Xalqlar genotsiti - SSSRda qatag‘on siyosati va oqibatlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	52.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Xalqlar genotsiti - SSSRda qatag‘on siyosati va oqibatlari

Sotib olish

Xalqlar genotsiti: SSSRda qatag‘on siyosati va
oqibatlari
Mundarija:
Kirish
Asosiy qism
I bob. Ommaviy represiyaning sabablari
II bob. Ommaviy represiyaning amalga oshirilishi va qurbonlari
III bob. Ommaviy represiyalarning salbiy oqibatlarni
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Bu masalani o rganishning dolzarbligi shundanʻ
iboratki, o sha davrdagi siyosiy qatag onlar deyarli barcha oilalarga ta’sir
ʻ ʻ
ko rsatib, mamlakatimiz aholisi xotirasida hamon saqlanib qolgan. O sha
ʻ ʻ
davrlarning ko plab xotiralari ushbu davr fojiasi bilan bog liq. Hozirgi vaqtda
ʻ ʻ
o sha davr voqealari tobora ko proq muhokama qilinmoqda, XX asrning 20-30-
ʻ ʻ
yillaridagi siyosiy qatag onlarga oid ba’zi hikoyalar esga olinmoqda. Shuning
ʻ
uchun bu masala Rossiya va butun dunyo aholisi uchun juda muhim va ahamiyatli
bo lib qolmoqda.
ʻ
Barcha mumkin bo lgan sabablarga qaramay, begunoh odamlarning ta’qib
ʻ
qilinishini hech qachon oqlab bo lmaydi. Sovet Ittifoqidagi ushbu siyosiy qatag on
ʻ ʻ
davrini mamlakatimiz tarixidagi eng dahshatli va dahshatli davrlardan biri deb
atash mumkin. Hozirda o sha davrning o rganilgan va tadqiq etilgan materiallari
ʻ ʻ
ko p bo lishiga qaramay, o sha-yillardagi voqealar, amalga oshirilgan siyosiy
ʻ ʻ ʻ
qatag onlarning barchasi to liq o rganilgan, deyish qiyin. Bu davr mamlakatimiz
ʻ ʻ ʻ
tarixiga ko p millionlab insonlar qurbon bo lgan davr sifatida abadiy kirdi, bu
ʻ ʻ
davrga asosan ziyolilar orasidan: olimlar, yozuvchilar, texnik mutaxassislar,
rahbarlar va boshqalar kiradi. Boshqacha qilib aytganda, bu kommunizmning
hokimiyat uchun kurash davri edi, ammo bunday g alabaning narxi juda yuqori
ʻ
bo lib chiqdi. Bu vaqtni Sovet Ittifoqi hukumatining aholining dissident qatlamlari
ʻ
bilan kurashi bilan tavsiflash mumkin.
O sha davrda mamlakatda davom etayotgan barcha repressiv jarayonlar aslida
ʻ
rahbariyatning yo qolishiga olib keldi va bu “tozalashlar” hududiy joylashuvi va
ʻ
millatidan qat’iy nazar amalga oshirildi.
Zamonaviy dunyoda ular tobora ko proq o z mamlakatlari tarixini
ʻ ʻ
o rganishga qaytishni boshladilar va bu davr eng ko p o rganilgan va hali ham kam
ʻ ʻ ʻ
o rganilgan davrlardan biri hisoblanadi. Bu davr voqealarini o rganish Sovet
ʻ ʻ
Ittifoqi tarixini qayta ko rib chiqishga, o sha paytda amalga oshirilgan
ʻ ʻ
tadbirlarning sabablari va oqibatlarini tushunishga, shuningdek kelajakda yuzaga
kelishi mumkin bo lgan voqealarning oldini olishga imkon beradi.
ʻ
2

Kurs ishining ob’ekti va predmenti. SSSRdagi siyosiy qatag onchilikʻ
hisoblanadi. Ushbu tadqiqot pedmenti SSSRdagi siyosiy qatag onlarning mazmuni
ʻ
va bosqichlari.
Kurs ishining maqsad va vazifasi. Shunday qilib, ushbu kurs ishining asosiy
maqsadini SSSRda 1920-1930-yillardagi siyosiy qatag onlarning mazmuni va
ʻ
bosqichlarini o rganish deb atash mumkin.
ʻ
Ushbu kurs ishini o rganish maqsadi tadqiqot maqsadlarini oldindan
ʻ
belgilaydi:
- SSSRdagi jazo jinoiy siyosatining xususiyatlarini ommaviy
qatag onlarning boshlanishi va dastlabki shartlari sifatida keltirish;
ʻ
- ommaviy qatag onlarni tashkil etish va amalga oshirishga partiya
ʻ
apparatining ta’sirini tahlil qilish;
- ommaviy qatag onlarni tashkil etish va amalga oshirishga partiya
ʻ
apparatining ta’sirini tahlil qilish;
- SSSR va fashistlar Germaniyasi jazo apparati faoliyatini huquqiy
ta’minlashni belgilash.
Ushbu kurs ishining belgilangan asosiy maqsadi bilan bog liq holda,
ʻ
o rganish uchun quyidagi vazifalarni ajratib ko rsatish mumkin:
ʻ ʻ
- SSSRdagi siyosiy qatag onlarning nazariy jihatlarini ko rib chiqish;
ʻ ʻ
- SSSRdagi siyosiy qatag onlarning maqsadlari, sabablari va old shartlarini
ʻ
o rganish;
ʻ
- SSSRdagi siyosiy qatag onlarning asosiy bosqichlarini aniqlash;
ʻ
- SSSRdagi siyosiy qatag onlarning tarixiy jihatlarini tahlil qilish;
ʻ
- SSSRdagi qatag onlarni: ijtimoiy-siyosiy mazmuni, voqealari va
ʻ
qurbonlarini tahlil qilish;
- Stalinizm-yillarida siyosiy qatag on muammolarini aniqlash.
ʻ
Ushbu kurs ishini yozishning nazariy asosi mahalliy va xorijiy mualliflarning
ilmiy ishlari va maqolalari edi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. XX asrning 30-50-yillaridagi
SSSRdagi dahshatli, tushunarsiz, ongsiz davri. SSSRda sodir bo ʻ lgan voqealar
3

butun dunyoni larzaga soldi.
Kurs ishing tuzilishi. Tarkibiy jihatdan ushbu kurs ishi kirish, asosiy qism,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.ʻ
4

I BOB. OMMAVIY REPRESIYANING SABABLARI
Qatag onning sabablariʻ
Marksizm-leninizmning fundamental nazariyasida qatag on yangi jamiyat
ʻ
qurishning elementi sifatida ko zda tutilmagan. Shu sababli, Stalin
ʻ
qatag onlarining maqsadlari faqat quyidagilardan keyin ko rinadi: Sovet
ʻ ʻ
hokimiyati muxoliflari va ularning yordamchilarini izolyatsiya qilish va yo q
ʻ
qilish. Muvaffaqiyatsiz loyihalar va sanoatlashtirish, kollektivlashtirish va madaniy
inqilobning boshqa aniq muvaffaqiyatsizliklari uchun javobgarlikni siyosiy
raqiblarga topshirish istagi. Sanoatlashtirish va sotsialistik qurilish muammolarini
hal qilishda o zining nomuvofiqligini ko rsatgan eski partiya-sovet elitasini
ʻ ʻ
almashtirish zarurati. Butun hokimiyatni bitta partiya yetakchisi qo liga to plash.
ʻ ʻ
Mehnat resurslari keskin tanqis bo lgan joylarda ishlab chiqarish ob’ektlarini
ʻ
qurishda mahkumlarning majburiy mehnatidan foydalanish.
1917-yil noyabr oyida Sovet hokimiyatining o rnatilishi bilan Rossiyada
ʻ
siyosiy kurash to xtamadi, balki bolsheviklarning har qanday muxolifat bilan
ʻ
kurashi tekisligiga o tdi. Bo lajak ommaviy qatag onlar uchun aniq shartlar
ʻ ʻ ʻ
mavjud edi: 1918-yil yanvar oyi boshida Ta’sis majlisi tarqatildi, Butunrossiya
forumining faol tarafdorlari qatag on qilindi. 1918-yil iyulda eser bloki
ʻ
parchalanib, KPSS (b)ning bir partiyaviy diktaturasi o rnatildi. 1918-yil sentabr
ʻ
oyidan boshlab “harbiy kommunizmi” siyosati “qizil terror” bilan birga Sovet
hokimiyati rejimini qattiqlashtira boshladi. 1921-yilda to g ridan-to g ri NKVD va
ʻ ʻ ʻ ʻ
Oliy da inqilobiy tribunallar tashkil etildi. 1922-yilda Butunrossiya Favqulodda
komissiyasi Feliks Edmundovich Dzerjinskiy raisligida Davlat siyosiy
boshqarmasiga (GPU, 1923-yildan - OGPU) aylantirildi. 1922-yil avgustda bo lib
ʻ
o tgan Butunittifoq bolsheviklar Kommunistik partiyasining XII partiya
ʻ
konferensiyasi bolsheviklarga qarshi chiqqan barcha partiyalar va siyosiy
tashkilotlarni antisovet (davlatga qarshi) deb tan oldi. Shu asosda ular
mag lubiyatga uchradilar. 1922-yilda GPU qarori bilan bir qator taniqli olimlar,
ʻ
mutaxassislar va san’atkorlar “falsafiy kema”da RSFSRdan G arbga chiqarib
ʻ
yuborildi. 20-30-yillarda majburiy sanoatlashtirish va kollektivlashtirish sharoitida
5

hokimiyat uchun kurash siyosiy repressiyadan foydalangan holda olib borildi.
Siyosiy repressiya - bu davlat tomonidan majburlash chorasi bo lib, u har xilʻ
turdagi cheklovlar va jazolarni o z ichiga oladi. Sovet Ittifoqida siyosiy
ʻ
repressiyalar alohida shaxslarga va hatto ijtimoiy guruhlarga nisbatan qo llanilgan.
ʻ
Zamonaviy tarixshunoslikda siyosiy qatag onlar oliy hokimiyat Iosif
ʻ
Vissarionovich Stalin (1926-1953) nomi bilan bog liq bo lgan davr bilan bog liq.
ʻ ʻ ʻ
Voqealar chizig i shartli ravishda Stalinist deb atalgan qatag onlarning sababiy
ʻ ʻ
qatorini oldindan belgilab berdi: birinchidan, partiya va davlat boshqaruvida
birinchi rolga da’vo qilgan har bir kishini yo q qilib, hokimiyatning bir qo lda
ʻ ʻ
to planishi uchun sharoit yaratish. Ikkinchidan, ulkan o zgarishlar yo lidagi
ʻ ʻ ʻ
muxolifat va ochiq dushmanlar tomonidan qo yilgan to siqlarni bartaraf etish zarur
ʻ ʻ
edi. Uchinchidan, dahshatli harbiy to ntarishlar va G arb dunyosi bilan
ʻ ʻ
dushmanlikning kuchayishi arafasida “beshinchi kolonna” ni izolyatsiya qilish va
tugatish. To rtinchidan, ulug vor vazifalarni hal etishda xalqqa iroda va qat’iyat
ʻ ʻ
ko rsatish. Shunday qilib, qatag on ob’ektiv ravishda, aniq shaxslarning xohish-
ʻ ʻ
istaklari va shaxsiy intilishlaridan qat'i nazar, Sovet davlati siyosatining eng
muhim vositasiga aylanadi.
Ishonch bilan aytishimiz mumkinki, 1920-1930-yillardagi mavjud siyosiy
qatag onlar Rossiya tarixida muhim va o chmas iz qoldirdi. Bu vaqtni noqonuniy
ʻ ʻ
va adolatsiz zo ravonlik va jazo davri deb atash mumkin.
ʻ
Mamlakat tarixining ushbu davrini o rganish bilan shug ullangan tarixchilar
ʻ ʻ
va boshqa mutaxassislar orasida davom etayotgan siyosiy qatag on haqida turlicha
ʻ
fikrlar mavjud. Ba’zi tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, bu vaqt Rossiya tarixidagi
qorong u xotiradir. Boshqa tarixchilar o sha paytda ko rilgan chora-tadbirlar Sovet
ʻ ʻ ʻ
hukumatining mavqeini mustahkamlash uchun xizmat qilgan va umuman Sovet
Ittifoqi ta’sirining kuchayishiga yordam bergan deb ishonishga moyil.
Agar biz “repressiya” atamasining o zini ko rib chiqsak, bu ta’rifning lotin
ʻ ʻ
tilidan tarjimasiga tayanishimiz mumkin, bu “jazo yoki jazo chorasi” degan
ma’noni anglatadi.
6

1920-yillarning oxiridan boshlab mamlakatda ro y berayotgan globalʻ
ijtimoiy-iqtisodiy o zgarishlar siyosiy tizimda ham jiddiy o zgarishlar bilan birga
ʻ ʻ
bo ldi.
ʻ
“Sovet Rossiyasida fuqarolar urushi tugagandan so ng, dehqonlarning “harbiy
ʻ
kommunizmi" siyosatidan noroziligi sababli o tkir ijtimoiy-siyosiy inqiroz
ʻ
boshlandi. 1920-1921-yillar qishida dehqonlarning ortiqcha soliqga qarshi
noroziliklari Tambov va Voronej viloyatlari va G arbiy Sibirda bolsheviklarga
ʻ
qarshi qurolli qo zg olonlarga olib keldi, ularni bostirish uchun bolsheviklar
ʻ ʻ
muntazam qo shinlardan foydalanganlar. Boltiq floti va Kronshtat garnizoni
ʻ
dengizchilari ham hukmron partiya siyosatiga qarshi chiqdilar. Bu qarshilik 1921-
yil 28-fevraldan 18-martgacha davom etdi. Ushbu vaziyatdan chiqish uchun 1921-
yil mart oyida bo lib o tgan RKP (b) X qurultoyida “mehnatni yollash, xususiy
ʻ ʻ
mulkka katta miqyosda ruxsat berish, ortiqcha oziq-ovqatni soliq bilan almashtirish
to g risida” qaror qabul qilindi. U Yangi iqtisodiy siyosat (NEP) ni amalga oshirish
ʻ ʻ
uchun asos yaratdi, uning asosiy maqsadi jahon va fuqarolar urushlari paytida
vayron bo lgan Rossiya iqtisodiyotini tiklash va ishchilar sinfi va dehqonlar
ʻ
o rtasida normal iqtisodiy munosabatlarni o rnatish edi. Shuningdek, “Partiya
ʻ ʻ
birligi” to g risida qaror qabul qilindi, shu bilan birga “Rossiyada boshqa siyosiy
ʻ ʻ
partiyalarning mavjudligini yo q qilish to g risida”gi qarori ham qabul qilindi.
ʻ ʻ ʻ
1923-yil iyun oyida RKP(b) MK “Mensheviklarga qarshi kurash chora-tadbirlari
to g risida”gi maxfiy ko rsatma ishlab chiqdi. Ularning bir qismi 1922-yilda chet
ʻ ʻ ʻ
elga yuborilgan. 1923-yilda mensheviklar partiyasining parchalanishi boshlandi.
1920-yillarning o rtalarida o ng sotsialistik-inqilobchilar va mensheviklarning
ʻ ʻ
so nggi yashirin guruhlari tugatildi. Shunday qilib, repressiv siyosiy apparat
ʻ
yordamida bir partiyaviy diktatura shakllandi.
Rasmiy ravishda hokimiyat xalqqa tegishli, deb hisoblar edi, lekin aslida u
butunlay partiya-davlat apparati va uning elitasi - nomenklatura qo lida to plangan
ʻ ʻ
edi. 1936-yilgi Konstitutsiyaga ko ra, xalq tomonidan saylangan SSSR Oliy Soveti
ʻ
davlat hokimiyatining oliy organi deb e lon qilindi, lekin haqiqiy oliy hokimiyat
ʼ
7

Bolsheviklar Butunittifoq Kommunistik partiyasi Markaziy Qo mitasi Siyosiyʻ
byurosida to plangan edi. U nafaqat ichki va tashqi siyosatning asosiy
ʻ
yo nalishlarini belgilab berdi, balki ko plab kichik muammolarni ham ko rib
ʻ ʻ ʻ
chiqdi va butun hokimiyat piramidasini nazorat qildi.
Totalitar tuzum shakllanishining yana bir muhim jihati ommaviy axborot
vositalariga monopoliya orqali erishilgan rasmiy yagona mafkuradir. Mafkura
mavjud bo lishi uchun millionlab odamlarning qo llab-quvvatlashi, mafkuraviy
ʻ ʻ
formulalarni xalqqa tarqatish vositalari va mexanizmlari zarur. Sokovnin bu haqda
shunday yozadi: “Mafkura shaklida mavjud bo lish uchun ma’lum g oyalar ko p
ʻ ʻ ʻ
odamlar tomonidan idrok etilishi kerak. Ular xalq orasida yoyilishi kerak”.
“...Axborotni nashr etuvchi shaxs biron-bir maqsadni ko zlasa, axborot tashviqotga
ʻ
aylanadi” Sovet tashviqotining asosiy maqsadi manipulyatsiyadir. “Mafkura
targ ibot orqali ommaga murojaat qiladi, hukmron sinf siyosatini maqsadga
ʻ
muvofiq va asosli deb ko rsatishga intiladi, nazariy, ilmiy asoslangan, mafkuraviy
ʻ
asoslash maqomiga ega”.
Shuningdek, jamiyatga “qo rqitish” usuli sifatida senzura va politsiya
ʻ
nazoratining umumiy tizimi ta’sir ko rsatdi. Shaxsning barcha huquq va
ʻ
erkinliklarining asosi iqtisodiy erkinlik bo lganligi sababli, totalitar jamiyatda
ʻ
uning yo q qilinishi bilan barcha huquq va erkinliklarning yo q qilinishi
ʻ ʻ
boshlanadi. Totalitar tuzumlarning shafqatsizligi va dahshatlari bevosita ularning
jamiyat hayotini yagona, oldindan belgilab qo yilgan va kelishib bo lmaydigan
ʻ ʻ
maqsadga muvofiq qayta tashkil etish istagidan kelib chiqadi. Jamoatchilik fikrini
nazorat qilish uchun mas'ul organlarning butun tizimi shakllantirilmoqda. 1920-
yillarda senzuraning turli organlari markazlashgan edi. Bu yillarda yaratilgan
senzura tizimi shunchalik samarali bo lib chiqdiki, u Sovet Ittifoqi parchalanishiga
ʻ
qadar tub o zgarishlarsiz mavjud edi.
ʻ
Ma’muriy majburlash “sotsialistik qurilish” ning asosiy usullaridan biriga
aylandi. Bu iqtisodiyotning agrar sektorida alohida kuch bilan namoyon bo ldi. XX
ʻ
asr 30-yillarning boshlarida uzluksiz kollektivlashtirish (dehqonlarni kolxozlarga
8

majburan birlashtirish), eng kuchli dehqon xo jaliklarini tarqatib yuborish,ʻ
jismoniy tugatish va ishonchsiz dehqonlarni mamlakat sharqidagi maxsus aholi
punktlariga surgun qilish amalga oshiriladi. Xususiy korxonalarni sanoat va
savdodan butunlay siqib chiqarish uchun ham qattiq boshqaruvdan foydalanilgan.
Natijada 1934-yildagi VKP (b) XVII s’ezdi SSSRda sotsializm g alaba
ʻ
qozonganini e’lon qildi.
Qatag onning g oyaviy asoslari
ʻ ʻ
Stalin qatag onlarining mafkuraviy asosi (“sinfiy dushmanlarni yo q qilish”,
ʻ ʻ
“millatchilik” va “buyuk davlat shovinizmiga qarshi kurash” va boshqalar)
fuqarolar urushi yillarida shakllangan. Stalinning o zi 1928-yil 9-iyulda
ʻ
Butunittifoq Kommunistik partiyasi Markaziy Qo mitasining plenumida yangi
ʻ
yondashuvni ("sotsializm tugashi bilan sinfiy kurashni kuchaytirish konsepsiyasi")
ni shakllantirdi:
“Biz savdo sohasida sotsialistik iqtisodiyot shakllarini
rivojlantirayotganimizni tez-tez aytamiz. Bu nima degani? Bu shuni anglatadiki,
biz minglab kichik va o rta savdogarlarni savdodan siqib chiqarmoqdamiz.
ʻ
Muomala doirasidan siqib chiqarilgan bu savdogarlar qarshilik uyushtirishga
urinmay, indamay o tirishadi, deb o ylash mumkinmi? Bu mumkin emasligi aniq.
ʻ ʻ
Sanoat sohasida xo jalikning sotsialistik shakllarini rivojlantirayotganimizni
ʻ
tez-tez aytamiz. Bu nima degani? Bu shuni anglatadiki, biz o zimiz ham o zimiz
ʻ ʻ
sezmasdan, sotsializm sari olg a siljishimiz bilan minglab o rta va kichik
ʻ ʻ
kapitalistik sanoatchilarni siqib chiqaryapmiz va vayron qilmoqdamiz. Bu vayron
bo lganlar qarshilik uyushtirishga urinmay, indamay o tirishadi, deb o ylash
ʻ ʻ ʻ
mumkinmi? Albatta yo q.
ʻ
Biz ko pincha qishloqda quloqlarning ekspluatatsion bosqinlarini cheklash,
ʻ
quloqlarga yuqori soliqlar qo yish, ijara huquqini cheklash, quloqlarni Sovetlarga
ʻ
saylash huquqini oldini olish kerakligini tez-tez aytamiz. Va bu nimani anglatadi?
Demak, biz qishloqdagi kapitalistik unsurlarni sekin-asta tor-mor etib, quvib
9

chiqaryapmiz, ba’zan ularni halokatga olib kelyapmiz. Kulaklar buning uchun
bizdan minnatdor bo lib, ular kambag al yoki o rta dehqonlarning bir qisminiʻ ʻ ʻ
Sovet hokimiyati siyosatiga qarshi uyushtirishga harakat qilmaydi, deb taxmin
qilish mumkinmi? Albatta yo q.
ʻ
Bizning barcha taraqqiyotimiz, sotsialistik qurilish sohasidagi har qanday
muvaffaqiyatimiz mamlakatimizdagi sinfiy kurashning ifodasi va natijasi ekanligi
aniq emasmi?
Ammo bularning barchasidan kelib chiqadiki, biz oldinga siljishimiz bilan
kapitalistik elementlarning qarshiligi kuchayadi, sinfiy kurash kuchayadi va
kuchlari tobora kuchayib borayotgan Sovet hukumati bu elementlarni izolyatsiya
qilish siyosatini olib boradi. ishchilar sinfi dushmanlarini parchalash siyosati va
nihoyat, ekspluatatorlar qarshiligini bostirish, ishchilar sinfi va dehqonlarning
asosiy qismini yanada yuksaltirish uchun zamin yaratish siyosati.
Sotsialistik shakllar rivojlanib, ishchilar sinfining dushmanlarini siqib
chiqarishi va dushmanlar indamay chekinib, bizning oldinga siljishimizga yo l
ʻ
ochishini, keyin biz yana oldinga borishimizni, ular yana orqaga chekinishini,
keyin esa “to satdan” chekinishini tasavvur qilib bo lmaydi. Istisnosiz barcha
ʻ ʻ
ijtimoiy guruhlar, quloqlar ham, kambag allar ham, ishchilar ham, kapitalistlar
ʻ
ham “to satdan”, “sezilmas”, kurashsiz va tartibsizliklarsiz sotsialistik jamiyatning
ʻ
bag riga kiradilar. Bunday ertaklar, ayniqsa, proletar diktaturasida mavjud emas va
ʻ
umuman bo lishi ham mumkin emas.
ʻ
O lgan sinflar qarshilik tashkil etishga urinmay, o z ixtiyori bilan o z
ʻ ʻ ʻ
pozitsiyalaridan voz kechishlari sodir bo lmagan va bo lmaydi ham. Sinfiy
ʻ ʻ
jamiyatda ishchilar sinfining sotsializm sari olg a siljishi kurashsiz va
ʻ
g alayonlarsiz amalga oshishi hech qachon bo lmagan va bo lmaydi ham.
ʻ ʻ ʻ
Aksincha, sotsializm sari olg a siljish ekspluatator elementlarning bu olg a
ʻ ʻ
qarshiligiga, ekspluatatorlarning qarshiligi esa sinfiy kurashning muqarrar
keskinlashuviga olib kelmay qolmaydi”. 1
1
Сталин И. Об индустриализации и хлебной проблеме: Речь на Пленуме ЦК ВКП(б) 9 июля 1928 г.
10

Shunday qilib, sotsializm dushmanlari va unga yot elementlarga qarshi
kurashni kelajakda amalga oshirishning nazariy asoslari shakllantirildi. Stalinning
sotsializm yo lida rivojlangan sinfiy kurashning keskinlashuvi haqidagiʻ
“nazariyasi” jazo organlarining funksiyalarini kengaytirish va Sovetlarning davlat
hokimiyati organlari sifatidagi rolini cheklash uchun asos bo lib xizmat qildi.
ʻ
Shaxsning huquqlari tobora ko proq buzildi. Muqobil fikr bildirgan odamni xalq
ʻ
dushmani deb hisoblash mumkin edi. Ittifoqdosh Ichki Ishlar Xalq Komissarligi
tarkibida repressiv choralarni qo llash (surgun, axloq tuzatish lagerlarida qamoq,
ʻ
SSSRdan chiqarib yuborish) uchun maxsus yig ilish tashkil etildi.
ʻ
// http://www.marxists.org/russkij/stalin/t11/t11_16.htm
11

II BOB. OMMAVIY REPRESIYANING AMALGA OSHIRILISHI VA
QURBONLARI
SSSRda ommaviy qatag onlar 1927-1953-yillarda amalga oshirildi. Buʻ
qatag onlar bevosita shu yillarda mamlakatni boshqargan Iosif Stalin nomi bilan
ʻ
bog liq. SSSRdagi ijtimoiy va siyosiy ta’qiblar fuqarolar urushining so nggi
ʻ ʻ
bosqichi tugaganidan keyin boshlandi. Bu hodisalar 1930-yillarning ikkinchi
yarmida jadal rivojlana boshladi va Ikkinchi jahon urushi davrida ham, u
tugaganidan keyin ham sekinlashmadi. Bugun biz Sovet Ittifoqining ijtimoiy-
siyosiy qatag onlari qanday bo lganligi haqida gaplashamiz, bu voqealar asosida
ʻ ʻ
qanday hodisalar yotganini va bu qanday oqibatlarga olib kelganini ko rib
ʻ
chiqamiz.
Repressiya sabablari:
- aholini noiqtisodiy asosda ishlashga majburlash. Mamlakatda juda ko p ish
ʻ
qilish kerak edi, lekin hamma narsa uchun pul yetarli emas edi. Mafkura yangicha
tafakkur va idrokni shakllantirdi, shuningdek, odamlarni amalda tekin mehnat
qilishga undashi kerak edi.
- shaxsiy kuchni mustahkamlash. Yangi mafkura uchun , shubhasiz,
ishonchli shaxs kerak edi. Lenin o ldirilganidan keyin bu lavozim bo sh edi. Bu
ʻ ʻ
joyni Stalin egallashi kerak edi va shunday bo ldi ham.
ʻ
Agar siz ittifoqda qatag onning boshlanishini topishga harakat qilsangiz, unda
ʻ
boshlang ich nuqta, albatta, 1927-yil bo lishi kerak. Bu yil mamlakatda
ʻ ʻ
zararkunandalar, shuningdek, sabotajchilar bilan ommaviy qatllar boshlangani
bilan ajralib turdi. Ushbu voqealarning sabablarini SSSR va Buyuk Britaniya
o rtasidagi munosabatlardan izlash kerak. Shunday qilib, 1927-yil boshida Sovet
ʻ
Ittifoqi yirik xalqaro janjalga aralashdi, bunda mamlakat Sovet inqilobi o rnini
ʻ
Londonga o tkazishga urinishda ochiq ayblandi. Bu voqealarga javoban Buyuk
ʻ
Britaniya SSSR bilan ham siyosiy, ham iqtisodiy munosabatlarni uzdi. Mamlakat
ichida bu qadam Londonning yangi intervensiya to lqiniga tayyorgarligi sifatida
ʻ
taqdim etildi. Partiya yig ilishlaridan birida Stalin “mamlakat imperializmning
ʻ
12

barcha qoldiqlarini va Oq gvardiyachilar harakatining barcha tarafdorlarini yo qʻ
qilish zarurligini” e’lon qildi. 1927-yil 7-iyunda Stalinning buning uchun ajoyib
sababi bor edi. Shu kuni SSSRning siyosiy vakili Voikov Polshada o ldirildi.
ʻ
Natijada terror boshlandi. Masalan, 10-iyunga o tar kechasi imperiya bilan
ʻ
aloqaga chiqqan 20 kishi otib tashlandi. Ular qadimgi zodagon oilalarning vakillari
edi. Hammasi bo lib, 27-iyunda 9 mingdan ortiq odam hibsga olindi, ular
ʻ
xiyonatda, imperializmga yordam berishda va boshqa tahdidli, ammo isbotlash
juda qiyin bo lgan narsalarda ayblangan. Hibsga olinganlarning aksariyati
ʻ
qamoqxonaga yuborilgan.
Shundan so ng SSSRda imperializm va sabotajga qarshi kurashga qaratilgan
ʻ
bir qator yirik ishlar boshlandi. Ushbu qatag onlarning to lqini Sovet Ittifoqi
ʻ ʻ
tarkibida faoliyat yuritgan ko pgina yirik kompaniyalarda yuqori lavozimlarni
ʻ
imperator Rossiyasidan kelgan odamlar egallaganligi bilan bog liq edi. Albatta, bu
ʻ
odamlarning aksariyati yangi hukumatga hamdardlik bildirmadi. Shuning uchun
sovet tuzumi bu ziyolilarni rahbarlik lavozimlaridan chetlashtirish va iloji bo lsa,
ʻ
yo q qilish uchun bahona qidirdi. Muammo shundaki, buning uchun jiddiy va
ʻ
qonuniy asos kerak edi. Bunday asoslar 1920-yillarda Sovet Ittifoqini qamrab
olgan bir qator sud jarayonlarida topilgan.
Bunday holatlarning eng yorqin misollari orasida quyidagilar mavjud:
1. Shaxtinsk ishi.
1928-yilda SSSRdagi qatag onlar Donbassdan kelgan konchilarga ta’sir ko rsatdi.
ʻ ʻ
Ushbu ish bo yicha ko rgazmali sud jarayoni o tkazildi. Donbassning butun
ʻ ʻ ʻ
rahbariyati, shuningdek, 53 muhandis yangi davlatni buzishga urinish bilan
josuslikda ayblangan. Sud jarayoni natijasida 3 kishi otib tashlandi, 4 nafari
oqlandi, qolganlari 1 yildan 10- yilgacha qamoq jazosiga hukm qilindi. Bu
pretsedent edi - jamiyat xalq dushmanlariga qarshi qatag onlarni ishtiyoq bilan
ʻ
qabul qildi. 2000-yilda Rossiya prokuraturasi jinoyat tarkibi yo qligini hisobga
ʻ
olib, Shaxti ishi bo yicha barcha ishtirokchilarni reabilitatsiya qildi.
ʻ
2. Pulkovo ishi.
13

1936-yil iyun oyida SSSR hududida katta quyosh tutilishi kuzatilishi kerak edi.
Pulkovo rasadxonasi jahon hamjamiyatiga ushbu hodisani o rganish uchun jalbʻ
qilish, shuningdek, zarur xorijiy uskunalarni olish uchun murojaat qildi. Natijada
tashkilot josuslikda ayblandi. Qurbonlar soni tasniflanmagan.
3. Sanoat partiyasining ishi.
Bu ishda ayblanuvchilar Sovet hukumati burjua deb ataganlar edi. Bu jarayon
1930-yilda sodir bo lgan. Ayblanuvchilar mamlakatda sanoatlashtirish jarayonini
ʻ
buzishga urinishda ayblangan.
4. Dehqon partiyasi ishi.
Sotsialistik-inqilobiy tashkilot Chayanov va Kondratiev guruhlari nomi bilan keng
tanilgan. 1930-yilda ushbu tashkilot vakillari sanoatlashtirishni buzishga urinishda
va qishloq xo jaligi ishlariga aralashishda ayblandi.
ʻ
5. Ittifoqchilar byurosi.
Ittifoq byurosi ishi 1931-yilda ochilgan. Ayblanuvchilar mensheviklar vakillari edi.
Ular mamlakat ichida iqtisodiy faoliyatni yaratish va amalga oshirishga putur
yetkazish, shuningdek, xorijiy razvedka bilan aloqada bo lishda ayblangan.
ʻ
Bu vaqtda SSSRda ommaviy mafkuraviy kurash ketayotgan edi. Yangi tuzum
bor kuchi bilan aholiga o z pozitsiyasini tushuntirishga, shuningdek, o z
ʻ ʻ
harakatlarini oqlashga harakat qildi. Ammo Stalin mafkuraning o zi mamlakatda
ʻ
tartib o rnata olmasligini va uning hokimiyatni saqlab qolishiga yo l qo ymasligini
ʻ ʻ ʻ
tushundi. Shuning uchun SSSRda mafkura bilan bir qatorda repressiyalar ham
boshlandi. Yuqorida biz qatag onlar boshlangan holatlarga misollar keltirdik. Bu
ʻ
ishlar doimo katta savollar tug dirib kelgan va bugungi kunda ularning ko pchiligi
ʻ ʻ
bo yicha hujjatlar maxfiylashtirilgach, ayblovlarning aksariyati asossiz ekani
ʻ
mutlaqo ayon bo ladi. Rossiya prokuraturasi Shaxtinsk ishi hujjatlarini o rganib
ʻ ʻ
chiqib, jarayonning barcha ishtirokchilarini reabilitatsiya qilgani bejiz emas. Va
bu, 1928-yilda mamlakatning partiya rahbariyatining hech biri bu odamlarning
aybsizligi haqida hech qanday tasavvurga ega bo lmaganiga qaramay, bunga
ʻ
qatag on niqobi ostida, qoidaga ko ra, yangi tuzumga rozi bo lmaganlarning
ʻ ʻ ʻ
barchasi yo q qilingalini sabab qildi.
ʻ
14

1930-yil boshida mamlakatda yangi ommaviy qatag on to lqini boshlandi.ʻ ʻ
O sha paytda kurash nafaqat siyosiy raqobatchilar, balki “quloqlar” deb ataladigan
ʻ
terminlar bilan ham boshlandi. Darhaqiqat, sovet hokimiyatining boylarga qarshi
yangi zarbasi boshlandi va bu zarba nafaqat boylarni, balki o rta dehqonlarni,
ʻ
hattoki kambag allarni ham qamrab oldi. Bu zarba berish bosqichlaridan biri
ʻ
mulkni egallash edi.
SSSRda siyosiy qatag onlarning yangi to lqini 1934-yil oxirida boshlandi.
ʻ ʻ
O sha davrda mamlakat ichidagi boshqaruv apparati tuzilmasida sezilarli
ʻ
o zgarishlar yuz berdi. Xususan, 1934-yil 10 iyulda maxsus xizmatlar qayta tashkil
ʻ
etildi. Shu kuni SSSR Ichki ishlar xalq komissarligi tuzildi. Ushbu bo lim NKVD
ʻ
qisqartmasi bilan tanilgan. Ushbu bo lim quyidagi xizmatlarni o z ichiga oladi:
ʻ ʻ
- Davlat xavfsizligi bosh boshqarmasi. Bu deyarli barcha ishlarni ko rib
ʻ
chiqadigan asosiy organlardan biri edi.
- Ishchi-dehqon militsiyasi bosh boshqarmasi. Bu zamonaviy politsiyaning
o xshashi bo lib, barcha funksiyalar va majburiyatlarga ega.
ʻ ʻ
- Chegara xizmati bosh boshqarmasi. Bo lim chegara va bojxona ishlari bilan
ʻ
shug ullangan.
ʻ
- Lagerlar shtab-kvartirasi.
- yong in bo limining shtab-kvartirasi.
ʻ ʻ
Bundan tashqari, 1934-yil noyabr oyida maxsus bo lim tashkil etilgan bo lib,
ʻ ʻ
u “Maxsus yig ilish” deb nomlangan. Bu bo lim xalq dushmanlariga qarshi
ʻ ʻ
kurashish uchun keng vakolatlarga ega bo ldi. Aslida, bu bo lim ayblanuvchi,
ʻ ʻ
prokuror va advokat ishtirokisiz odamlarni 5 yilgacha surgunga yoki quloq qilishga
yuborishi mumkin edi. Albatta, bu faqat xalq dushmanlariga tegishli edi, lekin
muammo shundaki, hech kim bu dushmanni qanday aniqlashni bilmas edi.
Shuning uchun ham Maxsus yig ilishning o ziga xos vazifalari bor edi, chunki
ʻ ʻ
deyarli har qanday shaxsni xalq dushmani deb e’lon qilish mumkin edi. Har
qanday odam oddiy bir shubha bilan 5 yilga surgun qilinishi mumkin edi.
15

Katta terror
XX asr 30-yillarning birinchi yarmida qatag on ko lami yo kuchaydi. Birʻ ʻ
qator teraktlar va tozalashlar, keyin sukunat ma’lum bir muvozanatni saqlashga
imkon berdi.
1934-yil 1-dekabrda Smolniyda Butunittifoq Bolsheviklar Kommunistik
partiyasi Leningrad viloyat qo mitasining birinchi rahbari Sergey Mironovich
ʻ
Kirov o ldirildi. Bu qotillik Stalin tomonidan muxolifatni yakuniy yo q qilish
ʻ ʻ
uchun maksimal darajada foydalanilgan va butun mamlakat bo ylab yangi
ʻ
repressiya to lqinini keltirib chiqargan.
ʻ
1934-yil dekabrdan muxolif guruhlarning sobiq rahbarlari, birinchi navbatda,
trotskiychilar va zinovyevchilarni hibsga olish boshlandi. Ular S.M.Kirovni
o ldirishda, Stalin rahbariyat a’zolariga qarshi terrorchilik harakatlarini
ʻ
tayyorlashda ayblangan. 1934-1938-yillarda bir qancha ochiq siyosiy sud
jarayonlari uyushtirilgan. 1936-yil avgust oyida “Sovetga qarshi birlashgan
Trotskiy-Zinovyev markazi” jarayoni bo lib o tdi, u orqali 16 kishi qamoqqa
ʻ ʻ
olindi. Ularning asosiy ishtirokchilari Petrograddagi Qizil terrorning sobiq
tashkilotchisi, V.I.Leninning shaxsiy do sti Grigoriy Zinovyev, eng ko zga
ʻ ʻ
ko ringan partiya nazariyotchilaridan biri Lev Kamenev edi. Barcha ayblanuvchilar
ʻ
o limga hukm qilindi.
ʻ
1937-yil 30 iyulda NKVD ning 00447-sonli “Sobiq quloqlar, jinoyatchilar va
boshqa antisovet unsurlarini repressiya qilish operatsiyasi to g risida” gi buyrug i
ʻ ʻ ʻ
qabul qilindi 2
.
Ushbu buyruqqa ko ra, qatag on qilingan shaxslarning toifalari aniqlandi:
ʻ ʻ
A) Sobiq quloqlar (ilgari qatag on qilingan, qatag ondan yashiringan,
ʻ ʻ
lagerlardan, surgun va mehnat posyolkalaridan qochgan, shuningdek, egalikdan
shaharlarga qochganlar);
2
Приказ Народного комиссара внутренних дел Союза ССР. № 00447 об операции по репрессии бывших
кулаков, уголовников и других антисоветских элементов //
http://www.memo.ru/history/document/0447.htm
16

B) Sobiq qatag on qilingan “cherkov va mazhabchilar”;ʻ
C) Sovet Ittifoqiga qarshi qurolli qo zg olonlarning sobiq faol ishtirokchilari;
ʻ ʻ
D) Sovetlarga qarshi siyosiy partiyalarning sobiq a’zolari (sotsialistik-
inqilobchilar, gruzin mensheviklar, arman dashnoqlari, ozarbayjonlik musavatlar,
ittihodchilar va boshqalar);
E) Sobiq faol “to da qo zg olonlari ishtirokchilari”;
ʻ ʻ ʻ
E) Sobiq oq gvardiyachilar, “jazochilar”, “repatriantlar” (“reemigrantlar”) va
boshqalar;
g) jinoyatchilar.
Barcha qatag on qilinganlar ikki toifaga bo lingan:
ʻ ʻ
1) “eng faol dushman elementlar” zudlik bilan hibsga olindi va ularning
ishlari uchliklarda ko rib chiqilgach, qatl qilindi;
ʻ
2) “kamroq faol, ammo baribir dushman elementlar” hibsga olinishi va lager
yoki qamoqxonada 8 yildan 10 yilgacha qamoqqa olinishi kerak edi.
NKVD buyrug i bilan minglab ishlarni jadal ko rib chiqish uchun
ʻ ʻ
respublikalar va viloyatlar darajasida “tezkor uchliklar” tuzildi. Odatda uchlik
tarkibiga quyidagilar kiradi: rais – bu NKVDning mahalliy boshlig i, a’zolar -
ʻ
mahalliy prokuror va KPSS (b) viloyat, viloyat yoki respublika qo mitasining
ʻ
birinchi kotibi. Sovet Ittifoqining har bir mintaqasi uchun ikkala toifa uchun ham
chegaralar belgilandi.
Qatag onning bir qismi allaqachon sudlangan va lagerlarda bo lgan
ʻ ʻ
odamlarga nisbatan amalga oshirildi. Ular uchun “birinchi toifa” chegaralari (10
ming kishi) ajratildi va uchlik ham shakllantirildi.
Buyruq bilan mahkumlarning oila a’zolariga nisbatan tazyiqlar belgilandi:
- “A’zolari faol antisovet harakatlarga qodir” oilalar lagerlarga yoki ish
joylariga surgun qilish;
17

- chegara zonasida yashovchi, qatl etilganlarning oilalari respublikalar,
hududlar va viloyatlar doirasida chegara zonasidan tashqariga ko chirilishi lozimʻ
edi;
- Moskva, Leningrad, Kiev, Tbilisi, Boku, Rostov-Don, Taganrog va Sochi,
Gagra va Suxumi viloyatlarida yashovchi qatl etilganlarning oilalari o zlari
ʻ
tanlagan boshqa viloyatlarga ko chirilishi kerak edi(chegara hududlari bundan
ʻ
mustasno);
Qatag onga uchraganlarning barcha oilalari ro yxatga olindi va tizimli
ʻ ʻ
ravishda kuzatildi.
“Operatsiya” muddati (ba’zan NKVD hujjatlarida shunday deyilgan, chunki
sobiq quloqlar qatag on qilinganlarning ko pini tashkil qilgan) bir necha bor
ʻ ʻ
uzaytirildi va chegaralar qayta ko rib chiqildi. Shunday qilib, 1938-yil 31-yanvarda
ʻ
Siyosiy byuroning qarori bilan 3
22 ta viloyat uchun 57,2 ming kishilik qo shimcha
ʻ
chegaralar, shu jumladan “birinchi toifa” uchun 48,000 kishi ajratildi. 1-fevralda
Siyosiy byuro Uzoqdagi lagerlar uchun qo shimcha 12 000 kishining chegaradsini
ʻ
tasdiqladi. 17-fevral - Ukraina uchun har ikkala toifa uchun 30 ming qo shimcha
ʻ
chegara, 31-iyul - Uzoq Sharq uchun (birinchi toifa uchun 15 ming, ikkinchi toifa
uchun 5 ming), 29-avgust - Chita viloyati uchun 3 ming kishi chegara etib
belgilandi.
Umuman olganda, operatsiya davomida 818 ming kishi uchlik tomonidan
ayblangan, ulardan 436 ming kishi o limga hukm qilingan.
ʻ
Hattoki, Yaponiya foydasiga josuslikda ayblangan Sharqiy Xitoy temir
yo lining sobiq xodimlari ham qatag on qilindi.
ʻ ʻ
1938-yil 21 mayda NKVD buyrug i bilan “ijtimoiy xavfli unsurlar”ni sudsiz
ʻ
surgun yoki 3-5 yil muddatga qamoq jazosiga hukm qilish huquqiga ega bo lgan
ʻ
“militsiya uchliklari” tuzildi. Bu uchliklar 400 000 kishiga turli xil hukmlar
3
Постановление Политбюро ЦК ВКП(б) П57/49 от 31 января 1938 г. о продолжении «национальных»
операций. // http://memo.ru/history/document/pbnac.htm#_VPID_1
18

chiqargan. Ko rib chiqilayotgan shaxslar toifasiga, jumladan, jinoyatchilar,ʻ
retsidivistlar va o g irlangan tovarlarni sotib oluvchilar kiradi.
ʻ ʻ
1938-yil mart oyida antisovet markazi-o ng blokining sud jarayoni bo lib
ʻ ʻ
o tdi. Ayblanuvchilar orasida sobiq “partiya favoriti” Nikolay Buxarin, Sovet
ʻ
hukumatining sobiq rahbari Aleksey Rikov, bolshevizmning asosiy jazo organi
GPU sobiq boshlig i Genrix Yagoda va boshqalar bor edi. Sud o lim hukmi bilan
ʻ ʻ
yakunlandi. 1937-yil iyun oyida marshal M.N.Tuxachevskiy boshchiligidagi sovet
harbiy boshliqlarining katta guruhi o limga hukm qilindi.
ʻ
Sud jarayonida ayblanuvchilar o zlari haqida yolg on gapirdilar, ularga
ʻ ʻ
qo yilgan ayblovlarni tasdiqladilar, Kommunistik partiyani va uning Stalin
ʻ
boshchiligidagi rahbariyatini qoraladilar. Bu, shubhasiz, tergov tomonidan ularga
nisbatan bosimlar, ular va yaqinlarining hayotini saqlab qolishga va’da berishlari
bilan bog liq edi.
ʻ
Muxolifat yetakchilarining sud jarayonlari partiyaning, davlatning, shu
jumladan armiya, NKVD, prokuratura, sanoat, oddiy ishchilar, qishloq xo jaligi,
ʻ
fan, madaniyat va boshqalarning yetakchi kadrlariga qarshi ommaviy terror
to lqinini qo zg atish uchun siyosiy asos bo ldi. Bu davrdagi qurbonlarning aniq
ʻ ʻ ʻ ʻ
soni hali hisoblab chiqilmagan. Ammo davlatning repressiv siyosati dinamikasi
NKVD lagerlaridagi mahbuslar soni haqidagi ma’lumotlardan dalolat beradi.
Quyidagilarda yiliga o rtacha mahbuslar soni haqida: 1935-yilda - 794 ming, 1936-
ʻ
yilda - 836 ming,1937-yilda - 994 ming, 1938-yil – 1 mln 313 ming, 1939-yil - 1
mln 340 ming, 1940-yil – 1 mln 400 ming, 1941-yil – 1 mln 560 ming edi. 4
Mamlakatni “zararkunandalar”, “xalq dushmanlari” qidirish va hushtakbozlik
kabi ommaviy psixoz bosib oldi. Partiya a’zolari hech ikkilanmay, ochiqchasiga
fosh qilingan “dushmanlar”ning ko pligi va yozma qoralashlarini o z zimmalariga
ʻ ʻ
olishdi. Masalan, Moskva shahar partiya qo mitasi a’zoligiga nomzod Sergeeva-
ʻ
Artemova may oyida bo lib o tgan IV shahar partiya konferensiyasida so zga
ʻ ʻ ʻ
4
Система исправительно-трудовых лагерей в СССР, 1923-1960 гг.: Справочник. // Комп. М.Б.
Смирнов; - М., 1998. - С.421-422.
19

chiqib, 1937-yilda 400 nafar “oq gvardiyachi”ni fosh qilganini g urur bilan aytdiʻ 5
.
Bir-biriga qarshi, do stlar va qiz do stlar, tanishlar va hamkasblar, xotinlar erlariga,
ʻ ʻ
bolalar ota-onalariga qarshi qoralashlar yozildi.
Millionlab partiya, xo jalik xodimlari, fan, madaniyat arboblari, harbiylar,
ʻ
oddiy ishchilar, xizmatchilar, dehqonlar sudsiz, NKVD qarori bilan qatag on
ʻ
qilindi. Uning o sha paytdagi rahbarlari Rossiya tarixidagi eng qorong u shaxslar
ʻ ʻ
edi: sobiq Peterburg ishchisi, deyarli mitti bo lgan Nikolay Yejov va qatl
ʻ
etilganidan keyin Zakavkazdan kelgan partiya xodimi Lavrentiy Beriya.
Qatag onning cho qqisi 1937-1938-yillarga to g ri keldi. NKVD
ʻ ʻ ʻ ʻ
qatag onlarni tashkil etish va ko lami bo yicha vazifalarni MK Siyosiy byurosidan
ʻ ʻ ʻ
va shaxsan Stalindan oldi. 1937-yilda jismoniy qiynoqlarni qo llash haqida
ʻ
yashirin buyruq berilgan. NKVD organlari ham repressiyaga uchradi. 1937-yilda
NKVD rahbarlari G.Yagoda va N.Yejovlar otib tashlandi.
Stalin repressiyalarining bir nechta maqsadlari bor edi: ular mumkin bo lgan
ʻ
muxolifatni yo q qilishdi, umumiy qo rquv va rahbarning irodasiga so zsiz
ʻ ʻ ʻ
bo ysunish muhitini yaratdilar, yoshlarni rag batlantirish orqali kadrlar
ʻ ʻ
almashinuvini ta’minladilar, ijtimoiy keskinlikni zaiflashtirdilar.
Ammo shuni esda tutish kerakki, fuqarolar urushi yillarida ham, undan
keyingi davrlarda ham qonli ommaviy vahshiyliklarni sodir etgan ko plab
ʻ
bolshevik rahbarlari terror paytida qasos oldi. NKVD zindonlarida halok bo lgan
ʻ
yuqori lavozimli partiya byurokratlari: harbiylardan P.Postyshev, R.Eyxe,
S.Kosior, A.Bubnov, B.Shcheboldaev, I.Vareykis, F.Goloshchekin, shu jumladan,
Marshal V.Blyucher; Chekistlar: G.Yagoda, N.Yejov, Y.Agranov va
boshqalarning o zlari ommaviy qatag onlarning tashkilotchilari va
ʻ ʻ
ilhomlantiruvchilari edilar.
1938-yil sentyabriga kelib qatag onning asosiy vazifasi tugallandi.
ʻ
Qatag onlar qatag on davrida maydonga chiqqan partiya va chekistlarning yangi
ʻ ʻ
5
Лисков Д.Ю. «Сталинские репрессии». Великая ложь ХХ века. - М., 2009. - Страница 193.
20

avlodiga allaqachon tahdid sola boshlagan. Iyul-sentyabr oylarida ilgari hibsga
olingan partiya a’zolari, harbiy rahbarlar, NKVD ofitserlari, ziyolilar va boshqa
fuqarolarning ommaviy otishmasi amalga oshirildi, bu terrorga barham berishning
boshlanishi edi. 1938-yil oktyabr oyida barcha suddan tashqari hukm chiqarish
organlari tugatildi (NKVDdagi Maxsus yig ilish bundan mustasno, Beriyaʻ
NKVDga qo shilganidan keyin qabul qilingan).
ʻ
1938-yil 17-noyabrda Xalq Komissarlari Soveti va Bolsheviklar
Kommunistik partiyasi Markaziy Qo mitasining qarori bilan barcha favqulodda
ʻ
organlarning faoliyati tugatildi, hibsga olishga faqat sud yoki prokuror ruxsati
bilan yo l qo yildi. Beriya Ichki Ishlar Xalq Komissarining 1938-yil 22-dekabrdagi
ʻ ʻ
ko rsatmasi bilan favqulodda vaziyatlar organlarining barcha hukmlari, agar ular
ʻ
17-noyabrgacha bajarilmasa yoki sudlangan deb e’lon qilinmasa, o z kuchini
ʻ
yo qotdi va bekor qilindi. Shunga qaramay, repressiv mexanizmlar sekinlashgan
ʻ
bo lsa-da, o z yo nalishini davom ettirdi.
ʻ ʻ ʻ
XX asr 40-yillarning ikkinchi yarmi qatag onlari
ʻ
Ulug Vatan urushi oxirida biz qatag onlarning yangi to lqinining kuchayish
ʻ ʻ
tendensiyasiga guvoh bo lamiz, ularning sabablarini biz bir necha jihatdan
ʻ
tushuntirishimiz mumkin: partiya ichidagi va idoralararo kurashning yangi
bosqichining boshlanishi, Sovet xalqining fashizm ustidan qozongan g alabasi
ʻ
cho qqisida o ziga xos “demokratlashtirish” muhiti, mamlakatning ijtimoiy-siyosiy
ʻ ʻ
va madaniy rivojlanishida ziyolilarning roli ortib bormoqda.
Ayniqsa, ziyolilar sovet rahbariyatiga juda ko p muammo keltirdilar. Bu
ʻ
jamiyatga mavjud tizimni o zgartirish zarurligini ko rsatishga qodir kuch edi.
ʻ ʻ
Hokimiyat urush-yillarida sust amalga oshirilgan ziyolilar ustidan g oyaviy-siyosiy
ʻ
nazoratni kuchaytirishga qaror qildi. 1946-yilning yozidan boshlab Sovet
rahbariyati tomonidan kapitalistik hayot tarzini ideallashtirgan va G arbga ta’zim
ʻ
qilganlarga qarshi keng ko lamli mafkuraviy hujum boshlandi. Kommunistik
ʻ
mafkura doirasiga to g ri kelmaydigan har qanday erkin fikrlash sovet fuqarosi
ʻ ʻ
uchun nomaqbul, dushman, burjua mafkurasi hisoblanardi.
21

Badiiy adabiyot va san’atdagi mafkuraviy qatag onning boshlanishi 1946-ʻ
yilda Butunittifoq Kommunistik partiyasi (bolsheviklar) Markaziy Qo mitasining
ʻ
“Zvezda” va “Leningrad” jurnallari to g risidagi qarori bo ldi. Bu jurnallar
ʻ ʻ ʻ
tahririyatlari siyosiy g ayritabiiy, prinsipsiz va mafkuraviy zararli asarlar chop
ʻ
etishda ayblandi. Ayniqsa, yozuvchi Mixail Zoshchenko va shoira Anna
Axmatovaning asarlari hujumga uchradi.
Mafkuraviy tazyiqlar fanga ham kirib keldi. O sha paytda o ziga xos hodisa -
ʻ ʻ
ijodiy munozaralar hukmronlik qildi, ular davomida Sovet rahbariyati o zining,
ʻ
asosan, ilm-fanga qarshi qarashlarini joriy qildi.
Ko rinib turibdiki, jabrlangan sohalar - adabiyot, san’at, ilm-fan siyosatdan
ʻ
uzoqda sohalar hamdir. Ammo aynan mana shu voqealar “ichki millatchilikka”
qarshi mafkuraviy-siyosiy kurashning keyingi kuchayishiga, 50-yillarning
boshlarida yangi “xalq dushmanlarini” izlashga asos bo ldi. “Shifokorlar ishi”,
ʻ
“Mingrelian ishi” va boshqalar deb nomlanishi mumkin.
Sovet Ittifoqining 70 yillik mavjudligining o rtalariga to g ri kelgan 1953-yil
ʻ ʻ ʻ
mart oyida Stalinning o limi butun tizimning tugashi bo lmasa ham, hal qiluvchi
ʻ ʻ
bosqichni, bir davrning tugashini ko rsatdi.
ʻ
III BOB. OMMAVIY REPRESIYALARNING SALBIY OQIBATLARI
Lager tizimi
1930-yillar, misli ko rilmagan qatag on yillari dahshatli darajada
ʻ ʻ
kengaytirilgan lager tizimining tug ilishini belgiladi. Bugungi kunda taqdim
ʻ
etilgan qulaq arxivlari ushbu yillardagi lagerlarning rivojlanishini, turli xil qayta
22

tashkil etishlarni, mahbuslar oqimi va sonini, ularning iqtisodiy jihatdan
yaroqliligini va qamoqxona turiga qarab taqsimlanishini aniq tasvirlash imkonini
beradi.
Sovet davlatining jazoni ijro etish muassasalari 30-yillarda NKVD bo limidaʻ
to plangan va ikkita asosiy vazifani bajargan. Bu jazo va iqtisodiy. SSSR Xalq
ʻ
Komissarlari Kengashining 1930-yil 7-apreldagi “Axloq tuzatish lagerlari
to g risidagi nizom”ni (ATL) tasdiqlash to g risida farmoni bilan Sovet davlati
ʻ ʻ ʻ ʻ
jazoni ijro etish tizimi tarixida yangi bosqich ochiladi. Jazoni ijro etish tizimiga
yangi vazifa qo yildi, bu davlatga vayron bo lgan iqtisodiyotni tiklashda yordam
ʻ ʻ
berish edi 6
.
1930-yilda Mehnat va Mudofaa Kengashi qoshida Oq dengiz-Boltiq suv
yo lini qurish bo yicha maxsus qo mita tashkil etildi. 1932-yil aprel Birlashgan
ʻ ʻ ʻ
Bosh Siyosiy Boshqarma (GPU) raisining o rinbosari Yagoda va SSSR Oliy sudi
ʻ
prokurori o rinbosari Katanyan “Qulaq boshlig i o rtoqning maxsus huquqlari
ʻ ʻ ʻ
to g risida”gi nizomni tasdiqladilar. Mahbuslar kuchlari tomonidan amalga
ʻ ʻ
oshirilgan Oq dengiz-Boltiq suv yo lining qurilishi bo yicha hisobot taqdim etildi
ʻ ʻ 7
.
1931-yilda ATLda tuzilgan ish kunlarini hisobga olish to g risidagi
ʻ ʻ
vaqtinchalik nizom tasdiqlandi. Birinchi toifadagi mehnat uchun kompensatsiya
uch kunlik ish uchun to rt kunlik, ikkinchisi uchun - to rt kunlik ish uchun besh
ʻ ʻ
kunlik stavkada belgilandi. Axloq tuzatish-mehnat muassasalari xalq xo jaligi
ʻ
rejasiga kiritildi.
Qulaq xo jaliklarining yaratilishi jadal sanoatlashtirishning samarali tizimini
ʻ
yaratishga qaratilgan edi. 1936-1937-yillarda qulaq xo jaliklari tarkibiga kiruvchi
ʻ
ixtisoslashtirilgan lagerlarni boshqarish tashkil etildi, uning vazifasi turli iqtisodiy
muammolarni hal qilish edi. Sovet tuzatuvchi mehnat siyosatining ushbu davrida
6
Смирнов Л.Б., Очередко В.П. Довоенный и послевоенный строй советского государства (1930- 1945 ге гг.)
и его роль в достижении победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг. // Вестник МВД России,
Санкт-Петербургский университет. 2005 год. № 2. С. 61.
7
Рассказов Л.П., Упоров И.В. Использование каторжного труда и правовое регулирование в истории России.
- Краснодар, 1998. С. 66.
23

iqtisodiy maqsadlar ustuvor bo lib qolmoqda. NKVD eng muhim mudofaaʻ
tadqiqotlari olib boriladigan maxfiy tadqiqot markazlari tizimini yaratdi.
1930-yil o rtalarida 140 000 ga yaqin mahbus allaqachon GPU tomonidan
ʻ
boshqariladigan lagerlarda ishlagan. Birgina Oq dengiz-Boltiq kanalining ulkan
qurilishi uchun 120 ming ishchi kerak bo ldi, boshqacha aytganda, o n minglab
ʻ ʻ
mahbuslarni qamoqxonalardan lagerlarga o tkazish sezilarli darajada tezlashdi.
ʻ
1932-yil boshida 300 000 dan ortiq mahbuslar GPU qurilish maydonlarida xizmat
qilishgan, bu yerda yillik o lim darajasi mahbuslar umumiy sonining 10% ni
ʻ
tashkil etgan.
1934-yil iyul oyida, GPUni NKVDga qayta tashkil etish amalga
oshirilayotganda, qulaq xo jaliklari o z tizimiga 780 ta kichik axloq tuzatish
ʻ ʻ
koloniyalarini kiritdi, ularda atigi 212 ming mahbus saqlangan, ular iqtisodiy
jihatdan samarasiz va yomon boshqariladigan deb hisoblanib, keyin faqat Adliya
Xalq Komissarligiga qaram edi. Mehnat unumdorligi butun mamlakatga
yaqinlashish uchun lager katta va ixtisoslashgan bo lishi kerak edi.
ʻ
1935-yil 1-yanvarda yagona qulaq xo jaliklari tizimida 965 mingdan ortiq
ʻ
mahbus saqlandi, ulardan 725 mingi “mehnat lagerlarida” va 240 ming nafari
“mehnat koloniyalarida” bo lib, ularda kamroq “ijtimoiy xavfli elementlar” hukm
ʻ
qilingan kichik bo linmalar ham bor edi.
ʻ
Bu vaqtga kelib, qulaq xo jaliklari xaritasi asosan keyingi yigirma yil
ʻ
davomida shakllangan edi. 45 000 mahbusni o z ichiga olgan Solovki axloq
ʻ
tuzatish majmuasi Kareliyada, Oq dengiz qirg og ida va Vologda viloyatida bir
ʻ ʻ
kesish joyidan ikkinchisiga ko chirilgan “ish safari” yoki “uchuvchi lagerlar”
ʻ
tizimini yaratdi. 43 ming mahbusni o z ichiga olgan yirik “Svirlag” majmuasi
ʻ
Leningrad va Leningrad viloyatini o rmon bilan ta’minlashi kerak bo lsa, 35 ming
ʻ ʻ
mahbus bo lgan Temnikovo majmuasi Moskva va Moskva viloyatiga xuddi
ʻ
shunday xizmat qilishi kerak edi.
Uxtapechlag qurilish ishlarida, ko mir konlarida va Uzoq Shimolning neftli
ʻ
24

hududlarida 51 ming mahbusning mehnatidan foydalangan. Yana bir filial
Uralning shimoliga va Solikamsk va Berezniki kimyoviy zavodlariga olib bordi va
janubi-sharqda G arbiy Sibirdagi lagerlar majmuasiga yo l oldi, u yerda 63 mingʻ ʻ
mahbus yirik Kuzbassugol zavodini tekin mehnat bilan ta’minladi. Yana janubda,
Qozog istonning Qarag anda viloyatida, 30 ming mahbusni joylashtirgan Steplaga
ʻ ʻ
qishloq xo jaligi lagerlari dashtlarni yangi formula bo yicha o zlashtirdi. Bu yerda,
ʻ ʻ ʻ
aftidan, hokimiyat 30-yillarning o rtalarida yirik qurilish ob’ektlarida bo lgani kabi
ʻ ʻ
qattiqqo l emas edi. DmATLag (196 000 mahbus) 1933-yilda Oq dengiz-Boltiq
ʻ
kanalida ishlashni tugatgandan so ng, ikkinchi ulug vor Stalin kanali - Moskva-
ʻ ʻ
Volganing yaratilishini ta’minladi.
Imperator miqyosida ishlab chiqilgan yana bir yirik qurilish loyihasi bu BAM
(Baykal-Amur magistral liniyasi). 1935-yil boshida Bamlag lager majmuasining
150 mingga yaqin mahbuslari o ttizta “lager” ga bo lingan va temir yo lning
ʻ ʻ ʻ
birinchi bosqichida ishlagan. 1939-yilda Bamlagda 260 000 mahbus bor edi, bu
eng yirik birlashgan Sovet ATL edi.
1932-yildan boshlab shimoli-sharqiy lagerlar majmuasi (Sevvostlag) Dalstroy
kombinatda ishladi, u sanoatlashtirish uchun zarur bo lgan G arb uskunalarini sotib
ʻ ʻ
olish mumkin bo lishi uchun muhim strategik xom ashyo - eksport uchun oltin
ʻ
qazib oldi. Oltin tomirlar nihoyatda noqulay hududda - Kolimada joylashgan
bo lib, unga faqat dengiz orqali borish mumkin. To liq izolyatsiya qilingan Kolima
ʻ ʻ
qulaq xo jaliklarining ramziga aylandi. Uning poytaxti va surgunlar uchun kirish
ʻ
eshigi - mahbuslarning o zlari tomonidan qurilgan Magadan. Magadanning asosiy
ʻ
hayot arteriyasi, lagerdan lagerga yo l, shuningdek, Varlam Shalamovning
ʻ
hikoyalarida g ayriinsoniy yashash sharoitlari tasvirlangan mahbuslar tomonidan
ʻ
qurilgan. 1932-yildan 1939-yilgacha mahkumlar tomonidan oltin qazib olish
(1939-yilda 138 ming kishi edi) 276 kilogramdan 48 tonnagacha ko tarildi, ya’ni
ʻ
bu yilgi umumiy sovet mahsulotining 35% ni tashkil etdi.
1935-yil iyun oyida hukumat yangi loyihani boshladi, uni faqat mahbuslar
amalga oshirishi mumkin edi. Bu Norilskda Arktika doirasidan tashqarida nikel
25

zavodi qurilishi. 1950-yillarning boshlarida qulaq xo jaliklarining gullagan davridaʻ
Norilskdagi kontslagerda 70 ming mahbus bor edi.
1930-yillarning ikkinchi yarmida qulaq xo jaliklari aholisi ikki baravar
ʻ
ko paydi. 1935-yil boshida 965 ming mahbusdan 1941-yil boshida 1 million 930
ʻ
ming kishigacha yetdi. Faqat 1937-yilning o zida u 700 mingga ko paydi. Yangi
ʻ ʻ
mahbuslarning ommaviy oqimi 1937-yildagi ishlab chiqarishni shu darajada
buzdiki, uning hajmi 1936-yilga nisbatan 13% ga kamaydi.
1938-yilgacha ishlab chiqarish turg unlik holatida edi, ammo “mahbuslar
ʻ
ishini ratsionalizatsiya qilish” uchun kuchli choralar ko rgan yangi Ichki ishlar
ʻ
xalq komissari Lavrentiy Beriya kelishi bilan hamma narsa o zgardi.
ʻ
1939-yil 10-aprelda Siyosiy byuroga yuborilgan hisobotida Beriya Qulaq
xo jaliklarini qayta tashkil etish dasturini bayon qildi. Mahkumlar uchun oziq-
ʻ
ovqat miqdori kuniga 1400 kaloriya edi, ya’ni u “qamoqdagilar uchun”
hisoblangan albatta. Ishga yaroqli odamlar soni asta-sekin kamayib bordi, 1939-yil
1-martga kelib 250 ming mahbus ishlay olmadi va faqat 1938-yilning o zida
ʻ
mahkumlarning umumiy sonining 8 foizi vafot etdi. NKVD tomonidan belgilangan
rejani bajarish uchun Beriya ratsionni ko paytirishni, barcha indulgensiyalarni yo q
ʻ ʻ
qilishni, barcha qochqinlarni namunali jazolashni va mehnat unumdorligini
oshirishga xalaqit beradiganlarga nisbatan qo llanilishi kerak bo lgan boshqa
ʻ ʻ
choralarni taklif qildi va nihoyat, ish kunini o n bir soatgacha uzaytirish, dam
ʻ
olish oyiga atigi uch kun bo lishi kerakligi va bularning barchasi “mahbuslarning
ʻ
jismoniy imkoniyatlaridan oqilona foydalanish va maksimal darajada oshirish”
uchun qilinganini ko rishimiz mumkin.
ʻ
Arxivlarda 1941-yilning may-iyun oylarida general Serov boshchiligida
Boltiqbo yi davlatlari, Moldaviya, G arbiy Belorussiya va G arbiy Ukrainadan
ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy dushman unsurlarning ko plab deportatsiyalari tafsilotlari saqlanib qolgan.
ʻ
1941-yil iyun oyida jami 85 716 kishi deportatsiya qilindi, ulardan 25 711
nafari baltlar edi. 1941-yil 17-iyuldagi ma’ruzasida NKVDdagi “ikkinchi raqamli
26

odam” Merkulov operatsiyaning Boltiqbo yi qismini sarhisob qildi. 1941-yil 13-ʻ
iyundan 14-iyunga o tar kechasi 11 038 nafar “burjua millatchilari”, 3240 nafar
ʻ
sobiq jandarm va militsionerlar, 7124 nafar sobiq yer egalari, sanoatchilar,
mansabdor shaxslar, 1649 nafar sobiq zobitlarning oila a’zolari va ja’mi 2907 kishi
deportatsiya qilindi.
Har bir oila bir oylik oziq-ovqat bilan birga yuz kilogramm yuk olish
huquqiga ega edi. NKVD deportatsiya qilinganlarni tashish paytida oziq-ovqat
bilan ta’minlashni o ziga yuklamadi. Eshelonlar o z manziliga faqat 1941-yil iyul
ʻ ʻ
oyining oxirida, asosan Novosibirsk viloyati va Qozog istonga yetib kelishdi.
ʻ
Xibsga olingan kechada mol-mulklari va oziq-ovqatlari bilan mayda mol
mashinalariga elliktasini to ldirgan qancha surgunlar olti-o n ikki haftalik sayohat
ʻ ʻ
davomida vafot etganini faqat taxmin qilish mumkin.
1939-yil 15 iyul SSSR NKVDning “Ish kunlarini hisoblash va shartli ravishda
ozod qilish amaliyotini bekor qilish to g risida”gi buyrug i bilan qurilish va ishlab
ʻ ʻ ʻ
chiqarishda mahkumlarning ishchi kuchidan maksimal darajada foydalanish
maqsadida mahkumlarni muddatidan oldin ozod qilish tizimi bekor qilindi.
1940-yil mart oyida qulaq xo jaliklari tizimida uchta lager, 425 axloq tuzatish
ʻ
mehnat lageri, 50 balog atga yetmaganlar koloniyasi mavjud edi. 1940-yil 1-
ʻ
yanvar holatiga ko ra mahkumlarning umumiy soni 1659992 kishini tashkil etdi.
ʻ
Qulaq xo jaliklari faoliyati xalq xo jaligining 17 tarmog ini qamrab olgan.
ʻ ʻ ʻ
Tovar mahsuloti hajmi 2659,5 million rublni tashkil etdi 8
.
XULOSA
Yuqoridagi barcha materiallardan Sovet Ittifoqining ushbu davri haqida ba’zi
xulosalar chiqarishimiz mumkin.
G arb tadqiqotchilarining ko p avlodlari tomonidan doimo taqdim etilgan
ʻ ʻ
shakldagi Stalinistik terror tizimi hech qachon mavjud bo lmagan.
ʻ
Stalin davrida bu terrorning sovet jamiyatiga ta’siri o ta ahamiyatsiz edi va
ʻ
Sovet Ittifoqida hech qachon bu qatag onlardan ommaviy qo rquv bo lmagan.
ʻ ʻ ʻ
8
Эбеджанс С.Г., Важнов М.Я. Производственный феномен ГУЛАГа // Вопросы истории. 1994. № 6. С. 188-
189.
27

XX asr 20-yillardagi partiyalararo kurash davrida umumiy maqsad -
sotsializm qurilishi sari harakat yo lida turli, muqobil qarashlar to qnash keldi.ʻ ʻ
Sotsialistik g oyalar uchun kurash partiyada yetakchilik uchun kurash bilan
ʻ
uyg unlashdi, bu kurashda hokimiyatning zo ravonlik usullariga tayangan Stalin va
ʻ ʻ
uning atrofidagilar g alaba qozondi.
ʻ
Shunday qilib, 20-yillardagi g oyaviy-siyosiy kurash nafaqat SSSRda
ʻ
sotsializm qurish yo llarini izlash, balki totalitar davlatning shakllanish jarayonini
ʻ
ham o zida aks ettirdi. Totalitarizm belgilaridan biri davlat manfaatlarining shaxsiy
ʻ
manfaatlardan ustunligi, davlatning milliy va partiyaviy manfaatlar uchun inson
hayoti bilan hisoblashishni istamasligidir. Tarixiy tajriba shuni ko rsatadiki, har
ʻ
qanday davlat o z hokimiyatini saqlab qolish uchun ochiq zo ravonlikdan
ʻ ʻ
foydalanadi, ko pincha uni ijtimoiy adolat himoyasi ostida muvaffaqiyatli
ʻ
yashiradi. Totalitar tuzumlarga kelsak, hukmron tuzum o zini mustahkamlash va
ʻ
saqlab qolish uchun murakkab soxtalashtirishlar bilan bir qatorda qo pol
ʻ
o zboshimchalik, shafqatsiz qatag onlarga ham bordi.
ʻ ʻ
Sovet jamiyati Stalin rejimidan qo rqish o rniga uni qo llab-quvvatladi.
ʻ ʻ ʻ
Sovet xalqining ko pchiligi uchun Stalinizm tizimi ijtimoiy zinapoyadan
ʻ
yuqoriga ko tarilish va mamlakatning ijtimoiy va siyosiy hayotida faol ishtirok
ʻ
etish uchun haqiqiy imkoniyatni taqdim etdi.Yuz minglab odamlar ma’naviy va
jismoniy qiynoqlarga duchor bo ldilar, ularning ko plari yo q qilindi. Qatag onga
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchraganlar davrasiga ularning qarindoshlari va do stlarini kiritsangiz, hisob
ʻ
millionlab ketadi. Ularning oilalari va yaqinlarining hayoti umidsiz xorlik va
iztirob davriga aylandi. I.V.Stalin boshchiligidagi Sovet davlatining tepasi deyarli
cheksiz hokimiyatni o zlashtirib, sovet xalqini inqilob-yillarida ularga berilgan
ʻ
erkinliklardan mahrum qildi. Ommaviy qatag onlar asosan maxsus yig ilishlar,
ʻ ʻ
hay’atlar, “uchliklar” deb ataladigan suddan tashqari repressiyalar orqali amalga
oshirildi.
1956-yil 25 fevral kuni N.S.Xrushchev XX partiya qurultoyida “Shaxsga
sig inish va uning oqibatlari to g risida” yopiq ma’ruzasi bilan so zladi. Aynan shu
ʻ ʻ ʻ ʻ
28

paytdan boshlab adolatni tiklash yilnomasini sanash odat tusiga kirgan, garchi bu
davrda u nomuvofiq tarzda amalga oshirilgan va 60-yillarning ikkinchi yarmida
to xtagan bo lsa ham.ʻ ʻ
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Сталин И. Об индустриализации и хлебной проблеме: Речь на Пленуме
ЦК ВКП(б) 9 июля 1928 г.
// http://www.marxists.org/russkij/stalin/t11/t11_16.htm
2. Приказ Народного комиссара внутренних дел Союза ССР. № 00447 об
операции по репрессии бывших кулаков, уголовников и других антисоветских
элементов.
// http://www.memo.ru/history/document/0447.htm
3. Постановление Политбюро ЦК ВКП(б) П57/49 от 31 января 1938 г. о
продолжении «национальных» операций.
// http://memo.ru/history/document/pbnac.htm#_VPID_1
4. Система исправительно-трудовых лагерей в СССР, 1923-1960 гг.:
Справочник. // Комп. М.Б. Смирнов; - М., 1998. - С.421-422.
5. Лисков Д.Ю. «Сталинские репрессии». Великая ложь ХХ века. - М., 2009. -
Страница 193.
6. Смирнов Л.Б., Очередко В.П. Довоенный и послевоенный строй
советского государства (1930- 1945 ге гг.) и его роль в достижении победы
в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг. // Вестник МВД России,
Санкт-Петербургский университет. 2005 год. № 2. С. 61.
7. Рассказов Л.П., Упоров И.В. Использование каторжного труда и
правовое регулирование в истории России. - Краснодар, 1998. С. 66.
8. Эбеджанс С.Г., Важнов М.Я. Производственный феномен ГУЛАГа //
Вопросы истории. 1994. № 6. С. 188-189.
30

Xalqlar genotsiti - SSSRda qatag‘on siyosati va oqibatlari

Sotib olish