 7,6 % yoki 6617,6 mlrd. so’m, kimyo mahsulotlari ishlab chiqarish –
5,3 % yoki 4591,7 mlrd. so’m o’zlashtirilgan xorijiy investitsiya va kreditlar
tashkil qildi.
Elektr, gaz bilan ta’minlash faoliyat turida ham katta hajmda xorijiy
investitsiya va kreditlar o’zlashtirilib, jami 16734,1 mlrd. so’m yoki jami xorijiy
investitsiya va kreditlarning 19,3 %i o’zlashtirildi.
Tog’-kon sanoatida esa 15124,8 mlrd. so’mni yoki jami xorijiy investitsiya
va kreditlar hajmida 17,5 % ni tashkil etdi.
Amalga oshirilgan ishlar asosida o’tkazilayotgan islohotlar o’z natijasini
bermoqda. Xususan, 2021-yilda yalpi ichki mahsulot 5,6 foizga, sanoat ishlab
chiqarish hajmi 6,6 foizga, qurilish-pudrat ishlari 19,0 foizga, chakana savdo
aylanmasi 5,0 foizga, xizmatlar 5,1 foizga, qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab
chiqarish 2,5 foizga, boshqa xizmatlar 5,0 foizga oshdi (4-jadval).
Umumiy tashqi qarz rezidentlarning norezidentlar oldidagi asosiy qarz va
foizlarni to’lash talab qilinadigan majburiyatlarini aks ettiradi. Umumiy tashqi qarz
davlat va xususiy sektor qarzlaridan iborat. Umumiy tashqi qarzdagi o’zgarishlar
tahlili shuni ko’rsatdiki, 2015-2019 yillar davomida har ikkala sektorda ham
qarzdorlikning o’sishi kuzatilgan.
Biroq, 2020 yilda xususiy sektor tashqi qarzi kamayishi kuzatildi, bu esa o’z
navbatida neft-gaz va energetika sektori korxonalari tomonidan jalb qilingan
qarzdorlik muddatining tugashi bilan izohlanadi. 2021 yilning yanvar-sentyabr
oylarida xususiy sektor tashqi qarzi asosan tijorat banklari tomonidan qarz
olishning ko’payishi hisobiga yana o’sishni boshladi.
2021 yilning 9 oyi davomida davlat tashqi qarzi sezilarli darajada oshdi va
o’sish tendensiyasi 2021 yil oxirigacha saqlanib qolishi kutilyapti. Ushbu jarayon
hududlar va iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish bo’yicha davlat dasturlarini
moliyalashtirish uchun yangi qarzdorliklarni jalb qilinishi bilan izohlanishi
mumkin (6-rasm).
39

Davlat tashqi qarzi
6-rasm. 2013-2021yillar oraliqida O’zbekiston Respublikasi umumiy tashqi
qarzining dinamik qatorlari 16
O’zbekiston Respublikasi tashqi qarzining umumiy hajmi 2021 yil boshidan
4,2 mlrd. dollarga yoki 24%ga oshgan holda, 2021 yil 1 oktyabr holatiga 36 mlrd.
dollarni tashkil qildi (5-jadval).
2021 yilning yanvar-sentyabr oylarida qarzdorlikning o’sishi asosan davlat
sektoriga to’g’ri keldi (3,7 mlrd. dollar), shundan 1 mlrd. dollari xalqaro
obligatsiyalar hisobiga shakllangan.
Banklar va iqtisodiyotning boshqa sektor korxonalari tomonidan qarz olish
hajmining oshishi natijasida xususiy sektor qarzdorligi 494,4 mln. dollarga oshdi.
Qayd etish lozimki, 2021 yilning 9 oyi davomida xususiy sektor tomonidan
umumiy miqdorda 1,6 mlrd. dollar qarzdorlik jalb qilindi. Qarzlarni jalb qilish
asosan banklar – 1,0 mlrd. dollar, neft-gaz va energetika tashkilotlari – 207,4 mln.
16
Markaziy bankning 2021 yilning III choraklik uchun to’lov balansi va xalqaro investitsion pozitsiyasi,
shuningdek, tashqi qarz bo’yicha ma'lumotlari, Toshkent, 2021 yil, 33 bet.
40

dollar, to’qimachilik sektori korxonalari – 81,6 mln. dollar va iqtisodiyotning
boshqa sektorlari – 291,8 mln. dollar tomonidan amalga oshirildi.
5-jadval
2020-2021-yillar oraliqida Umumiy tashqi qarz tarkibi va undagi o’zgarishlar
(mln. dollar) 17
Iqtisodiyot sektori Quyidagi sanalar holatiga ko’ra qarzdorlik
Salmog’i 2021 yil
9 oyi
davomidagi
o’zgarish01.01.2020 y . 01.01.2021 y . 01.10.2021 y .
Jami 15 785,9 17 295,0 21 457,5 100% 4 162,5
Davlat tashqi qarzi 7 600,0 10 086,4 13 754,6 64% 3 668,1
shundan:
O’zbekiston
Respublikasi xalqaro
obligatsiyalari - - 1 078,8 5% 1 078,8
Xususiy tashqi qarz 8 185,9 7 208,6 7 702,9 36% 494,4
shundan :
bosh kompaniyalaridan 1 304,9 687,8 763,4 4% 75,7
Sektorlarning xususiy tashqi qarzdagi ulushlari
Neft-gaz va energetika
sektori 6 149,7 5 386,5 4 942,8 64% -443,7
Bank sektori 584,0 978,2 1 790,0 23% 811,7
Telekommunikatsiya
sektori 965,6 248,2 237,4 3% -10,9
To’qimachilik sektori 126,0 132,2 151,6 2% 19,4
Boshqa sektorlar 360,6 463,4 581,2 8% 117,8
Qayd qilish kerakki, davlat tashqi qarzining manbalari diversifikatsiyasi
ta'minlangan bo’lib, xorijiy hukumat moliya tashkilotlari hissasiga davlat tashqi
qarzining 45,7 foizi to’g’ri keladi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ma’lumotlariga ko’ra,
O’zbekiston Respublikasining asosiy kreditor mamlakatlari Xitoy Xalq
17
Markaziy bankning 2021 yilning III choraklik uchun to’lov balansi va xalqaro investitsion pozitsiyasi,
shuningdek, tashqi qarz bo’yicha ma'lumotlari, Toshkent, 2021 yil, 34 bet.
41

Respublikasi, Yaponiya, Janubiy Koreya, Rossiya, AQSh, Fransiya, Germaniya,
Ispaniya, Polsha, Saudiya Arabistoni, va boshqa mamlakatlarning xorijiy hukumat
moliya tashkilotlari hissasiga to’g’ri kelib, asosan turli investitsion dasturlarni
Hukumat kafolatlari ostida moliyalashtirilishi uchun qarz mablag’lari jalb etilgan
(6-jadval).
Xususan, O’zbekiston Respublikasining Xitoy Xalq Respublikasi oldidagi
qarz majburiyatlari davlat tashqi qarzining 20,6 foizini tashkil etadi. Mazkur qarz
mablag’lari mamlakatimizdagi davlat korxonalari tomonidan yuqori rentabelli va
eksportga yo’naltirilgan investitsion loyihalarni moliyalashtirish uchun
O’zbekiston Respublikasi Hukumati kafolati ostida Xitoy Davlat Taraqqiyot Banki
va Xitoy Eksport- Import Bankidan jalb etilgan bo’lib, Hukumatning to’g’ridan-
to’g’ri majburiyati hisoblanmaydi.
Xitoy Xalq Respublikasi oldidagi qarzdorlik bo’yicha xarajatlar davlat
korxonalari tomonidan investitsion loyihalarni moliyalashtirish natijasida tushgan
mablag’lar hisobidan so’ndiriladi.
6-jadval
Xorijiy hukumat moliya tashkilotlaridan jalb qilingan davlat tashqi qarzi
qoldig’i (01.10.2021 yil holatiga) 18
Kreditor mamlakatlar mln . dollar . Davlat tashqi
qarzidagi ulushi
Jami 6 218,9 45,7%
Xitoy Xalq Respublikasi 2 803,7 20,6%
Yaponiya 1 838,0 13,6%
Janubiy Koreya 560,4 4,1%
Fransiya 345,8 2,5%
Germaniya 286,5 2,1%
Rossiya 150,6 1,1%
Saudiya Arabistoni 122,1 0,9%
Boshqalar 111,8 0,8%
Shuni ta'kidlash joizki, O’zbekiston Respublikasi Hukumati xalqaro moliya
tashkilotlari va xorijiy hukumat moliya tashkilotlaridan qarz mablag’larini jalb
18
Moliya vazirligining 2021 yilning III choraklik uchun O’zbekiston Respublikasining Davlat qarzi holati va
dinamikasi sharhi, Toshkent, 2021 yil, 24 bet.
42

qilishda konservativ yondashuvga va xatarlarni boshqarish tamoyillariga amal
qiladi.
O’zbekiston Respublikasining xalqaro moliyaviy institutlaridan jalb qilgan
tashqi qarz portfeli hajmi 6,4 mlrd. AQSh dollarini tashkil etib, mazkur kreditlar
uzoq muddat (30 yilgacha) hamda imtiyozli foiz stavkalarida taqdim etilgan.
Xususan, davlat tashqi qarzining asosiy qismi Osiyo taraqqiyot banki (3,5
mlrd. dollar), Jahon banki (2,1 mlrd. dollar) va Islom taraqqiyot banki (0,7 mlrd.
dollar) hissasiga to’g’ri keladi (7-rasm).
747.5
2129.83452.7 46.9
Islom Taraqqiyot Banki Jahon Banki Osiyo Taraqqiyot Banki Boshqalar
7-rasm. Davlat tashqi qarzining xalqaro moliya institutlar kesimida
taqsimlanishi (01.10.2021 yil holatiga, mln. AQSh dollarida) 19
Shunday qilib, milliy iqtisodiyotga kiritilayotgan ichki va tashqi
investitsiyalar, makroiqtisodiy o’sish, aholi bandligi va ular daromadlarini
oshirishga, yangi ish o’rinlarini yaratishga, ishlab chiqarish hajmini ko’paytirishga
xizmat qilmoqda. Shu bilan bir vaqtda mamlakatimizda yaratilgan qulay
investitsion muhit, investitsiyalar oqimi barqarorligini ta'minlamoqda. Shularni
inobatga olganda, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va uni raqobatbardoshligini
oshirishga investitsiyalar, shu jumladan to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar jalb
etishni kengaytirish zarur.
19
Moliya vazirligining 2021 yilning III choraklik uchun O’zbekiston Respublikasining Davlat qarzi holati va
dinamikasi sharhi, Toshkent, 2021 yil, 25 bet.
43

5.O’zbekistonning xalqaro valyuta kredit mulosabatlarida rolini
oshirish yo’nalishlari
Ma'lumki, mamlakatimiz iqtisodiyotida tarkibiy o’zgartirishlarni amalga
oshirish va uning uchun investitsiyalar jalb etish, shu jumladan, xorijiy
investitsiyalarni, ayniqsa, to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni jalb etishga hamda
valqaro valyuta-kredit munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan islohotlarning
dastlabki bosqichlaridan boshlab katta e'tibor qaratib kelinmoqda va buning uchun
islohotlarning strategik maqsad va vazifalaridan kelib chiqib hamda O’zbekiston
iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib yuqorida tavsiflangan
davlat siyosati asoslangan.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o’zgartirishdagi davlat siyosati –
respublikamizning iqtisodiy va siyosiy mustaqilligini ta'minlay oladigan va
xalqimizni farovon yashashi uchun munosib shart-sharoitlar yaratib berishga qodir
bo’lgan batamom yangi xo’jalik majmuasini yaratishga qaratilgan. Ana shu
siyosatni amalga oshirish uchun iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirishlarning asosiy
yo’nalishlari ishlab chiqilgan 20
.
O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga qo’shilishining shart-sharoitlari va
tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirish imkoniyatlari Respublika davlat
mustaqilligini qo’lga kiritishi bilan vujudga kela boshladi. Bunday vaziyatda tashqi
iqtisodiy majmuani boshqarishning o’ziga xos tizimini shakllantirish, tashqi
aloqalarni yo’lga qo’yish borasida qoida va tamoyillarni ishlab chiqish,
respublikaning jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilish yo’llarini belgilash taqozo
etiladi.
Respublika tashqi siyosatini amalga oshirishning asosiy tamoyillari teng
huquqlilik va o’zaro manfaatdorlik negizida qurilsa, uning qoidalari ikki
tomonlama va ko’p tomonlama shartnoma munosabatlarida o’zaro manfaatli
aloqalar o’rnatish, xalqaro iqtisodiy ittifoqlar doirasidagi hamkorlikni
chuqurlashtirishga asoslanadi.
20
Голышев В.А., Закирова С.А. Национальная экономика Республики Узбекистан в переходный период:
Учебное пособие. – Т.: УМЭД, 2007. - 142 с.
44

O’zbekistonning xalqaro mehnat taqsimoti va jahon xo’jalik aloqalarida
ishtirok etishning asosi ochiq turdagi iqtisodiyotni vujudga keltirishdir. Shu sababli
respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin qisqa davr ichida 80 dan ortiq
davlat bilan diplomatiya munosabatlarini o’rnatdi, dunyoning 20 dan ortiq
davlatida diplomatiya elchixonalarini ochdi, ko’pgina xalqaro tashkilotlar – BMТ
iqtisodiy muassasalari, Jahon banki, Хalqaro bank, Хalqaro valyuta fondi, Хalqaro
moliya korporatsiyasi, Iqtisodiy taraqqiyotga ko’maklashuvchi tashkilot kabi
boshqa xalqaro moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo’lib kirdi.
O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi jarayonlarining o’ziga
xos xususiyatlari to’g’risida to’xtalib, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov shunday
degan edi: “Integratsiya haqida gapirar ekanmiz, manfaatlar birikuvining xilma-xil
mexanizmlari va shakllari hamda integratsiya turlari mavjudligiga asoslanamiz.
Bunga sherikchilik va hamkorlik qilishga intilayotgan mamlakatlarning
boshlang’ich shart-sharoitlari turlichaligi sababdir. O’zbekiston bir vaqtning o’zida
turli darajalarda – dunyo miqyosida va mintaqa ko’lamida – integratsiya
jarayonlarida qatnashsa-da, ammo bir muhim qoidaga: bir davlat bilan yaqinlashish
hisobiga boshqasidan uzoqlashmaslikka amal qiladi. Shu sababli O’zbekistonning
jahon hamjamiyatidagi integratsiyalashuvi serqirra jarayondir” 21
.
Bugungi kunda O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi ko’p
darajali tizim sifatida amal qilib, uni quyidagi beshta darajaga ajratish mumkin:
 global;
 transkontinental;
 mintaqalararo;
 mintaqaviy;
 mahalliy.
O’zbekistonning global darajada amalga oshiriluvchi strategik integratsion
vazifasi – bu mamlakatdagi barcha xo’jalik sub’ektlarining tashqi bozor bilan
o’zaro aloqasini ta’minlash uchun teng huquqli va milliy manfaatlarga mos
21
Karimov I.A. O ’ zbekiston XXI asr bo ’ sag ’ asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari. – T.: O ’ zbekiston, 1997, 299-bet.
45

keluvchi shart-sharoitlarni yaratish asosida uning xalqaro valyuta-moliya va savdo
mexanizmlariga bevosita qo’shilishidir. O’zbekistonning BMТ, Yevropada
xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (OBSE), Yevropa hamjamiyati, NAТO, Jahon
banki, Хalqaro valyuta fondi, Iqtisodiy hamkorlik tashkiloti (EKO) kabi
tashkilotlar faoliyatidagi faol ishtiroki uning jahon xo’jaligiga yanada kengroq
integratsiyalashuvini ta’minlaydi.
O’zbekistonning transkontinental darajada amalga oshiriluvchi integratsion
vazifasi – bu xalqaro transosiyo Iqtisodiy xamkorlik tashkiloti (EKO) doirasidagi
o’zaro aloqalarni yanada kuchaytirishdan iborat. Bu tashkilot 1992 yilda tashkil
etilgan bo’lib, o’z ichiga Osiyo qit’asining 10 ta davlati (Тurkiya, Eron, Pokiston,
Afg’oniston, O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Тojikiston, Тurkmaniston va
Ozarbayjon)ni oladi. Uning asosiy maqsadi – xo’jalikning transport,
kommunikatsiyalar, sanoat, qishloq xo’jaligi, savdo, turizm, ishchi kuchi
resurslarini rivojlantirish kabi sohalarida mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy
hamkorlikni yo’lga qo’yishdan iborat.
O’zbekistonning mintaqalararo darajada yangi mustaqil davlatlar – MDH
mamlakatlari bilan integratsiyaga kirishadi. O’zbekiston birinchilar qatorida
MDHni tashkil etish g’oyasini qo’llab-quvvatladi, uning tashkilotchilari tarkibiga
kirdi, integratsion va kooperatsion aloqalarini mustahkamlash hamda uning
Хalqaro iqtisodiy qo’mita (MEK), Davlatlararo bank (MGB), MDH Statistika
qo’mitasi kabi institutsional tuzilmalarini shakllantirishda faol ishtirok etmoqda.
O’zbekistonning mintaqaviy darajadagi integratsiyasi – bu umumiy tarixga,
yagona madaniy an’analarga, o’xshash turmush tarzi va mentalitetga ega bo’lgan
qardosh xalqlarni birlashtiruvchi Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasidagi
hamkorlikni mustahkamlash va rivojlantirishdan iborat. Bunday integratsion
aloqaning aniq shakli sifatida 1992 yilning yanvar oyida tashkil etilgan Markaziy
Osiyo mintaqaviy hamkorligi (SARS) tashkil etildi.
Yana bir istiqbolli, kuchli salohiyatga ega bo’lgan mintaqaviy
birlashmalardan biri – Shanxay hamkorlik tashkiloti (ShOS)dir. Bu tashkilot 2001
46

yilning 15 iyunida oltita – O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Тojikiston,
Rossiya va Хitoy mamlakatlari hamkorligida tashkil etildi.
O’zbekistonning Shanxay hamkorlik tashkiloti mamlakatlari bilan iqtisodiy
integratsiyasining kuchayishi ko’p jihatdan mazkur mamlakatlarning milliy
manfaatdorligi bilan belgilanadi. Eng avvalo, O’zbekiston raqobat jihatidan
nisbatan ustunlikka ega bo’lgan ishlab chiqarish sohalari tovarlari – paxta xom
ashyosi, mashinasozlik, kimyo sanoati, qurilish materiallari sanoati, elektr
energetikasi tovarlarining savdosini kengaytirishi maqsadga muvofiqdir.
O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga kirib borishi BMТning respublikada
amalga oshirayotgan iqtisodiy, ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat, fan sohalarida
amalga oshirilayotgan loyihalarida ham namoyon bo’ladi. Yevropa Ittifoqiga a’zo
bo’lgan mamlakatlar bilan iqtisodiy va savdo sohasidagi hamkorlik, NAТOning
«Тinchlik yo’lidagi sheriklik» dasturida mamlakatimiz ishtiroki uning jahon
xo’jaligi qo’shilishning navbatdagi yo’nalishidir.
O’zbekistonning Хalqaro valyuta fondi va jahon banki bilan hamkorligi
tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishdagi navbatdagi yo’nalishdir. Bu
yo’nalishda ХVF bilan tizimli qayta qurilishlarni mablag’ bilan ta’minlash, tizimli
va makroiqtisodiy siyosat sohasidagi tadbirkorlarni qo’llab-quvvatlash dasturlari
maqullandi.
Jahon bank tashkilotlari – Хalqaro ta’mirlash va rivojlanish banki (ХТRB),
Хalqaro rivojlanish uyushmasi (ХRU), Хalqaro moliya korporatsiyasi (ХMK) va
Investitsiyalarni kafolatlash xalqaro agentligi (IKХA) bilan hamkorlik
O’zbekistonning tashqi iqtisodiy strategiyasini amalga oshirishda muhim rol
o’ynaydi. Хalqaro moliya korporatsiyasi (ХMK) ham O’zbekistonda bir qator
loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etmoqda.
O’zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatini amalga oshirishda Yevropa
tiklanish va taraqqiyot banki (YeТТB) alohida rol o’ynaydi.
Shunday qilib, O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga qo’shilishida dunyo
mamlakatlari, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan hamkorlik hal qiluvchi
o’ringa ega bo’lib, bu milliy iqtisodiyotning baynalmilallashuvini kuchaytiradi
47

hamda iqtisodiy taraqqiyotini yuqori bosqichga ko’tarishning asosiy tashqi omillari
hisoblanadi.
Xulosa
Xalqaro valuta-kredit munosabatlari – bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi
va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko’plab omillar ta’sirida xalqaro valuta-
kredit munosabatlarimurakkablashmoqda va hozirgi sharoitda o’zining o’ta
beqarorligi bilan ahamiyatlidir.
Pulning jahon xo’jaligida amal qilishi va turli xalqaro iqtisodiy aloqalarga
(tashqi savdo, ishchi kuchi va kapital migratsiyasi, daromadlar, qarzlar va
subsidiyalar oqimi, ilmiy-texnikaviy mahsulotlarni ayirboshlash, turizm va h.k.)
xizmat qilishi bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar xalqaro valyuta-kredit
munosabatlari deb ataladi. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari pulning xalqaro
to’lov munosabatida amal qilish jarayonida vujudga keladi. Valyuta – bu
mamlakatlar pul birligi (masalan, so’m, dollar, funt sterling va h.k.). Har bir milliy
bozor o’zining milliy valyuta tizimiga ega bo’ladi.
Xalqaro valuta munosabatlari – valutaning jahon xo’jaligida amal qilishi
borasida shakllanadigan va milliy xo’jaliklar faoliyati natijalarining o’zaro
almashuviga xizmat ko’rsatadigan ijtimoiy munosabatlar yig’indisidir.
Xalqaro kredit - bu ssuda kapitaliing xalqaro miqyosida harakati bo’lib, bu
harakat tovar va valyuta ko’rinishidagi mablag’larni qaytarib berishlik, muddatlilik
va xaq to’lashlik asosida berish bilan bog’liqdir.
Mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati, iqtisodiy rivojlanish darajalari,
moddiy va ma'naviy ishlab chiqarish sifatlari va hajmining o’sishi, ishlab chiqarish
infratuzilmasining tarakqiyoti ko’p jihatdan xalqaro valyuta-kredit
munosabatlariga bog’liq.
Shunigndek, xalqaro valuta-kredit munosabatlari jamiyatda moddiy va
nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga maqsadli va asoslangan investitsiyalar jalb
etishni o’zida aks ettiradi. U yoki bu davlatning zamonaviy xalqaro valuta-kredit
munosabatlari iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, qishloq
xo’jaligini ko’tarish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, aholini ish bilan
48

ta'minlash, fan va texnikani rivojlantirish va shuningdek, ekologik muammolarni
hal etish bilan ajralib turadi.
O’zbekistonda islohotlarning hozirgi bosqichida Xalqaro valuta-kredit
munosabatlarining bosh maqsadi – iqtisodiyotda tarkibiy o’zgartirishlarni,
modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini amalga oshirish uchun korxonalar
va kompaniyalarning investitsion faolligini yanada kuchaytirish, iqtisodiytoni
raqobatbardoshligini ta’minlash, markazlashmagan investitsiyalarni ko’paytirish,
iqtisodiyotga ko’proq investitsiyalarni jalb qilishdir.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, xalqaro valuta-kredit munosabatlarida
strategik investorlar ko’p miqdordagi mablag’larni birinchi navbatda iqtisodiyoti
o’z ichki imkoniyatlari asosida barqaror va izchil ravishda rivojlanayotgan
mamlakatlarga yo’naltiradi. Aynan shunday mamlakatlardagina qo’yilgan
mablag’lar saqlanishiga va barqaror foyda olishga mo’ljal qilsa bo’ladi. Ichki va
xorijiy investorlarni birinchi navbatda minimal darajadagi soliq imtiyozlari emas,
balki biznesdagi keyingi qulay va maqbul istiqbollar qiziqtiradi. Qolaversa, ular
eng avvalo mintaqalarning emas, balki mamlakatning xatarlilik darajasini hisobga
oladi.
49

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy
Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil, 24 yanvar.
4. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi
Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.2014. Toshkent .
5. Красавина Л.Н.Международные валютно-кредитные и финансовые
отношения. —М.: «ФиС». 2001 г.
6. Платонова И.Н. Валютный рынок и валютное регулирование. -М.:
«ФиС». 2004 г.
7. Бержанов С.А. Валютная система, валютный рынок и валютные
операции. - Нукус. 1996
8. Xalqaro valyuta - kredit munosabatlari . Kasb - hunar kollejlari uchun o ’ quv
qo ’ llanma / Mualliflar : Xudoyberdiev Z . Y ., Qahhorov , Z . Y ., Umarov Z . A .,
Sohibov O . Q . – T .: “ IQTISOD – MOLIYA ”, 2013.
9. Tojiyev R.R. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Darslik. - T.: TDIU,
2009 y.
10. A.O’lmasov. Iqtisodiyot asoslari. Toshkent “Mehnat” 1997 yil.
11. Sh.SH.Shodmonovning Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik; O’zbekiston
Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. – T.: IQTISOD-MOLIYA,
2010..
12. M.Rasulov. Bozor iqtisodiyoti asoslari. Toshkent “O’zbekiston”1999 yil.
13. Galanov V.A. Finansi, Denejnoe obrashenie i kredit: Uchebnik. – M.:
FORUM: INFRA-M, 2006.
14. Tojiyev R.R. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. Darslik. - T.: TDIU,
2009 y.
50

15. O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlar,
Toshkent, 2021.
16. www.president.uz – O’zbekiston Respublikasi prezidentining rasmiy
veb-sayti.
17. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi
rasmiy veb-sayti.
18. www.mineconomy.uz - O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy Taraqqiyot
va Kambag’allikni Qisqartirish Vazirligi rasmiy veb-sayti.
19. www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik tizimining
veb-sayti.
20. www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy veb-
sayti.
21. www.mf.uz – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy veb-
sayti.
22. www.kun.uz – yangiliklar veb-sayti.
23. www.ziyonet.uz - axborot ta’lim tarmog’i.
24. www.wikipedia.org - global internet tarmog’i ensiklopediyasi.
51

Xalqaro valyuta-kredit munosabatlarinig vujudga kelishi va amal qilishi

Sotib olish