Xaridorlarga ta'sir etish uslublari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	204.9KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	02 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

48 Sotish

Xaridorlarga ta'sir etish uslublari

Sotib olish

Xaridorlarga tasir etish uslublari
KURS ISHI
Toshkent
1

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………… 3
1. Bozor iqtisodiyoti haqida tushuncha , uning mazmuni , vazifalari va
tuzilishi ………………………………………………………………………. 5
2. Bozor iqtisodiyotini vujudga kelishi va unga o’tishning asosiy modellari.. 13
3. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari………………………... 22
4. O ’ zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o ’ tishning amaliy natijalari tahlili …... 25
5. O’zbekistonni rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada
rivojlantirish yo’nalishlari…………………………………………………… 33
Xulosa……………………………………………………………………….. 40
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………….. 42
2

Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi .
Iqtisodiyotning bozor tipi shunday iqtisodiy tizim deb talqin qilinadi, unda
xususiy mulk asosida ishlab chiqarish resurslari va ishlab chiqarishning harakati
talab, taklif va narxlarning o’zgarishi, shuningdek iqtisodiy foyda asosida bozorni
tartibga solish mexanizmi ta’siri ostida amalga oshiriladi.
Eng rivojlangan mamlakatlarning ijtimoiy farovonligini va xalqlar
farovonligining oshishini ta’minlaydigan bozor tizimining zamonaviy talqini
aralash iqtisodiyotdir. U o’zining kuchli va zaif tomonlari bilan ajralib turadi,
muvozanat uni ortiqcha ishlab chiqarish, ijtimoiy inqirozlar elementlaridan o’tib,
ta’sirli iqtisodiy tiklanishga erishdi. Uni zamonaviy tashkil etish asoslari ikki
tamoyildan iborat: bozor va davlat tomonidan tartibga solish. U deyarli barcha
rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiy xususiyatlariga, ularning ancha
murakkab iqtisodiy va ijtimoiy muammolariga moslashtirilgan. Barqarorlik,
moslashuvchanlik va konvertatsiya qilish qobiliyati - bu turdagi iqtisodiy
tizimlarga doimiy qiziqish uyg’otadigan xususiyatlar va xususiyatlar.
XX asrning 90-yillari O’zbekiston tarixida tub o’zgarishlar davri sifatida
e’tirof etiladi. 1991 yilda O’zbekiston xalqining asriy orzulari ro’yobga chiqdi:
O’zbekiston mustaqillikka erishdi. Mamlakatimiz jahon hamjamiyatining teng
huquqli a’zosiga aylandi, yangi jamiyat qurish uchun tub o’zgarishlar va islohotlar
amalga oshirila boshlandi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida respublikaning o’z taraqqiyot yo’lini
belgilash, Vatanimizni erkin, kuchli va ravnaq topayotgan mamlakatga aylantirish
eng birinchi galdagi masala bo’lib qoldi. Davlat mustaqilligini qo’lga kiritish
natijasida O’zbekiston uchun iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning, madaniy va
ma’naviy yangilanishning keng istiqbollari ochildi. Iqtisodiy islohotlarning muhim
natijalari yildan yilga o’zining ijobiy samarasini berayotganligini har bir soha va
tarmoqda barqaror o’sish sur’atlari orqali ko’rishimiz mumkin.
Shunday bo’lsada aksariya sohalarda bozor prinsiplari amal qilmaydi, yoki
o’sish faqat raqamlardan iborat bo’lib qolgan. Bu haqida mamlakatimiz rahbari
3

Sh.M. Mirziyoyev “Agar biz yurtimizda barqaror iqtisodiyot qurmoqchi bo’lsak,
dunyodagi rivojlangan mamlakatlar kabi boy va farovon yashamoqchi bo’lsak,
yuzaki emas, balki qanchalik qiyin va murakkab bo’lmasin, haqiqiy bozor
iqtisodiyotiga o’tishimiz shart. Yagona yo’limiz shu. Bu – Asosiy qonunimiz
talabi. Boshqa yo’l yo’q. Biz boshlagan islohotlarimizni qat iy davom ettiramiz vaʼ
ular albatta o’zining ijobiy natijasini beradi” deya ta’kidlaganlar 1
.
Aynan yuqorida ta’kidlab o’tilgan fikrlar mazkur kurs ishining ahamiyatini
belgilab beradi.
Kurs ishining maqsadi bozor iqtisodiyotini tadqiq etish, mamlakatimizni
bozor iqtisodiyotiga o’tishiga qaratilgan jarayonlarini jadallashtirish bo’yicha
ilmiy-amaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Mazkur maqsadga
erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- bozor iqtisodiyoti tushunchasi mohiyati, uning vazifalarini ochib berish;
- bozor iqtisodiyotining mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida tutgan
o’rnini yoritish;
- bozor iqtisodiyotiga o’tishning xorij tajribasini o’rganish;
- O’zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonlari holatini tahlil qilish;
- bozor iqtisodiyoti afzalliklari va unda mavjud muammolarni tadqiqi etish;
Kurs ishining obyekti bozor iqtisodiyoti, undagi ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlar hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tish
bo’yicha amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlardan iborat.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslarini xorijlik yetakchi olimlarning
bozor iqtisodiyotiga doir amaliy ishlanmalari, ilmiy maqola va konseptual
nazariyalari tashkil etadi.
1
Prezident Shavkat Mirziyoyevning O ’ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga
bag ’ ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. 2018 yil, 7 dekabr. https://president.uz/oz/lists/view/2179
4

1. Bozor iqtisodiyoti haqida tushuncha, uning mazmuni, vazifalari va tuzilishi
Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlari, iqtisodiy faoliyat erkinligiga
asoslangan, har bir insonni o’z faoliyati natijasini o’ylab, oqilona хo’jalik
yuritishga undovchi dеmokratik iqtisodiyotdir.
Bozor iqtisodiyoti ko’p asrlardan buyon mavjud bo’lib, taraqqiyotning
hozirgi bosqichidagina umuminsoniy qadriyat darajasiga ko’tarildi.
Bozor iqtisodiyotining ayrim o’ziga хos bеlgilari bor (1-rasm) :
a) x ususiy mulk bilan bir qatorda boshqa mulk shakllari ham mavjud bo’ladi ;
b) i shlab chiqarish bozor talabini hisobga olgan holda olib boriladi. Markеting
muhim rol o’ynaydi;
d) erkin raqobat asosiy o’ringa chiqadi, uning madaniy usullari qo’llaniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat tomonidan tartibga solish faqat
bozorning salbiy oqibatlarini chеklashga qaratiladi. Bundan shunday хulosa
chiqarish mumkin, bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor, avvalo, o’zini-o’zi tartibga
soladi, undan tashqari, davlat ham iqtisodiyotni tartibga solishga ta’sir ko’rsatadi.
Bozor deganda kishilar ko’z oldida ko’pchilik yig’ilib savdo-sotiq yuz
beradigan joy gavdalanadi , lekin ko’pchilik do’kon, birja yoki auksionni bozor
tarzida qabul qilmaydi. Aslida "bozor" tushunchaciga boshqacharoq qarash kerak.
Bozor iqtisodiyoti va bozor tushunchalari o’zaro bog’liq bo’lsada, ular aynan bir
narsa emas. Agar bozor iqtisodiyoti yaxlit bir organizm hisoblansa, bozor uning
muhim a’zosidir.
Bozor sotuvchilar bilan xaridorlarning oldi-sotdi qilish orqali yuz beradigan
o’zaro manfaatli va hamkorlik aloqalaridir.
Bozorda sotuvchilar va xaridorlar bir-birini topadi. Bozor ularni bir-biriga
bog’lab turuvchi mexanizm hisoblanadi. Bozor bu barter emas, balki oldi-sotdi
qilish, ya’ni tovarlarni pul vositasida ayriboshlashdir. Bozor bo’lishi uchun oldi-
sotdi ham xaridorga, ham sotuvchiga manfaatli bo’lishi talab qilinadn. Sotuvchi
o’z tovarini yaxshi qo’llasa, xaridor esa kerakli tovarni ma’qul narxda topa biladi,
shuning uchun ham ular muhim aloqada bo’lishga intiladi. Bozorning har bir
5

ishtirokchisi, u kim bo’lishidan qat’i nazar (fuqaro, firma, davlat), bir bozorda
sotuvchi bo’lsa, boshqa bozorda xaridor vazifasini o’taydi.
1-rasm. Bozori iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlari 2
Xaridorda tovarni ma’lum narxda sotib olish ishtiyoqi bor. Sotuvchilar esa
tovarlarni bozorga chiqarib ularni ma’lum narxda xaridorlarga taklif etuvchilardir.
Uy xo’jaliklari, birinchidan, oddiy iste’molchilardan (masalan, oila yoki
yakka shaxsdan), ikkinchidan, resurs egalaridan iborat. Ular xaridor sifatida
bozordan tovarlar va xizmatlarni olsa, sotuvchi sifatida ish kuchi, yer va pul
mablag’ini bozorga chiqarib sotadilar. Ish kuchi mehnat bozorida, yer ko’chmas
mulk bozorida, pul esa moliya bozorida sotiladi, bular birgalikda resurslar bozori
deyiladi. Uy xo’jaliklari resurs bozoriga tovar chiqarib, u yerdan pul oladilar. Bu
pulni tovarlar bozoriga chiqarib, u yerdan iste’mol buyumlari oladilar. Tovar ishlab
chiqaruvchi firmalar, fermer xo’jaliklari yoki yakka tartibda ishlab
chiqaruvchilardan iborat. Ishlab chiqaruvchilar ham ikki bozorda ish ko’radilar.
Ular resurs bozoridan ish kuchi, xomashyo, yer, kredit va boshqa shu kabilarni
sotib oladilar. Ayni paytda ular bozorga tovar chiqarib, u yerdan pul oladilar.
2
www.wikipedia.org sayti ma’lumotlariga asoslanib muallif tomonidan tayyorlandi
6Bozor iqtisodiyoti
Erkin raqobat asosiy o’ringa chiqadi, uning madaniy usullari qo’llaniladi
Ishlab chiqarish bozor talabini hisobga olgan holda olib boriladi. Markеting muhim rol o’ynaydi
Xususiy mulk bilan bir qatorda boshqa mulk shakllari ham mavjud bo’ladi

Bozordan tovarni sotib olish uchun pul kerak, buning uchun esa
nimanidir sotish kerak. Demak, xaridor, albatta, sotuvchi vazifasini ham o’tashi
lozim. Uy bekasi bozor qilganda pul bilan chiqib, uyiga tovar bilan qaytadi. U
go’yo hech narsa sotmadi. To’g’ri, u shu damda tovar sotmadi, lekin uning
hamyonidagi puli oldin sotilgan tovarning haqidir. Masalan, uning oila a’zolari o’z
ish kuchini firmaga yoki davlatga sotib, ish haqi olgan. Shu pulni beka bozorga
olib chiqadi. Mazkur oila bankka pul qo’ygan bo’lsa, unga ham haq oladi, uyini
ijaraga bersa, ijara haqi oladi. Uy bekasi uchun sotish operatsiyasi oldin bo’lib,
xarid etish operatsiyasi keyin bo’lgan, xolos. Demak, bozorda oldi-sotdi har xil
vaqtda kechishi mumkin.
Bozorda davlatning ishtiroki boshqacharoq. Agar davlatning korxonasi
bo ’ lsa, u ham tovar sotadi. Ammo aksariyat davlat idoralari va mahkamalari
bozorda o ’ z xizmatini sotadi. Bu xizmatning haqi olinadigan soliqlar hisoblanadi.
Tushgan pulga davlat bozordan resurslar va tovarlar sotib oladi. Bozorning
afzalligi ham shuki, u oldi-sotdidan iborat iqtisodiy aloqalarni o ’ rnatadi.
Iqtisodiyotning o’zi tarixan turli shakllarda mavjud bo’lgani kabi b ozorda
xaridor va sotuvchining mavqei ham o’zgarib boradi. Hozirgi bozor tartiblanadigan
bozor, unda stixiyalik, noaniq xaridor uchun ishlash kam uchraydi, mijozlar
o’rtasida oldi-sotdi aloqalari muhim va uzoq vaqt uzilmay davom etadi. Bozorga
tovarlarni tavakkalchilik bilan yetkazish ham kam uchraydi. Tovar chiqarishdan
oldin bozor puxta o’rganiladi, nimani, qancha yetkazib berish belgilab olinadi.
Ammo bozorda ma’lum darajada noaniqlik saqlanib qoladi. Chunki, xaridor va
sotuvchi mustaqil bo’lib, nima qilishni o’zlari hal etishadi, ularning maqsad va
o’y-xayollari turlicha.
Erkin bozor deganda xaridorlar ham, sotuvchilar ham ko’p bo’lib, ulardan
hech biri monopoliya mavqeiga ega bo’lmay, bir-birini tezda topa oladigan,
raqobat to’la-to’kis hukmron bo’lgan, narxlar erkin savdolashuv asosida
shakllanadigan bozor tushuniladi.
Keltirilgan ta’rifdan ko’rinib turganidek. erkin bozorda xaridor va sotuvchi
munosabati biron bir tazyiqsiz, iqtisodiy tanlov asosida vujudga keladi, ular
7

orasida murosa mavjud bo’ladi. Erkin bozorga misol qilib O’zbekistondagi qishloq
xo’jalik mahsulotlari bozorini ko’rsatish mumkin. B u bozorda millionlab kishilar
xaridor, sotuvchilar esa fermer xo’jaligi va minglab tomorqa xo’jaliklaridir. Bu
yerda kim nimani sotish, kimdan nimani olish, qanday narxda savdo qilish
yuqoridan turib belgilanmaydi, buni bozorning o’zi hal qiladi.
Erkin bozorda xaridor va sotuvchilarning tanlovi ularning saralanishiga va
ulardan kuchlilarining monopol bozorni tashkil etishiga olib keladi.
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko’chilik mamlakatlari uchun
xos bo’lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o’ziga xos xususiyatlar bilan
amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Bu iqtisodiyotning amal qilish mexanizmi ko’lab
asrlar davomida tarkib to’ib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni
kasb etdi va ko’gina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi. Mazkur
iqtisodiyotning barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiy
evolyustiya davomida uning amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib
qoldi.
Oldingi mavzuda aytganimizdek, xususiy mulkchilikning ‘aydo bo’lishi va
ijtimoiy mehnat taqsimotining ro’y berishi bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va
mavjud bo’lishing umumiy sharoiti hisoblanadi. Xususiy mulkchilik va mehnat
taqsimoti ijtimoiy xo’jalikning tovar shaklini taqozo qiladi, tovar ishlab
chiqarishning mavjud bo’lishi o’z-o’zidan pul muomalasi, ayirboshlash, taqsimlash
va iste’molning bozorga oid xususiyatini ko’zda tutadi. Tovar ishlab chiqarishning
rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi.
Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun muhim shartlardan biri,
ishlab chiqarishning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslarning erkin
almashinuvidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo’lsa, bozor ham
shu darajada yaxshi rivojlanadi. Erkin ayirboshlash ishlab chiqaruvchiga ular
faoliyatining nisbatan samarali yo’nalishlarini ko’rsatib beruvchi erkin narxlarning
shakllanishiga imkon yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti - bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi
qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy tizimdir.
8

Bunday iqtisodiyot erkin tovar-pul munosabatlariga asoslanadi, uning negizida
tovar va pulning turli shakllardagi harakati yotadi, iqtisodiy mono’olizmni inkor
etadi. Hozirgi zamon iqtisodiy nazariyalarida bozor iqtisodiyoti deganda bozor
xo’jaligi sub’ektlari iqtisodiy hatti-harakatlarining erkin, mustaqil ravishda yuz
berishi va ularning tovar-pul mexanizmi orqali bir-biriga bog’lanib muvofiqlashuvi
deb baho beradilar. Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun tizimni, uning
hamma bosqichlarini ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol
jarayonlarini hamda iqtisodiy munosabatlarning barcha sub’ektlarini qamrab oladi.
Shuni ham e’tiborda tutish kerakki, hozirgi sharoitda o’rtacha rivojlangan
iqtisodiyotda 24 mln.dan ortiq turdagi tovarlar mavjud bo’lib, ularning 1/10 qismi
har yili yangilanib turadi. Bunday sharoitda ularning turlari, miqdori bo’yicha talab
va taklifni tartibga solishni ozorsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu esa bozorning
vazifasini hech qanday markazlashtirilgan rejalashtirish idoralari muvaffaqiyatli
bajara olmasligining yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa eng samarali va
muammolarni tezlik bilan hal eta oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy tizim hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sub’ektlari tarkibiga tadbirkorlar ham, o’z mehnatini
sotuvchi ishchilar ham, ‘irovard iste’molchilar, ssuda ka’itali egalari va qimmatli
qog’ozlar egalari ham kiradi. Odatda, bozor xo’jaligining barcha asosiy sub’ektlari
uchta guruhga bo’linadi: uy xo’jaliklari, korxonalar (tadbirkorlik sektori) va davlat.
Uy xo’jaliklari - iqtisodiyotning iste’mol sohasida faoliyat qiluvchi asosiy
tarkibiy birlik. Uy xo’jaliklari doirasida moddiy ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish sohalarida yaratilgan tovar va xizmatlar iste’mol qilinadi. Bozor
iqtisodiyotida uy xo’jaliklari mulk egasi hamda ishlab chiqarish omillarini etkazib
beruvchilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslarni sotishdan olingan pul daromadlari
shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun sarflanadi.
Tadbirkorlik sektori - bu daromad (foyda) olish maqsadida amal qiluvchi
iqtisodiyotning birlamchi bo’g’inlaridir. U ish yuritish uchun o’z ka’italini yoki
qarz olingan ka’italni ishga solishni taqozo etadi, bu ka’italdan olingan daromad
ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirish uchun sarflanadi. Tadbirkorlar tovar
xo’jaligida tovar va xizmatlarni etkazib beradi.
9

Davlat - foyda olishni maqsad qilib qo’ymagan, asosan iqtisodiyotni tartibga
solish vazifasini amalga oshiradigan, har xil byudjet tashkilotlari va muassasalari
sifatida namoyon bo’ladi.
Shuningdek, ba’zi darslik va o’quv qo’llanmalarda bozor iqtisodiyotining
yana bir alohida, mustaqil sub’ekti sifatida banklar ajratib ko’rsatiladi 3
.
Bank - iqtisodiyotning me’yorda amal qilishi uchun zarur bo’lgan pul
massasi harakatini tartibga soluvchi moliya-kredit muassasasi.
Shunday qilib, yuqorida keltirib o’tilgan bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining
o’zaro ta’siri va aloqasini quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin (2-rasm).
2 - rasm . Bozor xo’jaligi sub’ektlari o’zaro aloqasining umumiy modeli 4
Har qanday bozor iqtisodiyotini tartibga solish mexanizmi asosan to’rtta
tarkibiy qismdan iborat bo’ladi: narx, talab va taklif hamda raqobat.
Narxlar nisbati o’zgarib turadi, shuning uchun narx, ishlab chiqaruvchi
uchun ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi zarurligini aniqlashda yo’l ko’rsatkich
bo’lib xizmat qiladi. Talab va taklif hamda raqobatchilik muhitidagi o’zgarishlar,
o’z navbatida, narxlardagi o’zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat:
- turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo’lishi va unda xususiy
mulkchilikning ustun turishi;
- tadbirkorlik va tanlov erkinligi;
- raqobat kurashning mavjudligi;
- davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi;
3
Экономическая теория (политэкономия): Учебник/ Под общ. ред. акад. В.И.Видяпина, акад.
Г.П.Журавлевой. - 4-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2004, с.78-79.;
4
Tojiboeva D. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun o’quv qo’llanma. Akad.
M.Sharifxo’jaevning ilmiy tahriri ostida. - T.: «O’qituvchi». 2002. 61-63 b.
10Bank
Uy xo’jaligi Korxona (firma) Davlat

- korxona va firmalarning ichki va tashqi shart-sharoitlar o’zgarishlariga
moslashuvchanligi.
Bozor iqtisodiyotining bu belgilari uning hamma bosqichlari uchun
umumiydir. Lekin bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgilari haqida ga’
borganda bu iqtisodiyotning tarixda tarkib to’gan ikki turini bir-biridan farq qila
bilish zarurdir. Uning birinchi ko’rinishi uzoq vaqt davomida shakllanib, g’arbdagi
rivojlangan mamlakatlarda XIX asrning oxirlarigacha davom etib keldi. U
iqtisodiy adabiyotlarda klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi. Uning
asosiy belgilari: a) xususiy mulkchilikka asoslangan holda iqtisodiy faoliyat
yuritish; b) ka’ital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi; v)
tadbirkorlar, ishchilar, ishlab chiqaruvchi va iste’molchilarning shaxsiy erkinligi;
g) tadbirkorlarning yuqori foyda olish uchun kurashlari; d) iqtisodiyotning talab va
taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida tartiblanishi; e) aholining
ijtimoiy himoya qilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy tabaqalashuvining
kuchayishi.
Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko’rinishi hozirgi zamon rivojlangan bozor
iqtisodiyoti deb atalib, XIX asrning oxiri va XX asr boshlaridan buyon amal qiladi.
Uning asosiy belgilari:
a) mulkchilikning turli shakllariga ya’ni, xususiy, davlat, jamoa, aralash va
boshqa mulk shakllariga asoslanib iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyati yuritilishi;
b) ka’ital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganligi,
mulkning bir qismi yirik mono’oliyalar va davlat qo’lida to’lanib, milliy va xalqaro
miqyosda umumlashganligi;
v) iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan-
texnika taraqqiyoti va boshqa omillarni hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlarni,
rivojlanish istiqbolini aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar o’rtasidagi nisbatlarni
tartibga solish chora-tadbirlarini belgilash vazifalarini bajaradi;
g) xo’jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi (biznes
rejasi, marketing tizimi orqali boshqarish);
11

d) ijtimoiy himoyaning kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy
kishilarga tegishli turli xil ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy sug’urta fondlarining
vujudga kelishi.
3 - rasm . Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari 5
Bu har ikkala turda bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari va xususiyatlari
saqlanib qoladi, ularda tovar va pulning harakati, ularning qonun-qoidalari
rivojlanish uchun negiz va shart-sharoit bo’lib xizmat qiladi.
Hozirgi zamon bozor xo’jaligi iqtisodiyot xususiy va davlat sektorlarining
o’zaro aloqasiga asoslanadi. Iqtisodiyotga ta’sirning intensivligi darajasi hamda
davlat tomonidan hal etiluvchi ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda,
zamonaviy bozor iqtisodiyotining quyidagi modellari farqlanadi (3-rasm).
5
Tojiboeva D. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun o’quv qo’llanma. Akad.
M.Sharifxo’jaevning ilmiy tahriri ostida. - T.: «O’qituvchi». 2002. 63 b.
12Zamonaviy bozor xo ’jaligi modellari
Mezonlar
Ko’rsatilgan
mezonlarga muvofiq
keluvchi davlatlar Davlat dasturlarining
ma qsadga
yo’naltirilganligi
I qtisodiyotni tartibga
solish tamoyillari
Davlat sektorining
i qtisodiyotdagi ulushi Korporativ
i qtisodiyotAralash i qtisodiyotIjtimoiy
yo’naltirilgan
bozor iqtisodiyoti
Fu qarolar
manfaatlarini
himoya qilish
Uzo q muddatli
dasturlarning
ishlab chiqilish
30%
Germaniya Tadbirkorlikni
rivojlantirish
bo’yicha shart-
sharoitlar yaratish
Taktik usullar-dan
ustun ravishda
foydalanishi
10% atrofida
AQSh Yirik ishlab
chiqarish man-
faatlarini himoya
єilish
Asosiy ustuvor-
liklarni belgilab
olish
A hamiyatsiz
darajada
Ya poniya,
Shvetsiya

Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, ba’zi bir o’quv adabiyotlarida bozor
iqtisodiyotini bosqichlarga ajratishda ma’lum noaniqlik, chalkashliklarga yo’l
qo’yilgan. Jumladan, D.Tojiboeva uning dastlabki («kurtak»), erkin, tartibga
solinuvchi va deformastiyalashgan bosqichlarini ajratib ko’rsatadi 6
.
Bozor iqtisodiyotni bunday bosqichlarga ajratilishi, fikrimizcha, quyidagi
mulohazalarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi:
Birinchidan, bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi turli
mamlakatlarda turli tarixiy davr va sharoitlarda turlicha kechgan. Natijada, alohida
bosqich sifatidagi dastlabki, «kurtak» bozor iqtisodiyotning umumiy iqtisodiy
manzarasi uning amal qilishining nazariy qoida va xususiyatlarini aniq tarzda
ajratish va ifodalash mushkul. Shunga ko’ra, mazkur bosqich o’zining mohiyatini
klassik bozor iqtisodiyoti bosqichida to’liq ifodalaydi, degan xulosa
o’rinlidir.Ikkinchidan, deformastiyalashgan bozor iqtisodiyoti bosqichining ajratib
ko’rsatilishi mantiqqa zid hisoblanadi. Chunki, muallifning o’zi tomonidan
keltirilgan yorqin misol - ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan totalitar, markaziy
rejalashtiradigan tizim - o’z nomiga ko’ra hech qanday bozor iqtisodiyoti emas,
balki ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdir.
Bozor iqtisodiyotida yuqorida tilga olingan belgi va tartiblar bilan birga,
barcha hozirgi zamon iqtisodiy tizimlariga xos bo’lgan bir qator shart-sharoitlar
bo’lishi taqozo qilinadi.
Bular quyidagilar:
- ilg’or texnologiya va yangi texnik vositalardan keng miqyosda foydalanish;
- ishlab chiqarishning ixtisoslashishi.
2. Bozor iqtisodiyotini vujudga kelishi va unga o’tishning asosiy modellari
Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyoti davomida tovar xo’jaligi bag’rida bozor
iqtisodiyoti vujudga kelib, u borgan sari rivojlanib borishini ko’rsatdi. XVII–XVIII
asrlarga kelib, insoniyat xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga
o’tdi. Iqtisodiyotda unga xos bo’lgan tub belgilar sekin-asta shakllanib, pirovard
6
Tojiboeva D. Iqtisodiyot nazariyasi: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun o’quv qo’llanma. Akad.
M.Sharifxo’jaevning ilmiy tahriri ostida. - T.: «O’qituvchi». 2002. 61-63 b.
13

natijada qator afzalliklar hamda ayrim kamchiliklari bo’lgan hozirgi zamon bozor
iqtisodiyotiga xos yaxlit iqtisodiy tizim tashkil topdi.
Dastlab, yakka xususiy mulk monopoliyasi xukmron bo’lib, kapitalistik
jamiyatga xos ziddiyatlar kuchaygan.
XIX asr o’rtalarida marksistik g’oya vujudga keldi. Bu g’oyaga binoan
jamiyat a’zolarining farovon yashashi, adolat o’rnatilishi uchun adolatsizlikning
bosh manbai xususiy mulkchilik yo’qotilishi lozim edi. Shu g’oyaga binoan sobiq
ittifoq va ayrim mamlakatlarda xo’jalik yuritishning alternativ varianti tarzida
ma’muriy buyruqbozlik, markaziy rejalashtirishga asoslangan xo’jalik yuritish
vujudga keldi.
Bu xo’jalik yuritish shaklida:
 Xususiy mulkchilikni yo’qotish;
 Bozor, tovar-pul munosabatlarini tugatish;
 Ne’matlar va resurslarni taqsimlashning bozor mexanizmi o’rniga
ijtimoiy mulkchilikka asoslangan davlat taqsimoti va nazoratini
o’rnatish;
 Har bir kishini yaratgan ne’matlardagi ulushini qilgan mehnatiga
qarab belgilash, mehnat miqdorini esa ish vaqti asosida aniqlash
ko’zda tutiladi.
Tarixiy paradoks shundaki, marksizmning asosiy konsepsiyasi – insonni
nurli kelajakka olib borishning nazariy jihatdan ilgari surilgan g’oyasi bilan tarixiy
tajribada erishilgan natija keskin farq qiladi. Tarixiy tajriba ijtimoiy mulkchilikka,
bir markazdan, reja asosida boshqarishga asoslangan iqtisodiyot sarob ekanligini
ko’rsatdi. Shunday bo’lishi muqarrar edi. Sababi, xususiy mulkchilikka barham
berib, ijtimoiy, ya’ni davlat mulki monopoliyasini o’rnatilishi bozor
munosabatilarini cheklash, monopolizmni vujudga keltirish va bozor
iqtisodiyotining harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo’lgan raqobatni yo’qolishiga
olib keladi.
14

Bozor iqtisodiyotida yuqori darajada bajarilgan ishni rag’bat- lantirish
mehnat bozoridagi raqobat orqali hal etiladi. Aynan mehnat bozoridagi raqobat
mehnatning yuqori unumdorligi va ish sifatini ta’minlaydi. Ishlab chiqaruvchilar
o’rtasidagi raqobat esa xarajatlarni pasaytirish, mahsulot sifatini yaxshilashga olib
keladi. Narxlarning erkinligi esa zarur tovar va xizmatlar mo’l ko’lligini
ta’minlaydi.
Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan xo’jalik yuritishda ish haqi
markazlashmagan tarzda stavkalar asosida reja bo’yicha belgilangan.
Iqtisodiy rag’batlantirishdan ko’ra mehnatga majbur qilish ko’proq rol
o’ynagan. Korxonalarda mablag’larni muqobil ishlatishning iloji yo’q, chunki
butun faoliyat rejadan chiqmasligi kerak edi. Zarar keltiradigan korxo-nalarning
bankrot bo’lish xavfi yo’qligi ularning samarali ishlash zaruratini yo’qqa chiqaradi.
Zarar keltiradigan korxonalar dotatsiya olar, foyda keltiradiganlar mablag’i
byudjetga tortilar edi. Foydaning rag’bat- lantiruvchi roli yo’qqa chiqarildi. Asosiy
e’tibor direktiv reja topshi- riqlarini bajarishga qaratildi. Har bir korxonalarning ish
faoliyatiga rejani bajarishiga qarab baho berildi.
Belgilangan narxlarning qat’iyligi ham samarasiz xarajatlar ko’payishiga
olib keldi. Ikkinchi tomondan, taqchillikning asosiy sabab- laridan biriga aylandi.
Bozor iqtisodiyoti esa demokratiyaga asoslangan. Iqtisodiy demokratiyaning
asosi – bozor. U iqtisodiyotdan tortib jamiyat hayotining siyosiy, huquqiy-
ma’naviy tomonlarigacha demokratlashuviga olib keldi.
Bozor munosabatlari tizimida shunday rag’batlantiruvchi kuch joylanganki,
u muttasil iqtisodiy o’sish va sotsial rivojlanishni ta’minlaydi. Bozor tizimining
afzalligini Tailand, Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur kabi Osiyo mamlakatlari
ham namoyish etdi. Hozirgi paytda Xitoy, Sharqiy Germaniya (Sobiq GFR),
Vetnam ham uning ustunligini ko’rsatmoqda.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish tarixiy ob’ektiv zarurat bo’lib, kelajakda ravnaq
topishining, oqilona xo’jalik yuritishga erishishning yagona yo’li sifatida
O’zbekiston ham bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’lini tanladi.
15

XX asrga kelib bozor iqtisodiyotiga o’tish global, ya’ni umumjahon
voqyeligiga aylandi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish murakkab jarayon, shuning uchun
u uzoq vaqt davom etadi. Undan tashqari, har bir mamlakatning o’ziga xos
xususiyatlari mavjud bo’lib, bozor iqtisodiyotiga o’tishning turli modellari,
yo’nalishlari asosida amalga oshadi. Har bir mamlakatning bozor iqtisodiyotiga
o’tishining o’ziga xos yo’li quyidagi omillarga bog’liq:
Geografik o’rni;
 Tabiiy resurslarning mavjudligi va ularning zaxirasi;
 Tarixiy taraqqiyot darajasi;
 Aholining an’analari va urf-odatlari;
 Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi;
 Jamiyatning ijtimoiy yo’nalishi.
Shu bilan birga bozor iqtisodiyoti modellarining umumiy tomonlari bo’lib,
bular:
 Bozor iqtisodiyotining turli-tuman mulkchilikka asoslanganligi;
 Tovar va xizmatlarga erkin narxlar ustunligi;
 Raqobat kurashiga asoslanishi;
 Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ma’lum tizimi
mavjudligi va boshqalardan iborat.
Bozor iqtisodiyoti barcha mamalakatlarda o’z xususiyatlari va umumiy
tomonlarining o’ziga xos qorishmasidan iborat bo’lib, iqtisodiy fanda har hil
model (andoza) tarzida ifodalanadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish modellarini tarixiy nuqtai nazardan 3 guruhga
bo’lish mumkin. Ana shunday guruhlarga bo’lishning asosiy mezoni qilib:
 Davlat dasturlarining maqsadi, yo’nalishi;
 Iqtisodiyotni tartibga solish usullari;
 Iqtisodiyotda davlat sektorining ulushi;
 Ish haqidagi farq kabilar olinadi.
16

Bozor iqtisodiyotiga o’tishning quyidagi asosiy modellarini ajratib
ko’rsatishadi:
I. G’arbiy yevropa mamlakatlari va boshqa rivojlangan mamlakatlar yo’li.
Bunda bozor iqtisodiyotiga evolyusion o’zgarishlar orqali o’tib boriladi. XX
asrning 30-yillariga kelib, ayniqsa 50-yillardan bu jarayon yanada tezlashdi. Bu
modelni iqtisodchilar klassik model deb ataydilar. U bozor iqtisodiyotiga
o’tayotgan mamlakatlar uchun namuna bo’lib xizmat qilishi mumkin. Chunki,
klassik modelda bozor iqtisodiyotining qonun- qoidalari, hayotiyligi sinab
ko’rilgan. Klassik modelning o’zi ham 3 ga bo’linadi:
1. Sotsial bozor iqtisodiyoti modeli ko’proq fuqarolar manfaatini himoya
qilish, uzoq muddatli dasturlar ishlab chiqish, aholining haddan ziyod
tabaqalanishiga yo’l qo’ymaslik, davlat mulki ulushining boshqa modellarga
qaraganda ko’pligi (25–30%) bilan ajralib turadi. Bu model Germaniya, Avstriya,
Skandinaviya mamlakatlariga xos.
2. Aralash yoki erkin bozor iqtisodiyoti modelida esa davlat tadbir- korlikni
rivojlantirish uchun sharoit yaratishi, iqtisodiyotni tartiblashda ustun darajada
taktik usullardan foydalanish, iqtisodiyotda davlat mulkining hissasi (10%
atrofida) kamligi, aholining tabaqalanishi, ish haqidagi farqning kattaligi bilan
ajralib turadi. Bu modelni qo’llagan eng tipik mamlakat sifatida AQSh ni
ko’rsatish mumkin.
3. Korporativ iqtisodiyot modeli davlatning yirik biznes manfaatini himoya
qilish, asosiy ustuvor tarmoqlarni aniqlab, ularning rivoj- lanishiga yordam berish,
davlat mulki hissasi kamligi, lekin ish haqidagi farq haddan tashqari katta emasligi
bilan farqlanadi. Bu ijobiy natijalar bilan o’tish Yaponiyada va uning izdoshlari
bo’lgan mamlakatlarda qo’llanilgan.
II. Mustamlakachilikdan ozod bo’lib, mustaqil taraqqiyot yo’liga o’tib
rivojlanayotgan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi malakatlari yo’li.
Bu yo’l mustamlakchilikdan qolgan qoloq, an’anaviy iqtisodiyotdan bozor
iqtisodiyotiga o’tish yo’lidir. Bunda bozor iqtisodiyotiga xos belgilar turli
17

xo’jaliklar: azaliy natural xo’jalik, rivojlanish darajasi, bozor munosabat-lariga
tortilishi jihatidan farq qilishiga qaramay, transformatsiya orqali yuz beradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda bozor iqtisodiyotiga o’tish:
a) bozor infrastrukturasini yaratish;
b) iqtisodiyotni barqarorlashtirish;
v) sanoat tarmoqlarini (ayniqsa qayta ishlovchi) vujudga keltirish orqali yuz
beradi.
1-jadval
Bozor iqtisodiyoti modellari 7
T/
r Model turlari Asosiy tavsifiy belgilari
1 Amerika  Davlatning tartibga solish roli eng kam darajada
(sezilarsiz);
 Tadbirkorlikning har tomonlama rag’batlantirilish;
 Aholi daromadlarining sezilarli darajada tabaqalanishi
2 Yaponiya  Davlatning iqtisodiyotga ta’siri yuqori darajada;
 Ish haqi darajasidagi farqlar sezilarsiz.
3 Shved  Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
ijtimoiy yo’naltirilganligi, kamta’minlangan aholi
qatlamiga g’amxo’rlik ko’rsatish;
 Iqtisodiyot davlat sektorining yuqori salmoqqa
egaligi.
4 Fransuz  Davlatning tartibga solishdagi yuqori roli;
 Davlat tadbirkorlik faoliyati ko’lashining ancha
kengligi.
5 Janubiy Koreya  Moliya-kredit sohasida davlat monopoliyasi;
 Eksportni rag’batlantirish va importni cheklash.
6 Xitoy  Markazlashgan rejali iqtisodiyot modelidan
«sotsialistik rejali tovar iqtisodiyoti» modeliga o’tish;
 Bozorlar (fond, tovar ishchi kuchi va boshqalar)
tizimining yaratilganligi.
7 Rossiya Markazdan boshqarish va bozor mexanizmining
uyg’unlashganligi;
Aholi ijtimoiy himoyalanganligining yetarlicha
7
Гордиенко Д.В. Основы экономической безопастности государства. Курс лекций: учеб. – метод. пособие. –
М: Финансы и статистика. ИНФРА – М., 2009. с 17
18

yuqoriligi.
Bu mamlakatlar uchun bozor iqtisodiyotiga kirib borish mustaqillik garovi
hisoblanadi. Sababi bozor iqtisodiyotiga o’tish ishlab chiqarishning jadal o’sishiga
olib keladi.
III. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning sobiq sotsialistik mamalakatlar yo’li. Bu
mamlaktlarda davlat mulki hukmron mavqyega ega bo’lib, iqtisodiyot davlat
tomonidan markazlshgan tarzda tuzilgan rejalar asosida boshqarilgan. Yaratilgan
mahsulot ham davlat tomonidan taqsimlangan.
Totalitar iqtisodiyotning bozor bilan umumiyligi yo’q, ular bir- biriga zid,
tabiatan har xil. Shuning uchun ham bu modelda aholiga bozor munosabatlari
g’oyalarini singdirmay, ularda yangicha ko’nikma hosil etmay turib, bozor
iqtisodiyotiga o’tib bo’lmaydi. Lekin bu tizimning afzalligi shundaki, u o’ziga xos
yo’llar bilan kuchli ishlab chiqarish va ilmiy- texnikaviy kadrlar potensialini
yaratgan. Ularga tayangan holda bozor iqtisodiyotiga o’tish nisbatan yengil
kechishi mumkin.
Bu tizimga kirgan mamlakatlarda xususiy mulk tamomila yo’qotilgan yoki
qisman mavjud. Tadbirkorlikka intilish, iqtisodiy taraqqiyot darajasi turlicha;
masalan, Polsha, Vengriya, Germaniyada xususiy mulkchilik ulushi ancha yuqori
saqlangan. Sobiq Ittifoqida esa akincha, xususiy mulk tamomila yo’qotilgan.
Bularning hammasi albatta, bozor iqtisodiyotiga o’tishda o’z ta’sirini o’tkazadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun islohatlar ikki yo’l bilan amalga oiriladi:
a) bozor iqtisodiyotiga tezlik bilan o’tish; b) bozor iqtisodiyotiga bosqichma-
bosqich o’tish.
Sobiq GDR (GFR bilan qo’shilib yagona davlat vujudga kelishi tufayli),
Polshada qisqa muddatda bozor iqtisodiyotiga o’tish amalga oshirildi.
Boshqa mamlakatlarda o’z xususiyatlaridan kelib chiqib, bozor
iqtisodiyotiga o’tish amalga oshirilib, bu turli muddatlarni talab etdi.
Umuman olganda o’zining yorqinligi, samaradorligi, erishgan yutuqlari
bilan jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti tarixiga kirgan modellar «Amerika»,
19

«Yaponiya», «Germaniya», «Shvetsiya», «Janubiy Koreya», «Xitoy» modeli va
boshqalar hisoblanadi (1-jadval).
«AQSh modeli» liberal model sifatida tavsiflanadi. Amerikacha andozaning
o’ziga xos xususiyati uning tadbirkorlikni aholi orasida keng yoyishga,
ommaviylikka erishishni ta’minlashga asolanganligidadir. U jamiyat a’zolaridan
har birining ishbilarmonlik faoliyatini qo’llab- quvvatlash, iqtisodiy faoliyatni,
xususiy manfaatdorlikni oshirish uchun keng shart sharoit yaratishga qaratilgan.
«Yaponcha model» – bu ikkinchi jahon urushida vayronaga aylangan
mamlakat aholisining qattiq mehnati hisobiga, hokimiyatni xar tomonlama va
so’zsiz qo’llab-quvvatlashi, vatanparvarlik tuyg’usi asosida yaratilgan. Yaponiya
harbiy xarajatlardan voz kechgach, tinchlik maqsadida barcha resurslarni to’plash
va ishlatish hamda sanoatda iqtisodiy potensialni o’stirish imkoni yaratildi. Eng
avvalo, ishlab chiqarish eksportga mo’ljallanib, moslashtirilib valyuta ishlab
topildi, uning evaziga xorijiy mamlakatlardan, ayniqsa Amerika va G’arbiy
yevropadan eng yangi texnika, texnologiya, litsenziya, patent, «nou-xau» sotib
olinib, yuqori mehnat unumdorligiga erishildi, tadbirkorlik qo’llab quvvatlandi.
Jahon bozorida xom ashyo va yoqilg’ining arzonlashuvi, nisbatan arzon ish kuchi,
katta harbiy xarajatlarning yo’qligi Yaponiya eksportining ortib borishiga olib
keldi. Bu borada yirik kompaniyalarni qo’llab-quvvatlash, mamlakatda ilmiy
texnikaviy taraqqiyotga alohida ahamiyat berilishi katta rol o’ynaydi.
Aholining tabaqalanishi dastlab kuchaygan bo’lsa, maqsadga erishilgach,
ularning ehtiyojmand qismiga davlat va firmalar yordami kuchaytirildi va natijada
umumiy farovonlikka erishildi.
«Shvedcha model» – uning boshqa modellardan farq qiluvchi xususiyati
ijtimoiy yo’naltirilganligi, mulkdagi notenglikni qisqartirishga qaratil-ganligidir.
Aholining kam ta’minlangan qatlami himoya qilinadi. Ishsizlikni kamaytirish
chora-tadbirlari ko’riladi. Bu andozaning shaklla- nishida Shvetsiyaning tarixan
iqtisodiy jihatdan yuksak rivojlanganligi va mehnatkashlar kasaba tashkilotlarining
jamiyatda, ayniqsa ishlab chiqarishda katta o’rin tutishi alohida ahamiyatga ega
bo’lganligidir.
20

«Nemischa model» – bu model ijtimoiy yo’naltirilganligi bilan ajralib turadi.
Ijtimoiy bozor iqtisodiyotining bosh g’oyasi Lyudvig Erxardga (1897–1977)
tegishli. U 1949–1963-yillar davomida GFRning iqtisodiyot vaziri, 1963–1966-
yillarda esa federal kansler bo’lib ishlagan.
Dastlab, Erxard industriallashtirish rejasini ishlab chiqdi. Unda sanoat
mahsulotini 1936 yilga nisbatan 65%, 1938 yilga nisbatan esa 50- 55% ga
ko’paytirish rejalashtirilgan. Bundan tashqari pul islohoti, narx- navo islohoti
o’tkazish, davlatning iqtisodiyotdagi rolini belgilab, qay darajada aralashuvi
ko’rsatilgan.
Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti konsepsiyasi mazmunan faqat
iqtisodiyotga tegishligina emas, balki unda insonning erkinligi masalalari ham
ilgari surilgan.
«Janubiy Koreya modeli» – bu model shunisi bilan qiziqarliki, u Janubiy
Koreyani qisqa muddat ichida qoloq mamlakatlar safidan rivojlangan mamlakatlar
qatoriga olib chiqdi. 1962 yili iqtisodiy islohotlar boshlanayotgan paytda aholi jon
boshiga to’g’ri keladigan daromad 82 dollarga teng bo’lgan bo’lsa, 1996 yilga
kelib 10,6 ming dollarga yetdi.
Markazlashtirilgan tarzda uzoq va o’rta muddatli rejalar, maqsadli dasturlar
tuzish, ularda ishlab chiqarish topshiriqlari hamda bajarish muddatlarining
belgilanishi, xo’jalik yuritishda bozor uslublarini qo’shib olib borish Janubiy
Koreyaga qisqa muddatlarda rivojlangan mamlakatlar safiga qo’shilib, jahon
sivilizatsiyasida o’ziga xos munosib o’rinni egallash imkonini beradi.
«Xitoy modeli» – iqtisodiyotni qayta qurish qishloq xo’jaligini isloh
qilishdan boshlandi. Qishloq xo’jaligida xalq kommunallari asosiy xo’jalik
yurituvchi sub’ekt bo’lib, davlat pudrat tizimi barpo qilindi. Bu ish 1984 yil oxiriga
kelib yakunlandi. Oilaviy pudrat dehqon xo’jaligini bir oila a’zolari tashkil etib,
foydalanish uchun yer 15-20, ba’zi joylarda 30 yilga berilgan. yerga oila yoki bir
necha oila qo’lidagi o’zi egalik qilayotgan texnika, asbob-uskuna va boshqalar
yordamida ishlov beriladi. Dehqonlar ishlab chiqargan mahsulotlarining bir
qismini davlatga shartnoma asosida topshiradilar, bir qismini soliq o’rnida, yana
21

bir qismini mahalliy fondga, qolgani o’z ixtiyoriga ko’ra yuqori narxda davlatga
yoki bozorda sotishlari mumkin edi.
Shunday qilib, har bir mamlakatning boshqa mamlakatlar bilan o’xshashlik
tomonlariga qarab, ularni bozor iqtisodiyotiga o’tishning u yoki bu guruhiga
kiritish mumkin. Shu bilan birga xar bir mamlakat o’ziga xos xususiyatlar bilan
boshqalardan farq qilar ekan, haqli ravishda bozor iqtisodiyotiga o’tishda o’z
yo’liga ega, u o’z modelini yaratadi deb ayta olamiz.
3. Bozor iqtisodiyotining afzalliklari va ziddiyatlari
Nima ishlab chiqarish zarur? Foyda keltiradigan tovarlar ishlab chiqariladi,
zarar keltiradiganlari ishlab chiqarilmaydi.
Qanday ishlab chiqarish zarur? Yangi texnika va texnoligiyaga asoslangan
korxonalarda ishlab chiqarish zarur.
Qancha ishlab chiqarish zarur? Iqtisodiy resurslar taqozo qiladigan miqdorda
ishlab chiqariladi.
Kim uchun ishlab chiqarish zarur? Aholining alohida tabaqalari (yuqri, o’rta
va kam ta’minlanganlar) talabini hisobga olib ishlab chiqarish tashkil qilinadi.
Iqtisodiy tizim ro’y beradigan o’zgarishlarga moslasha oladimi? Bunda
mavjud iqtisodiy tizim bozor iqtisodiyoti muhitiga moslasha olishlik darajasi
hisobga olinadi.
Foyda olish yoki zarar ko’rish mumkinligini korxona umumiy daromadlarini
barcha xarajatlari bilan taqqoslash orqali aniqlanadi.
4 - rasm . Foyda yoki zararni aniqlanishi 8
8
Гордиенко Д.В. Основы экономической безопастности государства. Курс лекций: учеб. – метод. пособие. –
М: Финансы и статистика. ИНФРА – М., 2009. с 57.
22Korxona
umumiy pul
daromadi (tovar
birligi bahosi X
sotiladigan
tovar miqdori)
Ishlab
chiqarishga
qilingan barcha
xarajat (resurs
birligi bahosi X
foydalanadigan)
Foyda yoki
zarar miqdori

Bozor iqtisodiyotining afzalliklari yuqoridagi tahlillardan kelib chiqqan
holda ularning uchtasi e’tiborga loyiqdir. Bular:
1. Resurslarni taqsimlashning samaradorligi. Bozor tizimi resurslarni
samarali taqsimlashga yordam beradi. Uning mazmuni shuki, raqobatli bozor
tizimi resurslarni jamiyatga eng zarur bo’lgan tovarlar va xizmatlar ishlab
chiqarishga yo’naltiradi. U ishlab chiqarish uchun resurslarni uyg’unlash-tirishning
ancha samarali usullarini va ishlab chiqarishga yangi, ancha samarali texnologiyani
qo’llashni taqozo etadi. Qisqasi, bozor tizimi shaxsiy manfaatni shunday tartibda
boshqaradiki, u jamiyat uchun mavjud resurslardan zarur tovarlarni talab
darajasiga mos miqdorda ishlab chiqarishni ta’minlaydi.
2. Erkinlik. Bozor iqtisodiyoti tizimining muhim afzalliklaridan biri
shundaki, u shaxsiy erkinlik roliga ustuvorlik beradi. Ko’plab ayrim shaxslar va
korxonalar iqtisodiy faoliyatini uyg’unlashtirish va tashkil qilish bozor
iqtisodiyotining asosiy muammolaridan biridir. Bunday uyg’unlashtirishni amalga
oshirishning ikki usuli mavjud. Biri – markazdan boshqarish va majbur qilish
tadbirlarini qo’llash; ikkinchisi – bozor tizimi vositasi orqali ixtiyoriy hamkorlik.
Faqat bozor tizimi iqtisodiy faoliyatni majbur qilmasdan uyg’unlashtirishga
layoqatlidir. Bozor iqtiso-diyoti tadbirkorlik va tanlash erkinligini namoyish qiladi,
xususan shu asosda u muvaffaqiyatga erishadi.
3. Bozor iqtisodiyotining yana bir afzalligi shundaki, bunda har bir shaxs,
korxona, firma va korporatsiyalar tinimsiz harakatda va izlanishda bo’lishadi.
Chunki xo’jasizlik, sustkashlik, beg’amlik har qanday xo’jalik tizimini xonavayron
qilishga olib keladi. Jismoniy va yuridik shaxslar raqobatga bardosh berish, doimiy
ravishda foyda olishni ta’minlash uchun kurashadi. Natijada bozor iqtisodiyoti
million-million kishilarni harakatga soladi, ularni boqimandalik kayfiyatidan
qutqaradi.
Bozor iqtisodiyotning yuqorida ko’rib chiqilgan aosiy afzalliklari bilan bir
qatorda boshqa ko’’lab ijobiy jihatlarini ham sanab o’tish mumkin. Jumladan:
uning ishlab chiqarishning o’zgaruvchan sharoitlariga moslashuvi va
ko’nikishining yuqori darajasi;
23

fan va texnika yutuqlaridan foydalanish, ularni ishlab chiqarishga joriy
etishning jadal sur’ati;
turli-tuman ehtiyojlarni qondirish, mahsulot sifatini oshirish qobiliyati;
buzilgan muvozanatni nisbatan tezlik bilan qayta tiklash;
cheklangan axborot – turli resusrlarning narx darajasi va ularning sarflanish
darajasiga yo’nalgan holda bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli amal qila olish
imkoniyati.
Bozor iqtisodiyotining ziddiyatlari shundaki, u o’zining bosh nazorat
mexanizmi – raqobatning kuchsizlanishiga yo’l qo’yadi va hatto buni
rag’batlantiradi.
Bozor iqtisodiyotining ziddiyatlari shundaki, bozor iqtisodiyoti o’zining
bosh nazorat mexanizmi — raqobatning kuchsizlanishiga yo’l qo’yadi va hatto
buni rag’batlantiradi. Bunday iqtisodiyotda raqobat kuchsizlanishining ikkita
asosiy manbai mavjud.
1) Bozor iqtisodiyotidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda ketidan quvib va
o’z iqtisodiy mavqeini yaxshilashga intilib, raqobatning cheklangan yo’lidan ozod
bo’lishga harakat qiladilar. Firmalarning qo’shilib ketishi, kom’aniyalarning
xufyona kelishuvi, shafqatsiz raqobat — bularning hammasi raqobatning
kuchsizlanishi va uning tartibga soluvchilik ta’sirining pasayib borishiga olib
keladi.
2) Bozor tizimi rag’batlantiradigan texnika taraqqiyoti ham raqobatning
zaiflashishiga olib keladi. Eng yangi texnologiya, odatda:
a) juda katta miqdordagi real ka’italdan foydalanishni;
b) yirik bozorlar bo’lishini;
v) kom’leksli, markazlashgan va qat’iyan bir butun bo’lib birlashgan
bozorning tarkib to’ishi;
g) boy va ishonchli xom-ashyo manbalarini talab qiladi.
Bunday texnologiya bozorning hajmiga nisbatan keng miqyosdagi
hisoblanuvchi ishlab chiqaruvchilar mavjud bo’lishi zarurligini bildiradi.
Boshqacha aytganda, eng yangi texnologiyani qo’llash asosida ishlab
24

chiqarishning eng yuqori samaradorligiga erishish, aksariyat hollarda
ko’miqdordagi mayda firmalar emas, uncha ko’bo’lmagan yirik ishlab
chiqaruvchilar mavjud bo’lishini taqozo qiladi.
Bozor tizimi jamiyatni ehtiyoji yuqori bo’lgan tovarlar bilan ta’minlashiga
ham kafolat bermaydi. Raqobatning kuchsizlanib borishi iste’molchining
erkinligiga ham ‘utur etkazadi. Bozor tizimi o’zining iste’molchining xohishiga
ancha mos keluvchi resurslarni taqsimlash layoqatini ham yo’qotib borishi
mumkin.
Bozor iqtisodiyotning navbatdagi ziddiyati jamiyat a’zolari daromadlaridagi
tengsizlikning kuchayib borishi va aholining tabaqalanishi bilan bog’liq. Bunday
iqtisodiyot har qanday yuksak darajada rivojlanmasin daromadlar tengsizligini
bartaraf qila olmaydi, faqat uni ma’lum darajada yumshatish mumkin.
Bozor iqtisodiyotining umumiy e’tirof qilingan kamchiliklaridan biri -
shundan iboratki, u ijtimoiy iste’mol qilinadigan ne’matlar va xizmatlarni ishlab
chiqarib bozorga taklif qilishga qodir emas. Shu sababli jamiyat a’zolarini bunday
ne’matlar va xizmatlar bilan ta’minlash davlat zimmasida bo’ladi.
Tovarlar hajmi bilan pul massasi o’rtasidagi ro’y berib turadigan
nomuvofiqlikni bartaraf eta olmasligi ham bozor iqtisodiyotining ziddiyati
hisoblanadi va bu - pulning qarsizlanishi - inflyastiya bilan birga boradi.
Bozor iqtisodiyotining asosiy ziddiyatlari bilan bir qatorda quyidagi
kamchilik yoki salbiy jihatlari ham mavjud:
- atrof muhitni ishlab chiqarish va boshqa faoliyat turlari ta’siridan
muhofaza qilish mexanizmining mavjud emasligi;
- resurslarning qayta tiklanmaydigan turlarini saklash imkoniyatining
yo’qligi;
- mehnat qilish bilan bog’liq kafolatlarning mavjud emasligi;
- fanda fundamental va amaliy tadqiqotlarning rivojlanishiga
ko’maklashuvning yo’qligi;
- rivojlanishning beqarorligi hamda ishlab chiqarishning pasayishi va
inflyastiya jarayonlarining mavjudligi.
25

4. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishning amaliy natijalari tahlili
Iqtisodiy nazariyada ko’pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog’lab turkumlashga harakat
qilinadi. Shu asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy tizimining uch
ko’rinishi ko’rsatiladi: an’anaviy iqtisodiyot, ma’muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti
va bozor iqtisodiyoti.
Bozor iqtisodiyoti erkin tovar-pul munosabatlariga asoslanadi, uning
negizida tovar va pulning turli shakllardagi harakati yotadi. Bu iqtisodiyotning
amal qilish mexanizmi ko’plab asrlar davomida tarkib topib, shakllanib, hozirgi
davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va ko’pgina mamlakatlarda hukmron
iqtisodiy tizimga aylandi. Aynan bozor munosabatlarining amal qilish darajasiga
qarab kapitalizm, sotsalizm kabi tuzumlarni ajratishgan. Xususiy mulkning kelib
chiqishi va ijtimoiy mehnat taqsimoti bozor iqtisodiyotining kelib chiqishi va
mavjud bo’lishi uchun umumiy sharoiti bo’lib hisob- lanadi. Tovar ishlab
chiqarishning rivojlanishi bozor iqtisodiyoti taraqqiyotining asosini tashkil etadi.
Bozor munosabati mulkchilikning xilma-xilligini taqazo etadi. Chunki har qanday
jamiyatning iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi.
Bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgilari haqida gap borganda bu
iqtisodiyotning ikki turini bir-biridan farqlash kerak.Bular: erkin (klassik yoki sof)
bozor iqtisodiyoti va hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti.
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti dunyoning ko’pchilik mamlakatlari uchun
xos bo’lib, u turli mamlakatlarda har xil darajada va o’ziga xos xususiyatlar bilan
amal qilmoqda va rivojlanmoqda. Xususan, O’zbekiston ham mustaqilligining ilk
yillaridanoq bozor iqtisodiyotiga o’tishni o’z oldidagi muhim vazifalardan biri deb
hisobladi. Bunda O’zbekiston o’zining o’ziga xos madaniy, tarixiy, iqtisodiy va
tabiiy xususiyatlarini hamda bu yo’ldagi jahon tajribasini hisobga olgan holda
revolyutsion to’ntarishlarsiz, ijtimoiy to’qnashuvlarsiz, ijtimoiy himoyani
kuchaytirgan holda asta-sekinlik, lekin qat’iyatlilik bilan bosqichma-bosqich
rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o’tishdan iborat yo’lni tanladi.
26

Bu yo’ldagi ishlarni amalga oshirish uchun o’z iqtisodiy, siyosiy, madaniy
ahvolimizni inobatga olgan holda tuzilgan modelimiz bo’lishi lozim edi. Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov rahbarligida yurtimiz iqtisodiy ahvolini hisobga
olgan holda, jahon standartlariga to’liq javob beradigan “O’zbek modeli” yaratildi.
Bu yo’l haqida birinchi prezidentimiz Islom Karimov o’zining “Ona
yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish - eng oliy saodatdir”
nomli kitobida shunday fikr bildirgan: “O’zbekistonda qabul qilingan, “O’zbek
modeli” ijtimoiy yo’naltirilgan erkin bozor iqtisodiyotiga o’tishning iqtisodiyotni
mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta’minlash, davlatning bosh
islohotchi vazifasini bajarishi, qonun ustivorligiga erishish, kuchli ijtimoiy siyosat
yuritish, islohotlarni bosqichma-bosqich va izchil amalga oshirish kabi mashhur
besh tamoyilga asoslangan o’ziga xos yo’li” 9
.
2-jadval
2017-2019-yillarda YaIMning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha o’sish
sur’atlari (o’tgan yilga nisbatan % da) 10
2017-yil 2018-yil 2019-yil
1. YalM, jami 104,5 105,4 105,6
shu jumladan
Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan qiymati 104,3 105,4 105,6
Mahsulotlarga sof soliqlar 105,7 105,9 105,6
II. Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan
qiymati 104,3 105,4 105,6
Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi 101,2 100,3 102,5
Sanoat (qurilishni qo’shgan holda) 105,4 111,5 108,9
sanoat 105,2 110,8 106,6
qurilish 106,0 114,3 119,0
Xizmatlar 106,4 105,5 105,1
savdo, yashash va ovqatlanish bo’yicha
xizmatlar 102,1 105,4 105,0
tashish va saqlash, axborot va aloqa 111,3 106,9 105,6
9
Islom Karimov ‘‘Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish - eng oliy saodatdir’’ Toshkent
‘‘O’zbekiston’’ 2015. 126-bet
10
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 5 bet
27

boshqa xizmat tarmoqlari 105,9 104,8 105,0
Yurtimizda mazkur tartib asosida o’tkazilayotgan islohotlar o’z natijasini
bermoqda. Xususan, 2019-yilda yalpi ichki mahsulot 5,6 foizga, sanoat ishlab
chiqarish hajmi 6,6 foizga, qurilish-pudrat ishlari 19,0 foizga, chakana savdo
aylanmasi 5,0 foizga, xizmatlar 5,1 foizga, qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab
chiqarish 2,5 foizga, boshqa xizmatlar 5,0 foizga oshdi (2-jadval).
3-jadval
2017-2019-yillarda iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha YaIMning tarkibi
(jamiga nisbatan % da) 11
2017-yil 2018-yil 2019-yil
I. YalM, jami 100,0 100,0 100,0
shu jumladan:
Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan qiymati 88,5 88,8 90,9
Mahsulotlarga sof soliqlar 11,5 11,2 9,1
II. Tarmoqlarning yalpi qo’shilgan
qiymati 100,0 100,0 100,0
Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi 34,0 31,5 28,1
Sanoat (qurilishni qo’shgan holda) 27,9 32,6 36,4
sanoat 22,2 26,5 30,0
qurilish 5,7 6,1 6,4
Xizmatlar 38,1 35,9 35,5
savdo, yashash va ovqatlanish bo’yicha
xizmatlar 8,0 7,4 6,9
tashish va saqlash, axborot va aloqa 9,5 8,5 7,7
boshqa xizmat tarmoqlari 20,6 20,0 20,9
2017-2019-yillarda iqtisodiyot tarmoqlarining qiyosiy tahlili sanoat tarmog’i
ulushining 30,0 % gacha oshishi (2018-yilda - 26,5%, 2017-yilda - 22,2 %) va
qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi tarmog’i ulushining 28,1 % gacha (2018-yilda -
11
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 4 bet
28

31,5 %, 2017-yilda - 34,0 %) kamayishi bilan bog’liq bo’lgan tarkibiy
o’zgarishlarni qayd etish imkonini beradi 3-jadval.
Shuningdek, hisobot yilida YaIM (YaQQ) tarmoqlari tarkibida qurilish
tarmog’i ulushining 6,4% gacha o’sishi (2018-yilda - 6,1 %, 2017- yilda - 5,7%) va
xizmatlar sohasi ulushining 35,5 % gacha pasayishi (2018-yil - 35,9%, 2017-yilda
- 38,1%) kuzatildi (4-rasm).
4-rasm. 2019 yilda YaIMning tarmoqlar bo’yicha tarkibi 12
2019-yildagi iqtisodiy o’sish sur’ati iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarida
kuzatilgan ijobiy dinamika bilan bog’liqdir. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida
yaratilgan yalpi qo’shilgan qiymat hajmi YaIM umumiy hajmining 90,9 % ini
tashkil etdi va 5,6 % ga o’sdi (YaIM mutloq o’sishiga ta’siri 5,0 foiz punktni
tashkil etdi). Mahsulotlarga sof soliqlarning YaIM tarkibidagi ulushi 9,1 % ni
tashkil etdi va mos ravishda 5,6 % darajasida o’sish qayd etildi (YaIM mutloq
o’sishiga ta’siri 0,6 f.p.) (5-rasm).
2019-yil yakunlariga ko’ra, qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligida 2,5 %
darajasida ijobiy o’sish qayd etildi. Mazkur tarmoqning YaIM mutloq o’sish
sur’atiga ta’siri 0,7 f.p.ni tashkil etdi. Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligida ijobiy
12
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 5 bet
29

o’sish sur’atlari dehqonchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishning 3,7 % ga va
chorvachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishning 1,7 % ga o’sishi bilan bog’liq.
2019-yilda sanoat tarmog’ining qo’shilgan qiymatida 6,6 % ga o’sish qayd
etildi. Sanoat ishlab chiqarishining YaIM mutloq o’sish sur’atiga ijobiy ta’siri 1,6
f.p.ni tashkil qildi. Sanoat tarmog’idagi ijobiy dinamika asosan ishlab chiqaradigan
(qayta ishlash) sanoat tarmog’i qo’shilgan qiymatining 9,4 % (2018-yilda - 7,9 %,
2017-yilda - 4,2 %) ga o’sishi hisobiga ta’minlandi. O’tgan ikki yil davomida
sezilarli o’sishdan so’ng, taqqoslama narxlarda tog’-kon sanoati va ochiq konlarni
ishlash tarmog’i qo’shilgan qiymati hajmining 1,0 % ga pasayishi kuzatildi (o’sish
2018-yilda - 26,5 %, 2017-yilda - 17,6 %).
5-rasm. 2019 yilda YaIMning iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha mutlaq o’sish
sur’atlari (o’tgan yilga nisbatan % da) 13
O’zbekiston tizimli islohotlarini boshqa mamlakatlardan ko’ra kechroq
boshlagan bo’lsa-da, o’tish davri iqtisodiyotiga ega boshqa mamlakatlar
tajribasidan muhim saboqlarni olishi mumkin, deb hisoblaydi Jahon banki
mutaxassislari. Rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam beruvchi yirik xalqaro
moliya tashkiloti yaqinda O’zbekiston iqtisodiyotiga bag’ishlangan yangi
hisobotini taqdim etdi. Unda o’tgan 2018 yil va joriy 2019 yilning birinchi yarmida
mamlakatda yuz bergan makroiqtisodiy, ijtimoiy va tarkibiy o’zgarishlar hamda
yaqin 2 yil – 2021 yilgacha bo’lgan istiqbollar keng sharhlanadi.
13
O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019 yil, 6 bet
30

O’zbekiston iqtisodiyotining o’sish sur'atlari sekin, ammo ijobiy bo’lib
qolmoqda. Islohotlar ishlab chiqarishdagi cheklovchi omillarni (to’siqlarni)
bartaraf etish va yuqori o’sish potensialiga ega tarmoqlarni liberallashtirishga
yordam beradi. Meva-sabzavotchilik, turizm, oziq-ovqat sanoati, to’qimachilik va
kimyo sanoati shunday tarmoqlar qatoriga kiradi. Biznesda soliq yukining sezilarli
darajada kamaytirilishi zikr etilgan jarayonlarni yanada qo’llab-quvvatlaydi. 2019–
2020 yillarda narx-navoning liberallashuvi va oylik ish haqi oshirilishi sababli
inflatsiya yuqori darajada saqlanib qoladi. Biroq 2021 yilga borib u pasayishi
kutilmoqda. Jahon banki prognozlariga ko’ra, tashqi savdo balansining salbiy
saldosi yuqoriligicha qoladi. Sababi, O’zbekiston iqtisodiyoti kelgusi bir necha
yilda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish uchun ko’plab mashina va
uskunalarni import qilishni davom ettiradi.
O’zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o’tishini ta’minlovchida yana bir muhim
dasturlardan biri bu O’zbekistonni rivojlantirishning Harakatlar strategiyasidir 14
.
Harakatlar strategiyasining uchinchi ustuvor yo’nalishi – “Iqtisodiyotni
rivojlantirish va liberallashtirish” bo’yicha amalga oshirilishi belgilangan ishlar
yoritilgan.
2017-yilda so’mning erkin ayirboshlanishi ta’minlanganligi, tashqi savdoni
liberallashtirish va samarador bozor iqtisodiyotini yaratish maqsadida boj
stavkalari ikki barobar pasaytirilishi natijasida iqtisodiy o’sishning ta’minlanishi
ham aynan Harakatlar strategiyasi orqali amalga oshirildi.
Ma’lumki, o’tgan yilning o’zida Harakatlar strategiyasida belgilangan
vazifalarning ijrosini ta’minlash bo’yicha Qoraqalpog’iston Respublikasi,
viloyatlar va Toshkent shahri, shuningdek, alohida tuman va shaharlarni
rivojlantirish bo’yicha qirqdan ortiq dastur qabul qilindi, har bir tuman uchun 2077
ta yirik loyiha tasdiqlandi. Shuningdek, 11 ta iqtisodiy zona tashkil etildi va
umumiy qiymati 419,5 mln. dollarlik 108 ta loyiha amalga oshirilmoqda.
14
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
31

O’tgan yili qulay investitsion muhit va tashqi iqtisodiy faoliyatni
erkinlashtirish hamda eksportni qo’llab-quvvatlash borasida ham muayyan ishlar
amalga oshirildi.
Birinchidan, hamkor mamlakatlar va xalqaro moliya institutlari bilan
munosabatlardagi yondashuv o’zgartirildi. Oliy darajadagi tashriflar chog’ida
Xitoy bilan 23 mlrd. dollar, Rossiya bilan 16 mlrd. dollar, Janubiy Koreya bilan 10
mlrd. dollar, Turkiya bilan 3,5 mlrd. dollar, Qozog’iston bilan 2,2 mlrd. dollar,
Qirg’iziston bilan 455 mln. dollar miqdorida savdo-iqtisodiy va investitsiyaviy
aloqalarni rivojlantirish bo’yicha ikki tomonlama shartnomalar imzolandi. Yevropa
tiklanish va taraqqiyot banki bilan to’laqonli munosabatlar tiklandi, bank kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikka 190 mln. AQSh dollari miqdorida kredit ajratdi.
Turli yo’nalishlarda 20 dan ortiq loyiha ishlab chiqildi. Yevropa investitsiya banki,
Fransiya rivojlanish agentligi bilan hamkorlik o’rnatildi. O’zbekiston yangi
tuzilgan Osiyo infratuzilmaviy investitsiyalar bankining teng huquqli a’zosiga
aylandi.
Ikkinchidan, tashqi savdodagi barcha sun’iy to’siqlar olib tashlandi.
Xususan, oldindan to’lovsiz va kafolat majburiyatisiz eksport qilish tartibi joriy
etildi. Ortiqcha va eskirgan ruxsat beruvchi talablar bekor qilindi. Qishloq xo’jalik
mahsulotlarini eksport qilish mexanizmlari soddalashtirildi. Amalga oshirilgan
chora-tadbirlar natijasida respublikaning tashqi savdo aylanmasi 2017-yilda 26
mlrd. 907 mln. AQSh dollarini, jumladan eksport 13 mlrd. 893 mln. 600 ming
AQSh dollarini, import 13 mlrd. 13 mln. 400 ming AQSh dollarini tashkil etdi.
O’zbekistonda erkin bozor iqtisodoyotining tashkil etilishi yurtimizning
iqtisodiy darajasini oshirishga va aholining turmush tarzini yaxshilashga xizmat
qilmoqda. Bozor iqtisodi- yotining eng muhim sifatlaridan biri xususiy
mulkchilikning ustuvorligini ta’minlab, yurtimizda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikka katta e’tibor berilmoqda, bu esa o’z navbatida aholini ish bilan
ta’minlash, ularning tadbirkorlik qobiliyatini oshirishga xizmat qilmoqda. Bundan
keyin ham yurtimizda bozor iqtisodiyotini yanada rivojlantirishmiz, dunyoning
32

rivojlangan mamlakatlari qatorida biz ham o’z mahsulotlarimizni jahon bozoriga
chiqarishimiz lozim.
5. O’zbekistonni rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida yanada
rivojlantirish yo’nalishlari
Rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqib shuni xulosa qilish
mumkinki, agar maqsad iqtisodiyotni rivojlantirish bo’lsa, unda davlatni
iqtisodiyot oldida bitta vazifasi bo’lish kerak: u ham bo’lsa ikki qo’lini iqtisodiyot
tomog’idan olish. Qolganini erkin iqtisodiyot o’zi joy joyiga qo’yib oladi. Eng
asosiysi, nima qilish emas, balki nima qilmaslik kerak degan savolga javob berish
kerak. Erkin bozor iqtisodiyoti “ixtiyoriy hamkorlik” prinsipiga asoslanadi. Davlat
tomonidan boshqariladigan iqtisodiyotda kim, nima, qachon va qancha iste’mol
qilishligi rejalashtiriladi va bunday tizim nimaga olib kelishini (inqirozga) sobiq
sovet siyosati ko’rsatdi.
Ko’p Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi (sobiq sovet sotsialistik davlatlar)
mamlakatlari iqtisodiyotlari asosan xomashyo resurslarini sotishga asoslangan.
Biznes tizimi esa davlat siyosatidan kelib chiqqan holda oboriladi; misol uchun
Rossiyada. Lekin dunyoning eng rivojlangan iqtisodiyotlari, eng yuqori turmush
sifatiga ega bo’lgan Yaponiya, Singapur, Gongkong, Shveytsariya kabi
mamlakatlarda umuman na neft, na oltin, na boshqa tabiiy boyliklari bor, lekin
turmush darajasi AQShnikidan baland. Nega deb o’ylasiz? Javob oddiy:
Rivojlangan davlatlarda davlat siyosatni/rejasini biznes holatidan kelib chiqqan
holda tuzadi. Sabab – biznes ham davlatni, ham xalqni boqadi. Bu davlatlar
sarmoyani o’z xalqining ilmini oshirishga sarf qilgan va innovatsion g’oyalarga
asoslangan iqtisodiyotni qurishga ixtisoslashgan. Bir paytlar Singapur ham og’ir
ahvolda bo’lgan. Lekin xalqini turmush darajasini ko’tarish uchun qo’l urgan
Singapur davlat rahbari, pul topib, aholisining eng iqtidorli farzandlarini
rivojlangan davlatlarga o’qishga yuboradi. O’qishni tugatib, tajriba olib kelgan
yosh singapurlik mutaxassislar o’z mamlakati iqtisodiyotini ko’tarishadi. Bugungi
33

kunda bu mamlakat iqtisodiyoti va davlat siyosati muvaffaqiyat modeli sifatida
o’rganiladi.
Yuqoridagi tajribani bizning birinchi Prezidentimiz Islom Karimov va
ikkinchi Prezidentimiz Mirziyoyev ishlarida kuzatishimiz mumkin. O’zbekiston
iqtisodiyoti qiyin ahvolda bo’lishiga qaramay, birinchi prezident pul topib, 800 dan
ortiq yoshlarimizni dunyoning eng rivojlangan davlatlariga o’qishga “umid” bilan
yuboradi. Prezident Mirziyoyevning maktabgacha bo’lgan ta’lim vazirligini tashkil
qilishi bu revolyutsion g’oya. 2018 yilni tadbirkorlik, innovatsion g’oyalarni
amalga oshirish yili deb nomlashi esa ana shu yuqoridagi rivojlangan mamlakatlar
qatori ilg’or texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyotni qurishga qo’yilgan qadam –
mustahkam poydevordir.
Faqat xomashyoni sotishga asoslangan iqtisodiyotni kelajagi yo’q. Misol
uchun ko’p rivojlangan davlatlar va Xitoy 2040-yillargacha an’anaviy yoqilg’idan
foydalanadigan avtomobillarni ishlab chiqarish va sotishni to’xtatish planida. Bu
faqat avtomobilsozlik industriyasida bo’layotgan yangilik. Menimcha, O’zbekiston
shunday modelni, yo’lni tanlashi kerakki, eng kamida 25 yildan keyingi iqtisodiyot
ko’rinishini inobatga olib harakat qilish kerak. O’zbekistonda shunday imkoniyat
borki, rivojlanish bosqichining bir nechta pog’onasidan sakrab o’tishi mumkin.
Prezident Mirziyoyev aytganlaridek, buning uchun yangilik yaratishni keragi yo’q.
Iqtisodiyotni ko’tarish uchun kerakli yangiliklar allaqachon yaratilib, sinalib,
hayotga tatbiq etib bo’lingan. Biz shu ilg’or texnologiyalarni o’rganib, O’zbekiston
tajribasida qo’llashimiz kerak.
O’zbekistonni rivojlangan bozor iqtisodiyotiga o’tishi jarayonida quyidagi
makroiqtisodiy xavflar kuzatilishi mumkin:
O’zbekistonning asosiy savdo hamkorlari: Rossiya, Xitoy va Qozog’istonda
iqtisodiy o’sishning ancha zaifligi;
- tarkibiy va tizimli islohotlarni amalga oshirishning kechikishi;
- inflatsiyaning o’sishi.
Mamlakatning yetarli darajadagi valuta zaxiralariga egaligi va davlat tashqi
qarzining nisbatan kamligi sabab iqtisodiyotning tashqi barqarorlik xavfi o’rtacha
34

bo’ladi. Islohotlarning keyingi bosqichi davlat korxonalari va moliya sektori,
qishloq xo’jaligi uchun mo’ljallanmagan yerlarni xususiylashtirish va qishloq
xo’jaligidagi islohotlar kabi ancha murakkab muammolarni hal qilishga qaratilgan.
Ushbu islohotlar iqtisodiy o’zgarishlar, iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash va ish
o’rinlarini yaratish uchun muhim ahamiyat ega. Shu bilan birga, ular puxta nazorat
qilinishi kerak bo’lgan muhim iqtisodiy va ijtimoiy xavflarni ham qamrab oladi.
Asosiy e'tibor iqtisodiy o’sish va ish o’rinlari yaratishga qaratilishi kerak
Mehnat bozoridagi jiddiy muammolar. O’zbekiston iqtisodiyotida yiliga
qariyb 280 mingga yaqin yangi ish o’rni yaratiladi. Demografik sabablarga ko’ra
esa har yili deyarli 600 mingta ish o’rni tashkil etilishi kerak. Shu bois,
iqtisodiyotda har yili yaratilayotgan ish o’rinlari mehnat bozoriga kirib kelayotgan
yangi ishchilarni band qilish uchungina ikki baravar oshirilishi lozim. Aksariyat
ish o’rinlari yangi korxonalarni tashkil etish hamda mavjud korxonalarni yanada
kengaytirish hisobiga yaratilishi zarur. Hisobot mualliflari O’zbekiston mehnat
bozorida quyidagi tarkibiy va tizimli kamchiliklar borligini ta'kidlaydi:
 mehnatga bo’lgan rag’batning sustligi;
 xodimlar malakasining yetarli emasligi;
 korxonalarda xodimlarni texnik ko’nikmalarga o’qitish bo’yicha
imkoniyatlarning yetishmasligi;
 yoshlar o’rtasida ishsizlik darajasi yuqoriligi;
 iqtisodiy faol bo’lmagan aholi ulushining ko’pligi;
 uzoq davom etayotgan ishsizlik;
 ish kuchining cheklangan safarbarligi.
Iqtisodiy o’sish – yangi ish o’rinlarini yaratish uchun asosiy omil. Yaxshi
naf beradigan ish o’rinlari yaratilishi iqtisodiy rivojlanish va aholi turmush
darajasini oshirishning muhim shartidir. Mehnat unumdorligi va bandlikning
ortishi aholi jon boshiga YaIM singari muhim ko’rsatkichning o’sishiga xizmat
qiluvchi ikkita asosiy omildir. Aholi jon boshiga daromadlari eng yuqori bo’lgan
mamlakatlarda so’nggi ikki asr davomida mehnat unumdorligi keskin o’sib
borayotganini ko’rish mumkin. Mehnat unumdorligining bunday o’sishi
35

“samaraliroq” yoki yuqori maoshli ish o’rinlari yaratilishiga olib keldi. Aholi jon
boshiga hisoblangan YaIM aslida butun aholi mehnati samaradorligi (unumdorligi)
ko’rsatkichidir. Yuqori va past daromad darajasiga ega mamlakatlarda aholi jon
boshiga YaIMdagi farqlar mamlakatlar o’rtasidagi mehnat unumdorligi
darajalaridagi farqlarni ifodalaydi.
Mehnat unumdorligi ortishi YaIM o’sishining asosiy omili bo’ldi.
O’zbekistonda 1996 yildan 2016 yilgacha bo’lgan muddatda aholi jon boshiga
YaIMning kumulyativ o’sishi 165 foiz deb qayd etilgan.
Ushbu davrda bir xodimga nisbatan mahsulot ishlab chiqarishning umumiy
hajmi, taxminan, 150 foiz oshdi. Ushbu davrda aholi jon boshiga YaIMning
o’sishi, asosan, mehnat unumdorligi o’sishi va demografik o’zgarishlar tufayli yuz
berdi. Ammo ushbu davrda iqtisodiy faol aholiga nisbatan bandlik darajasi,
shuningdek, mehnatga layoqatli aholiga nisbatan iqtisodiy faol aholi darajasi
pasaydi. O’zbekistonda mehnat unumdorligi o’sishi tarmoqlar o’rtasidagi resurslar
almashinuvi hisobiga emas, asosan, tarmoqlar ichida yuz berdi.
Ish o’rinlarini yaratish sur'ati iqtisodiy faol aholining o’sishidan orqada
qolmoqda. 1996 yildan 2016 yilgacha qo’llangan «o’zbek modeli» tez o’sib
borayotgan iqtisodiy faol aholi uchun yetarli bo’lgan ish o’rinlari yaratib bera
olmadi. Ayniqsa, sanoatning ishlab chiqarish tarmoqlarida yangi ish o’rinlarini
yaratish jiddiy muammolardan biri edi. Oziq-ovqat sanoati, yengil sanoat va
boshqa tarmoqlar shular jumlasidandir. Umumiy bandlikning atigi 13 foizi qazib
olish va ishlab chiqarish sanoati ulushiga to’g’ri keladi. 2016 yilda bu ko’rsatkich,
boshqa mamlakatlar bilan taqqoslaganda, ancha past edi: Turkmanistonda 45 foiz,
Belarusda 32 foiz, Ukrainada 25 foiz, Qirg’izistonda 22 foiz va Qozog’istonda 21
foizni tashkil etgan.
Bandlik va mehnat unumdorligining bir paytda o’sishi mukammal
uyg’unlikdir. O’zbekistonning qurilish, kimyo va neft-kimyo sanoati, ulgurji va
chakana savdo, umumiy ovqatlanish, transport, aloqa va boshqa ko’plab
tarmoqlarida bir paytning o’zida bandlik va mehnat unumdorligi o’sishi kuzatildi.
Biroq energetika, yoqilg’i va metallurgiya sanoatida yangi ish o’rinlari tashkil
36

etilgan bo’lsa-da, mehnat unumdorligi pasaydi. Qishloq xo’jaligi, mashinasozlik,
sanoat qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat sanoati kabi boshqa tarmoqlarda
mehnat unumdorligi oshdi, ammo ish o’rinlari qisqardi.
Jismoniy infratuzilmadagi kamchiliklar yo’qotishlarga olib kelmoqda.
Jismoniy infratuzilma faoliyatidagi uzilishlar har yili ishlab chiqarishda katta
yo’qotishlarga olib kelmoqda. Katta korxonalar bilan taqqoslaganda, kichikroq
firmalar elektr energiyasi, gaz va suv ta'minotidagi uzilishlardan, yer
maydonlarining yetishmasligidan yoki ishlab chiqarishni kengaytirish yo’lidagi
yuqori ijara stavkalaridan ko’proq zarar ko’rmoqda. 2016 yilda jismoniy
infratuzilma faoliyatidagi barcha uzilishlardan hosil bo’lgan umumiy yo’qotishlar
yirik korxonalarda ishlab chiqarish hajmining 24 foizini, mayda korxonalarda esa
38 foizini tashkil etgan. Hokimiyat idoralari infratuzilma xizmatlari faoliyatini
yaxshilash orqali korxonalarda mehnat unumdorligini va bandlik darajasini
oshirishi mumkin.
Firmalarning vaqt va resurslardan samarasiz foydalanishi unumdorlikni
oshirishiga to’sqinlik qilmoqda. Korxona rahbarlarining vaqti va moliyaviy
resurslari ko’pincha ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan faoliyatga
chalg’itadi. Yirik korxonalar rahbarlarining qariyb 31 foiz, kichik korxona
rahbarlarining esa 26 foiz vaqti besamar byurokratik kelishuvlarga isrof bo’ladi.
Markaziy va mahalliy hokimiyat idoralari, vazirlik va muassasalar, tarmoq
uyushmalari bilan soliqlar, bojxona tartiblari, tekshiruvlar, sanitariya va ekologiya
masalalari yuzasidan va boshqa kelishuvlar shular jumlasidandir. Oqibatda ishlab
chiqarish unumdorligi, samaradorlik, malaka oshirish, texnologiyalarni joriy etish
va ushbu korxonalar rentabelligini oshirishga vaqt kam qoladi.
Bank hisobotida 2016 yilda korxonalarda o’tkazilgan so’rov natijalariga
ko’ra quyidagi ma'lumotlar olindi:
 yirik korxonalarning 32 foiz va kichik korxonalarning 30 foiz xodimlari
qishloq xo’jaligi ishlari yoki boshqa turdagi jamoatchilik ishlariga jalb
etilgan;
37

 yirik korxonalarning qariyb 23 foizi va kichik korxonalarning esa 11 foizi
mahalliy hokimiyat idoralari ulardan “qo’shimcha xarajatlar” uchun
beg’araz yordam puli ajratishni so’raganini ma'lum qilgan;
 yirik korxonalarning qariyb 13 foizi, kichik korxonalarning esa 7 foizi turli
masalalar bo’yicha hokimiyat idoralari birga norasmiy to’lovlarni amalga
oshirgan;
 yirik korxonalarda ishlab chiqariladigan jami mahsulot hajmining yarmidan
ko’pini erkin bozor sharoitida korxonalarning o’zi emas, markaziy tarmoq
vazirliklari yoki uyushmalari taqsimlagan.
Biznes yuritish shartlarini soddalashtirish va bozor munosabatlarini
rivojlantirish xususiy sektorni rivojlantirishga yordam beradi. Bozorga kirish va
undan chiqish yo’lidagi to’siqlarning bartaraf etilishi, biznes yuritish qoidalarining
soddalashtirilishi, davlatning narx belgilashni bosqichma-bosqich bekor qilishi,
xususiy mulkka egalik huquqining mustahkamlanishi hamda davlat korxonalari
sektoridagi ish samarasizligini yengib o’tish bundan keyin ham umumiy
samaradorlikni (unumdorlikni) oshirishga xizmat qiladi. Agar korxonalar
moliyaviy bozorlarga, xomashyo va boshqa manbalarga kirish imkoniyatiga ega
bo’lsa, raqobatning kuchayishi texnologiyalar va innovatsiyalarni joriy etishni
rag’batlantirishi mumkin. O’zbekistonda biznesni ro’yxatdan o’tkazish nisbatan
murakkab emas. (2019 yilda “Biznes yuritish” – “Doing Business” hisobotida
O’zbekiston biznes ochishning osonligi bo’yicha dunyoda 12 o’rinni egalladi).
Biroq norasmiy cheklovlar, davlat idoralarining samarasiz faoliyati, shaffof
bo’lmagan qonun-qoidalar va mulkka egalik qilish bo’yicha huquqning tegishli
darajada himoya qilinmasligi katta to’siqlardan bo’lib qolmoqda. Bunday
cheklovlar O’zbekistonning to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish
imkoniyatini ro’yobga chiqarishga va texnologiyalarni rivojlantirishga to’sqinlik
qilmoqda.
Islohotlar iqtisodiy o’sish va yangi ish o’rinlari yaratish uchun hal qiluvchi
ahamiyatga ega. 2017 yildan buyon O’zbekiston hukumati iqtisodiyotini
liberallashtirish bo’yicha olib borayotgan islohotlar biznes yuritish yo’lidagi
38

xorijiy valuta konvertatsiyasi yetishmasligi, yuqori import bojlari va soliq
stavkalari kabi cheklovlarni bartaraf etmoqda. O’zbekiston hukumatiga davlatning
iqtisodiyotdagi rolini maqbullashtirishni davom ettirishni va xususiy sektorni
rivojlantirish maqsadida qolgan to’siqlarni bartaraf etish lozim. Ushbu
cheklovlarni bartaraf etishga qaratilgan chora-tadbirlar quyidagilarni o’z ichiga
oladi:
 investitsiya muhitini yaxshilash;
 soliq ma'muriyatchiligidagi islohotlarni to’liq amalga oshirish;
 davlat budjeti operatsiyalarining, ayniqsa, davlat korxonalariga beriladigan
samarasiz yashirin subsidiyalarga nisbatan shaffofligini ta'minlash;
 yerdan foydalanish bo’yicha huquq hamda sanoat, xizmat ko’rsatish va
qishloq xo’jaligida mulkka egalik qilish huquqini isloh qilish;
 davlat monopolistik korxonalarini tarkibiy jihatdan (tizimli) qayta qurish,
korporativ boshqaruv va moliyaviy hisobotga qo’yiladigan talablarni
kuchaytirish;
 davlatning eksportga yo’naltirilganlikni qo’llab-quvvatlashi (jumladan, ISO
standarti bo’yicha sertifikatlash, ekspert xatarlarini kamaytirish,
diversifikatsiyalash, Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo’lish). O’rta muddatli
istiqbolda infratuzilmani (xususan, energetika, transport va logistika)
modernizatsiya qilish hamda oliy ta'lim sifatini yaxshilash mamlakatning
iqtisodiy salohiyatini mustahkamlashga yordam beradi.
Shu bilan birga, ochiq iqtisodiyot, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini
yaxshilash, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy sektorni jadal
rivojlantirish orqali yangi ish o’rinlarini ko’paytirish, modernizatsiya va
diversifikatsiya qilish, malakali kadrlarni tayyorlash kabi bir qator masalalar
muhim ahamiyatga ega.
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 3 iyuldagi
“O’zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida“gi qarori mamlakat iqtisodiyotida yana bir muhim qadam bo’lib,
raqamli iqtisodiyot ravnaqida innovatsion g’oyalar, texnologiyalar va
39

ishlanmalarni joriy etish sohasida davlat organlari va tadbirkorlik subyektlarining
yaqin hamkorligini ta minlashga xizmat qiladi.ʼ
Tahlillarga ko’ra, raqamli iqtisodiyot yalpi ichki mahsulotni kamida 30
foizga o’stirish, korrupsiyani keskin kamaytirish imkonini beradi.
40

Xulosa
Bozor iqtisodiyoti tizimini bosqichma-bosqich shakllantirish bu murakkab
jarayon bo’lib u bir vaqtning o’zida bo’ladigan tadbir sifatida amalga oshirilishi
mumkin emas, balki bir qancha bosqichlarni o’z ichiga oluvchi uzoq davrni talab
etadi.
O’zbekiston tizimli islohotlarini boshqa mamlakatlardan ko’ra kechroq
boshlagan bo’lsada, o’tish davri iqtisodiyotiga ega boshqa mamlakatlar
tajribasidan muhim saboqlarni olishi mumkin.
Bozor munosabatlarining butun mexanizmni davlat tomonidan
ko’rsatiladigan va qonun bilan mustahkamlanadigan bozor shart-sharoitlari
doirasidagina amalga oshiriladi.
Islohotlar birinchi bosqchining g’oyat muhim vazifasini amalga oshirish,
ya'ni davlat mulki yakkahokimligini tugatish va bu mulkni xususiylashtirish
hisobiga Respublikada ko’p ukladli iqtisodiyotni real shakllantirish lozim.
Erkin bozor tamoyillarini o’rnatishda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini
isloh qilish va rivojlantirish zarur. Buning natijasida esa sog’lom raqobat muhitini
yaratish maqsadga muvofiq. Bunda mulkiy, agrar, narx, moliya-kredit, tashqi
iqtisodiy faoliyat va nihoyat ijtimoiy yo’nalishlarda islohotlarni amalga oshirish
bozor munosabatlariga o’tishda keng qulaylik yaratadi.
Bugungi kunda mamlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o’tishida yuzaga
kelgan yoki kelishi kelayotgan muammolarni tizimli bartaraf etish maqsadida
quyidagilarni amalga oshirish maqsadaga muvofiq deb hisoblaymiz:
 investitsiya muhitini yaxshilash;
 soliq ma'muriyatchiligidagi islohotlarni to’liq amalga oshirish;
 davlat budjeti operatsiyalarining, ayniqsa, davlat korxonalariga beriladigan
samarasiz yashirin subsidiyalarga nisbatan shaffofligini ta'minlash;
 yerdan foydalanish bo’yicha huquq hamda sanoat, xizmat ko’rsatish va
qishloq xo’jaligida mulkka egalik qilish huquqini isloh qilish;
41

 davlat monopolistik korxonalarini tarkibiy jihatdan (tizimli) qayta qurish,
korporativ boshqaruv va moliyaviy hisobotga qo’yiladigan talablarni
kuchaytirish;
 davlatning eksportga yo’naltirilganlikni qo’llab-quvvatlashi (jumladan, ISO
standarti bo’yicha sertifikatlash, ekspert xatarlarini kamaytirish,
diversifikatsiyalash, Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo’lish).
 O’rta muddatli istiqbolda infratuzilmani (xususan, energetika, transport va
logistika) modernizatsiya qilish hamda oliy ta'lim sifatini yaxshilash
mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayonlarini mustahkamlashga
yordam beradi.
42

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O’zbekiston, 2017 y.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli
Farmoni. 2017 yil 7 fevral.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida
raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-38382-soli
Qarori. 2018 yil 3 iyul.
4. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruzasi. 2018 yil 7 dekabr.
5. Islom Karimov ‘‘Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida
xizmat qilish - eng oliy saodatdir’’ Toshkent ‘‘O’zbekiston’’ 2015. 126-bet.
6. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi
Davlat ilmiy nashriyoti. 04.02.2014. Toshkent, 51 bet.
7. Bekmuradov A.Sh. va boshqalar. O’zbekiston iqtisodiyotni
liberallashtirish yo’llarida. 1-qism. Makroiqtisodiy siyosat va iqtisodiy islohotlar. –
T.: TDIU, 2005.
8. Экономическая теория ( политэкономия ): Учебник / Под общ . ред .
акад . В.И.Видяпина, акад. Г.П.Журавлевой. - 4-е изд. - М.: ИНФРА-М, 2004,
с.78-79.
9. Shodmonov Sh . Sh ., G ’ ofurov U . V . Iqtisodiyot nazariyasi : Darslik ;
O ’ zbekiston Respublikasi oliy va o ’ rta maxsus ta ' lim vazirligi . – T .: IQTISOD -
MOLIYA , 2010.
10. Tojiboeva D . Iqtisodiyot nazariyasi : Oliy o ’ quv yurtlari talabalari uchun
o ’ quv qo ’ llanma . Akad . M . Sharifxo ’ jaevning ilmiy tahriri ostida . - T .:
« O ’ qituvchi ». 2002. 61-63 b .
11. Bozor iqtisodiyoti va biznes asoslari : O ’ quv qo ’ llanma .
A . E . Ishmuxamedov va boshq .- T .: TDIU , 2004.-160 c . 1 ekz .
43

12. Гордиенко Д.В. Основы экономической безопастности государства.
Курс лекций: учеб. – метод. пособие. – М: Финансы и статистика. ИНФРА –
М., 2009. с 17.
13. O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlar,
Toshkent, 2019
14. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi
rasmiy veb-sayti;
15. www.mineconomy.uz - O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy Taraqqiyot
va Kambag’allikni Qisqartirish Vazirligi rasmiy veb-sayti
16. www.lex.uz - O’zbekiston Respublikasi Milliy qonunchilik tizimining
veb-sayti.
17. www.kun.uz – yangiliklar veb-sayti.
18. www.ziyonet.uz - axborot ta’lim tarmog’i.
19. www.wikipedia.org - global internet tarmog’i ensiklopediyasi.
44

Xaridorlarga ta'sir etish uslublari

Sotib olish