Xisrav I Anushervon davrida Eron - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	229.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Xisrav I Anushervon davrida Eron

Sotib olish

Mavzu: Xisrav I Anushervon davrida Eron
Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………..…3-5
Asosiy qism……………………………………………………………………..6-
28
I-BOB: ERON SOSONIYLAR HUKUMRONLIGI DAVRIDA.
1.1. Eronda sosoniylar hukumronligining o'rnatilishi…………………….…6-
12
1.2. Sosoniylar hukumronligi davrida Eronning ijtimoiy va iqtisodiy
hayot…………………………………………………………………………13-18
II-BOB. XISRAV I ANUSHERVON DAVRIDA ERON.
2.1. Xisrav I ning hokimyat tepasiga kelishi va uning amalga oshirgan
islohotlari, mamlakatning tashqi siyosati…………………………….……..19-
23
2.2. Xisrav I hukumronligining tugashi va sosoniylar davlatining inqirozga
yuz tutishi…………………………………………………………………………
24-28
Xulosa…………………………………………………………………………29-30
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………….……..31
Ilova…………………………………………………………………….……..32-33

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Doimo insoniyatni oldinga undovchi omillardan biri
tarixiy xotiradir. “Har qaysi xalqning milliy qadriyatlarini o’z maqsad-muddaolari,
shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy
dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi
alohida ahamiyat kasb etadi. Ya’ni tarixiy xotira tuyg’usi to’laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib o’tgan yo’l o’zining barcha muvaffaqiyat zafarlari, yo’qotish
va qurbonlari, quvonch va istiroblari bilan xolis va haqqoniy o’rganilgan
taqdirdagina chinakam tarix bo’ladi” 1
.
III asr boshida hozirgi Eron hududi Parfiya qo‘l ostida nomigagina birlashtirilgan
edi. O‘zaro ichki kurashlar va Rim bilan urushlar mamlakatni kuchsizlantirdi. Eron
yerlarini yangitdan birlashtirish Fors viloyatidan boshlandi. Forsdagi Darabgerd
qal’asining hukmdori Ardasher (soson urug‘idan) bir necha hokimliklarni
birlashtirib, Eronni janubiy yarmida boshqaruvini o‘z qo‘liga oldi. Yangi tashkil
topgan podsholikda quldorlik tizimi inqirozi boshlanib, feodal munosabatlar
jadallik bilan rivojlandi. V asrning oxiriga kelib feodal munosabatlarning belgilari
yanada yorqin namoyon bo‘la boshladi.Sosoniylar sulolasi ayniqsa Xisrav I
Anushervon davrida o'ztaraqqiyotining cho'qqisiga erishdi. Kurs ishimning
dolzarbligi Xisrav I davrida Eronda amalga oshirilgan islohotlar jumladan: soliq
islohoti, davlat boshqaruvidagi islohotlar, harbiy islohot va ma'muriy islohotlari,
uning davrida olib borilgan faol tashqi siyosat, fan va madaniyatning taraqqiy
qilishi, bunyodkorlik ishlari amalga oshirilishini hamda Xisravdan keyin
sulolaning inqirozga yuz tutishini atroflicha o'rganish hisoblanadi.
1
1
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent , “ Ma ’ naviyat ”, 2008
2

Kurs ishimning xronologik chegarasi: Eronda sosoniylar sulolasi hukumronligi
226-yildan to Arab xalifaligi Eronni istilo qilguncha ya'ni 642-yilgacha davom
etgan. Kurs ishimning xronologik chegarasi shu sulolaning ko'zga ko'ringan yirik
vakili Xisrav I Anushervonning hukumronlik davri (531-579-yy) haqida. .Xisrav I
Anushervon davrida Eron juda qudratli davlatga aylanadi. U mazdakiylarda qarshi
qattiq urushlar olib boradi. Shahanshoh Xisrav davrida savdo sotiq rivojlanadi,
soliqlar tartibga solinadi. Xisrav I ni tom ma'noda sosoniylar sulolasining eng
mashxur vakili desak mubolag'a bo'lmaydi.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi . Xisrav I Anushervon hukumronligi davri
tarixchi mutaxasislaritomonidan batafsil o`rganilgan. Men mavzuni tadqiq qilish
davomida xorijiy mualliflarning (ingliz, fransuz,) asarlaridan rus tiliga tarjima
qilingan adabiyotlar, shuningdek, o`zbek tilida nashr qilingan va o`rta asrlarga
bag`ishlangan adabiyotlardan foydalanishni lozim topdim. Sosoniylar
hukumronligi davri tarixi yoritilishiga qaratilgan adabiyotlarni shartli ravishda ikki
guruhga ajratilgan:
1. Sobiq sovet ittifoqi hukmronligi va Rossiyada chop etilgan ilk o`rta asrlar va
jahon tarixiga bag`ishlangan Струве В.В Пигулевская, Н.В Жалменова
О.П ,Дьянов. И.М ,. Васильев. Л.А, Луконин.В.Г , С.П. Карпов kabi
mualliflarning asarlarini keltirish mumkin.
2-guruhga respublikamizda o`zbek tilida nash etilgan ilk o`rta asrlarga
bag`ishlangan Р. Қурбангалиева, Haydarali Muhammedov, Т.Ў, Салимов, Р.
Қурбангалиева va О. Машарипов, Энтони Гидденс, В.Ф. Семёновларнинг
ishlarini keltirish mumkin.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Ilk o'rta asrlarda Erondagi ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarni tadqiq qilish maqsadimiz hisoblanadi. Ushbu maqsaddan kelib
chiqib o`z oldimizga quyidagicha aniq vazifalar qo`ydik:
- Ilk o`rta asrlardagi Eron davlatining ijtimoiy munosabatlarini va unga bog`liq
bo`lgan shart – sharoitni ko`rsatib berish;
- Sosoniylargacha bo'lgan davrda Eronda hukum surayotgan siyosiy tarqoqlikning
sabablari haqida ma'lumot berish;
3

- Sosoniylar davlatining tashkil qilinishi va davlat boshqaruvning huquqiy
asoslarini yoritish;
- Xisrav I Anushervon davrida Eronning yuksalishini va mamlakatning tashqi
aloqalarini yoritish;
- Xisrav I hukumronligidan keyin Eronda boshlangan siyosiy beqarorlikning
sabablari hamda Eronning Arab xalifaligi tomonidan istilo qilinishi haqida
ma'lumot berish;
Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Xisrav I Anushervon davrida Eron mavzusi
bilan bog'liq tarixiy jarayonlar tadqiqotning predmetini tashkil qilsa, mavzuni
o'rganishga xizmat qiluvchi arxeologik va yozma manbalar, tadqiqotchilarning
asarlari obyektini tashkil qiladi.
Mavzuning nazariy asosi. Mavzuni o'rganish jarayonida unga haqqoniy, ilmiy
tahlilga asoslangan qarash, xolislik, tarixiylik tamoyili, bugungi kun talablaridan
kelib chiqqan holda yondashishga harakat qilindi. Masalani yoritishda
manbashunos, tarixchi olimlarning tarixiy-ilmiy yutuqlari,qarashlari,ilgari surilgan
g'oyalar va fikrlari nazariy- uslubiy asos bo'lib xizmat qildi.
Tarkibiy tuzilishi. Mazkur kurs ishi tarkibiy jihatdan kirish, asosiy qism, ikki bob,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati va ilovadan iborat.
4

I BOB. ERON SOSONIYLAR HUKUMRONLIGI DAVRIDA.
1.1.Eronda sosoniylar hukumronligining boshlanishi.
Sosoniylar davlati III asrning boshida o‘z davrining eng qudratli davlatlaridan
sanalgan Parfiyaning parchalanishi natijasida tashkil topdi. Sosoniylar davlatining
tarkibiga u eng kuchaygan paytda Eronning barcha hududlari, Mesopotamiya,
hamda Hindistonga tutash sharqiy yassi tog‘li hududlar kirardi. Sosoniylar
imperiyasining asosiy aholisi sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik bilan
mashg‘ul bo‘lgan. Shuningdek, mamlakatning tog‘li tumanlarida ko‘chmanchi
chorvadorlar yashab, ular chorvachilik bilan shug‘ullanardi. Davlatda mavjud
bo‘lgan shaharlarning asosiy qismi mamlakatning g‘arbiy qismida joylashgan edi.
Ularning eng kattasi, poytaxt Ktesifon shahri edi. Sosoniylar davlatida mavjud
bo‘lgan shaharlar o‘z davrining yirik hunarmandchilik markazlari sanalgan. Shu
boisdan ham ushbu shaharlarda yaratilgan hunarmandchilik mahsulotlari dunyoga
mashhur bo‘lgan. Ayniqsa, ajoyib gazlama va qurollar yuqori sifati bilan nom
qozongan edi.
III asr boshida hozirgi Eron hududi Parfiya qo‘l ostida nomigagina birlashtirilgan
edi. O‘zaro ichki kurashlar va Rim bilan urushlar mamlakatni kuchsizlantirdi. Eron
yerlarini yangitdan birlashtirish Fors viloyatidan boshlandi. Forsdagi Darabgerd
qal’asining hukmdori Ardasher (soson urug‘idan) bir necha hokimliklarni
birlashtirib, Eronni janubiy yarmida boshqaruvini o‘z qo‘liga oldi. 2
Sosoniylar sulolasi asoschisi va dastlabki hukmdori Ardasherning bobosi Soson
Fors davlati poytaxti-Istaxr shahridagi bosh ibodatxonaning kohini bo‘lgan. 208-
yilda Parfiya davlati ikki qismga bo‘linib ketadi. Keyinchalik yana bir necha
2
Струве В.В. (ред) История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского
университета 1958
5

mayda davlatlarga ajralib ketdi. Bundan Eronning janubi-g‘arbida joylashgan fors
qabilalari foydalanib, Soson boshchiligida Istaxr shahrida hokimiyatni egallab
oladilar. Ardasher I Parfiya podshosi Artabon V (209-224) ning vassali Darabgerd
hokimi saroyida xizmat qilgan. Milodiy 200-yillarga kelib ushbu qal’a hokimi
bo‘lgan. U tez orada butun Fors, Kirmon va Geyni o‘ziga tobe etgan hamda
zodagonlar va ruhoniylar yordamiga tayanib Artabon V ga qarshi chiqqan. 224-
yilning 28-aprel kuni Ardasher Ormizdagon tekisligida Artabon V ni mag‘lub etdi.
Ikki yil o‘tgandan so‘ng tantanali tarzda toj kiydi va shaxonshox unvoniga ega
bo‘ldi. U o‘zining bosqinchilik siyosatida ruhoniylar va urug‘ zodagonlarining
qo‘llab-quvvatlashidan keng foydalangan. U Midiya, Ozarbayjon, Siyeston,
Xuroson, Marv vohasini o‘ziga buysundirdi. Natijada mamlakatning chegaralari
shimolda Kaspiybo‘yi viloyatiga, janubda Fors ko‘rfaziga, sharqda Qobul daryosi
vodiysiga borib yetdi. Frot daryosi bo‘ylarini egallanishi davlatni Rim bilan ham
qo‘shni bo‘lib qolishiga olib keldi. Ardasher yangi davlatning poytaxtini Istaxr
shahridan Dajla daryosining ikki qirg‘og‘i bo‘ylab joylashgan Ktesifonga
ko‘chirdi. 230-yilda Ardasher I o‘z qo‘shinlari bilan Mesopotamiya va Kichik
Osiyoga bostirib bordi. Bu joylar Rim saltanatiga qaram edi. 232-yili Rim
imperatori Aleksandr Sever katta qo‘shin bilan Shimoliy Mesopotamiyaga yurish
qiladi. Ardasher I qo‘shinlari Rim legionlari bilan uzoq vaqt mobaynida qonli
urushlar olib bordi. Ardasher I Mesopotamiya va Armanistonga egalik qilish uchun
Rim imperiyasi bilan Sharqda olib borgan urushlari natijasida Sosoniylar davlati
hududi kengayishi bilan tugadi. 3

Yangi tashkil topgan podsholikda quldorlik tizimi inqirozi boshlanib, feodal
munosabatlar jadallik bilan rivojlandi. V asrning oxiriga kelib feodal
munosabatlarning belgilari yanada yorqin namoyon bo‘la boshladi.
Sosoniylar davlati tashkil topgan kundanoq faol tashqi siyosat olib bordi. Rim va
uning vorisi Vizantiya bilan qarama-qarshilikka borishiga iqtisodiy omillar
3
Струве В.В. (ред) История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского
университета 1958
6

davlatni majbur etdi. Xususan, Sharq bilan G‘arbni bog‘lagan savdo yo‘llari
ustidan hukmronlikka intilish uchun ikki tomon ham Kavkaz orti mamlakatlarini
egallashga xarakat qildi 4
. Armaniston va Gruziyani (G‘arbiy Gruziya – Lazika,
Sharqiy - Kartli) ni egallanishi Eronni Qora dengizga olib chiqdi. Ikki daryo
oralig‘i va Armaniston uchun Rim bilan urushni Ardasher boshlab bergan, uning
o‘g‘li Shopur I (241-272) davom ettirdi. U bir necha katta g‘alabalardan so‘ng
Kichik Osiyoga kirib keldi, 256-yilda Antioxiya egallandi, 260-yilda Rim qo‘shini
mag‘lubiyatga uchratildi. Naqshi Rustam bitiklarida bu jangda imperator Valerian
asir tushganligi yozib qoldirilgan. Shopur I ning tashqi siyosatdagi faoliyati bu
bilan cheklanib qolmadi. Uning qo‘shinlari 262-263-yillar davomida Suriya,
Armaniston, Shimoliy Mesopotamiya hududlarini bo‘ysundirishga muvaffaq
bo‘ldi. Shopur I sosoniy hukmdorlar orasida birinchilardan bo‘lib turon hududiga
ham bosqinchilik yurishlarini uyushtirdi. Bu davrda mazkur hududda hukmronlik
qilayotgan Kushon davlati tarkibida bo‘lgan Hirot, Seyiston, Marv, Girkaniya,
Kushonshahr kabi viloyat va shaharlar sosoniylar tomonidan bosib olindi.
Shuningdek, Shopur I mamlakatda bir qator islohotlarni ham amalga oshirdi.
Qurilish ishlarining yaxshi yo‘lga qo‘yilishi orqali irrigatsiya inshootlarining soni
ortdi. Mamlakatda yangi shaharlar bunyod etildi.
Undan keyin hukmronlik qilgan sosoniy hukmdorlar tarixda sezilarli iz qoldira
olmadi. Buni uning hukmronligidan keyin 20 yil davomida mamlakatni uch
sosoniy hukmdor idora qilganligi ham tasdiqlaydi. Forslarga qarshi urushga o‘tgan
rimliklar 283-yilda sosoniylarning poytaxtiga yaqinlashib qoladi. Poytaxtni
egallashidan Imperatorning o‘limigina asrab qoldi. 298-yilda Nisibinda bo‘lgan
jangda forslar yana mag‘lub bo‘ldi. O‘rtada imzolangan Nisibin tinchlik
shartnomasiga ko‘ra Armaniston va Mesopotamiyaning shimoliy qismidagi beshta
provinsiya Rimga berildi. Ikki davlat 40 yilga tinchlikka kelishib oldi. 5

Rim-Eron urushlaridagi yangi bosqich Shopur II (309-379) davrida boshlandi.
Shopur II sosoniylar davlatini eng uzoq vaqt idora qilgan hukmdor sifatida tarixda
4
Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973
5
Қурбангалиева.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув методик қўлланма. Т., “Ўқитувчи”,1980.
7

qolgan. Uning hukmronlik davri qaysidir jihatdan tinimsiz urushlar bilan o‘tdi. U
g‘arbda Rim imperiyasiga qarshi kurash olib bordi. Uning mustaqil tarzda davlatni
boshqarishininig dastlabki yillari zodagonlarga qarshi kurashish, keyingi yillari esa
davlatni kengaytirish va chegaralarni mustahkamlash bilan o‘tdi. Shu maqsadda
Fors ko‘rfazidagi urushqoq arab qabilalariga qarshi urush olib bordi va Baxrayinni
egalladi.
Eron bilan Rimning aloqalari xristianlikninig tarqalishi bilan bog‘liq holda kechdi.
IV asrning boshiga kelib bir qancha davlatlar (301-303-yillarda Armaniston,
keyinroq Gruziya va Shimoliy Ozarbayjon) xristian dini bilan tanishdi va rasmiy
dini sifatida qabul qildi. Armanistonda xristian dinini tarqalishi o‘z-o‘zidan uni
Rimga qaram qilardi. Mamlakatdagi zodagonlar o‘rtasida bo‘linish bo‘ldi. Bir
guruh zodagonlar Rimga qo‘shilish tarafdori bo‘lsa, boshqasi Eron bilan
yaqinlashish tarafdori edi. 338-yilda Shopur II Rimga urush e’lon qildi va
Armaniston va Shimoliy Mesopotamiyaga bostirib kirdi. Forslar g‘alabaga osonlik
bilan erishdi. Birinchi g‘alabadan so‘ng Shopur o‘z qo‘shinini g‘arbdan olib
mamlakatning shimoli-sharqiy chegaralariga tashladi. Bu yerda u xioniylardan
mag‘lub bo‘ldi va ular bilan ittifoq tuzishga majbur bo‘ldi. 363-yilda Eronga
qilgan omadsiz yurishida imperator Yulian vafot etdi. Uning o‘rniga saylangan
imperator Eron uchun foydali bo‘lgan shartnoma imzolashga majbur bo‘ldi. 387-
yilda imzolangan yangi tinchlik shartnomasiga ko‘ra, Armaniston va Gruziya ikki
hududga bo‘lindi. Armanistonning g‘arbiy qismi imperator boshqaruviga, sharqiy
(Persarmeniya-Forslar Armanistoni) qismi Eronga berildi. Lazika Rim imperatori
boshqaruvi ostiga, Kartli Eron ixtiyoriga o‘tdi. 6

Ikki davlat o‘rtasidagi tinchlik aloqalari ikkita qisqa urushni e’tiborga olmaganda
butun V asr davomida saqlanib qoldi. Shimoldan kirib kelgan ko‘chmanchi
xalqlarning (xunlar) tazyiqi ikki mamlakatni ularga qarshi birlashishga majbur etdi.
Ular birgalikda Kavkaz yo‘lini himoya qilishga kelishib olishdi. Unga ko‘ra Eron
6
Струве В.В. (ред) История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета
1958
8

Kavkaz va Alan darvozasini mustahkamladi. Vizantiya qal’a qo‘shinlari sonini
oshirib, mudofaani kuchaytirdi.
Shopur II ning o‘limidan so‘ng 20 yil davomida toju taxt kohinlar va
zodagonlarning xohishiga ko‘ra bir necha shaxslar tomonidan boshqarildi. 399-
yilda saroydagi o‘zaro urushlarga chek qo‘ygan Yazdigard I (399-420) taxtni
egalladi. U sosoniy hukmdor Shopur III ning o‘g‘li bo‘lib, Baxrom IV (388-399)
ning vafotidan so‘ng hokimiyatga keldi. Yazdigard I hukmronligining dastlabki
davrda siyosiy vaziyat diniy masala bilan bog‘liq bo‘ldi. Aynan uning davridan
boshlab zardushtiylik dini Sosoniylar imperiyasida keng yoyildi. 7

Tashqi siyosatda Yazdigardning asosiy maqsadi Armaniston hududlarini
bo‘ysundirishdan iborat edi. 414-yil Armaniston hukmdori Vramshapuxning vafot
etishi bilan hokimiyat uning o‘g‘li Artashes qo‘liga o‘tdi. Shu davrdan boshlab ikki
mamlakat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar yangi bosqichga ko‘tarildi.
Yazdigardning asosiy tayanchi xalqning boshqa tabaqalari-hunarmandlar,
savdogarlar, xristianlarning ta’sirli shaxslari bo‘ldi. Yazdigard I Shopur II dan
farqli ravishda Eronda xristian dinining tarqalishiga cheklovni bekor qildi,
cherkovlar qurilishiga ruxsat berdi. Xristian diniga ta’qib Baxrom V Go‘r (421-
438) (Uning sevgan mashg‘uloti go‘r (qulon) ovi bo‘lganligi uchun ham u tarixda
Go‘r laqabini olgan) davrida qaytadan qo‘yildi. Baxrom yoshligida Yaman
podshohi No‘mon va uning o‘g‘li Munzir tarbiyasida o‘sgan. Yazdigard zulmidan
bezor bo‘lgan xalq u vafot etgandan so‘ng, Ardasher nasliga mansub Xusravni
mamlakat taxtiga ko‘taradi. Bu voqeadan xabar topgan Baxrom lashkar tortib
Eronga keladi. U otasining xatolarini takrorlamaslik va mamlakatda adolat,
tinchlik o‘rnatishga o‘z a’yonlari va xalq oldida qasamyod qiladi. An’anaviy
shartga muvofiq ikkita sherni o‘ldirib, ular o‘rtasidagi tojni oladi va podshohlik
taxtiga o‘tiradi. Aynan uning davrida Eronda juda ko‘p dehqonlarning ish
hayvonlari, qurollari, urug‘lari yo‘q edi. Xonavayron bo‘lgan jamoa a’zolari
yerlarni tashlab ketib, xazar qilinadigan hunarmandchilik va boshqa kasblar bilan
mashg‘ul bo‘lganlar, ko‘pincha daydilarga aylanganlar. Viloyatlar hukmdorlari
7
Лукониню В.Г Култура сасанидского Ирана М.1969
9

Baxromga juda ko‘p arznomalar bilan murojaat qildi, qishloqlar huvillagan,
hayvonlar egasiz sang‘ib yurgan, dalalarni o‘t-o‘lanlar bosib ketgan. Dehqon
xo‘jaligining bir qismi xonavayron bo‘lishi oqibatida mamlakat iqtisodiyoti
zaiflashdi.
Uning davrida Eronda zardushtiylik dinini mustahkamlash va keng yoyish
maqsadida yangi-yangi otashkadalar qurildi. Nestorianlik (xristianlikdagi
oqimlardan biri) qattiq ta’qib ostiga olindi. Bu xarakat o‘z navbatida 423-424-
yillarda Eron va Vizantiya o‘rtasida urushni keltirib chiqardi. Urushda
Vizantiyaning g‘alabasi nestorianlikka qarshi qaratilgan siyosatni bir oz susaytirdi.
Mamlakat ichki siyosatida mavjud aristokratiyaning mavqeyi o‘sib bordi. Ular
mamlakat siyosiy hayotida hal qiluvchi o‘ringa erishdi. V asrning 30-yillarida
Ozarbayjon va Xuroson sosoniylar davlati tarkibiga qo‘shib olindi. Uning davrida
Eronga shimol va shimoli-sharqdan xalqlarning hujumi kuchaydi. Baxrom V
Marvdagi jangda eftaliylarni yengdi va mamlakat chegarasini Amudaryogacha
yetkazdi.
Yazdigard II ning hukmronlik yillari (438-457) Armanistonni qaytarish va u yerda
zardushtiylikni mustahkamlash bilan o‘tdi. Muxtoriyat talab qilgan Armaniston
isyon ko‘tardi. Arman hokimlari (naxarar) Vizantiyaning ko‘magisiz bu ishni
amalga oshira olmas edi. 451-yildagi ularning qo‘zg‘oloni bostirildi. Ammo,
Armanistonga muxtoriyat va xristian diniga e’tiqod qilish huquqi berildi. Eftaliylar
bilan kurashlar davom etdi. Talekon va Balxdagi hal qiluvchi janglarda ular tor-
mor keltirildi. Hukmdor u yerda Shaxriston-i-Yazdigard qal’asini bunyod etdi.
Yazdigard II ning o‘limidan so‘ng ikki yillik o‘zaro urushlardan keyin, taxtga
uning o‘g‘li Pero‘z (459-484) o‘tirdi. Uning davrida davlat og‘ir ahvolda qolgan
edi. Ichki ahvolni tashqi dushman hujumi xavfi yanada og‘irlashtirib yubordi.
Shunday bo‘lsa ham shahanshoh chegara qo‘shinlarini mustahkamlashni va uchta
qal’a qurishni buyurdi. U Marv vohasini egallab, Hirot ostonalariga kirib kelgan
eftaliylarga qarshi uzoq jangga kirdi. Biroq asirga tushib qoladi. Sosoniylar
Vizantiyaga yordam so‘rab murojaat qildi va eftallar Vizantiya uchun ham tahdid
ekanini uqtirdi. Vizantiya hukmdori tovon to‘lab, Pero‘zni tutqinlikdan xalos etdi.
10

Pero‘z eftaliylarga Tolqon chegara shahrini topshirishni va’da qildi, biroq o‘z
va’dasini ustidan chiqmay, 481-yilda ikkinchi marta harbiy yurish uyushtirdi.
Pero‘z bu safar ham mag‘lubiyatga uchradi va eftaliylarga o‘zining Kubod ismli
go‘dak o‘g‘lini tutqun etib qoldirdi hamda ikki yil davomida katta tovon to‘lab
turish majburiyatini oldi. 484-yili Pero‘z o‘zining uchinchi harbiy yurishini amalga
oshiradi. Bu gal u o‘z qo‘shini bilan birga eftaliylar tayyorlagan maxsus tuzoq
“bo‘ri o‘rasi”ga tushib qolib halok bo‘ladi. Eftaliylar Pero‘z qo‘shinini batamom
tor-mor qilgach, Eron xalqi zimmasiga katta miqdorda o‘lpon to‘lash majburiyatini
yuklatadilar hamda Marv shahrini ishg‘ol etadi. So‘ngra ular Qobul vodiysi va
Panjobni egallab, Qoroshar, Kuchu, Qashqar va Xo‘tanni istilo qilishdi. Shu tariqa
eftaliylar Markaziy Osiyo, Sharqiy Eron, Hindistonning Shimoliy qismi va Sharqiy
Turkistonni o‘z ichiga olgan yagona qudratli davlat barpo etadi. Lekin,
Sosoniylarning sharqiy chegaralaridagi vaziyat tinchib qolmadi. Aholi quyi
qatlamining qo‘llab-quvvatlashi natijasida Kavkaz ortida qo‘zg‘olon boshlandi.
Qo‘zg‘olonga Kartli podshosi Vaxtang Gargasal va arman yo‘lboshchisi Vagan
Mamikonyan boshchilik qildi. Ular Pero‘zning vorislarini yon bosishga majbur
qildi. Shahanshoh Valash (Balash) (484-488) Armaniston, Kartli va Albaniya
zodagonlari bilan bu mamlakatlarga muxtoriyat berish va xristianlik (monofizit)
diniga e’tiqod qilish hamda zodagonlarning huquqlarini tan olish bo‘yicha
shartnoma imzoladi. Valashning xazinasi bo‘shab qolganligi uchun u qo‘shin
to‘play olmadi. Hukmronligining katta qismini Valash boshqa bir kichik ukasi
Zarex bilan o‘zaro kurashlarda o‘tkazdi. Oxir-oqibat u hukmronlikka
qobiliyatsizligi uchun eftaliylar davlati tahdidi bilan taxtdan tushirildi. Valashning
to‘rt yillik hukmronligidan so‘ng taxtni Pero‘zning o‘g‘li Kubod (Kavad) (488-
531) egalladi. 8
8
Струве В.В История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958
11

1.2.Sosoniylar davrida Eronning ijtimoiy va iqtisodiy tuzumi.
Sosoniylar davlatida qadimdan mavjud bo‘lib kelgan aholining tabaqalanishida
o‘zgarishlar ro‘y berdi. Agar Sosoniylargacha Qadimgi Eronda erkin kishilar
uch toifaga - kohinlar, jangchilar, dehqonlarga bo‘lingan bo‘lsa, IV asrga kelib
aholi to‘rt guruhga: kohinlar, jangchilar, ulamo (o‘qimishli kishi)lar, soliq
to‘lovchilar – raiyatga bo‘lindi. Ular tepasida Shahanshoh turgan. Unga
zardusht kohinlari boshlig‘i – mobedan-mobed, qo‘shin qo‘mondoni eran-
spaxbed, ulamolar boshlig‘i - dagirbed, soliq to‘lovchilar tabaqasi boshlig‘i -
vastrioshan-salarlar davlatni boshqarishda yaqin hamkor va yordamchilar
bo‘lgan.
Tabaqalar ham o‘z ichida ierarxik tarzda bo‘lingan. Ruhoniylarning oliy toifasini
mobedlar tashkil etgan. Ular hududlardagi maglar (zardo‘sht kohinlari) faoliyatini
nazorat qilib borgan. Mobedan-mobed hukmdordan keyingi birinchi o‘rinda
turgan. Harbiy tabaqada eran-spaxbeddan so‘ng shahdor – viloyatlarning yarim
mustaqil hukmdorlari o‘rin egallagan bo‘lib, ular podsho xonadoni vakillari
xisoblangan. Keyingi tabaqada vispuxrlar - Eronning qadimiy urug‘i turgan. Ular
muhim harbiy va davlat lavozimlarini merosiy tarzda egallagan. Keyingi o‘rinda
vazrug (buzrug)lar turgan. Ular qo‘shin va ijro hokimiyatida ma’sul lavozimlarni
egallagan. Harbiy tabaqaning asosini ko‘p sonli ozodlar tashkil etib, Eron
qo‘shinining otliq askarlari yadrosi aynan ulardan iborat bo‘lgan. Ulamolar
tabaqasiga davlat xizmatchilari kirgan. Xususan, kotib, diplomatik hujjat va
xatlarni to‘plovchi, podsho biografi, tabib, astrolog, tarjimon va boshqalar kirgan.
12

To‘rtinchi – raiyat tabaqasiga bo‘lsa dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar mansub
bo‘lgan. 9

Mamlakat aholisi ijtimoiy tabaqalanishining eng quyi bo‘g‘ini qullardan tashkil
topgan edi. Bir qulning mamlakatdagi o‘rtacha narxi 500 dirxamga teng bo‘lgan.
Davlatda jinoiy ishga qo‘l urgan har qanday aholi qullikka duchor qilingan.
Aholini erkinlikka chiqarishning murakkab shartlari mavjud edi. Qullar ma’lum
shartlar asosida mulkka ega bo‘lishlari, shartnomalar tuzishlari mumkin bo‘lgan.
Shuning bilan birga mamlakatda “qisman ozodlikka chiqish” tizimi mavjud bo‘lib,
unga asosan qul o‘zi ishlab chiqargan mahsulotni ma’lum qismini olgan.
Qullarning bir qismi jamoaga tegishli edi. Qul mehnatidan asosan irrigatsiya va
ziroat ishlarida keng foydalanilgan. Vaqtlar o‘tishi bilan qishloq xo‘jaligida
ulardan foydalanish asta-sekin kamayib borgan. 10

Yerga egalik munosabatlari yangidan shakllana boshladi. Tarixiy manbalarda
sosoniylar sulolasi hukmronligi davrida yerga egalikning “dastkard” nomli turi
ko‘p tilgan olingan. Ushbu yerlar asosan yirik mulkdorlar qo‘lida bo‘lib, unda
ko‘pincha qullar mehnat qilardi. O‘z navbatida mamlakatning yirik yer egalarini
hukmdor, zodagonlar va ruhoniylar tashkil etgan. Qishloqning erkin aholisi
qatlami qishloq jamoa dehqonlaridan iborat bo‘lgan. Ammo qishloq jamoalari
yerlarida unumdorlikning o shishi bilan hukmron qatlam vakillari soliqlarni hamʻ
oshira boshladi. Bu esa o‘z navbatida erkin dehqon jamoalarining sekin-asta
majburiyat o‘tovchi tabaqaga aylanib borishiga olib keldi.
Davlat qurilishi. Davlat tepasida Shahanshoh (podsholar podshosi) turgan.
Merosxo‘rlikning qat’iy tartibi yo‘q bo‘lsa ham, ammo davlat boshlig‘i albatta
sosoniylar xonodonining vakili bo‘lishi shart edi. Sosoniylar davlatida taxtni meros
qoldirish “zinapoya” tartibida bo‘lgan. Unga ko‘ra agar aka ukaga taxtni meros
qoldirsa, ukasi o‘zidan so‘ng taxtni akasi o‘g‘illariga meros qoldirgan.
Ma’muriy boshqaruv tepasida vazurg-framadar (vazir-farmondor) turib, u qa’tiy
belgilangan vazifasini bajargan. Markaziy hukumatning asosiy g‘amxo‘rlik
9
Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973.
10
Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973.
13

qiladigan sohasi armiya, moliya va sug‘orish ishlari edi. Moliyaviy muasassalar
soliqlar yig‘ish va jamoalarga tegishli ishlar bilan shug‘ullangan. Viloyatlar
ularning tepasiga qo‘yilgan mahalliy hokim va hukmdorlar tomonidan
boshqarilgan, muhim ahamiyatga ega bo‘lgan hududlar fors va parfinlarga mansub
bo‘lgan oliy imtiyozli tabaqa vakillar tomonidan, ularning shaxsan Shahanshoh
tomonidan uning vakili sifatida tayinlanishi orqali idora qilinardi, eng muhim va
ahamiyatli hududlarga, masalan, O‘rta Osiyo bilan chegaradosh viloyatlarga
podshoh xonadonining vakillari hukmdor qilib tayinlangan.
Sosoniylar davrida din. Sosoniylar davriga kelib davlat dini sifatida zardushtiylik
belgilandi. Yangi sulolaning dastlabki shahanshohlari zardushtiylar kitobi
Avestoning matnini to‘plash va tahrir qilish to‘g‘risida farmon berdilar va bu
Shopur II davrida (309-379) tugallandi. Ushbu diniy matnlardan tashqari,
falakiyotga, huquq, ahloq va boshqa sohalarga oid matnlar kiritildi. Avestoning
qadimgi matni Sosoniylar davrida ko‘pchilik aholiga tushunarsiz bo‘lganligi
uchun, keyinchalik unga maxsus izohlar tuzildi. Bu izohlar “Zend” (zand) nomini
olgan.
Zardushtiylikning asosida dualizm - dunyoning yaxshilik va yomonlik, yorug‘lik
va zulmatdan iborat ekanligi va ular o‘rtasidagi to‘xtovsiz kurashdan iboratligi
yotadi. Bu kurash yorug‘lik xudosi Axuramazda va zulmat xudosi Axriman
o‘rtasida bo‘lib, kurashning oxirida yaxshilik, ezgulik, yorug‘lik g‘alaba qiladi.
Inson bu kurashda Axuramazda tomonda turib ishtirok etishi kerak.
Zardushtiylarning har bir qishloq, shahar va viloyatda ibodatxonalari bunyod etildi.
Kohinlar nafaqat diniy amallarni bajarishgan balki, ular qo‘lida ta’lim berish va
sud qilish huquqi ham jamlangan edi. Shuningdek, ular meros masalasida ham hal
qiluvchi rol o‘ynagan. Shu boisdan ham III-V asrlarda yangi diniy ta’limotlarga
xalq orasida intilish kuchli bo‘ldi. 11
Sosoniylar davrida Eron iqtisodiy jihatdan tarqqiy topgan bir mamlakat edi. U
Vizantiya , Hindiston va Markaziy Osiyo bilan qizg'in savdo olib borardi. Uning
qadimgi eron traditsiyalarini va keyingi vaqtlardagi ellinistik traditsiyalarni saqlab
11
Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973.
14

kelgan eskin shaharlarida juda yaxshi sifatli buyumlar ishlab chiqaradigan turli-
tuman hunarmandchilik sanoati bor edi. Eron kimhob, ipak va yung gazlamalari
bilan, gilamchilik, qurol, metall va sopol buyumlar yasash, zargarlik buyumlari va
hokazolari bilan mashxur edi. Asosiy xalqaro tovarlar hashamatli tovarlar - Ipak
yo'li bo'ylab tarqaladigan So'g'diy savdo punktlari orqali sotiladigan xitoy hom
ipagi, shuningdek, Eronga asosan quruqlik bilan kelgan hindistonlik
savdogarlarning qimmatbaho toshlar i , tutatqi, afyun, ziravorlar edi. Savdo
punktlari nafaqat Mesopotamiya shaharlarida, balki Eronning sharqida, O'rta
Osiyoda va keyinchalik Xitoy chegaralariga qadar bo'lgan Suriyalik nasroniylar
(Aramiyaliklar) Parfiya va Sasaniyada ayniqsa faol edilar . Mamlakatda quldorlik
ancha keng ko'lam olgan edi 12
. Qullar irrigatsiya qurilishlarida va dehqonchilikda -
podsho va zodagonlarning yer- mulklarida ishlatilar edi. Yana ko'p erkak va ayol
qullar uy xizmatkorlari qilib xaramlarda saqlanar edi. Qul savdosi savdoning eng
foydali sohalaridan biri edi. Lekin shu bilan bir vaqtda sosoniular davrida
feodalizm ham anchagina o'sib, mustahkamlanib , dehqonlar krepastnoylarga
aylanib bormoqda edi. Sosoniylar idora qilgan davrning boshlarida dehqonlarning
ko'pchiligi erkin edi.Lekin sosoniylar juda tez vaqt ichida podshoning katta
mansabdorlariga va zoroastr ruhoniylariga yer ulasha boshladi, bundan maqsad
ulardan yordam olish edi. Katta yer egalari o'z yerlarida ishlatish uchun ish kuchi
sifatida qullardan foydalanar edilar.Sosoniylar davlatiga qarashli bo'lgan
Mesopatamiyada qullar ayniqsa ko'p edi. Eroning o'zida aholining katta
ko'pchilgini amoachi dehqonlar tashkil qilar edi, bular uru'chilik tuzumidan hali
tamomila ajralib ketmagan bo'lib alohida qabila bo'lib yashar edilar. Katta yer
egalari qo'shni jamoachi dehqonlarni kundan kunga battarroq asoratga solar, ularni
o'zlarining feodallarcha ekspulatatsiya bqilish obektiga aylantirar edilar.
Eron dehqonlarining ahvoli toboro yomonlashib , mutaqo toqat qilib bo'lmaydigan
darajaga yetdi. Ular feodal yer egalariga qaram bo'lish bilan birga davlatning
tobora kuchayib borayotgan soliq zulmi ostida ham ezilayotgan edilar. Bundan
tashqari Eron qishloqlarining boshiga sudxo'rlik ham bir balo bo'ldi; soliqlar
12
Лукониню В.Г Култура сасанидского Ирана М.1969
15

qisman natura shaklida, qisman pul shaklida olinib, dehqonlarning bu soliqlarni
to'lash uchun pulga doim muhtoj bo'lganligi natijasida sudxo'rlik avj olgan edi.
Keyingi ikkita musibat – soliq zulmi va sudxo'rlik shaharning axoli ommasini ham
qattiq ezardi , ular ham umuman huquqsiz edi. Amaldorlar soliqlarni qishloqlardan
qanday shafqatsizlik bilan undirgan bo'lsalar , shaharliklardan ham shunday
shaqatsizlik bilan undirar edilar. 13

Arosatga tushib borayotgan dehqonlar ommasi va xonavayron bo'lib borayotgan
shahar kambag'allari o'z ahvolidan qattiq norozi edilar.
Bu narsa diniy niqob ostida ko’tarilgan bir qancha
xalk harakatlarida uz ifodasini topdi. Mesopotamiyadan chiqqan Moniy ismli
targ'ibotchi (chamasi 215 yillarda tug'ilgan) Eronda xalq ommasi o’rtasida III
asrning ikkinchi yarmidayoq katta shuhrat qozondi.Zaroastr ta'limotidagi dunyoda
ikki narsa: yaxshi xudo – Ormuzd hamda yomon xudo – Axriman bir-biriga qarshi
kurashadi degan aqidadan foydalanib Moniy mavjud ijtimoiy tartiblarni
yomonlik timsoli deb qoroladi.
Moniy davlat dini bo’lgan zoroastr dinini, tashqi
irim-siirmlarni va qurbonliklarni rad qildi, kohinlarning boylikka ko’milib
yashashiga qarshi chiqdi. U batamom tarkidunyo qilishga davat etdi va o’z
muhlislariga hayotning butun mashaqqatlaridan qutulishning eng yaxshi yo’li
uylanmaslik deb tavsiya qildi. Kohinlarning talabi bilan Moniy 276-yil shoh
Bahrom tomonidan qatl etildi. Bahrom uni tiriklay terisini shildirdi. Lekin Moniy
ta'limoti-moniychilik u o’lgandan keyin ham tarqalaverdi. Bu talimot Erondan
qo'shni Vizantiyaga ham o’tdi, u yerda moniychilar keyincha pavlikianlar deb ham
ataldi. VI asrning boshlarida ijtimoiy harakat, yana diniy niqob ostida tag'in
ham ochiqroq va kengroq tus oldi. Bu harakatga Mazdak nomli sobiq bir mag
boshchilik qkildi. Moniy talimoti juda ham pessimistik harakterda edi (xatto y
er
yuzida xayotning yo’qolishini ham istar edi). Bunga qarama-qarshi ravishda
13
Семёнов.В.Ф. Ўрта асрлар тарихи. Т., «Ўқитувчи», 1973.
16

Mazdak talimoti optimistik ruhda bo’ldi, bechoralarning ahvolini yaxshilash
mumkin, deb ishonar edi. U yomonlikni yengib bo'ladi, yomonlikka qarshi
kurashish kishining bevosita vazifasidir deb ta'lim berdi. Mazdak yomonlikning
sababi toboro o'sib borayotgan ijtimoiy tengsizlik deb anglab, bu yomonlikdan
qutilishning asosiy yo'li yana jamoada tenglikni o'rnatishdir deb
hisoblaydi.Boylarning mol-mulklarini tortib olib kambag'allarga bo'lib berishni
talab qiladi: u boyliklar odamlarga bo'lib berilsin, chunki ularning “odamlarning
hammasi ham – bitta qodir xudoning bandasi, hammasi ham – Odamatoning
farzandi va va hammasi ham bir hil narsaga muhtojdir», - deb ta'lim berdi. 14
Mazdakka shaharlarda ham , qishloqlarda ham ko'p odam ergashdi.Dehqonlar
zodagonlarning yerlarini tortib ola boshladi hamda soliqlarni to'lash va
majburiyatlarni o'tashdan bosh torta boshladi. . Mazdakiylar 488-yildan boshlab
to VI asr 20-yillarining oxirlarigacha Eronning hamma yerlariga o’z tasirlarini
o'tkazib keldilar. Hukumat dastlab harakatni bostirishga jurat eta olmadi.
Zodagonlar bilan teskari bolgan shoh Kavot
(Kubod)ancha vaqtgacha bu masxabga
hatto xomiylik ham qildi. Biroq harakat juda kengayib xavfli tus olib ketgandan
keyin hukumat bu harakatga bo’lgan munosobatini o’zgartirdi. Shohning o’g'l
i
shahzoda Xisrav 529-yilda mazdakiylar ustiga jazo qo’shini tortib, bu xalq
harakatini qonga botirdi. Mazdak va uning minglab tarafdorlari qatl qilindi.
Mazdakiylarning bir qismi O’rta Osiyo mamlakatlariga qochib ketdi.
Davlat boshida hukmronlik qilgan Sosoniylar sulolasiga mansub Shohonshoh
bo'lgan. Shohonshoh taxtini faqat Sosoniylar urug‘ining vakili egallashi kerak va
egallashi mumkin edi. Boshqacha qilib aytganda, Sosoniylar oilasi qirol deb
hisoblangan. Zodagonlar va ruhoniylar podshohlarni taxtdan olib tashlash uchun
har qanday yo'l bilan harakat qilishdi. Bunday masalalarni hal qilishda
ruhoniylarga katta rol berildi. Ularning mavqeyi va qudrati Shohning qudrati bilan
14
Семёнов.В.Ф. Ўрта асрлар тарихи. Т., «Ўқитувчи», 1973
17

raqobatlashar edi, shuning uchun eng qudratli va g'ayratli shohlar ruhoniylarning
mavqeyi va mobedlarning kuchini zaiflashtirishga harakat qilishdi. 15

II BOB. XISRAV I ANUSHERVON DAVRIDA ERON
2.1.Xisrav I ning hokimyat tepasiga kelishi va uning amalga oshirgan
islohotlari.
Mazdakiylar harakatini bostirgan Xisrav otasi o'lgandan keyin podsho bo'ldi.Uning
uzoq vaqt davom etgan podsholik davri (531-579) sosoniylar tarixida eng muhim
davr bo'ldi. Anushervon – «O'lmas» laqabini o'zi ham mazdakiylarni tor-mor
keltirgani uchun undan minnatdor bo'lgan Eron hukumron sinflari o'rtasida uning
shuhrati baland bo'lganini bildiradi.
Xisravning o'zi ham mazdakiylar harakaidan birmuncha saboq oldi. U yer-soliq
sistemasidagi o'ta ketgan adolatsizliklarni yo'qotish maqsadida bu sistemani qayta
ko'rib chiqish zarurligini tushundi.Uning buyrug'i bilan hamma yerlar yangidan
ro'yxatga olindi, kadastrlat tuzildi. Bunda tuproqning sifati, sug'orilishi , qanday
ekinlar ekilishi , daraxtlar va ish kuchining miqdori aniq hisobga olindi.Moliya
amaldorlari – «mirzalar» - yerlardan olinadigan hosilni tubdan tekshirib
chiqib ,har yili soliq miqdorini hosilga qarab belgilaydigan bo'ldi. Soliq ilgarigidek
qisman natura shaklida qisman pul shaklida olinar edi.Jon solig'i olish ham tartibga
solindi, bu soliqlar yiliga bir marta qat'iy belgilangan muddatda muayyan
miqdorda olinadigan bo'ldi. Ruhoniylar, askarlar, zodagonlar jon solig'idan
butunlay ozod qilindi, lekin ular ham ma'lum miqdorda yer solig'i to'lab turadigan
bo'ldilar.
15
Струве В.В. История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958
18

Xisrav I savdoning rivojlanishiga xomiylik qildi. U, savdogar va
sudxo’rlarni davlat moliya organlariga bajoni dil xizmatga olib, ularning pul
muomalasi soxasidagi amaliy tajribasidan foydalandi. Xisrav I zamonida kanal,
damba to’g'onlar va boshqa xil irrigatsiya inshootlari qurilishi juda avj oldi.
Ktesifonda ham
muxtasham bir saroy qurdirdi. U, xar turli olimlarga, jumladan,
xatto Yustinian tamonidan Vizantiyadan haydalgan neoplotonchi filosoflarga
ham homiylik qildi.
Xisravning buyrig'i bilan eng muxim siyosiy voqealar saroyda rasmiy
suratda yilma-yil yozilib borildi, grek, suriya va hind tillaridagi adabiy asarlar
tarjima qilindi. «Ming ertak» deb nomlangan forscha t'plam ham Xisrav zmonida
paydo bo'lgan deb faraz qilinadi. Bu to'plam keyinchalik « MIng bir kecha» nomli
mashxur arabcha ertaklar to'plamiga asos bo'ldi. 16
Soliq islohoti. Xusrav I Eron tarixiga yirik islohotchi sifatida kirdi. Davlat yerlari
egalik munosabatlarini rivojlantirib, yer solig‘ini tartibga soldi. Xusravning
islohotiga qadar yer solig‘i-xarag natura shaklida olingan bo‘lib, uning miqdori
hosilning 1/8 dan 1/3 qismigacha bo‘lgan. Uning buyrug‘i bilan ekin ekiladigan
hamma yerlarning xisobi olinib, yiliga 2 marta olinadigan yer solig‘i o‘rnatildi.
Moliya amaldorlari bo‘lgan mirzala, yerlardan olinadigan hosilni tubdan tekshirib
chiqib, har yili hosilga qarab soliq miqdorini belgilaydigan bo‘ldilar. Islohot
natijasida soliq yer maydoni yoki ayrim mevalar uchun esa tub soniga qarab
belgilanadigan bo‘ldi. Yer solig‘i to‘lash uchun o‘lchov birligi sifatida 1 garib (tax.
0,2-0,3 ga) olindi. Yer solig‘i shunga asosan xisoblangan. Masalan, 1 garib
maydonda bug‘doy yoki arpa ekkan odam 1 dirxam soliq to‘laydigan bo‘ldi. To‘rt
tub xurmo yoki olti tub zaytun daraxti uchun esa 7 dirxam, 1 garib uzumzor uchun
8 dirxam soliq solingan. Yer solig‘idan tashqari jon solig‘i - gezit pul bilan
almashtirildi. Kohinlar, amaldorlar, harbiylar va barcha davlat xizmatidagilar jon
solig‘idan butunlay ozod qilindi. Lekin ular ma’lum miqdorda yer solig‘i to‘lab
16
Семёнов.В.Ф. Ўрта асрлар тарихи. Т., «Ўқитувчи», 1973
19

turadigan bo‘lishdi. Eronning 20 yoshdan 50 yoshgacha bo‘lgan aholisi yiliga
mulkiy imkoniyatiga qarab gezitni 4, 6, 8, 12 dirxamgacha to‘lashi belgilandi.
Xusrav I savdogar va sudxo‘rlarning pul muomilasi sohasidagi amaliy tajribasidan
foydalanish maqsaddida davlat moliya bo‘limiga xizmatga yolladi. U mamlakat
xazinasiga tushuvchi soliqlar miqdorini tartibga solish orqali xazinaning qudratini
saqlab qolishni amalga oshirdi. 17
Harbiy islohoti. Moliyaviy ahvolini yaxshilab olgan Xusrav I mamlakatda harbiy
islohotni ham amalga oshirdi. Mamlakatda doimiy armiyaga asos soldi. Xusrav
zamonasiga qadar davlatdagi jangchilar faqat urush vaqtida yig‘ib olinardi. U
armiyani ham tubdan o‘zgartirib doimiy armiyani tuzishga erishdi. Mamlakat
armiyasi yirik 12 bo‘linmaga ajratildi. Og‘ir qurollangan qo‘shin soni ortib, ular
savaron deb nomlandi. Doimiy armiya qo‘shinlariga davlat xazinasidan oylik
mablag‘ ajratildi.
Ma’muriy-hududiy islohoti. Xusrav I ning ma’muriy-hududiy islohotiga qadar
Eron ma’muriy jihatdan urug‘ zodagonlari va vassallar tomonidan boshqariladigan
hududlarga bo‘lingan. Shahonshoh mamlakatni to‘rtta qismga bo‘ldi. Har bir
qismning boshlig‘i-padospan harbiy islohot natijasida shakllangan to‘rt qismning
harbiy boshliqlari-ispexbedlarga bo‘ysundirildi. Lavozimlarga faqat shohning
ko‘rsatmasi bilan ayonlar tayinlana boshladi. Barcha sud ishlari ham shohga
berildi. Vazurg - framatar (bosh vazir) ning vakolatlarini qisqartirdi va uning bir
qismini qolgan amaldorlarga berdi. Shunday qilib, mahalliy va yuqori
amaldorlarning hokimiyatini chekladi hamda o‘zining hokimiyatini
mustahkamladi.
Qurilish ishlari. Mamlakatdagi yo‘llarni tartibga solish bilan birga yangi yo‘llar
qurilishiga alohida ahamiyat berdi. Keng miqyosda amalga oshirilgan qurilish
ishlari natijasida bir qancha ko‘priklar qurib bitkazildi. Mamlakatda yangi
shaharga asos solindi. Sug‘orish tarmoqlarining soni ko‘payib bir qancha kanallari
17
Струве В.В. История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958
20

ishga tushirildi. Xusrav I zamonasida kanal, damba to‘g‘onlar va boshqa xil
inshootlari qurilishi avj oldi. Ktesifonda muxtasham bir saroy qurdirdi.
Sosoniylar mamlakatidagi bunday osoyishtalik davlatda ilm-fan va madaniyatning
taraqqiy etishiga imkoniyat yaratib berdi. Shahonshoh fan va san’atga homiylik
qildi. Xusravni o‘zi ham yunon tilini bilgan va Platon asarlarini o‘qib chiqqan. U
turli olimlarga hatto Yustinian tomonidan Vizantiyadan haydalgan neoplatonchi
faylasuflarga ham homiylik qildi. Uning buyrug‘i bilan rasmiy voqealar saroyda
yilma-yil yozib borildi. Yunon, Suriya va hind tilidagi adabiy asarlar tarjima
qilindi. Shuning bilan bir qatorda uning hukmrnoligi davrida hind tilida yaratilgan
birqancha ilmiy asarlar paxlaviy tiliga tarjima qilindi. Eron davlati hududiga
shaxmat o‘yini kirib keldi va keng yoyildi. 18
Xusrav I ning tashqi siyosati. Mamlakat ichki hayotida bir necha muhim
islohotlarni amalga oshirish bilan birga Xusrav I faol tashqi siyosat ham olib bordi.
Uning hukmronligi davrida Eron sosoniylari davlati tashqi siyosatni bir necha
yo‘nalishda olib bordi. Birinchi navbatda u davlat chegaralarining xavfsizligiga
ahamiyat qaratdi. Tashqi siyosatda bir necha yillar davomida Vizantiya,
shuningdek eftaliylar, Yaman davlatlariga qarshi urushlar olib bordi. Tashqi
siyosatning eng muhim nuqtasi bu Vizantiya bilan aloqalar edi. Xusrav
hokimiyatni egallamasdan avval 526-531-yillar davomida Vizantiya bilan urush
yuz berdi. Faqatgina uning hokimiyatga kelishdan keyin, 532-yilda Vizantiya bilan
«Abadiy tinchlik» to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi. Ammo 540-yilga kelib
sosoniy hukmdor ushbu shartnomani buzdi ya’ni Vizantiyaning qo‘shinlari g‘arbda
va Shimoliy Afrikada bosqinchilik yurishlarida ekanligidan foydalangan eronlik
askarlar mamlakat hududiga bostirib kirdi. 542-yilda sosoniylar qo‘shini
Antioxiyaga bostirib kirdi. Tez orada Xusrav I Antioxiyadan asir olinganlarni
“Xisrav Antioxiyasi” atrofiga joylashtirdi. Vizantiya bilan olib borilgan ushbu
urush to‘xtab-to‘xtab 20 yildan ortiq davom etdi. Mesopotamiya va Kavkazorti
hududlari ham eronlik askarlar tomonidan egallandi. Ushbu olib borilgan urush har
18
Струве В.В История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958
21

ikkala davlatni ham og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. 561-yilga kelib ikki davlat o‘rtasida
50 yilga mo‘ljallangan sulh imzolandi. Unga ko‘ra, ikki davlat o‘rtasida eski
chegaralar qayta tiklandi. Biroq 570-yilda bu shartnoma Xusrav I qo‘shinlarining
Yamanni bosib olishi natijasida buzildi. Bu holat Eron va Vizantiya o‘rtasida yana
urush chiqishiga sabab bo‘ldi. Bu galgi urush 20 yil davom etdi. Xusrav I bu
urushda flotdan ham foydalanishga xarakat qildi. Ammo Vizantiya bilan urushni
nihoyasiga yetkazish Xusrav I ga nasib etmadi.
Sosoniylarning bu davrda tashqi siyosat yo‘nalishidan yana biri eftaliylar davlatiga
qarshi qaratilgan edi. Xusrav I 560-yildan boshlab eftaliylar davlatiga qarshi keng
miqyosda harbiy xarakatlarni boshlab yubordi. Bu yurishlarda u turk xoqonligi
bilan faol diplomatik aloqalar olib bordi. Xusrav I turk xoqonligining ko‘zga
ko‘ringan shaxslaridan biri Istemining qiziga uylanish orqali qarindoshlik
rishtalarini o‘rnatdi. Turklarning yordami bilan sosoniylar o‘z davlati chegaralarini
Amudaryogacha cho‘zilishiga erishdi. Ammo Xusrav I ning hukmronlik davri
doim ham tinchlikda o‘tmadi. Uning davrida mamlakatning bir qator hududlarida
qo‘zg‘olonlar ro‘y berdi. Ana shunday qo‘zg‘olonlardan biri 572-yilda Armaniston
va Iberiya yerlarida ko‘tarildi. Qo‘zg‘olonchilar bevosita Vizantiya imperatori
tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. 576-yilda sosoniylar qo‘shini Melit ostonalarida
mag‘lubiyatga uchradi. Xusrav vafot etganidan so‘ng hokimiyat tushkinlikga yuz
tuta boshladi. 19
19
Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973.
22

2.2. Xisrav I hukumronligining tugashi va sosoniylar davlatining inqirozga
yuz tutishi
579-yilda Xusrav I Anushirvonning vafotidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li Xurmuzd
IV (579-590) keldi. Xurmuzd IV ning hukmronlik yillari Vizantiya bilan
to‘xtovsiz urushlar, xazar va turklarga qarshi harbiy yurishlar, amaldorlar,
zardusht kohinlari va xristian aholiga qarshi kurashlar bilan o‘tdi. Xurmuzd IV
hududiy manfaatni ko‘zlab, Vizantiya va turklar bilan urushni davom ettirdi,
ammo uning qo‘lga kiritganlari forslar foydasiga emasdi. Vizantiyaliklar
Armaniston va Kavkazning katta qismini forslardan tozalab, Mesopotamiya
chegarasidagi ko‘plab qal’alarni egalladi. Bir vaqtning o‘zida turklar ham butun
Xorazmni egallab, Girkaniyagacha bordi va Kaspiy qirg‘oqlariga chiqdi. 589-yil
kuz-qish faslida bo‘lgan janglarda eronliklarning qo‘li baland kelib, turklar
ustidan g‘alaba qozondi. Ayni vaqtda Xurmuzdning shafqatsiz va bebosh
hukmronligi oqibatida Eronda ham ko‘plab isyonlar yuzaga kelib, ittifoqchilar
va vassallarning uzoqlashishiga olib keldi. Sosoniylar imperiyasi qobiliyatli
qo‘mondon Bahrom Chubin tarix sahnasiga chiqqan vaqtda inqiroz yoqasiga
kelib qolgan edi. Feodallashayotgan zodagonlar markazga itoat etishdan bosh
torta boshladi. Viloyatlarning katta hokimlari sosoniylarga qarshi uzluksiz
qo‘zg‘olon ko‘tarib turdi. 20
Kam sonli qo‘shin bilan Bahrom Chubin Girkaniyada turklar ustidan g‘alaba
qozondi (588), keyin esa Amudaryoning janubiy sohilidagi qo‘ldan ketgan
20
Струве В.В История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958
23

ko‘plab hududlarni qaytardi. Endi u qurolini Vizantiyaga qaratib, Martipolya
yonidagi jangda g‘alaba qozondi, ammo tezda Mavrikiy uni Nisibin yonida
mag‘lub qildi va Armanistonga haydab yubordi. Kolxidaga hujum qilishga
uringan Bahrom Araks yonidagi jangda (589) mag‘lubiyatga uchradi. Havas
qilarli shuhrat va mashxurligining oqibatlarini anglab yetgan Xurmuzd uni
qo‘mondonlikdan chetlatdi, ammo Bahrom bo‘ysinishdan bosh tortib
qo‘zg‘olon ko‘tardi. 590-yildagi Baxrom Chubin qo‘zg‘oloni eng yirik
isyonlardan biri bo‘ldi. Ushbu qo‘zg‘olon sosoniylar davlatini daxshatga soldi.
589-yilda Bahrom Chubin qo‘shinlari Janubiy Ozarbayjonda joylashgan shoh
Xurmuzd IV (579-590) ga qarshi yurish qildi. Huddi shu paytda poytaxtda
amaldorlarning Bind va Bist boshchiligida fitnasi amalga oshirildi. Ular
Xurmuzd IV ni taxtdan ag‘dardi va ko‘ziga mil tortdi. Taxtga uning o‘g‘li
Xusravni o‘tqazishdi. Xusrav II Parviz (590-628) yosh va o‘zining
qarindoshlariga buysunuvchi bo‘lganligi bois Bahrom Chubinga qarshi qo‘shin
yubordi. Mag‘lubiyatga uchragan shoh poytaxtni tashlab, Vizantiyaga qochib
ketdi. Bahrom Chubin Ktesifonga kirib keldi va shoh deb e’lon qilindi. U
mamlakatni bir yil boshqardi. Xurmuzdning o‘g‘li Chubinga qarshi urushda
Vizantiya imperatori Mavrikiyga yordam so‘rab murojaat qildi. Vizantiya
qo‘shinlari yordamida Bahrom Chubin tor-mor qilindi. Bahrom Chubin turk
xoqoni huzuriga qochdi. Ammo u yerda sosoniylarning diplomatik
missiyasining borishi natijasida qatl etildi. Vizantiyaning yordami evaziga
Xusrav II Parviz Vizantiyaga jiddiy yon bosishga majbur bo‘ldi. 591-yilgi Eron
va Vizantiya sulhiga binoan Kavkazortida (Armanistonning katta qismi (Van
ko‘ligacha) va Iberiyaning yarmi) gi chegara viloyatlari Vizantiya qo‘liga o‘tdi.
Vizantiya bilan do‘stona aloqalar saqlab qolingan davrda (591-604) Eronda
ichki kurashlar avj oldi. Saroy amaldori Bindning qatl etilishi natijasida, uning
ukasi Xuroson noibi Bist 591-595-yillar davomida isyon ko‘tardi. Bundan
tashqari Gurgan, Tabariston qabilalarining isyoni va Nisibinda qo‘zg‘olon
bo‘ldi.
24

Vizantiya bilan do‘stona aloqalarning saqlab qolinishi shohning xristianlarga
nisbatan siyosatini belgilab berdi. Shu boisdan ham u cherkov va monastrlarni
tiklashga hamda o‘z amallari va bayramlarini nishonlashga ruxsat berdi.
Xristianlardan bo‘lgan tabib va tarjimonlar saroyga qabul qilindi. Xatto,
vastrioshan-salar-raiyat boshlig‘i ham xristian Yezdin bo‘ldi. 21
Davlat tepasida turgan sosoniy hukmdor va ularning yirik zodagonlari ichki
ziddiyatlarni tashqi urushlar yo‘li bilan hal qilishga urindi. 604-yilda Vizantiya
bilan yana urush boshlandi. Keyingi yillarda bo‘lib o‘tgan Vizantiya bilan
urushlar sosoniylar davlatining zaiflashib qolganini ko‘rsatib berdi
Vizantiyada 602-yildagi qo‘zg‘olondan keyin Konstantinopolda Mavrikiy qatl
etildi va imperatorlik taxtiga harbiylar tomonidan Foka (602-610) o‘tirdi. 604-
yilda Eron va Vizantiya o‘rtasida navbatdagi eng katta urush boshlandi.
Urushning birinchi bosqichida (622) g‘alaba forslar tomonida bo‘ldi. Eron
tomonidan Vizantiyaga berilgan barcha hududlar - Mesopotamiya, Suriya,
Armaniston qaytarib olindi, Misr egallandi va uch marta fors qo‘shini
Konstantinopol ostonalariga qadar yetib bordi. Urushning ikkinchi bosqichida
(622-628) Vizantiya o‘zining barcha yo‘qotgan hududlarini qaytarib oldi.
Sosoniylar qo‘shinlari Vizantiya imperatori Irakliy (610-641) tomonidan tor-
mor qilindi, u 628-yilda sosoniylar poytaxti Ktesifongacha yetib keldi. O‘sha
vaqtda sosoniylar shimoliy-g‘arbiy va shimoliy-sharqiy chegaralarda Vizantiya
bilan ittifoqdosh bo‘lgan turk qabilalariga qarshi jang olib borishlariga to‘g‘ri
keldi.
628-yilda Xusrav II Parvizning katta o‘g‘li Kubod II Sher (Kavad II) xristian
(nestorian) amaldorlarning yordami bilan saroyda to‘ntarish qildi va otasini
taxtdan tushirib, o‘zi taxtga o‘tirdi. Firdavsiyning yozishicha, Kubod II
Xusravning Vizantiya malikasi, Mavrikiyning qizi Mariyadan tug‘ilgan farzandi
bo‘lgan. U tug‘ilganda ofat va kulfat keltiradi deb bashorat qilishadi. Shu
21
Жалменова О.П. История стран Азии и Африки в средние века. Тамбов: Изд-во ТГУ им. Г.Р.
Державина, 2005.
25

boisdan ham Xusrav II o‘g‘li 23 yoshga to‘lganda uni qamoqqa oladi. Taxt
vorisi etib esa o‘zining sevimli yori Shirindan tug‘ilgan farzandi Mardonshohni
tayinlaydi. Taxtga kelgan Kubod o‘zining barcha aka-ukalarini o‘ldirib yubordi.
Kubod II Sher o‘zining ahvolini yaxshilash uchun Vizantiya bilan ittifoqda
turdi. Vizantiya imperatori Irakliy bilan 628-yil tuzilgan tinchlik shartnomasiga
ko‘ra, u Eronning bosib olingan yerlaridan voz kechdi va Misr, Suriya,
Armaniston va G‘arbdagi mamlakatlardan qo‘shinlarini chiqardi. Mamlakatda
ahvol og‘irlashib, ocharchilik va o‘lat tarqaldi. Kubod II sakkiz oylik
hukmronlikdan so‘ng, 628-yil oktyabrda kasallik tufayli vafot etdi. Taxtga
uning yetti yoshli o‘g‘li Ardasher III (621-630) o‘tqazildi. Shahanshoh yosh
bo‘lgani uchun asosiy boshqaruv Mex Azergushnasp qo‘lida bo‘ldi.
Mamlakatda o‘lat va ochlikning keng quloch yozishi Eronni qiyin ahvolga solib
qo‘ydi. Shunday vaziyatda turklarning Burishod boshchiligidagi hujumlari
ahvolni yanada og‘irlashtirdi. Shu boisdan ham mamlakatda isyonlar avj oldi. 22
630-yilda Ardasher III ni taxtga o‘tqazishda undan maslahat so‘ralmaganligi
bahonasi bilan Farruxxon Shaxrvaraz (Olam to‘ng‘izi) Ktesifonga yurish qildi.
Shaxrvarazning kelib chiqishi harbiylar tabaqasiga borib taqalgan. Xusrav II
ning Vizantiya bilan urushlaridagi mohir sarkardalaridan biri bo‘lgan. 603-yilda
o‘ziga Shaxrvaraz nomini olgan. 613-yilda Damashqda, 614-yilda esa
Quddusda Irakliy armiyasini mag‘lub etgan. 626-yilda Xalkidon qamali vaqtida
Xusrav II uni o‘ldirish haqida qo‘shin qo‘mondonlaridan biriga buyruq bergan.
Ammo maktub uning qo‘liga tushgandan so‘ng, u qamalni to‘xtatib, Vizantiya
bilan muzokaraga kirishgan. 630-yil bahorda u poytaxtga yetib keldi. Yosh shoh
Ardasher III poytaxt egallanmasdanoq o‘zining qarindoshlaridan biri-Peruz
tomonidan o‘ldirildi. Farruxxon ham qirq yoki ellik kunlik hukmronligidan
so‘ng Xusrav II ning saroy amaldorlaridan biri tomonidan o‘ldirildi. Taxtga
Xusrav II ning qizi Buron (630-631) o‘tqazildi. U malika Burondoxt (Burondoxt
so‘zi paxlaviycha “yomg‘ir qizi”, “osmon yaratgan qiz” ma’nolarini bildirgan)
22
Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973.
26

nomi bilan ham atalgan. Malika Buron mamlakatning sug‘orish tizimini
tiklashga, qurilish ishlarini yo‘lga qo‘yishga va xazinani to‘ldirishga xarakat
qildi. Ammo malika 631-yil oktyabrda bir haftalik kasallikdan so‘ng vafot etdi.
Peruz II ning qisqa hukmronligidan so‘ng, mamlakat taxtiga Xusrav II ning
ikkinchi qizi, malika Azarmedoxt (paxlaviycha “olov qizi”, 631-632) keldi.
Sosoniylar davlatining inqirozi arab zaminida xalifalik tashkil topishi bilan
tezlashib ketdi. Endi xalifalik qo‘shinlari bu yerga tez-tez hujumlar uyushtira
boshladi. Ayniqsa, sosoniylar sulolasining so‘nggi vakili bo‘lgan Yazdigard III
davrida yaqqol ko‘zga tashlanib qoldi. Yazdigard III Xusrav II ning nabirasi,
Shahriyorning o‘g‘li edi. Yazdigard III mamlakatni 632-yildan boshlab, 651-
yilga qadar idora qildi. Sosoniylar sulolasining bu hukmdori o‘zidan avvalgi
hukmdorlarning siyosatini davom ettirishga xarakat qildi. Ammo mamlakatni
ichki ijtimoiy tanazzul, to‘xtovsiz urushlar qamrab oldi. Oqibatda mamlakat
xonavayron bo‘lishi natijasida sosoniylar davlati holdan toydi. Bu esa o‘z
navbatida kuchga to‘lib kelayotgan xalifalik uchun ayni muddao bo‘ldi.
Sosoniylar Yazdigard III hukmronligi davridan boshlab arablar istilosiga yetarli
qarshilik qila olishmadi. 637-yilgi Qodisiya jangida arablar g‘alaba qozonib,
Ktesifonni egalladi. Ammo hali hanuz mamlakat hududining aksariyat qismi
sosoniylar qo‘l ostida edi. Biroq 642-yilda bo‘lib o‘tgan Naxovand jangidagi
mag‘lubiyatdan so‘ng shimoli-sharqiy viloyatlargina Yazdigard III qo‘lida
qoldi. Keyingi janglarning birida hukmdor 651-yilda Marv atrofida o‘ldirildi.
Shu tariqa IV asrdan ziyodroq mavjud bo‘lgan sosoniylar davlati ham rasman va
amalda tugadi. 23
23
Струве В.В История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958
27

Xulosa
Xulosa o'rnida shuni takidlash joizki, ilk o'rta asrlarda Eron nafaqat Sharqning
balki butun jahonning yirik davlati sifatida taraqqiy qildi. Tarixdan ma'lumki har
bir davlatning paydo bo'ishi , rivojlanishi va zavolga yuz tutish davri
bo'ladi.Eronda sosoniylar sulolasi hukumronligi davrida yuksalish Xisrav I
Anushervonning hukumronlik qilgan davriga to'g'ri keldi. Xusrav I Anushirvon
hukmronligi davrida mamlakatda bir qator islohotlar o‘tkazdi. Mamlakatni
markazlashtirishga xarakat qildi. Yuqorida yuz bergan xalq xarakati hukmron
sinfga eski boshqaruv usulini saqlab qolish mumkin emasligini ko‘rsatdi. Shu
boisdan ham tarixiy adabiyotlarda "O‘lmas" nomini olgan yangi sosoniy hukmdor
Xusrav I Anushirvon davlat rivoji va hukmdor hokimiyatini mustahkamlanishiga
turtki bergan islohotlarni o‘tkazishga xarakat qildi. Xalq xarakati paytida bosib
olingan yerlarning katta qismi davlat ixtiyoriga o‘tkazildi.
Xusrav I Eron tarixiga yirik islohotchi sifatida kirdi. Davlat yerlari egalik
munosabatlarini rivojlantirib, yer solig‘ini tartibga soldi . Xusrav I savdogar va
sudxo‘rlarning pul muomilasi sohasidagi amaliy tajribasidan foydalanish
maqsaddida davlat moliya bo‘limiga xizmatga yolladi. U mamlakat xazinasiga
tushuvchi soliqlar miqdorini tartibga solish orqali xazinaning qudratini saqlab
qolishni amalga oshirdi.
Moliyaviy ahvolini yaxshilab olgan Xusrav I mamlakatda harbiy islohotni ham
amalga oshirdi. Mamlakatda doimiy armiyaga asos soldi. Xusrav zamonasiga
qadar davlatdagi jangchilar faqat urush vaqtida yig‘ib olinardi. U armiyani ham
tubdan o‘zgartirib doimiy armiyani tuzishga erishdi.
28

Xusrav I ning ma’muriy-hududiy islohotiga qadar Eron ma’muriy jihatdan urug‘
zodagonlari va vassallar tomonidan boshqariladigan hududlarga bo‘lingan.
Shahonshoh mamlakatni to‘rtta qismga bo‘ldi. Har bir qismning boshlig‘i-
padospan harbiy islohot natijasida shakllangan to‘rt qismning harbiy boshliqlari-
ispexbedlarga bo‘ysundirildi. Lavozimlarga faqat shohning ko‘rsatmasi bilan
ayonlar tayinlana boshladi. Barcha sud ishlari ham shohga berildi. Vazurg -
framatar (bosh vazir) ning vakolatlarini qisqartirdi va uning bir qismini qolgan
amaldorlarga berdi. Shunday qilib, mahalliy va yuqori amaldorlarning
hokimiyatini chekladi hamda o‘zining hokimiyatini mustahkamladi.
Xusrav I zamonasida kanal, damba to‘g‘onlar va boshqa xil inshootlari qurilishi
avj oldi. Ktesifonda muxtasham bir saroy qurdirdi. Shahonshoh fan va san’atga
homiylik qildi. Xusravni o‘zi ham yunon tilini bilgan va Platon asarlarini o‘qib
chiqqan. U turli olimlarga hatto Yustinian tomonidan Vizantiyadan haydalgan
neoplatonchi faylasuflarga ham homiylik qildi. Uning buyrug‘i bilan rasmiy
voqealar saroyda yilma-yil yozib borildi. Yunon, Suriya va hind tilidagi adabiy
asarlar tarjima qilindi. Shuning bilan bir qatorda uning hukmrnoligi davrida hind
tilida yaratilgan bir qancha ilmiy asarlar paxlaviy tiliga tarjima qilindi. Eron davlati
hududiga shaxmat o‘yini kirib keldi va keng yoyildi.

29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent,
“Ma’naviyat”, 2008.
2. Струве В.В. (ред) История Ирана с древнейших времн до конца XVIII
века Ленинградского университета 1958
3. Пигулевская Н.В. Византия и Иран на рубеже VI и VII в.в М.Л., 1946.
4. Жалменова О.П. История стран Азии и Африки в средние века.
Тамбов: Изд-во ТГУ им. Г.Р. Державина, 2005.
5. Дьянов. И.М. Очерки истории древного Иране. М., 1961.
6. 3. Васильев. Л.А. История Востока. М., 1998.
7. Лукониню В.Г Култура сасанидского Ирана М.1969
8. .Бекмуҳаммедов Ҳ.Ю. тарих терминлари изоҳли луғати. Т ., “ Ўқитувчи ”
1978.
9. Егер О. Всемирная история. В 4 т. Т. . Средние века / О. Егер. — 3-е
изд. испр. и доп. — М.: ACT, Полигон, 2001.
10. Қурбангалиева.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув методик қўлланма. Т.,
“Ўқитувчи”,1980.
11. Қурбангалиева.Р. Машарипов О. Ўрта асрлар тарихидан қўлланма. Т.,
“Ўқитувчи”,1989.
12. Қурбангалиева.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув методик қўлланма. Т.,
“Ўқитувчи”,1991.
13. Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973.
14. Matthew B. Encyclopedia of the middle ages. New York 1995.
30

15. www.ziyonet.uz
16. www.wikipedia.org
17. www.e-tarix.uz

Ilova
31

1- ilova . Sosoniylar shajarasi
32

2-ilova.Sosoniylar va rimliklar o'rtasidagi jang

3-ilova. Sosoniylarning otliq askari.
33

Xisrav I Anushervon davrida Eron

Sotib olish