Xan sulolasi davrida Xitoy - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	348.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Xan sulolasi davrida Xitoy

Sotib olish

“ Xitoy Xan sulolasi davrida ”
Reja
Kirish …………………………………………………………………………………………………………………………….............… 2-4
I bob. Xan sulolasining tashkil topishi davrida Xitoydagi ichki vaziyat .............. 5-
17
II bob. Xan sulolasi davrida tashqi siyosat ……….............................................................…………… 18-
30
Xulosa ………….………………………………………………………………………………………………………….......…........ 31-32
Manbalar va adabiyotlar ro yxati ʻ …………………………………………………………………………… 33-
35
Ilovalar ………………………………………………………………………….…………………………………………….................…. 36

KIRISH
Tadqiqot mavzusining dolzarbligi. O zbekiston Respublikasiʻ
mustaqillikka erishgach, mamlakatimiz tarix fani oldida o z mamlakatining
ʻ
haqiqiy tarixini o rganish masalasi turibdi. Demak, O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Birinchi Prezidenti I.Karimov fikricha: “Tarix xalq ma naviyatining asosidir”.
ʻ
Milliy tarix fani oldida turgan turli muammolar qatorida mamlakatimiz
xalqlarining qadimdan qo shni davlatlar bilan o zaro munosabatlari muammosi
ʻ ʻ
katta dolzarblik kasb etadi. Bunday qo shni davlatlar qatorida, xususan, Xan
ʻ
sulolasi davridagi Xitoyni nomlash mumkin. Xitoy tarixidagi bu davr ko p jihatdan
ʻ
muhim va asosiy hisoblanadi. Bu bizning tariximiz uchun ham muhimdir. Zero,
aynan shu davrda mamlakatimiz va Xitoy xalqlari o rtasida ilk diplomatik va
ʻ
savdo aloqalari o rnatildi. Bir yarim ming yildan ortiq vaqtdan beri faol faoliyat
ʻ
yuritib kelayotgan va hozirda mintaqadagi bir qator davlatlarning sa y-harakatlari
ʻ
tufayli qayta tiklanayotgan Buyuk Ipak yo lining paydo bo lishi ushbu
ʻ ʻ
muloqotlarning eng muhim natijalaridandir. Hozir Xitoy O zbekistonning iqtisodiy
ʻ
va siyosiy sohadagi strategik hamkorlaridan biri hisoblanadi. Shu boisdan ham
ushbu aloqalarning kelib chiqishi va bizning respublikamizga nisbatan Xitoy
bo lgan hamkor davlatning tarixiy o tmishini o rganish nihoyatda dolzarb va
ʻ ʻ ʻ
yuksak ahamiyatga ega. Yuqorida aytib o tilganidek, Xitoy tarixidagi Xan davri
ʻ
eng muhim va eng uzoq davrlardan biri bo lib, bu ish unga bag ishlangan.
ʻ ʻ
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi
Xan davlati tarixini, uning rivojlanishi va evolyutsiyasini o rganishdir.
ʻ
Tadqiqotning asosiy maqsadlariga erishish quyidagi vazifalarni hal qilish
bilan bog liq:
ʻ
- Xan davlati qanday paydo bo lganligi va bunga qanday holatlar
ʻ
yordam berganligini o rganish;
ʻ
- Ilk Xan davrining eng ko zga ko ringan vakili imperator U-Di faoliyati
ʻ ʻ
va uning mamlakat ichki hayotidagi o zgarishlarini ko rib chiqish;
ʻ ʻ
2

- U-Di merosxo rlari ostidagi Xan imperiyasining ichki holati vaʻ
rivojlanishini o rganish;
ʻ
- Van Mang hukmronligi va u amalga oshirgan islohotlarni o rganish;
ʻ
- Van Mang islohotlarining muvaffaqiyatsizligi va Xan sulolasining
hokimiyatga qaytishi sabablarini ko rsatish;
ʻ
- Kichik Xan sulolasi hukmronligi davri, mamlakatning ichki taraqqiyot
xususiyatlari va Xan imperiyasining parchalanishi sabablarini ko rib chiqish.
ʻ
Tadqiqot ob ekti va predmeti.
ʻ Ushbu tadqiqot ob ekti Xan imperiyasi ʻ
tarixidir.
Mavzuni Xan davlati ichki taraqqiyoti va mafkuraviy kurash qonuniyatlari
va xususiyatlarini o rganishdan iborat.
ʻ
Kurs ishining xronologik davrlari. Qadimgi yoki G arbiy Xan sulolasining
ʻ
shakllanishi va gullab-yashnashi davri, muallifning fikriga ko ra, Qadimgi
ʻ
Xitoyning ko chmanchilar dunyosi bilan munosabatlarini, uning usullari va
ʻ
tamoyillarining barcha xilma-xilligi bilan aniq ko rsatib beradi.
ʻ
Ushbu usullarni aniqlash uchun, birinchi navbatda, Xitoyning Xan sulolasi
davridagi tashqi siyosatining asosiy yo nalishlarini ko rib chiqish, birinchi
ʻ ʻ
navbatda, birinchi navbatda, davrning asosiy siyosiy vazifasini ajratib ko rsatish
ʻ
kerak. ishning birinchi bobi. Tashqi siyosatning asosiy yo nalishlari va vazifalarini
ʻ
belgilab bergandan so ng, ko chmanchi davlatlarga nisbatan ularning imperiya
ʻ ʻ
rivojiga ijobiy va salbiy ta sirini hisobga olgan holda, ishning ikkinchi bobida
ʻ
muhokama qilinadigan aniq chora-tadbirlarga to xtalib o tish maqsadga
ʻ ʻ
muvofiqdir. Shuningdek, muallifning fikriga ko ra, Osmon imperiyasi aholisining
ʻ
tashqi dunyo va ularning ko chmanchi qo shnilariga bo lgan munosabati haqidagi
ʻ ʻ ʻ
g oyalariga murojaat qilish kerak, buning sabablarini ko pincha tushuntirib
ʻ ʻ
bo lmaydi. yoki atrofdagi qabilalar bilan bog liq holda o sha hodisa.
ʻ ʻ ʻ
Ushbu mavzuni o rganish.
ʻ Birinchi navbatda, qadimgi Xitoy imperiyalarining
sulolaviy tarixi bilan ifodalangan manba bazasini ko rib chiqishda mumkin bo ladi,
ʻ ʻ
3

bu bizga hukmronlik qilgan yildan boshlab voqealarning nisbiy xronologiyaqini
o rnatishga imkon beradi.ʻ
Qadimgi xitoy tarixchilarining asarlarida davlatning ichki siyosiy holatini
tavsiflashdan tashqari, qo shni davlatlarning joylashuvi, ularning siyosiy ahvoli
ʻ
haqida ham ma lumotlarni uchratish mumkin. Bu ma lumotlar, odatda, imperator
ʼ ʻ
huzuriga kelgan elchilarning so zlaridan yozib olingan bo lib, ular asosan
ʻ ʻ
o zlarining ma lumoti va saltanatlarining tarixi va holatini bilishlari bilan ajralib
ʻ ʻ
turardi, bu esa asosan ularning ishonchliligi haqida gapirishga imkon beradi.
Kurs ishining tuzilishi . Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʼ
4

I BOB. XAN SULOLASINING TASHKIL TOPISHI DAVRIDA
XITOYDAG VAZIYAT
Qadim zamonlarda ham xitoyliklar o z yerlarini O rta davlat - Chjung Guo debʻ ʻ
atashgan. Bu nom Xitoy xalqining o zlarining dunyo haqidagi g oyalaridan kelib
ʻ ʻ
chiqqan - ular uni har tomondan okeanlar bilan yuvilgan, bir-biriga yozilgan
kvadratlardan iborat ulkan materik sifatida tasavvur qilishgan. Osmonning egilishi
tufayli barcha daryolar g arbdan sharqqa oqadi. Sariq daryo tekisligining geografik
ʻ
xususiyati, Xitoy sivilizatsiyasi tug ilgan hududi past tog lar zanjiri bilan
ʻ ʻ
o ralganligi, uning aholisining izolyatsiyaqini aniqlash orqali O rta Yer kabi
ʻ ʻ
tushunchaning paydo bo lishiga sabab bo ldi. Milliy o zlikni shakllantirish davri
ʻ ʻ ʻ
uchun. Odamlarning yashash joyi O rta davlat poytaxtidan uzoqda
ʻ
joylashganligiga qarab, ularning undagi darajasiga to g ri keldi: eng olijanob
ʻ ʻ
fuqarolar eng yaqin hududlarga joylashdilar, chekka hududlarda (Xitoy
chegaralarida) vahshiylar, va ulardan tashqarida, butunlay gumanoid hayvonlar va
xayoliy mavjudotlar yashaydigan yerlar. Tog lar va dengizlar kitobida (“Shan xay
ʻ
jing”) tashqi dunyo aholisi haqida hikoya qiluvchi ko plab afsonalar to plangan
ʻ ʻ 1
.
Shu bilan birga, bu joylarning afsonaviy aholisining tavsifi hech bo lmaganda
ʻ
landshaft xususiyatlarini pedantik tavsiflashga xalaqit bermaydi, bu ko llar,
ʻ
dengizlar va daryolar, shuningdek, tog lar kabi asosiy suv havzalarining
ʻ
joylashishini ko rsatib beradi, bu esa dengizning baland ekanligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
ushbu ma lumotni yig uvchilarning ta lim darajasi.
ʻ ʻ ʻ
Butun yer sharining tuzilishi haqida gapirganda, shuni ta kidlash kerakki,
ʻ
xitoylar 9 ta yirik qit’alarni va ular orasida "Ilohiy qit’a" (Shen Chjou) deb
nomlangan markaziy Xitoyni ajratib ko rsatishgan. Aslida, O rta davlatning o zi
ʻ ʻ ʻ
uning aholisi tomonidan faqat haqiqiy "samoviy" imperiyaning erdagi ramzi
sifatida tushunilgan. Imperator, an’anaviy formulaga ko ra, “Oliy Hukmdor” va
ʻ
“Osmon O g li” edi, ya ni u samoviy kuchlar orqali dunyo ustidan cheksiz
ʻ ʻ ʻ
hokimiyatga ega bo lib, yerdagilar o rtasida vositachi vazifasini bajargan. va
ʻ ʻ
1
См.: Малявин В.В. Китайская цивилизация. - Дизайн. Информация. Картография, М.: 2001. С.325.
5

samoviy olamlar. Shuning uchun ham xitoyliklar uchun yagona imperiya mavjud
bo lib, ular “Samoviy mamlakat”dan boshqa mustaqil davlatlarning mavjudliginiʻ
tan olish bilan murosaga kela olmadilar.
Tashqi dunyoning birinchi xaritalari urushayotgan davlatlar davrida paydo
bo lgan va Sin imperiyasi davrida xaritalarni yaratish Xan sulolasi davrida ham
ʻ
rivojlanishda davom etgan muhim davlat biznesiga aylandi.
Miloddan avvalgi 210-yilda Sin imperiyasida Sin Shixuandi vafot etganidan
so ng, xalqning noroziligi noroziliklarga sabab bo ldi, unda birinchi navbatda
ʻ ʻ
aholining eng kambag al qatlamlari ishtirok etdi. Chen Shen va Guang
ʻ
boshchiligidagi qo zg olonlarning birinchi to lqini imperator qo shinlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
tomonidan tezda bostirildi. Ammo darhol Singa qarshi keng ko lamli harakat
ʻ
paydo bo ldi, unda aholining barcha qatlamlari, shu jumladan aristokratiya ham
ʻ
qatnashgan. Qo zg olonchilarning ko zga ko ringan rahbarlaridan biri, asli avval
ʻ ʻ ʻ ʻ
mavjud Chu qirolligidan bo lgan oddiy jamoa a’zosi Lyu Ban xalq harakati
ʻ
kuchlarini o z atrofida birlashtira oldi va qabila zodagonlari orasidan tarafdorlarni
ʻ
jalb qila oldi. Miloddan avvalgi 206-yilda Nihoyat Sin sulolasi ag darildi va to rt
ʻ ʻ
yillik g alayon boshlandi. Hokimiyat uchun kurashda Lyu Ban g alaba qozondi va
ʻ ʻ
miloddan avvalgi 202-yilda imperator deb e lon qilindi, yangi imperator o z
ʻ ʻ
raqobatchilari bilan O rta davlat taxti uchun kurash paytida o zini mustahkamlagan
ʻ ʻ
daryodan kelib chiqqan yangi Xan sulolasini tashkil etish.
Imperiyaning markazlashuvi va mustahkamlanishi, bosqinchilik urushlari va
mamlakat aholisining haddan tashqari ekspluatatsiya qilinishi natijasida tanazzulga
yuz tutgan iqtisodiyotning tiklanishi, Sin sulolasining oxirlarida, yangi sulola
hukmronligining birinchi o n yilliklarida. Lyu Ban va uning vorislari zimmasiga
ʻ
olgan asosiy ichki siyosiy vazifaga aylandi. Bu tashqi dunyo bilan munosabatlarga
ta sir qilishi mumkin emas edi, unga nisbatan kutish va ko rish taktikasi tanlangan,
ʻ ʻ
vaqtni orttirish uchun mojarolarni iloji boricha tinch yo l bilan yoki eng kam
ʻ
moddiy isrof bilan hal qilish siyosati.
6

Shuning uchun ham Xan sulolasi hukmronligi davrida O rta davlatning asosiyʻ
tashqi siyosiy vazifasi imperiyaning shimoliy chegaralarini Min boshchiligidagi
xitoy qo shinlari mag lubiyatidan keyin tiklangan ko chmanchi Xiongnu
ʻ ʻ ʻ
qabilalaridan himoya qilish edi. Sin sulolasi davrida va miloddan avvalgi III asr
boshlarida kuchli qabila ittifoqi shakllangan. Xiongnu qabilalarining bosqinlari
doimiy xarakterga ega bo lib, Xan Xitoyiga jiddiy xavf tug dirgan, chunki ular
ʻ ʻ
imperiyaning shimoliy-g arbiy qismidagi mulklarning katta qismini egallab olib,
ʻ
hatto davlatning poytaxti Chananga ham tahdid solgan. Sin davrida xitoylar
tomonidan qurilgan Buyuk Xitoy devori ularning kirib kelishini to xtata olmadi.
ʻ
Ko chmanchilarning Xitoyga bosimining asosiy quroli qo rqitish taktikasi -
ʻ ʻ
bosqinlar yoki ataylab halokatli xarakterga ega bo lgan va qoida tariqasida, kuzda,
ʻ
o rim-yig im davrida amalga oshirilgan bunday hujumlar tahdidi edi.
ʻ ʻ
Ko chmanchilar ayniqsa shafqatsizlik bilan ekinlarni, shuningdek, chegara
ʻ
qishloqlarining o zlarini yo q qildilar, Shi Ji, Xan shu va Xouxan shu kabi Xitoy
ʻ ʻ
yilnomalarida aytib o tilganidek, eng yaqin viloyatlarning ko p sonli aholisini
ʻ ʻ
asirga oldilar 2
. Xiongnu shu yo l bilan Xitoydan savdo imtiyozlari va har xil
ʻ
sovg alarni qo lga kiritishga umid qilgan. Bunday bosqinlardan keyin shanyu,
ʻ ʻ
ya ni konfederatsiya rahbari qo lga olinib, “tinchlik va qarindoshlik shartnomasi”
ʻ ʻ
tuzishni taklif qilishdi yoki ular xitoylarning o zlari taklif qilmaguncha chegara
ʻ
“terrorini” davom ettirdilar.
T.Barfild tomonidan ishlab chiqilgan konsepsiyaga ko ra, ko chmanchi
ʻ ʻ
qabilalarning Xan imperiyasiga nisbatan strategiyasi uchta asosiy komponentni o z
ʻ
ichiga olgan:
1) Hatto buyuk g alabalardan keyin ham talon-taroj qilingan Xitoy qishloq
ʻ
xo jaligi hududlarini bosib olishni ataylab rad etish;
ʻ
2) Xitoy hukumatini qo rqitish maqsadida amalga oshirilgan talonchilik
ʻ
reydlari;
2
См. Крадин Н.Н. Империя хунну. Эд. 2-е, Логос, М.: 2001. С.107.
7

3) Xitoydan “sovg a” va savdo imtiyozlarini ko paytirish maqsadida urush vaʻ ʻ
tinchlikni almashish 3
.
Bu “ko chmanchi imperiya” ga nisbatan tinchliksevar siyosat shunday
ʻ
bitimlarning roziligidan iborat bo lib, unga ko ra, O rta davlat va Shanyuyning
ʻ ʻ ʻ
birlashgan vahshiy qabilalari o rtasida tenglik mavjud edi. Bunday tinchlik
ʻ
shartnomasini tuzishga birinchi bo lib Lyu Ban qaror qildi, u miloddan avvalgi I
ʻ
asrida yashagan kishining so zlariga ko ra, shu yo l bilan “chegara hududlarida
ʻ ʻ ʻ
tinchlikni ta minlashni maqsad qilgan”
ʻ 4
. U bunday choralarni ko rishga majbur ʻ
bo ldi, shuningdek, Shanyu Mode ( mil. avv. 209-174) tomonidan qo shinga og ir
ʻ ʻ ʻ
qurollangan otliq qo shinlar kiritilishi munosabati bilan, uning yordami bilan
ʻ
Ordosni bosib oldi va hududga tobora chuqurroq kirib bordi.
Sim Syan buni asarida shunday tasvirlaydi: “Keyin imperator Gao-di Lyu Jingni
Shanyuga imperator oilasidan malikani xotini qilib berish va ma lum
ʻ miqdorda
paxta va ipak, sharob, guruch yuborish taklifi bilan Xionnyuga yubordi va boshqa
mahsulotlarni har yili Xiongnularga oziq-ovqat va ular bilan birodarlik aloqalarini
o rnatish to g risida kelishib olishadi. Natijada qarindoshlik munosabatlariga
ʻ ʻ ʻ
asoslangan tinchlik shartnomasi tuzildi”. Shundan keyin Maodun “Xan yerlariga
bosqinlarini” biroz qisqartirdi. 5
N.N.Kradin Xan imperiyasi bilan Xiongnu ko chmanchi imperiyasi o rtasidagi
ʻ ʻ
miloddan avvalgi 198-yilda kelishuv masalasi bilan shug ullanib, quyidagi
ʻ
fikrlarni ajratib ko rsatdi:
ʻ
1) Xiongnu davlati maqomi bo yicha xan bilan amalda teng deb e tirof etildi;
ʻ ʼ
2) Imperiyadan har yili chanyu shtab-kvartirasiga boy sovg alar (odatda ipak,
ʻ
vino, guruch va donni o z ichiga olgan) etkazib berilishi kerak.
ʻ
3) Shanuy imperator xonadonidan kelin oldi, ammo T.V.Stepuginaning
yozishicha, malika emas, oddiy oiladan qiz yuborilgan.
3
См.: Указ Крадина Н.Н. источник: стр.105
4
См.: Китай во второй половине I тыс . до н.э. - первые века христианской эры // История Востока Т.1 - Восток в
древности. Восточная литература РАН, М.: 1997. С.446.
5
См .: Исторические примечания Сыма Цяня: Шидзи. Т. 8. // Пер. с китом. Вяткин Р.В., Карапетянц А.М. , Вост. Лит.,
М.: 2002. Гл. 110, стр. 332//[ www . я - он _ ru ] Режим входа: http://www.iu.ru/biblio/archive/sima_8/?search=
%c8%f1%f2%ee%f0%e8%f7%e5%f1%ea%e8%e5%7c%e7%e0% ef%e8%f1%ea%e8#st Дата: 21.03.2010.
8

4) Buyuk Xitoy devori ikki davlat o rtasidagi rasmiy chegaraga aylandi.ʻ
Kradinning fikricha, shartnomaning birinchi bandi haqida gapirar ekan, Xan
imperiyasi mafkuraviy nuqtai nazardan qabilalar ittifoqini o ziga teng deb tan ola
ʻ
olmasdi, shuning uchun xitoylarning o zlari Xiongnu bilan munosabatlarni ikki
ʻ
mustaqil imperiya o rtasidagi munosabatlar deb emas, balki Xanlar tabiiy ravishda
ʻ
eng katta bo lgan katta va yosh davlat o rtasidagi qarindoshlik munosabatlari deb
ʻ ʻ
hisoblaganlar 6
.
L.N.Gumilyovning fikricha, bu tinchlik shartnomasi “diplomatik taslim bo lish
ʻ
formulasi” dan boshqa narsa emas, unga ko ra Xan har yili sovg alar shaklida
ʻ ʻ
“yashirin o lpon” yuborishga va da bergan
ʻ ʻ 7
.
Lyu Banning tinchlik shartlarini bajarishga asoslangan butun tinchlik siyosati
"besh vasvasa" strategiyasi deb ataldi, unda quyidagi vasvasalar mavjud edi:
“ko chmanchilarning ko zlarini buzish uchun qimmatbaho matolar va aravalar
ʻ ʻ
bering; og zini yopish uchun mazali taom bering; ko chmanchilarni quloqlarini
ʻ ʻ
yopish uchun musiqa bilan xursand qilish; ularga hashamatli binolar, don uchun
omborlar qurish, shuningdek, oshqozonlarini tinchlantirish uchun qullarni sadaqa
qiling, boy sovg alar taqdim eting va Xitoy protektoratini qabul qiladigan Xiongnu
ʻ
qabilalariga alohida e tibor bering”, deb yozadi N.N. Kradin Xitoyning
ʻ
ko chmanchilar ittifoqiga nisbatan siyosati masalasiga, sovg alarni olib kelishni
ʻ ʻ
Xiongnu birligini ichkaridan buzishi mumkin bo lgan o ziga xos “sabotaj” deb
ʻ ʻ
hisobladi 8
.
Ammo Xan sulolasining birinchi imperatori vafotidan so ng, uning o g li Lyu
ʻ ʻ ʻ
Ying hokimiyat tepasiga kelganida, Sim Sianning so zlariga ko ra, “u insoniy va
ʻ ʻ
yumshoq odam” bo lib
ʻ 9
, u faqat nominal samoviy imperiya hukmdori edi.
Chanyuning xabari Pan Gu versiyasida bizning davrimizga etib kelgan: “Yetim
va cho loq suveren, botqoqlarning o rtasida tug ilgan, dashtlarda otlar va ho kizlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
6
См.: Указ Крадина Н.Н. Соч. Страница 111
7
См.: Гумилев Л.Н.История хунну.//[ http://www.gumilevica.kulichki.net] Режим доступа:
http://www.gumilevica.kulichki.net/HIC/index.html Дата: 05.04.2010 .
8
См.: Указ Крадина Н.Н. Соч. С.111-2
9
См. Исторические заметки Сыма Цяня: Шидзи. Базовые записи. Т.2. Глава 9 Восточная литература, М.: 1975 . // [
http://www.vostlit.info ] Режим доступа: http://www.vostlit.info/Texts/Documenty/China/I/Syma_Tsjan/Tom_II/frametext9.htm
Дата доступа: 21.03.2010
9

orasida o sgan, sizning chegarangizga bir necha bor kelgan. Imperator taxtdaʻ
yolg iz o zi yolg iz yashaydi. Ikkala hukmdor ham zerikishda yashaydi, o zlariga
ʻ ʻ ʻ ʻ
tasalli yo q. Menda bor narsani yo q narsaga almashtirmoqchiman
ʻ ʻ 10
”.
Sim Syanning “tarixiy yozuvlari”da bunday dadil xabar yozilmaganining
sababi, T.V. Stepuginaning so zlariga ko ra, bu imperator shaxsini shunchalik
ʻ ʻ
haqoratomuz ediki, tarixshunos buni o z ishiga kiritishga ham jur at eta olmadi
ʻ ʻ 11
.
Bunday xatni olgan imperator g azablandi, lekin harbiy rahbarlar bilan
ʻ
maslahatlashib, vaziyatni oqilona baholab, u o ziga qilingan haqorat uchun qasos
ʻ
olish vasvasasiga qarshi turdi va “taklifni” rad etishning diplomatik yo lini topdi.
ʻ
quyidagi javob: “Shanyu meni unutmadi, men kambag al mulkni boshqaraman va
ʻ
xat bilan sharaflandi. Kambag al mulkning boshida turgan men qo rqib ketdim va
ʻ ʻ
nafaqaga chiqib, xat haqida o yladim. Yoshim qaridim, jonim cho kdi, sochim,
ʻ ʻ
tishim to kildi, yurishim mustahkamligini yo qotdi. Siz, shanyu, men haqimda
ʻ ʻ
noto g ri eshitdingiz, o zingizni iflos qilmasligingiz kerak. Kambag al
ʻ ʻ ʻ ʻ
mamlakatning boshida turgan men aybdor emasman va uni kechirishim kerak 12
”,
deb Xiongnu rahbarini “tinchlik va qarindoshlik” shartnomasini buzish uchun
sababdan mahrum qildi.
Imperator Ven-dining birinchi to rt yil davom etgan davri haqida gapiradigan
ʻ
bo lsak. Uning mazmuni manba ma ruzalarida o z aksini topgan bo lib, biz tarixiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma lumotlarning quyidagi ustuvor guruhlarida aniqladik: hokimiyatga kelish
ʻ
marosimi, amaldorlar bilan o zaro munosabat, unvonlar berish, moddiy
ʻ
mukofotlar, amnistiya, imperatorni topshirish, manevrlar va oldingi hukmronlik
me yorlarini bekor qilish.
ʻ
Keling, birinchi davr (miloddan avvalgi 180-177) jarayonlarini batafsil ko rib
ʻ
chiqaylik. Yuqorida aytib o tilganidek, bu davr hal qiluvchi hisoblanadi. Oliy
ʻ
hukmdorning o z hukmronligining dastlabki to rt yilidagi deyarli barcha faoliyati
ʻ ʻ
10
См.: Бичурин. Н. Я. сборник сведений о народах, живших в Средней Азии в древности. Т.1, Изд-во АН СССР, МЛ.:
1950.С.53
11
См.: Степугина Т.В. Древний Китай // Межгосударственные отношения и дипломатия на Древнем Востоке. Наука, М.:
1987. С. 210.
12
Бичурин. Н. Я. сборник сведений о народах, живших в Средней Азии в древности. Т.1, Изд-во АН СССР, МЛ.:
1950.С.53-4
10

qaysidir ma noda eng yuqori imperiya hokimiyatini qo lga kiritish va uni saqlabʻ ʻ
qolish zarurati bilan bog liq edi. Bu eng og ir sulolaviy inqirozdan endigina
ʻ ʻ
chiqqan va Dayvan timsolida o z qutqaruvchisini qabul qilgan G arbiy Xan
ʻ ʻ
davlatining shakllanishidagi eng muhim davrdir.
Shunday qilib, miloddan avvalgi 180-yilning o ninchi oyida Ven-di maxsus
ʻ
farmon bilan uning hokimiyatga kelishida muhim rol o ynagan bir qator
ʻ
amaldorlarga bir qator moddiy mukofotlar va maoshlarni oshirishni amalga
oshirdi. Bunday e tiborga sazovor bo lgan odamlar G arbiy Xanning birinchi
ʻ ʻ ʻ
imperatori Gaozu( Lyu Ban)ning sodiq sheriklaridir. Liu oilasi sulolalararo
kurashda tayangan insonlar orasida urush vaziri Chjou Bo , birinchi vazir Chen
Ping va sarkarda Guan Ying. Xuddi shu farmon bilan Ven-di Luga qarshi kurashda
faol ishtirok etgan Liu urug idan zodagonlarni rag batlantiradi.
ʻ ʻ
O z navbatida, unvonlar berish jarayoni butun kengash uchun “asosiy” bo lib,
ʻ ʻ
asosan miloddan avvalgi 180-177 yillarda jamlangan. Umuman olganda, Ven-di
davriga bog liq
ʻ rahbar chi o ttiz uchta unvonli shaxslar haqida ma lumotni o z ʻ ʻ ʻ
ichiga oladi. Ularning katta qismi - yigirma sakkiz kishi yoki 84,8 foizi hukmron
Liu oilasiga tegishli. Boshqacha qilib aytadigan bo lsak, o z hukmronligi davrida
ʻ ʻ
Ven-di ilgari jismoniy halokat tahdidi ostida bo lgan Liu urug ining mavqeini
ʻ ʻ
maksimal darajada mustahkamlash uchun hamma narsani qiladi. Shuni ta kidlash
ʻ
kerakki, natijada sulolaning mavqei nafaqat imperator Dovager Lyu regentligi
bilan solishtirganda, balki yigirma to rtta unvondan to qqiztasi (37,5%) hukmron
ʻ ʻ
oilaga tegishli bo lgan Gaozu hukmronligi bilan taqqoslaganda ham
ʻ
mustahkamlandi.
Ven-di hukmronligining birinchi davrida ajralib turadi - o sha paytda Xiongnu
ʻ
hujumlari endigina boshlangan edi va faqat bitta to qnashuv hukmronlikning
ʻ
birinchi davriga tegishli. Miloddan avvalgi 177-yilda paydo bo lgan birinchi
ʻ
tahdidda imperator uni yo q qilish uchun tajribali qo mondon Guanni
ʻ ʻ
yuborganligidan dalolat beradi. Ana o sha paytda boshqa eng tajribali harbiy
ʻ
Chjou Bo o rniga birinchi vazir lavozimiga - byurokratik ierarxiyadagi eng yuqori
ʻ
11

lavozimga tayinlangan edi. Ya ni, barqaror byurokratiya hali shakllanmagan -ʻ
harbiy va fuqarolik funksiyalari birlashtirildi, harbiylar orasida tajribali ishonchli
kadrlar etishmayapti. Ehtimol, eng yuqori fuqarolik amaldorlarining jangovar
samaradorligi imperator uchun o z-o zidan muhim edi, chunki vaziyat endigina
ʻ ʻ
barqarorlasha boshlagan edi va ularning harbiy savodxonligi hamon dolzarb edi.
Birinchi to rt yilni sarhisob qilar ekanmiz, Ven-dining eng yuqori imperator
ʻ
hokimiyatini saqlab qolish bo yicha harakatlari izchil, mantiqiy va oqilona
ʻ
ekanligini va u butun hayoti davomida o zini jiddiy qo zg olonlardan himoya qila
ʻ ʻ ʻ
olgan birinchi Xan hukmdori bo lganligi bejiz emas.
ʻ
Miloddan avvalgi 176–169 yillardagi Imperatorning ushbu to qqiz yillik davrdagi
ʻ
faoliyati to g risidagi ma lumotlarning umumiy miqdori kamayadi, imperator
ʻ ʻ ʻ
jamiyatga o z hukmronligining boshida qilgan harakatlarini idrok etish uchun vaqt
ʻ
beradi. Biroq, uchta ustuvor jarayon saqlanib qolmoqda - bu moddiy mukofotlar
yordamida zodagonlarning sodiqligini saqlash, Liu urug i vakillariga unvonlar
ʻ
berish va imperatorni ko chirish.
ʻ
Davr boshida imperator zodagonlarning sodiqligiga sarmoya kiritishda va o ziga
ʻ
xos mavqeini mustahkamlashda davom etmoqda.
Imperatorning harakatlariga kelsak, miloddan avvalgi 170-yilda imperatorning
harakatlari haqidagi xabarlar yil davomidagi barcha xronika xabarlarining 77% ni
tashkil qiladi. Bu yil Ven-di ikki marta sayohat qiladi: yil boshida va oxirida u
yana Ganquan saroyiga tashrif buyuradi.
Ven-di hukmronligining ikkinchi davrida qayd etilgan tarixiy ma lumotlar
ʻ
birliklarining ustuvor guruhlari xabarlarini yakunlaydi. Umuman olganda, bu davr
barqarorlik va ma lum bir “muntazamlik” bilan tavsiflanadi, bu asosan birinchi
ʻ
davrdagi harakatlarning muvaffaqiyatini ko rsatadi.
ʻ
Miloddan avvalgi 168–162 yillarda Imperatorning eng katta faoliyati turli
sohalardagi eng muhim o zgarishlari bilan bog liq.
ʻ ʻ
Ven-di hukmronligining uchinchi davri o zi uchun ham, Xan va butun qadimgi
ʻ
Xitoyning keyingi butun tarixi uchun eng muhim davrdir. Aynan shu davrda
12

davlatning asosiy sohalar - ma muriy va marosimlar bo yicha faoliyat yuritishiʻ ʻ
uchun asoslar yaratilgan. Shu bilan birga, marosimlar sohasidagi o zgarishlar
ʻ
fonida siyosiy kurash ham kuchaydi.
Bu davrda biz aniqlagan siyosiy jarayonlar quyidagilardan iborat:
1) Aholiga imtiyozlar berishni davom ettirish va avvalgi hukumatlarning
normalarini bekor qilish orqali ijtimoiy barqarorlikni saqlash.
2) Aksariyat marosim sohasini tartibga solish.
Imperator Ven-di miloddan avvalgi 177-yildan boshlab o zining tinchliksevar
ʻ
siyosatini davom ettirdi. Xiongnu qo shinlari Xuan Xedan
ʻ janubiy hududlarga
bostirib kirib , u yerda o rnashib qolgan, u yerdan Shanjunga hujum qilgan,
ʻ aholi
punktlarini talon-taroj qilgan, mahalliy aholini o ldiradigan va asir olgan. Keyin
ʻ Ven-
di bosqinchi ko chmanchilarga
ʻ zarba berish uchun sakson besh minginchi qo shinning ʻ
boshiga Guan Inni yubordi . Ammo bu vaqtda ko chmanchilar mustahkamlangan
ʻ
chiziq orqasiga chekindilar va imperator Jibei-van qo zg oloni tufayli o z
ʻ ʻ ʻ
qo shinlarini olib chiqishga majbur bo ldi. Sim Sianning so zlariga ko ra, keyingi yili
ʻ ʻ ʻ ʻ
imperator chanyu tinchlikni tiklashni taklif qilgan xabarni oldi, bu hujumni uning
o ng syanvangi Xan hududiga o zi bilmagan holda kirib kelgani va allaqachon
ʻ ʻ
jazolanganligi bilan izohladi. Xabarlar bilan birga sovg alar ham keldi.
ʻ
Shundan keyin imperator tinchlik shartnomasini yangilash taklifi bilan maktub
yubormaguncha, chanyu bunga rozi bo lgunga qadar, Xiongnu bosqinlari tez-tez
ʻ
bo lib turdi.
ʻ
Hududlarni mag lubiyatga uchratib, ko p sonli aholini asirga olib, ular orqaga
ʻ ʻ
qaytishdi, shundan so ng
ʻ Ven-di qo shnilarning vayronkor bosqinlarini oldini olish va ʻ
ularni qaytarish uchun chegaralarda doimiy armiya tuzdi.
Ven-di vafotidan so ng, keyingi imperator
ʻ Syao Jing oilaviy munosabatlarga
asoslangan yana bir shartnoma tuzdi, shuningdek, Xiongnu bilan savdo qilish uchun
O rta Qirollikning chegaralarini ochdi. Uning hukmronligi davrida Xan imperiyasiga
ʻ
qarshi kichik reydlar bo lgan, ammo katta bosqinlar bo lmagan.
ʻ ʻ
13

Shunday qilib, Xan sulolasining 4 imperatori hukmronligi davrida davom etgan
tashqi siyosatdagi kutish va ko rish taktikasi Lyu Banning unga bo lgan umidlariniʻ ʻ
oqladi - bu ularga hukumatni ichki mustahkamlash va markazlashtirish uchun vaqt
orttirish imkonini berdi. Endi mustahkamlangan va tiklangan hokimiyat o z mulkiga
ʻ
bostirib kirgan har qanday raqibning zarbalarini qaytarishi va boshqa davlatlar
hududida o z kuchini oshirishi mumkin edi.
ʻ
Chjan Syanning Markaziy Osiyodagi elchilik faoliyati
Qadimgi Xan imperiyasi davlat ichida ham, xalqaro maydonda ham o zining
ʻ
eng yuqori qudratiga erishgan imperator U-Di hokimiyat tepasiga kelib, Xiongnu
bilan tinchlik shartnomasini yangiladi, ammo ko chmanchilarga nisbatan
ʻ
tinchliksevar siyosatni davom ettirish niyatida emas edi 13
. U-Di an’anaviy qadimgi
Xitoy siyosatini “varvarlar qo li bilan mag lub etish”, ya ni bir vaqtlar ular
ʻ ʻ ʻ
tomonidan mag lub bo lgan Yuechji qabilasini Xiongnularga qarshi qo yishga
ʻ ʻ ʻ
umid qildi 14
.
Chjan Syan Markaziy Osiyodagi yurishi davomida Xan xalqiga shu paytgacha
noma lum bo lgan ulkan olamni kashf etdi. Davan, Qang , Dasia, Yarkend va
ʼ ʻ ʻ
Xo tanda bo lib, zo r diplomat bo lib, bu davlatlarning aksariyati bilan aloqalar
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rnatgan va O rta podshohlikka joylashtirgan. T.V.Stepuginaga ko ra,
ʻ ʻ ʻ
razvedkachi o zi borgan barcha mamlakatlar: joylashuvi, hududining kattaligi,
ʻ
tabiiy resurslari, aholining mashg ulotlari, harbiy kuchlari haqida batafsil va
ʻ
maqsadli ma lumotlarni to pladi, shuningdek, Shen-du va Anxi kabi davlatlar
ʻ ʻ
mavjudligi haqida bilib oldi 15
. Shuningdek, ushbu yo nalishdagi savdoning
ʻ
rivojlanishiga turtki bo lgan muhim ma lumotlardan biri shundaki, Xitoy bu
ʻ ʻ
hududlarda chet ellik savdogarlar o z xohishi bilan savdo qilgan "ipak mamlakati"
ʻ
deb atalgan . 16
Shu davrdan boshlab g arbiy mintaqa bilan savdo yo llarini tortib
ʻ ʻ
olish orqali savdo aloqalarini o rnatish tashqi siyosatda muhim o rin tuta boshladi.
ʻ ʻ
13
См. Приложение 1
14
См.: Степугина Т.В. Древний Китай // Межгосударственные отношения и дипломатия на Древнем Востоке. Наука, М.:
1987. С. 243.
15
См.: Степугина Т.В. Древний Китай // Межгосударственные отношения и дипломатия на Древнем Востоке. Наука, М.:
1987. С. 244.
16
См.: Китай во второй половине I тыс . до н.э. - первые века христианской эры // История Востока Т.1 - Восток в
древности. Восточная литература РАН, М.: С.446
14

O zining dastlabki maqsadiga - yuechjilarni o z tomoniga qo lga kiritishgaʻ ʻ ʻ
erishmagan Chjan Syan g arbiy mintaqaning boshqa davlatlari to g risida
ʻ ʻ ʻ
maksimal darajada foydali va muhim ma lumotlarni olishga muvaffaq bo ldi, bu,
ʻ ʻ
shubhasiz, o sha paytda Xitoy uchun juda foydali edi.
ʻ
Chjan Syan yurishining oqibatlaridan biri Xiongnularga qarshi bosqinchilik
yurishlari yo nalishini o zgartirish edi. Endi asosiy maqsad Gansuni egallash edi –
ʻ ʻ
u orqali g arbga savdo yo li o tgan, keyinchalik u Buyuk Ipak yo li deb nomlandi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bu savdo yo li Changyan shimoli-g arbidan Dunxuanga borib, u yerda ikki asosiy
ʻ ʻ
yo nalish bo lib Qashg arga, biri Xo tan va Yorkand orqali, ikkinchisi shimoliy
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo nalish Xami, Turfon, Kucha va Oqsuv orqali o tgan. Qashqardan Farg ona va
ʻ ʻ ʻ
Baqtriyaga, u yerdan Hindiston va Parfiyaga, shuningdek, O rta yer dengiziga
ʻ
savdo yo llari o tgan. Xan imperiyasining asosiy eksport mahsulotlari: eng avvalo,
ʻ ʻ
ipak mato va buyumlar, temir, nikel, oltin, kumush, shuningdek, hunarmandchilik
mahsulotlari, nometall, lak. Buning evaziga Osmon imperiyasiga noyob hayvonlar
va qushlar, qimmatbaho yog och turlari, nodir o simliklar, mo ynalar, dori-
ʻ ʻ ʻ
darmonlar, ziravorlar, kosmetika mahsulotlari, rangli shishalar, taqinchoqlar,
qimmatbaho toshlar va boshqa ko plab hashamatli buyumlar olib kelingan. Yana
ʻ
shuni ta kidlash joizki, uzum, loviya, beda, za faron, ba zi qovoq, anor, yong oq
ʻ ʻ ʻ ʻ
daraxtlari dastlab O rta Osiyodan olib kelingan
ʻ 17
.
Buyuk Ipak yo lining Markaziy Osiyo bilan ham, Yaqin Sharq, shuningdek,
ʻ
O rtayer dengizi mamlakatlari bilan ham diplomatik, iqtisodiy va madaniy
ʻ
aloqalarni rivojlantirishdagi rolini ortiqcha baholash qiyin. Biroq, bu yo lda
ʻ
Osmon imperiyasining poytaxtiga yetkazilgan hamma narsa imperiyaning
qudratini tan olish va unga bo ysunishni ifodalovchi qurbonliklar sifatida qabul
ʻ
qilingan 18
.
O z kampaniyasidan qaytgach, skaut imperatorga usunlar bilan “qardoshlik
ʻ
ittifoqi” tuzishni taklif qildi, chunki uning so zlariga ko ra, Dasia bilan ittifoq
ʻ ʻ
17
См.: Степугина Т.В. Древний Китай // Межгосударственные отношения и дипломатия на Древнем Востоке. Наука, М.:
1987. С.245.
18
Китай во второй половине I тысячелетия до н.э. - первые века христианской эры // История Востока Т.1 - Восток в
древности. Восточная литература РАН, М.: С.448
15

“Xiongnularning o ng qo li” ni kesib tashlaydi va boshqa mamlakatlardaʻ ʻ
Xitoyning hokimiyatini rivojlantirishga yordam beradi. G arbiy hududning
ʻ
shtatlari U-Di o zining “global” siyosati “imperiya chegaralarini o n mingli
ʻ ʻ
hududga kengaytirish va Osmon O g lining qudratini butun dunyoga tarqatish”
ʻ ʻ
maqsadlariga javob beradigan antisionnuy koalitsiyaqini yaratish g oyasidan
ʻ
qaytmagan, bu g oyani ma qulladi va uni amalga oshirishga kirishdi
ʻ ʻ 19
. Miloddan
avvalgi 115-yilda bizga ma lum bo lgan Chjan Syan boshchiligidagi
ʻ ʻ
razvedkachisini yubordi. Uning asosiy vazifasi Xiongnularga qarshi harbiy
shartnoma tuzish, shuningdek, “tinchlik va qarindoshlik” munosabatlarini o rnatish
ʻ
edi.
Usunlarning birinchi bo lib ittifoqchi bo lish sabablarini T.D.Jumanaliev
ʻ ʻ
shunday dedi:
1) Xiongnu Xanning ashaddiy raqibi bo lib qolganligi va ittifoqchisi
ʻ
bo lmaganligi sababli, imperiya keng ko lamli qarama-qarshilikni boshlashga
ʻ ʻ
jur at eta olmadi.
ʻ
2) Chjan Syanning O rta Osiyoga birinchi yurishidan so ng bergan
ʻ ʻ
ma lumotlari qabilalarning Xiongnularga qarshi qaratilgan harbiy-siyosiy
ʼ
salohiyatga ega ekanligidan dalolat beradi va shu orqali “varvarlarni xudolar qo li
ʻ
bilan yengish” siyosatini davom ettirardi. Bundan tashqari, xanlar oxir-oqibat
usunlarni, keyin esa G arbiy hududning boshqa shtatlarini qo shib olishni
ʻ ʻ
rejalashtirgan 20
.
Shunday qilib, Chjan Syanning ikkinchi yurishi usunlar va xanlar o rtasidagi
ʻ
“qarindoshlik” munosabatlarining boshlanishi bo lib, Xanning G arbiy o lka
ʻ ʻ ʻ
hududidagi tashqi siyosatini rivojlantirishda muhim rol o ynadi.
ʻ
O limidan bir yil oldin unvonga sazovor bo lgan buyuk arbob Chjan Syanning
ʻ ʻ
o z davlatiga qo shgan hissasini bo rttirib aytish deyarli mumkin emas
ʻ ʻ ʻ 21
. U Xitoy
19
См.: Китай во второй половине I тыс . до н.э. - первые века христианской эры // История Востока Т.1 - Восток в
древности. Восточная литература РАН, М.: С.448
20
Джуманалиев Т.Д. Внешняя политика империи Хань в Западном регионе в конце II в . ДО Н.Э. – I в. до н.э.//
[http://yordam.manas.kg] Порядок доступа: http://yordam.manas.kg/ekitap/pdf/Manasdergi/sbd/sbd12/sbd-12-03.pdf Дата:
04 /05/2010.
21
Бан Гу. Биография Чжан Цяня // Читательская история Древнего Востока, изд. Мельникова Издательство восточной
литературы, М.: 1963. С. 490.
16

uchun ko plab noma lum davlatlar va savdo yo llarini ochib berganidan tashqari,ʻ ʻ ʻ
keyinchalik imperiya uchun eng muhim daromad manbalaridan biriga aylangan,
shuningdek, boshqa davlatlar bilan aloqa manbai bo lgan. zo r diplomat va
ʻ ʻ
razvedkachi o sha paytda imperator tomonidan tanlangan siyosatni amalga
ʻ
oshirishning eng yaxshi variantini taklif qila oldi, unga yuklangan vazifalarni
muvaffaqiyatli hal qildi.
17

II BOB. XAN SULOLASI DAVRIDA TASHQI SIYOSAT
U-Di tashqi siyosiy faoliyati
U-Di davrida Xitoy gullab-yashnadi. Yangi imperator samoviy dunyoni egallab,
hokimiyatni markazlashtirishni kuchaytirish uchun qat iy choralar ko rdi: merosniʻ ʻ
barcha merosxo rlar o rtasida taqsimlash orqali, shu bilan katta er uchastkalarini
ʻ ʻ
bir qo lda to plash imkoniyatini chekladi, shuningdek, hokimiyatni qayta tikladi.
ʻ ʻ
Sin sulolasi davrida ma lum bo lgan mahalliy ma muriyatni nazorat qilish vazifasi
ʻ ʻ ʻ
bo lgan inspektorlar. Bo lajak mansabdor shaxslarni tayyorlash uchun maxsus
ʻ ʻ
akademiya tashkil etilgani mamlakatda hokimiyatni amalga oshirishni
mustahkamlash va takomillashtirishda juda qo l kelganini ham alohida ta kidlash
ʻ ʻ
joiz 22
.
Ichki qarama-qarshiliklarning tugashi, Buyuk devor kabi ulug vor inshootlardan
ʻ
voz kechish davlatning iqtisodiy qudratini oshirishga ijobiy ta sir ko rsatdi,
ʻ ʻ
shuningdek, L.N.Gumilyovning ta kidlashicha, uning hujumkor harbiy
ʻ
operatsiyalarga tayyor bo lishiga, ayniqsa shimoli-g arbga, Xiongnu ko chmanchi
ʻ ʻ ʻ
imperiyasi hududiga yurishlar uchun 23
.
Shunday qilib, imperator hokimiyat tepasiga kelgach, Xiongnularga nisbatan
“besh vasvasa” strategiyasini bekor qilishga qaror qildi va hujumkor siyosatga
o tdi.
ʻ
N.N. Kradin o zining “Xiongnu imperiyasi” monografiyasida o tishning asosiy
ʻ ʻ
sababi ko chmanchilar imperiyasi va Osmon imperiyasining rasmiy tengligi bilan
ʻ
kelisha olmagan millatchilik ruhidagi doiralar ekanligi haqidagi mavjud fikrni
ta kidlaydi. O sha paytda saroydagi katta ta sirlari tufayli ular oxir-oqibat
ʻ ʻ ʻ
imperatorni Xiongnular bilan tuzilgan shartnomani bekor qilishga va urush
boshlashga ko ndirishga muvaffaq bo lishdi.
ʻ ʻ
Ammo, shunga qaramay, tinchlik shartnomasining bekor qilinishi Xan
sulolasining oltinchi imperatori qo shilganidan keyin darhol sodir bo lmadi:
ʻ ʻ
L.N.Gumilyovning so zlariga ko ra, u Xiongnu bilan diplomatik munosabatlarni
ʻ ʻ
22
См.: Малявин В.В. Китайская цивилизация. Дизайн. Информация. Картография, М.: 2001. С.76.
23
См.: История Гумилева Л. Н. Xiongnu, 2010.
18

darhol buzishga jur at eta olmadi, lekin dastlab bunday munosabatlarni qaytaʻ
tikladi. nuqtai nazaridan, tinchlik shartnomasi, U-Di hatto davlat uchun foydasiz
bo lishiga qaramay, ko chmanchilar uchun erkin savdo qilish imkoniyatini berdi
ʻ ʻ 24
.
Sim Syan o z asarida bu hodisani tasvirlab, o sha paytda Xiongnu va Osmon
ʻ ʻ
imperiyasi o rtasidagi munosabatlarning yaxshilanganiga ishora qiladi: “U
ʻ
Xiongnularga saxiylik bilan munosabatda bo ldi
ʻ , to siqsiz postlar o tishini va ʻ ʻ
bozorlarda savdo qilishni ta minladi, ularga saxovatli sovg alar yubordi.
ʻ ʻ Shan Yu va
undan pastroqdagi Xiongnularning hammasi Xan imperiyasi bilan do stona
ʻ
munosabatda bo lib,
ʻ Buyuk devorda Xan xalqi bilan aloqa qilishdi 25
.
Shimoli-g arbiy qo shnilar ustidan g alaba so zsiz va yorqin bo lishi uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tegishli tayyorgarlik zarur edi, unda bir nechta asosiy fikrlarni ajratib ko rsatish
ʻ
mumkin:
1) Raqiblardan nafaqat miqdoriy, balki sifat jihatidan ham harbiy ustunlikni
ta minlash.
ʻ
2) G arbiy o lkada antisionnuy koalitsiyaqini tuzing yoki qo shni davlatlarni
ʻ ʻ ʻ
qo llab-quvvatlang, ularning yordami bilan qadimgi Xitoy siyosatini
ʻ
amalga oshirish orqali “varvarlarning o zini varvarlar qo li bilan mag lub
ʻ ʻ ʻ
etish” mumkin. Osmon imperiyasi uchun minimal yo qotishlar bilan
ʻ
Xiongnu timsolidagi dushman.
Shuni ham ta kidlash kerakki, U-Didan boshlab butun tashqi siyosat yirik
ʻ
imperiyaning tajovuzkor faoliyati sifatida emas, balki koinotning dunyo
tashkilotchisi (Osmon O g li)ning “jazolash” yurishlari sifatida qaralgan. O rta
ʻ ʻ ʻ
davlatga bo ysunmasliklari bilan dunyoning yagona haqiqiy markazi, boshqa
ʻ
barcha davlatlardan mutlaqo ustun bo lgan “tashqi vahshiylar” yerlarida O rta
ʻ ʻ
Qirollikning jinoiy qonunchiligi bilan bog liq jinoyat sodir etgan. Bu “Xan
ʻ
imperiyasining mutlaq ustunligi” haqidagi ta limot Xitoyda isloh qilingan
ʻ
24
См.: Гумилев Л.Н. Указ. Соч.
25
См. Исторические заметки Сыма Цяня: Шидзи. Т. 8. // Пер. с китом. Р.В. Вяткин и А.М. Карапетянц - Вост. лит., М.:
2002. Гл. 110, с.338//[ www . я - он _ ru ] Режим доступа: http://www.iu.ru/biblio/archive/sima_8/?search=%c8%f1%f2%ee
%f0%e8%f7%e5%f1%ea%e8%e5%7c %e7%e0%ef%e8%f1%ea%e8#st Дата: 21.03.2010.
19

konfutsiychilikning davlat dini sifatida o rnatilishi bilan paydo bo ldi va e tirofʻ ʻ ʻ
etildi 26
.
Imperator tayyorgarlikning birinchi bosqichini U-di davridan beri olib borilgan
Xitoy armiyasi islohotini yakunlash bilan boshladi. U og ir qurollangan otliq
ʻ
qo shinlarni yaratish va armiyaning o zini, asosan, ularning raqiblari - Xiongnu
ʻ ʻ
chizig ida qayta tashkil etishdan iborat edi. Shu maqsadda, allaqachon Jing-di
ʻ
davrida davlat yaylovlari kengaytirildi va imperator podalari ko paytirildi.
ʻ
Islohotning ushbu muhim tarkibiy qismi bilan bir qatorda, ko chmanchilar bilan
ʻ
muvaffaqiyatli to qnashuvning kalitiga aylangan Xitoy armiyasining qurollari
ʻ
turini o zgartirishni ham ta kidlash kerak. Uzun nayzalar, kamon va qilichlar bilan
ʻ ʻ
qurollangan og ir qurollangan otliqlar asosiy kuchga aylanadi. Ammo u bilan bir
ʻ
qatorda engil otliqlar va piyodalar kabi qo shin turlari mavjud edi, ular juda
ʻ
samarali qurolga ega edi - o sha vaqt uchun zarba kuchi va masofasi juda yuqori
ʻ
bo lgan arbalet, shuning uchun ular ko pincha qal alarni qamal qilish paytida
ʻ ʻ ʻ
ishlatilgan. va shaharlar. Bundan tashqari, Xitoy armiyasining arsenalida 450 m
gacha bo lgan masofaga tosh snaryadlarni yuborishi mumkin bo lgan otish quroli
ʻ ʻ
mavjud edi 27
. Miloddan avvalgi 133-yil davlat tomonidan temirga monopoliyaning
kiritilishi, islohotning tez yakunlanishiga hissa qo shdi, chunki bu imperiyaning
ʻ
rentabellik darajasini oshirdi 28
.
Shuni aytish kerakki, shimol va g arbiy otlarni olishga katta ahamiyat berilgan,
ʻ
chunki harbiy yurishlarda olingan yo qotishlarni o z zaxiralari hisobidan qoplash
ʻ ʻ
ko pincha mumkin emas edi. Ayniqsa, Davan yerlarida yetishtirilgan g arbiy zotli
ʻ ʻ
otlar qimmatli edi. U-Di Davanliklarga bir necha bor elchixonalar yuborgan,
ularning maqsadi otlarni olish edi, garchi chidamlilik va kuch-quvvatda Davan
otlaridan orqada bo lsa-da, lekin imperiya uchun qulayroq edi. Bunga
ʻ
Davanliklarning Xitoyga hayvonlar jo natish uchun o jar qarshilik ko rsatishi
ʻ ʻ ʻ
26
См.: Китай во второй половине I тыс . до н.э. - первые века христианской эры // История Востока Т.1 - Восток в
древности. Восточная литература РАН, М.: С.448
27
См. Всемирная история, т. 2. ред.: С.Л. Утченко, Д.П. Каллистов, А.И.Павловская, В.В. Струве. Государственное
издание политической литературы М.: 1956, с. 504.
28
См.: Малявин В.В. История древнего мира. Издание Т.2. Дьяконова 3-е изд., Редакция восточной литературы, М.: 1989.
С.512.
20

sabab bo lgan, Chjan Syan O rta Osiyoga birinchi safaridan so ng ularni afsonaviyʻ ʻ ʻ
“samoviy otlar” avlodlari deb ta riflagan. Qadimgi Xitoy manbalaridan ma lumki,
ʻ ʻ
ajoyib otlarga egalik qilish istagi Farg ona yurishlarining asosiy sabablaridan biri
ʻ
bo lgan.
ʻ
Miloddan avvalgi 108-yildagi yurish Tarim daryosi yaqinida joylashgan
Shanshan va Cheshiga, T.V. Stepugin Sim Syanni nazarda tutib, nafaqat hujumga
uchragan davlatlar hududida o z hukmronligini ta minlash, balki qo shni xalqlarga
ʻ ʻ ʻ
(usunlar va davanlarga) o z kuchini ko rsatish uchun, Davanga qarshi o ylangan
ʻ ʻ ʻ
keng ko lamli yurishning muqaddimasi bo ldi. Bundan ancha oldin imperator
ʻ ʻ
tomonidan Chjao Ponu boshchiligidagi bu yurishning natijasi Sharqiy
Turkistonning bir qator davlatlarining o ziga bo ysunishi bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Shunday qilib, miloddan avvalgi 104-yilda Imperiya nomidan qo shin,
ʻ
manbalarga ko ra, qo mondon Li Guangli boshchiligida “bo ysunuvchi
ʻ ʻ ʻ
qabilalardan bo lgan olti ming otliq va Xitoyning turli mintaqalaridan kelgan bir
ʻ
necha o n minglab yoshlardan iborat qo shin Ershi shahriga jo nab ketgan”
ʻ ʻ ʻ 29
. Bu
maqsaddan tashqari U-Di boshqa maqsadlarni ham ko zlagan: g arbiy mintaqada
ʻ ʻ
o z o rnini egallash va Osmon imperiyasining qudratini yanada kengaytirish,
ʻ ʻ
shuningdek, Buyuk Ipak yo lida so zsiz hukmronlik o rnatish edi. Shuni ham
ʻ ʻ ʻ
ta kidlash joizki, imperator chaqmoq tezligida g alaba qozonishi va shaharni tezda
ʻ ʻ
egallab olishiga shubha qilmagan, bu Davanga borishdan oldin qo mondon Li ga
ʻ
"Ershi g olibi" unvoni oldindan berilganligini tasdiqlaydi
ʻ 30
.
Kengayishning boshlanishiga Xan imperiyasi elchilaridan birining shtat
poytaxtida qirg in qilinishi sabab bo ldi, u o zlarining provokatsion xatti-
ʻ ʻ ʻ
harakatlari bilan aholini g azablantirdi, Xitoy hukumati bunga javob bera olmadi
ʻ
va “beadab odamlarni tinchlantirish va jazolash uchun” jazolash kampaniyasini
jihozladi.
29
Бан Гу. Биография Ли Гуанли // Читательская история Древнего Востока, изд. Мельникова Издательство восточной
литературы, М.: 1963. С. 491.
30
См.: Степугина Т.В. Древний Китай // Межгосударственные отношения и дипломатия на Древнем Востоке. Наука, М.:
1987. С. 247.
21

Ammo kampaniyaning boshidanoq, Osmon imperiyasi armiyasi uni ta minlashʻ
uchun o tgan shaharlarning rad etishi tufayli oziq-ovqat etishmovchiligi
ʻ
ko rinishida ilgari kutilmagan muammolar boshlandi. Bu hodisa manbalarda
ʻ
quyidagicha ta riflanadi: “Armiya yo li o tgan kichik davlatlar mustahkamlanib,
ʻ ʻ ʻ
o zini himoya qilib, unga oziq-ovqat berishni istamas edi. Guangli qo shini
ʻ ʻ
hujumga o tdi, lekin har doim ham shaharni egallab ololmadi. Agar hujum
ʻ
muvaffaqiyatli yakunlangan bo lsa, u oziq-ovqat oldi, agar u darhol shaharni
ʻ
egallay olmasa, bir necha kundan keyin u chiqib ketdi 31
.
Aksariyat jangchilar qamallar va janglar paytida emas, balki ikki yetakchi
qadimgi xitoy tarixshunoslari Sim Sian va Ban Gu tomonidan qayd etilganidek,
ochlikdan halok bo lgan
ʻ 32
.
Qamal qilingan oxirgi Yucheng shahri hech qachon olinmagan. Ikki yillik
muvaffaqiyatsiz kampaniyadan so ng, ortga qaytishga qaror qilindi. Orqaga qaytib,
ʻ
Guangli imperatorga xabar yuborib, unga qolgan qo shinlarning qaytishi va
ʻ
Davanda muvaffaqiyatga erishish uchun ko proq harbiy kuch va jihozlar kerakligi
ʻ
haqida xabar berdi. Bunday xabar imperatorning g azabini keltirib chiqardi, u har
ʻ
qanday qaytib kelgan jangchini qatl qilishni buyurdi, shundan so ng qo mondon
ʻ ʻ
hammaga Dunxuangda to xtashni buyurdi.
ʻ
Bu davrda Xitoyda qiyin vaziyat yuzaga keldi - Xiongnularga qarshi
boshlangan harbiy harakatlar ko proq harbiy kuchlarni talab qildi va ularning bir
ʻ
qismini boshqa yo nalishga yuborish katta xavf tug dirdi, ammo U-Di bunga yo l
ʻ ʻ ʻ
oldi va uning irodali qarori oqlandi: Guangli armiyasidan “jinoyatchilar” ham
qo shilgan yig ilgan qo shin, oziq-ovqatlarni tashish masalasini sinchkovlik bilan
ʻ ʻ ʻ
ko rib chiqib, Ershiga ko chib o tdi. Biroq 60 minglik qo shin bilan to qnash
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kelgan davonliklarning fidokorona qarshiliklari shahardan suv o tkazib
ʻ
yuborilganiga qaramay, shaharni olishga imkon bermadi.
Ammo shunga qaramay, xanlar o z maqsadiga erishdilar va tuzilgan shartnoma
ʻ
natijasida shahar xitoylar o zlari uchun eng yaxshisini tanlashlari uchun otlar
ʻ
31
Бан Гу. Биография Ли Гуанли // История древневосточных читателей… С. 491
32
См.: Степугина Т.В. Древний Китай // Межгосударственные отношения и дипломатия на Древнем Востоке. Наука, М.:
1987. С. 248.
22

qo ydi va armiyani ta minlash uchun juda ko p narsalarni berdi. Ershi aristokratʻ ʻ ʻ
Motsayni tayinladi, u birinchi navbatda xitoylarga yaxshi munosabatda bo lib, ular
ʻ
bilan ittifoq tuzdi va qo shinlarni olib chiqdi - buni Pan Gu o z asarida shunday
ʻ ʻ
tasvirlaydi 33
.
Guangli dengizdan “G arb shahzodasi” unvoniga ko tarildi, shuningdek,
ʻ ʻ
“sakkiz ming oilani boqishga ruxsat berildi” 34
.
Davanga qarshi uzoq davom etgan mashaqqatli yurish va da qilingan natijalarni
ʻ
berdi - kichik davlatlar Osmon O g liga bo ysunishlarini bildirdilar, ajoyib otlar
ʻ ʻ ʻ
qo lga kiritildi va Buyuk Ipak yo lida hukmronlik isbotlandi.
ʻ ʻ
O sha davrdagi asosiy raqiblar bo lmish Xiongnu qabilalariga qarshi kurashda
ʻ ʻ
muvaffaqiyat garovi sifatida belgilangan ikkinchi nuqta Chjan Syanning O rta
ʻ
Osiyoga usunlarga qilgan ikkinchi yurishidan boshlab, kutilgan holda amalga
oshirila boshlandi.
Yuqorida aytib o tilganidek, usunlar bu rol uchun eng munosib nomzodlar edi,
ʻ
ammo ular bilan munosabatlar darhol rivojlanmadi. Usunlarni o z chegaralari
ʻ
yaqiniga ko chirishga urinish muvaffaqiyatsizlikka uchradi va qabilalarning
ʻ
qat iyan rad etishi bilan yakunlandi.
ʻ
Vaqt o tishi bilan davlatlar o rtasidagi munosabatlar, birinchi navbatda, ajoyib
ʻ ʻ
diplomat sifatida tanilgan Chjan Syan yordamisiz yaxshilandi. Doimiy
elchixonalar va skautning ishi o z mevasini berdi va miloddan avvalgi 107 yilda
ʻ
Usun hukmdori Gunmo xitoy malikasiga uylanish istagini oshkor qildi va shu
orqali Xan sulolasi bilan aloqa poydevorini qurdi. Bu Xiongnularning noroziligiga
sabab bo lardi, bu esa usunlarning xanlarga yaqinlashish istagini rag batlantirdi
ʻ ʻ 35
.
Biroq, Xitoyning Davan hududidagi ekspansiyasi davrida usunlar xitoylik
qarindoshlarini qo llab-quvvatlash uchun oz sonli qo shin jo natadi va Pan Gu
ʻ ʻ ʻ
guvohlik berishicha, “usunlar ikki ming otliq jo natgan, ammo qaysi tarafga
ʻ
qo shilishni bilmay qolgan va jang qilishni istamadi" degan ma lumot bizga
ʻ ʻ
33
Бан Гу. Биография Ли Гуанли // История древневосточных читателей… С. 492
34
Бан Гу. Биография Ли Гуанли // История древневосточных читателей… С. 493
35
Джуманалиев Т.Д. Внешняя политика империи Хань в Западном регионе в конце II в . ДО Н.Э. – I в. до н.э.//
[http://yordam.manas.kg] Порядок доступа: http://yordam.manas.kg/ekitap/pdf/Manasdergi/sbd/sbd12/sbd-12-03.pdf Дата:
04 /05/2010.
23

sulolaviy nikoh bilan mustahkamlangan ittifoq unchalik kuchli bo lmaganliginiʻ
isbotlaydi, buning sababi Xiongnu ta sirining tobora kamayib borayotgani bo lishi
ʻ ʻ
mumkin, u ham bu vaqt davomida elchilar yuborgan 36
.
Demak, Xan imperiyasining tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatlari davlatning
barcha ichki va tashqi sharoitlarini hisobga olgan holda har tomonlama va puxta
tayyorgarlik ko rgandan keyingina mumkin bo ldi. Imperator U-Di, skaut Chjan
ʻ ʻ
Syan, qo mondon Li Guanli va boshqalar kabi taniqli arboblar shaxsi Xitoy
ʻ
taraqqiyotida ham mamlakat ichida tartib o rnatishda, uni xalqaro maydonda
ʻ
mustahkamlashda, eng avvalo, Xitoyda beqiyos rol o ynadi.
ʻ
Xan imperiyasining shimoli-g arbiy kengayishi
ʻ
Endi o sha davrdagi tashqi siyosatning asosiy yo nalishi – Xiongnularning
ʻ ʻ
ko chmanchi imperiyasi bilan to qnashuvga o tamiz.
ʻ ʻ ʻ
Yuqorida ta kidlanganidek, Xiongnu ustidan g alaba qozonish tashqi
ʼ ʻ
siyosatning muhim vazifalaridan biri bo lib, unga tayyorgarlik uzoq va murakkab
ʻ
kechdi.
Biroq, armiya islohoti tugallangandan so ng, Chjan Syanning O rta Osiyodagi
ʻ ʻ
ikkinchi yurishidan qaytishini, shuningdek Davandagi kengayish tugashini
kutmasdan, U-Di tinchlik shartnomasini bekor qilishga va unga qarshi harbiy
operatsiyalarni boshlashga qaror qildi.
Bu esa Xiongnu va Xan o rtasidagi munosabatlarning uzilishiga sabab bo ldi.
ʻ ʻ
O rta davlatning o zi tayyorlagan provokatsiya:
ʻ ʻ Xan imperatori May shahrida
yashovchi Ni Ven-Ini eksporti taqiqlangan tovarlar bilan Xiongnuga borishga, ular
bilan aloqa o rnatishga yubordi
ʻ 37
. Razvedkachining so zlariga ishongan Shanuy yuz ʻ
minginchi oriya boshida uch yuz minginchi Xitoy qo shinini pistirmada kutib turgan
ʻ
shaharga yo l oldi. Ammo ular hech qachon dushmanga qarshi tura olmadilar, chunki
ʻ
shanyu yaqinlashib kelayotgan pistirma haqida xabardor bo ldi va u tezda qo shinlarni
ʻ ʻ
olib chiqib ketdi va tinchlik shartnomasini bekor qilib, u bilan savdoni to xtatmasdan
ʻ
Xitoyning chegara hududlarida yirtqich yurishlarini davom ettirdi.
36
Джуманалиев Т.Д. Указ. Соч.
37
См. Исторические заметки Сыма Цяня: Ши-чи. Т. 8. Указ. Оп.: С.341
24

Besh yil o tgach, imperator har biri o n ming otliq qo shin bilan chegaraʻ ʻ ʻ
hududlariga to rtta qo mondonni yubordi, u yerda ulardan faqat bittasi Xiongnu
ʻ ʻ
ustidan g alaba qozonishi mumkin edi: 700
ʻ qul qo lga olindi. Sim Sianning Xiongnu ʻ
haqidagi hikoyasidan bilib olamiz 38
.
Bu yurishlarning barchasi Xiongnularni zaiflashtirdi, shuning uchun shanyular
Gansu yerlaridan boshqa hududga ko chib o tishga qaror qildilar, ular endi daryolar
ʻ ʻ
bo ylab joylasha boshladilar, bu esa Xitoyning Buyuk Xitoy yo lida
ʻ ʻ
mustahkamlanishiga hissa qo shdi.
ʻ
Miloddan avvalgi 119-yilda Xiongnularga o z hududida ezuvchi zarba berishga
ʻ
qaror qilindi. Hujum rejasining butun hiylasi shundan iborat ediki, Xiongnularning
hozirgi sustligi tufayli ular arava va aravalar yordamida o zlarining asosiy ustunligi
ʻ
- manyovr qobiliyatini yo qotdilar
ʻ 39
. Ushbu operatsiyani bajarish uchun “Xan
otlarni bo g ib, yuz ming
ʻ ʻ otliq yubordi, ularga shaxsiy buyumlarni tashish uchun
bir yuz qirq ming ot hamrohlik qildi , rizq va yuklarni hisobga olmaganda ”. Sim
Syan guvohlik berishicha, armiya qismlarga bo lingan, ular orasida " cho lni kesib
ʻ ʻ
o tish va Xiongnu
ʻ ni urishga kelishilgan ". Ulardan biri Xitoy armiyasining bosh
qo mondoni Vey Sing boshchiligida Dinsyandan yuborilgan, armiyaning ikkinchi
ʻ
qismi Su-bing Daidan chiqdi 40
.
Biroq, Xanning zarbasi ko chmanchilarni ajablantirmadi, chanyu yurish haqida
ʻ
bilib, u zudlik bilan o z qo shinlarini shimolga tortib oldi va shu bilan xitoyliklarning
ʻ ʻ
ular bilan yaqin janglarini boshlashiga to sSinlik qildi. Bu xitoyliklar uchun juda
ʻ
noqulay edi, chunki oziq-ovqat zahiralari tugab qolgan, qo shin esa Xiongnularning
ʻ
uzoq davom etgan ta qibidan charchagan edi. Ushbu ta qibning natijasini hal qilgan
ʼ ʻ
voqea Sim Sian tomonidan quyidagicha tasvirlangan: Kechqurun keldi, kuchli shamol
ko tarildi, Xan qo shinlari
ʻ ʻ Chanyuni o ng va chap qanotlardan ʻ o rab olishdi. Uning ʻ
jangchilari jang san atida xanlardan pastroq ekanini anglagan
ʼ shanyu bir necha yuzta
38
См. Исторические заметки Сыма Цяня: Ши-чи. Т. 8. Указ. Оп.: С.342
39
См. Исторические заметки Сыма Цяня: Ши-чи. Т. 8. Указ. Оп.: С.120
40
См. Исторические заметки Сыма Цяня: Ши-чи. Т. 8. Указ. Оп.: С.345
25

tanlangan otliqlari bilan Xan qurshagining halqasini yorib o tib, ʻ shimol-g arbga otildi. ʻ
Tun tushgani uchun Xan qo shinlari
ʻ unga yetib bora olmadilar 41
.
Kechasi Xiongnu va Xanning qolgan qo shini o rtasidagi duel davom etdi va
ʻ ʻ
qadimgi Xitoy tarixshunosining fikriga ko ra, ko chmanchilarning yo qotishlari o n
ʻ ʻ ʻ ʻ
to qqiz mingga yaqin askarni tashkil etdi.
ʻ
“Shundan so ng Vey Sing qo mondonligi ostidagi armiya
ʻ ʻ davom etdi va
Chjaoxincheng shahrini egallab oldi va orqaga qaytdi” - Sim Sian guvohlik beradi.
Bu chekinishning sababi, N.N. Kradinaning bergan ma lumotiga ko ra, Xitoy
ʻ ʻ
armiyasining rizqlarining tugashi va uni yangi olingan shahardan to ldirishning
ʻ
iloji yo qligi, uning kichikligi va shuning uchun undagi mahsulotlarning
ʻ
etishmasligi, shuningdek, resurslarning yetishmasligidan iborat edi 42
. Shuningdek,
otlarning yo qolishi yuz ming boshga yetgan va odamlarning yo qolishi manbada
ʻ ʻ
ko rsatilmagan
ʻ 43
.
Shi Jining tarixiy eslatmalariga ko ra, ma lumki, Chjaoxincheng qo lga
ʻ ʻ ʻ
kiritilgandan so ng, imperatorga tinchlik so rab, elchi yuborilgan. Buni o z
ʻ ʻ ʻ
maslahatchilari bilan muhokama qilgandan so ng, U-Di unga Xiongnularni Osmon
ʻ
imperiyasining vassali bo lish taklifi bilan yubordi, bundan chanyu g azablandi va
ʻ ʻ
elchini ushlab turdi va uni orqaga qaytarmadi 44
.
Bosh qo mondon Su Bing
ʻ
kutilmaganda vafot etganida, yangi xitoy harakati allaqachon tayyorlanayotgan edi,
shundan so ng uzoq vaqt davomida jangovar harakatlar to xtadi, bu
ʻ ʻ
ko chmanchilarga dam berdi, o sha paytda u ularni qutqardi
ʻ ʻ 45
.
Miloddan avvalgi 114-yilda marhum shanyu Ichjise o rnini
ʻ Uvey egallagan,
uning hukmronligi davrida Xanlarga qarshi harbiy yurishlar tashkil etilmagan. Bu
vaqtda U-Di “janubga o girildi” va u yerda Chjan Syan qaytib kelganidan beri
ʻ
rejalashtirilgan bir qator muvaffaqiyatli bosqinchilik yurishlarini amalga oshirdi.
41
См. Исторические заметки Сыма Цяня: Ши-чи. Т. 8. Указ. Оп.: С.346
42
См.: Крадин Н.Н. Указ. источник: стр.121
43
См.: Гумилев Л.Н. Указ. Соч.
44
См. Исторические заметки Сыма Цяня: Ши-чи. Т. 8. Указ. Оп.: С.347
45
См.: Гумилев Л.Н. Указ. Соч.
26

Miloddan avvalgi 125-yilda Hindiston va Baqtriya bilan janubi-g arbiy savdo yo liʻ ʻ
mavjudligi haqida imperatorga xabar bergan 46
.
Miloddan avvalgi U-Di Shofanda qo shinni ko zdan kechirishni tashkil etishni
ʻ ʻ
o ylab, Xitoy qo shinining qudratini ko rsatish va uni O rta davlatga moyil qilish
ʻ ʻ ʻ ʻ
niyatida elchi Guo Jini Xiongnu chanyuyiga yuboradi. Shi Ji buni shunday
tasvirlaydi:
Shanyu Jini qabul qildi va u Xiongnu hukmdoriga aytdi : “Janubiy Yue shohligi
hukmdorining boshi allaqachon Xan saroyining shimoliy darvozasiga osilgan. Agar
siz, shanyu, hozir Xan davlati bilan urushga kirishish imkoniyatiga ega bo lsangiz,
ʻ
unda bizning Osmon O g limiz
ʻ ʻ chegarada sizni kutib olish uchun qo shinlarni ʻ
shaxsan boshqaradi. Agar siz, shanyu, jangga qo shila olmasangiz,
ʻ yuzingizni
janubga buring va o zingizni Xanning bir sub ekti deb biling. Nega
ʻ ʻ bunchalik uzoqqa
yugurib, cho lning shimolidagi, hayot og ir
ʻ ʻ va sovuq bo lgan, suvi va o t-o lanlari ʻ ʻ ʻ
yo q o lkalarda yashirinish kerak! Bu shunday qilinmasligi kerak
ʻ ʻ ” 47
.
Bunday taklifdan g azablangan va Xitoy elchisini ko rishga ruxsat bergan
ʻ ʻ
amaldorni qatl etgan Vuvey hech qanday holatda Osmon imperiyasiga qarshi harbiy
harakatlar boshlashga shoshilmagan edi. O z navbatida, imperiyaning yurishi
ʻ
Chaoxiandagi muammolar tufayli buzildi, ular faqat miloddan avvalgi 108-yil oxirida
hal qilindi. L. N. Gumilyovning so zlariga ko ra, Koreyadagi yurishlar muvaffaqiyatli
ʻ ʻ
yakunlangan bo lsa ham, hunlar bilan jiddiy to qnashuvni davom ettirish imkoniyati
ʻ ʻ
yo q edi, chunki kengayish oxirida qo mondonlar sudlanishi va armiya qayta tashkil
ʻ ʻ
etilishi kerak edi 48
.
Shanyu Vuvey vafotidan keyin taxtga marhumning yosh o g li Ushilu
ʻ ʻ
chiqqanida; dastlab uning o rniga sobiq shanyuning ukasi
ʻ Gulixu tayinlangan . Bu
vaqtda bo linish sodir bo ldi: “
ʻ ʻ uning qo shinlarining chap qanoti Yunzhong va o ng ʻ ʻ
qanoti Jiuquan va Dunxuang bo lib chiqdi”.
ʻ
46
См.: Степугина Т.В. Древний Китай // Межгосударственные отношения и дипломатия на Древнем Востоке. Наука, М.:
1987. С. 250.
47
См. Исторические заметки Сыма Цяня: Ши-чи. Т. 8. Указ. Оп.: С.348
48
См.: Гумилев Л.Н. Указ. Соч.
27

Bo linish, tabiiyki, Osmon imperiyasining e tiboridan chetda qolmadi, u shuʻ ʻ
bilan Xiongnu qonini to kishni, qanotlar o rtasida mohirona manevr qilishni,
ʻ ʻ
kerakli vaqtda u yoki boshqasini qo llab-quvvatlab, ularni bir-biriga qarama-qarshi
ʻ
qo yishni rejalashtirgan va ular muvaffaqiyat qozongan. Duvey hukmronligining
ʻ
dastlabki yillarida Ushilu Chanyuyga qarshi urushga kirish uchun Xitoyni o z
ʻ
tomoniga tortmoqchi edi.
Davanga qarshi o sha muvaffaqiyatli yurishidan so ng imperator Osmon
ʻ ʻ
imperiyasi ko chmanchilari tomonidan qilingan haqoratlarni aytib, Xiongnularni
ʻ
og ir ahvolga solib qo ymoqchi bo lgan, yangi chanyu esa Osmon O g liga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oqsoqol sifatida hurmat ko rsatishini bildirgan. Biroq, u “
ʻ o zini jasorat bilan tutdi, ʻ
odob-axloq qoidalariga rioya qilmadi ”, buning uchun O rta davlat hukmdori
ʻ
miloddan avvalgi 99-yilda yuborgan. Guangli boshchiligidagi 30 000 kishilik
qo shin va Tyanshan tog lari
ʻ ʻ yaqinidagi o ng ʻ Syanvanga zarba beradi . ” - Sim Sian
tomonidan tasdiqlangan. 49
Ammo bu yurish muvaffaqiyatsizlikka uchradi va
qo mondon orqaga chekinishga majbur bo ldi, etti ming kishini yo qotdi, g olib
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ershini besh ming piyoda askar bilan mustahkamlash uchun yuborilgan ikkinchi
qo mondon Li Ling qurshovga olindi va uzoq davom etgan janglardan so ng taslim
ʻ ʻ
bo lishga majbur bo ldi.
ʻ ʻ
Miloddan avvalgi 90-yillarda Li Giuanli boshchiligida ulkan kampaniya bo lib
ʻ
o tdi, uning rahbarligida, umuman olganda, ittifoqchilar armiyasining 140 mingga
ʻ
yaqin otliq qo shinlari va 110 ming piyoda askarlari birlashdi. L.N.Gumilyovning
ʻ
so zlariga ko ra, ko chmanchilar imperiyasining umumiy safarbarligiga qaramay,
ʻ ʻ ʻ
Xiongnu O rta qirollikdan son jihatdan past edi
ʻ 50
. Asosiy jang, birinchi daqiqada
sodir bo lgan xitoylar uchun g alabani va da qilgan Yanjan jangi, qo shinning
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xiongnuga taslim bo lishiga aylandi, Sim Sianning so zlariga ko ra, yo q qilish
ʻ ʻ ʻ ʻ
xabari edi 51
.
49
См. Там же, стр. 350-2.
50
См.: Гумилев Л.Н. Указ. Соч.
51
См. Исторические заметки Сыма Цяня: Ши-чи. Т. 8. Указ. с.: С.353
28

N.Ya.Bichurinning so zlariga ko ra, Xiongnu yigirma yil davomida samoviyʻ ʻ
imperiyaning mashaqqatli yurishlaridan so ng to liq holdan toygan edi, shuning
ʻ ʻ
uchun ular hatto yirik jangda g olib bo lishsa ham, tinchlik shartnomasini tuzishni
ʻ ʻ
taklif qilishadi 52
.
Miloddan avvalgi 87-yilda imperator U-Di vafotidan so ng, barcha yirik
ʻ
bosqinchilik yurishlari amalda to xtadi, chunki uzoq muddatli urushlar mamlakatni
ʻ
ichkaridan charchatib yubordi, shuningdek, shimoli-g arbiy kengayish paytida
ʻ
ko tarilgan harbiy soliqdan norozi bo lgan xalq harakatlari xavfi mavjud edi
ʻ ʻ 53
.
Shuni ham aytish kerakki, ko chmanchilar imperiyasida o sha paytda ular ichki
ʻ ʻ
nizolarni boshdan kechirdilar, shuningdek, ozg in yillar tufayli yo qotishlar, N.N.
ʻ ʻ
Kradin, ko chmanchilarni janubga yirtqich yurishlardan chalg itdi. U, shuningdek,
ʻ ʻ
U-Di “jiddiy va uzoq vaqt davomida” o z izdoshlarining o z hududida
ʻ ʻ
ko chmanchilar bilan harbiy amaliyotlar o tkazish istagini qaytargan deb
ʻ ʻ
hisoblaydi, bu ularning sonidan dalolat beradi - bu hudud uchun atigi uchta yurish,
bundan tashqari, urushdan keyin muvaffaqiyatsiz bo ldi
ʻ 54
.
Shunday qilib, Xiongnu va Xan o rtasidagi munosabatlarning navbatdagi
ʻ
bosqichi - imperator U-Di tomonidan shimoli-g arbda ko chmanchilarga nisbatan
ʻ ʻ
siyosatni tubdan o zgartirish davri, istilolar davri va ko chmanchilarda Xanlarning
ʻ ʻ
tashqi siyosiy qudratining o sishi yakunlandi.
ʻ
Bu davrning Xionnyularga qarshi kurashdagi yutuqlarini quyidagicha ajratish
mumkin:
1. Avvalo, bu uzoq vaqtdan beri Osmon imperiyasiga tegishli bo lgan,
ʻ
masalan, Ordos kabi hududlarni qaytarishdir.
2. Shuningdek, bir qator muvaffaqiyatli bosqinchilik yurishlari chegaralarni
cho l zonasiga kengaytirishga - Yingshanni, shuningdek, boshqa bir qator
ʻ
chegara hududlarini egallashga imkon berdi. Shunday qilib, Xiongnu va
52
См.: Бичурин. Н. Я. Сборник сведений о народах, живших в Средней Азии в древности. Т.1, Изд-во АН СССР, МЛ.:
1950. С.76
53
54
Всемирная история Т.2.изд.: С.Л. Утченко, Д.П. Каллистов, А.И.Павловская, В.В. Струве. Государственное издание
политической литературы, М.: 1956, стр. 210
54
См.: Крадин Н.Н. Указ. источник: стр.125
29

Xan o rtasidagi chegara endi Buyuk Xitoy devori emas, balki Gobi cho liʻ ʻ
edi.
3. Xiongnu bilan bog liq ba zi muvaffaqiyatlar ularning g arbiy hududda
ʻ ʻ ʻ
hukmronligini kengaytirishga yordam berdi, bu o sha davrda siyosat
ʻ
rivojlanishining juda muhim yo nalishi edi.
ʻ
4. Xiongnu, nihoyat, iqtisodiy salohiyatning kamayishi tufayli Xitoy
chegaralarida yirtqich reydlar uyushtirishni to xtatdi.
ʻ
Biroq, Osmon O g lining barcha faoliyati muvaffaqiyatga erishmadi va kerakli
ʻ ʻ
natijani keltirmadi: N.N. Kradinaning ma lumotiga ko ra, sahnaning oxiriga kelib,
ʻ ʻ
nafaqat Xiongnu emas, balki ikkala tomon ham qonga botgan. U-Di ko chmanchi
ʻ
imperiyani Xanning oliy siyosiy mavqeini tan olishga majbur qila olmadi.Va eng
muhimi, Xiongnular charchagan bo lsalar-da, ular tor-mor qilinmagan va yo q
ʻ ʻ
qilinmagan va bu shimoli-g arbda olib borilgan barcha siyosatning asosiy maqsadi
ʻ
edi. o sha vaqt. Buning sabablarini manevrli otliqlarga asoslangan harbiy
ʻ
harakatlarning asossiz va juda qimmat strategiyasida, shuningdek, dashtning
xitoylar uchun yashash joyi sifatida yaroqsizligida ham ko rish mumkin – taqir
ʻ
bo sh yerlar dehqonchilik uchun mo ljallanmagan
ʻ ʻ 55
.
Shunga qaramay, Vu siyosati o zidan oldingilarning siyosatidan qanchalik farq
ʻ
qilmasin, garchi u benuqson va xatosiz bo lmasada, u eski Xan hukmdorlariga xos
ʻ
xususiyatga ega edi. Unda o z vaqtida tegishli diplomatik siyosatni qo llash
ʻ ʻ
qobiliyat, usul yoki harakat, va hokazo va maqsadlaringizga erishish uchun ularni
birlashtirish edi.
55
См.: Крадин Н.Н. Указ. источник: С.122-6
30

XULOSA
Qadimgi Xan sulolasining shakllanishi va gullab-yashnashi davridagi Xitoy
tashqi siyosatining yuqoridagi asosiy chora-tadbirlarini sarhisob qilsak, biz Osmon
imperiyasi qanday qilib birga yashaganligi va bundan tashqari, o z kuchiniʻ
tevarak-atrofdagi ko chmanchilar dunyosiga yoyishga muvaffaq bo lganligi haqida
ʻ ʻ
xulosa chiqarishimiz mumkin. Qadimgi Xitoyning “varvarlar qo li bilan
ʻ
vahshiylarning o zlarini yo q qilish” siyosati bu davr hukmdorlarining asosiy
ʻ ʻ
shiori bo lib qoldi: urushayotgan qabilalar o rtasida mohirona manevr qilish, ularni
ʻ ʻ
bir-biriga qarshi qo yish, “beshta vasvasa siyosati”, “tinchlik va qarindoshlik”
ʻ
to g risidagi bitimlar - bularning barchasi ushbu tamoyilga tegishli o zgarishlardir.
ʻ ʻ ʻ
Bir necha imperatorlar hukmronligi davrida davom etishi mumkin bo lgan harbiy
ʻ
kengayish va yurishlarga puxta tayyorgarlik ko rish faqat O rta davlat shubhasiz
ʻ ʻ
ega bo lgan yuqori iqtisodiy salohiyat asosida mumkin, bunga shimoli-g arbdagi
ʻ ʻ
ko chmanchilar bilan urushga tayyorgarlik ko rish mumkin edi, bu davr tashqi
ʻ ʻ
siyosatining xususiyatlaridan biri ham bo lishi mumkin.
ʻ
Faol tashqi siyosat olib borilgan asosiy yo nalishlar, umuman, sulolaning
ʻ
gullagan davrida o z maqsadlariga erishdi. Biroq, bu maqsadlarga erishish barcha
ʻ
kutilgan natijalarni emas, balki ularning ko p sonini keltirgan bo lsada, yuqorida
ʻ ʻ
aytib o tilganidek, buning ham salbiy tomoni bor edi. Vuning o limi bilan davlat
ʻ ʻ
xazinasi vayron bo ldi, moddiy resurslarning tugashi va katta insoniy yo qotishlar
ʻ ʻ
mamlakat aholisining asosiy qismining ahvolining keskin yomonlashishiga olib
keldi, bu esa xalq noroziligining kuchayishiga olib kelishi mumkin emas edi.
Imperiyaning markaziy mintaqasida ochiq norozilik namoyishlari ko rinishidagi
ʻ
bunday norozilikning portlashlari mamlakat chekkasida xonlarga qarshi
noroziliklarni keltirib chiqardi. Shuningdek, cho l hududini bosib olish, garchi
ʻ
imperiya chegaralarini kengaytirgan bo lsa-da, xitoylarning o troq hayoti uchun
ʻ ʻ
foydalangan.
31

Miloddan avvalgi I asr boshlarida eski Xan sulolasining birinchi hukmdorlari
davridagidek siyosat passiv edi. Miloddan avvalgi I asr oxirida Imperiya qattiq
ichki inqiroz holatida edi.
Belgilangan ishning vazifalarini bajarib, biz ko chmanchi dunyoga nisbatanʻ
imperiyaning kuchini saqlab qolish Osmon imperiyasining asosiy vazifalaridan biri
bo lgan, degan xulosaga kelishimiz mumkin, ammo bu tanlangan printsipga
ʻ
muvofiq amalga oshirildi.
32

Manbalar va adabiyotlar ro yxatiʻ
Manbalar
1. Бань Гу. Жизнеописание Чжань Цяня// Хрестоматия История Древнего
Востока под ред. Мельниковой Издательство восточной литературы, М.:
1963.
2. Бань Гу. Жизнеописание Ли Гуанли // Хрестоматия История Древнего
Востока под ред. Мельниковой Издательство восточной литературы, М.:
1963.
3. Сыма Цянь Исторические записки: Шицзи. Основные записи. Т.2. Гл.9
Восточная литература. 1975 . // Ресурс Интернет [http://www.vostlit.info]
Режим доступа:
http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/China/I/Syma_Tsjan/Tom_II/
frametext9.htm Дата доступа:21.03.2010
4. Сыма Цянь Исторические записки: Шицзи. [в 9.т.] Пер. с кит. Р.В.
Вяткина и A . M . Карапетьянца,— М.: Вост. лит. 2002.//
Ресурс Интернет:[ www . i - u . ru ]
Режим доступа:
http://www.iu.ru/biblio/archive/sima_8/?search=%c8%f1%f2%ee
%f0%e8%f7%e5%f1%ea%e8%e5%7c%e7%e0%ef%e8%f1%ea%e8#st
Дата: 21.03.2010.
Adabiyotlar
5. Авдиев В. М. История Древнего Востока .2-е издание, Государственное
издательство политической литературы, М.: 1953
6. Бичурин. Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в
древние времена. Издательство академии наук СССР, М-Л.: 1950.
7. Бобровкова Л.А.Народы Средней Азии III - VI веков, Восточная литература,
М.: 2008.
33

8. Всемирная история Под ред.: С.Л. Утченко, Д.П. Каллистова,
А.И.Павловской, В.В. Струве. Государственное издание политической
литературы, М.: 1956.
9. Гумилев Л.Н.История Хунну //
Ресурс Интернет:[http://www.gumilevica.kulichki.net]
Режим доступа: http://www.gumilevica.kulichki.net/HIC/index.html
Дата:5.04.2010
10. Джуманалиев Т.Д. Внешняя политика Ханьской империи в Западном крае
в конце II в. до н.э. – I в.до н.э.//
Ресурс Интернет:[http://yordam.manas.kg]
Режим доступа: http://yordam.manas.kg/ekitap/pdf/Manasdergi/sbd/sbd12/sbd-
12-03.pdf
Дата: 5.04.2010.
11. История Востока Т.1 – Восток в древности. Под. ред. Рыбакова,
Восточная литература РАН, М.: 1997
12. История Древнего Мира. Т.2 Под ред. Дьяконова, 3-е. изд., Редакция
Восточной литературы, М.: 1989.
13. Крадин Н.Н.Империя Хунну. Изд. 2-е., Логос, М.: 2001.
14. Малявин В.В. Китайская цивилизация. Дизайн. Информация.
Картография, М.: 2001
15. Межгосударственные отношения и дипломатия на Древнем Востоке.
Наука. М.: 1987.
Elektron manbalar
16 .Сайт «Историк.ру»
[ http://historic.ru ]
17. Сайт «Русский гуманитарный Интернет-университет»
[ www . i - u . ru ]
18. Сайт «Восточная литература»
[ http :// www . vostlit . info ]
34

19. Сайт « Gumilevica »
[http://www.gumilevica.kulichki.net]
ILOVALAR
Qadimgi Xan imperiyasi davridagi Xitoy xaritasi.
35

Xan sulolasi davrida Xitoy

Sotib olish