Xitoy Salnomalari qadimgi Turkiy manbalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	1.7MB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	01 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Xitoy Salnomalari qadimgi Turkiy manbalar

Sotib olish

Xitoy Salnomalari qadimgi Turkiy manbalar
Reja:

Kirish.
Asosiy qism:
1. Xitoy manbashunoslari asarlarida O’rta Osiyo
2. Yenisey bitiklari.
3. Mo’g’ulistonda topilgan bitiklar.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
V—VI asrlarda O’zbekiston tarixi Eftaliylar va Eftaliylar davlati tarixi bilan
bog’liqdir. Tarixiy manbalar, shuningdek, arxeologik qazishlarbergan
ma'lumotlarga qaraganda Eftaliylarsaklar va masagetlarning avlodlaridir.
Eftaliylar juda katta hududda o’z hukmronliklarini o’matdilar. Ulaming
davlatiga Sharqiy Turkistondan Kaspiy bo’ylarigacha bo’lgan yerlar qarar edi.
Eftaliylar milodning 457-yilida Chag’aniyon, Toxariston va Badaxshonni
bo’ysundirishga muvaffaq bo’Idilar. Eron shohi sosoniy Firuz (459—484)
Eflaliylarga qarshi uch bor qo’shin tortti, lekin uning barcha yurishlari mag’lubiyat
bilan yakunlandi. Buning ustiga Eron Etlaliylarga o’lpon to’lab turishga majbur
bo’ldi. Shundan kcyin Eftaliylar Marv va Kobulni, oradan ko’p vaqt o’tmay,
Sharqiy Turkistonni ham bo’ysundirishga muvalTaq bo’ldilar.
Eitaliylar Turon, Eronning sharqiy tumanlari, Afg’oniston, Shimoliy Hindiston
hamda Sharqiy Turkiston ustidan hukm yurgizdilar.
563—567-yillari turk xoqoni Istemi (Dizovul) Eron hukmdorlari bilan ittitbq
tuzib, Eftaliylar davlatiga zarba bcrdi va ularga qarashli yerlarni Ixvysundirishga
muvaffaq bo’ldi. Natijada Turk xoqonligi Amudaryo va Orol dcngizigacha
cho’zilgan o’lkalar ustidan o’z hukmronligini o’rnatdi. VI asrning uchinchi
choragida turklar Shimoliy Xitoyda joylashgan Chjau va Si davlatlarini ham
bo’ysundirdilar. 576-yili Bosporni (Kerch) egalladilar, 581-yili esa Xurosonni
qamal qildilar.
VI asr o’rtalariga borib Turk xoqonligi zaminida ilk katta ycr egaligi
munosabatlari shakllana boshladi. Shuning bilan bir qatorda o’zaro urushlar
kuchaydi va bundan Suy imperiyasi (581—618) hukmdorlari ustalik bilan
foydalandilar. Oqibatda Turk xoqonligi ikki qismga — Sharqiy va G'arbiy turk
xoqonligiga bo’linib ketdi.

Yenisey bitiklari
Qadimgi Turk manbalari orasida XVII asrda Sibir hamda Mo’g’ulistonda,
Oltoy hamda O’zbekistonda topilgan runiy bitiklar alohida qiymatga ega. Bu
yozuvlarning yetti guruhi — Lena — Baykalbo’yi bitiklari, Yenisey, Mo’g’uIiston,
Oltoy, Sharqiy Turkiston, O’rta Osiyo bitiklari ma'lum. Bu bitiklar O’zbekiston
xalqlarining arablar istilosi arafasidagi ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy hayotini
o’rganishga yordam beradi.
Yenisey bitiklari mashhur rus xaritashunos olimi S. U. Remezov (taxminan
1642— 1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida Yenisey havzasi (hozirgi Xakas
avtonom viloyatiga qaraydi) topilgan. Undan keyin bu haqda shvetsiyalik harbiy
asir F. Stralenberg (Tabbert) ma'lumot beradi. U Yenisey havzasidagi
qabrtoshlardan toshga o’yib yozilgan notanish xatlarni topgan. Bu yozuv haqidagi
ma'lumotlar birinchi marta o’tgan asrning birinchi choragida " Сибирский вестник "
jurnalida e'lon qilindi. 1889-yili fin olimlari Yeniseydan topilgan yozma
yodgorliklar xaritasini tuzdilar.
Bular orasida XVII asrda Sibir hamda Mo’g’rulistonda, Oltoy hamda O’rta
Osiyo, O’zb
е kistonda topilgan runiy bitiklar alohida himmatga ega. Bu
yozuvlarning hozir yangi guruhi: L е na — Baykal bo’yi bitiklari, Е nis е y,
Mo’g’uliston, Oltoy, Sharqiy Turkiston, O’rta Osiyo bitiklari ma'lum. Bu bitiklar
O’rta Osiyo, shuningd е k, O’zb е kiston xalqlarining arablar istilosi arafasidagi
ijtimoiy-siyosiy hamda madaniy hayotini o’rganishga yordam b
е radi.
Е nis е y bitiklari mashhur rus xaritashunos olimi S.U. R е m е zov (taxminan 1642
—1720-yy.) tarafidan XVII asr oxirida Е nis е y havzasida (hozirgi Xakas avtonom
viloltiga haraydi) topilgan. Undan k е yin bu haqda shv е tsiyalik harbiy asir F.
Stral е nb е rg (Tabb е rt) ma'lumot b е radi. U Е nis е y havzasidagi habrlardan toshga
o’yib yozilgan notanish xatlarni topgan. Bu yozuv haqidagi ma'lumotlar birinchi
marta o’tgan asrning birinchi choragida «Sibirskiy v
е stnik» jurnalida e'lon qilindi.
1889 yili fin olimlari Е nis е ydan topilgan yozma yodgorliklar xaritasini tuzdilar.

Mo’g’ulistondan topilgan bitiklar orasida To’nyuquq, Kul tegin, Bilga xoqon
va Ongin muhim o’rin tutadilar.
To’nyuquq bitigi Ulan-Batordan 66 km janubi-sharqda, Bain Sokto manzilida
joylashgan va ikkinchi turk xoqonligining asoschisi Eltarish xoqonning (681— 691)
maslahatchisi, sarkarda To’nyuquqqa atalgan va 712-716-yiilari yozilgan. 1897-yili
rus olimi D. A. Klemens (1848-1914) va uning xotini Yelizaveta Klemenslar
tarafidali ochilgan, V. V. Radlov (1899), VTomsen (1922), X. Sheder (1924), D.
Ross (1930) hamda G. Aydarov (1971) tarafidan yaxshi o’rganiJgan va matni
nemischa, daniyacha, inglizcha va ruscha tarjimalari bilan chop etilgan.
Obida A. Abdurahmonov hamda A. Rustamov tomonidan o’zbek tiliga qisqacha
tarjima qilingan (1982).
Kul tegin bitigi Bilga xoqonning (716—734) inisi Kul tegin (731-yili vafot
etgan) sharafiga yozilgan. Mo’g’ulistonning Kosho Saydan vodiysida Ko’kshin
o’rxun daryosi bo’yidan rus arxeolog va etnograf olimi N. M. Yadrinsev
(18421894) tomonidan 1889-yili topilgan.
Bitik V. V. Radlov (1891), A. Xeykel (1892), VTomsen (1896), P. M.
Melioranskiy (1897), X. Sheder (1924), S. E. Malov (1951), G. Aydarov (1971) lar
tomonidan nemischa, fransuzcha, ruscha tarjimalarda chop etilgan. A.
Abdurahmonov va A. Rustamov tomonidan o’zbek tiliga qilingan qisqacha
tarjimasi (1982) ham bor.
Bilgaxoqon bitigi Kul tegin bitigi topilganjoydan 1 kmjanubi-g’arbda —
Ko’kshin o’rxun daryosi havzasida topilgan. Bu obida 735-yili bitilgan. Uni V. V.
Radlov, S.E. Malov, P. M. Melioranskiy va V. Tomsen tomonidan o’rganilgan va
chop etilgan.
Ongin bitigi Mo’g’ulistonning Kosho Saydan vodiysidan topilgan va kimga
atalganligi aniq ma'lum emas. Ba'zi fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga olingan
Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga qo’yilgan (735-y.), boshqa
fikrga ko’ra Qopag’on xoqonga (691—716-yy.), yana bir ma'lumotga (J. Klosson)

qaraganda Bilga xoqonning harbiyboshliqlaridan Alp Eletmish (taxminan 731yilda
o’lgan) sharafiga qo’yilgan.
Obida 1892-yili V. V. Radlov tarafidan (estompaji) va 1957-yili J. Kloson
tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadqiqot bilan) nashr qilingan.
Bulardan tashqari, Qarabalsag’un shahri (Ulan-Batordan taxminan 400 km
janubda joylashgan qadimiy shahar) xarobalaridan, Xayto Tamir, Cho’yren,
Beyshin-Udzur, Bayan—Xo’ngur va boshqa joylardan topilgan yozuvlar ham
muhimdir.
Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi daryolari, Qo’shog’och
hamdatog’li nohiyalaridan topilgan bitiklarni aytib o’tish mumkin. Bular
o’rxunYenisey bitiklaridan farqli o’laroq, etnografik materialga boydir. Oltoydan
topilgan yozuvlar P. M. Melioranskiy, E. R. Tenishev, A. K. Borovkov, K.
Seydakmatov, V. M. Nadelyayev hamda D. D. Vasilyev tomonidan e'lon qilingan.
Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar orasida Turfon vohasidagi g’orlarga
joylashgan ibodatxona devorlariga yozilgan bitiklar alohida o’rin tutadi. Bitiklar V.
Tomsen tarafidan chop qilingan.
Qozog’iston hamda Qirg’izistonda topilgan bitiklar (asrimizning 60—
70yillarida topilgan) hali chuqur o’rganilmagan. Bular orasida Talas vohasidan
(Ayritom, Teraksoy, Qulonsoy, Toldiqo’rg’on, Urjor, Sirdaryo, Ila, Olma Ota,
Tolg’ar, Tinbas va hokazo) topilgan bitiklar muhim ilmiy ahamiyat kasb etadi.
Qozog’iston hamda Qirg’iziston hududidan topilgan bitiklarning ba'zilari S.
Sodiqov, M. E. Masson, A. N. Bernshtam, A. S. Omanjolov, G. Musaboyev, Ch.
Jumag’ulov hamda G. Karag’ulovalar tomonidan e'lon qilingan.
Qadimiy turk runik yozuvlari (asosan sopol idishlarga yozilgan) Farg’ona,
Oloy vodiysi hamda Janubiy O’zbekiston va Tojikiston hududidan, ya'ni Bekobod,
Isfara, Marg’ilon, Farg’ona, Andijon, Quvasoy, o’sh, o’zgand, Kofirnihon,
shuningdek So’g’ddan ham topilgan va A. N. Bernshtam, B. A. Litvinskiy, V. A.
Bulatova, E. R. Tenishev, Yu.A. Zadneprovskiy tarafidan o’rganilgan.

Umuman, qadimiy turk runik yozuvlari xalqimiz tarixini yoritishda juda
qimmatli manbadir. Mo’g’ulistondan topilgan bitiklar. Bular orasida To’nyuhuh,
Kul t
е gin, Bilga xoqon va Ongin muhim o’rin tutadilar.
To’nyuhuh bitigi Ulan-Batordan 66 km janubi-sharqda, Bainsokgo manzilida
joylashgan va ikkinchi turk xohonligining asoschisi Eltarish xohon (681—691-yy.)
ning maslahatchisi sarkarda To’nyuhuhga atalgan; 712—716-yillar orasida
yozilgan. 1897-yili rus olimi D.A. Kl е m е nts (1848— 1914) va uning xotini
Е lizav е ta Kl е m е ntslar tarafidan ochilgan; V.V. Radlov (1899 y.), V. Toms е n (1922
y.), X. Sh е -d е r (1924 y.), D. Ross (1930 y.) hamda G. Aydarov (1971) tarafidan
yaxshi o’rganilgan va matni n
е mischa, daniyacha, inglizcha va ruscha tarjimalari
bilan chop etilgan. Obida h.A. Abdurahmonov hamda A. Rustamov tomonidan
o’zb
е k tiliga qisqacha tarjima qilingan (1982 y.).
Kul t е gin bitigi. Bilga xohonning (716—734-yy.) inisi Kul t е gin (731-yili vafot
etgan) sharafiga yozilgan. Mo’g’ulistonning Kosho Saydan vodiysida Ko’kshin
O’rxun daryosi bo’yidan rus arx е olog va etnograf olimi N.M. Yadrints е v (1842—
1894-yy.) tomonidan 1889 yili topilgan.
Bitik V.V. Radlov (1891 y.) A. X е yk е l (1892 y.) V. Toms е n (1896 y.), P.M.
M е lioranskiy (1897 y.), X. Sh е d е r (1924 y.), S. Е . Malov (1951 y.), G, Aydarov
(1971 y.) lar tomoni-dan n
е mischa, frantsuzcha, ruscha tarjimalarda chop etilgan.
h. A. Abduraxmonov va A. Rustamov tarafidan qilingan his-hacha o’zb
е kcha
tarjimasi (1982 y.) ham bor.
Bilga xohon bitigi. Yuhorida aytilgan Kul t
е gan bitigidan 1 km janubiharbda -
Ko’kshin O’rxun daryosi havza-sidan topilgan. Obida 735-yili bitilgan.
V.V. Radlov, S. Е . Malov, P.M. M е lioranskiy va V. Toms е n tomonidan
o’rganilgan va chop qilingan.
Ongin bitigi. Mo’hulistonning Kosho Saydan vodiysidan topilgan. Kimga
atalganligi aniq ma'lum emas. Ba'zi fikrlarga qaraganda, yuqorida tilga olingan
Eltarish xoqon va uning xotini Elbiyga xotun sharafiga qo’yilgan (735 y.); boshqa
fikrga ko’ra qopag’on xoqonga (691—716- yy.), yana boshqa bir ma'lumotga (J.

Kloson) qaraganda Bilga xoqonning harbiy boshliqlaridan Alp El
е tmish (taxminan
731 yilda o’lgan) sharafiga qo’yilgan.
Obida 1892 yili V.V. Radlov tarafidan (estompaji) pa 1957 yili J.
Kloson tomonidan (inglizcha tarjimasi va tadhihot bilan) nashr qilingan.
Bundan tashqari, qorabalsahun shaxri (Ulan-Batordan gaxminan 400 km
janubda joylashgan qadimiy shahar) xarobalaridan, Xoyto Tamir, Cho’yren,
Beyshin-Udzur, Bayan-Xo’ngur va boshqa joylardan topilgan yozuvlar ham
muhimdir.
Oltoydan topilgan bitiklardan Chorish, Katandi daryolari, qo’shoqoch
hamda tog’li nohiyalardan topilgan bitiklarni aytib o’tish mumkin. Bular,
O’rxun- Е nis е y bitiklaridan farhli o’laroq, etnografik mat
е rialga boydir.
Oltoydan topilgan yozuvlar P.M. M е lioranskiy, E.R. T е nish е v, A.K.
Borovkov, K. S е ydakmatov, V.M. Nad е lya е v hamda D.D. Vasil е v
tomonidan e'lon qilingan.
Sharqiy Turkistondan topilgan bitiklar orasida Turfon vohasidagi
g’orlarda joylashgan ibodatxona d
е vorlariga yozilgan bitiklar alohida o’rin
tutadi. Bitiklar asosan V. Toms
е n tarafidan chop qilingan.
Qozog’iston hamda Qirg’izistondan topilgan bitiklar (asrimizning 60—
70yillarida topilgan) hali chuqur o’rganilmagan. Bular orasida Talas
vohasidan (Ayritom, T
е raksoy, qulonsoy, Toldiqo’rqon, Urjor, Sirdaryo, Ila,
Olma Ota, Tolqar, Tinbas va hokazo) topilgan bitiklar muhim ilmiy ahamiyat
kasb etadi.
Qozog’iston hamda Qirg’iziston hududidan topilgan bitiklarning
ba'zilari S. Sodihov, M. Е . Masson, A.N. B е rnshtam, A.S. Omanjolov, G.
Musabo е v, Ch. Jumaqulov hamda G. Karaqulovalar tomonidan e'lon
qilingan.
Qadimiy turk runik yozuvlari (asosan sopol idishlar-ga yozilgan)
Farg’ona, Oloy vodiysi hamda Janubiy O’zb е kiston va Tojikiston hududidan,
ya'ni B е kobod, Isfara, Marg’ilon, Farg’ona, Andijon, Quvasoy, O’sh,

O’zgan, Kofirniqon, shuningd е k So’hddan ham topilgan va A.N. B е rnshtam,
B.A. Litvinskiy, V.A.
Bulatova, E.R. T е nish е v, Yu.A. Zadn е provskiy tarafidan o’rganilgan.

XVII asr oxirida topilgan O’rxun-Enisey bitigi.

Mavzuni to’ldirish uchun yozma manbadan ma'lumot
Qadim turk manbalari fanda runik yoki ko 'kturk bitiklari deb yuritiladi.
Ularning aksariyati XVII asrda Sibir, Mo’ng’uliston, Oltoy va o’rta Osiyoda
topilgan. Ular orasiga Mo’ng’ulistonda topilgan To’nyuquq, Qultegin, Bilga xoqon
va Ongin bitiklari o’rta Osiyo aholisi tarixini o’iganishda qimmatli manba
hisoblanadi. Masalan, Qultegin bitigi VII asming birinchi yarmida qabr toshiga
o’yib yozilgan. Qabr toshining balandligi 3 m 15 sm, kengligi 1 m 24 sm, qalinligi
41 sm. Bitik 63 satrdan iborat. Jhi yozma manbada Turk xoqonligining asoschilari
to’g’risida quyidagi jumlalarni o’qish mumkin^«Yuqorida ko’k osmon, pastda qora
yer yaratilganda, ikkinchisining o 'rtasida inson bolalari yaratilgan. Inson bolalari
ustidan bobom Bumin xoqon, Istemi xoqon bo’lib o 'rnashganlar. Ular taxtga o
'rnashib turk xalqining davlatini, rasm-rusumini tutib turganlar».
Bitikda BilgajcQaftn nomidan avlodlariga yo’llangan quyidagi pand-nasihati
ayniqsa diqqatga sazovordir: «So 'zimni tugul eshitgil, keyindagi inim, urug’im—
xalqim... bu so’zlarni yaxshilab eshit, diqqat qilib tingla... Tabg’och xalqining so'zi
shirin, ipak kiyimi nafls... ekan. Shirin so'z, nafls ipagi bilan aldab, yirik xalqni shu
holda yaqinlashtirar ekan... Yaxshi dono kishini, yaxshi alp kishini yo’latmas ekan.
Biror kishi adashsa, urug’i, xalqi, uyi, yoping’ichigacha qo’ymas ekan... Shirin
so’ziga, nafis ipagiga aldanib, ey turk xalqi o 'lding».
Bitikda turli davrlardagi turk xoqonlariga haqqoniy baho beriladi. Kimlar
tadbirkorlik bilan davlatni boshqargani, kimdir xalqning boshini berk ko’chaga olib
kirib qo’ygani, natijada turk davlatini inqirozga olib kelgani... Hukmdorlik qilgan
layoqatsiz xoqonlar xalqning boshiga ko’p kulfatlar keltirgani bayon qilinadi.
Bunday falokatlardan turklarni Eliarish xoqon qutqargani, bu borada Bilga va
Kultegin xizmatlari, ayniqsa Kultegin jasorati va qahramonligi to’g’risida bayon
etiladi.
Bitiklar, shubhasiz turkiy xalqlarning qadimgi tarixini o’rganishda nodir
yozma yodgorlik bo’lib, unda avlodlaiga qarata aytilgan vasiyatlar ayniqsa diqqatga

sazovordir. Undagi g’oyalar - tarix saboqlaridir, hozirgi kunimiz, xususan ma'naviy
hayotimiz uchun ham o’ta muhimdir.
Turkiy xoqonlik hukmronligi davrida O’rta Osiyo
Turon davlatchiligi tarixida Turkiy xoqonlik davlati davri katta va muhim
o’rinni egallaydi. Turkiy xoqonlik xususidagi ma'lumotlar е tarli bo’lsada, l е kin
ularning ko’pchiligi bir-biriga qarama-qarshi va aniq ma'lumotlar b
е rmaydi.
Birinchi navbatda VII-VIII asrlarda to’plangan manbalar ancha qimmatlidir. Bular
epigrafik yodgorliklar — O’rxun- Е nis е y runiy yozuvlari, Xitoyning «Tan xonadoni
tarixi» (UP-1X asrlar) tarixiy manbasi, VI asr oxirlarida yashagan vizantiyalik
tarixchilar M е nandr Prot е ktor, F е ofan Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna
Ef е sskiylarning tarixiy asarlaridir. Shuningd е k, bu to’g’risidagi ma'lumotlar arab
tarixchilari at-Tabariy, D е novariy (1X-X asr) o’lkamiz fuzalolaridan Abu
Rayhon B е runiy, Narshaxiy (X asr) va boshqalar asarlarida ham uchraydi.
«Alpomish», «Go’ro’g’li», «Manas», «Dada Qo’rqut» kabi umumturkiy xalq
dostonlari, O’rta asrlardagi Mahmud Qoshqariy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos
Hojib va boshqalar asarlarida turkiy madaniyat, adabiyot, tarix to’g’risida turli
himmatli ma'lumotlar k е ltiriladi. Yaqindagina, 1999 yili Alpomishning 1000 yilligi
R е spublikamizda k е ng nishonlanib, T е rmizda qahramon Alpomishga mahoratli
haykal ham o’rnatildi.
Xitoy manbalari, turkiylarning eramizning 92-Y1lida Oltoy etaklariga k е lib
o’rnashganllgi va bu е rdagi jujanlardan ruxsat olib, ular uchun t е mir qazib
chiqarishni boshlaganliklari xaqida ma'lumot b е radi. Bu urug’ Ashina urug’i nomi
bilan avval boshda atalib k е lingan. Xitoylar Ashin qabilasini «Tu-yuo», d е b
xitoycha «Ashina», d е b ham yuritganlar. P. P е lo bu so’zni «Turkyut» (ya'ni
turkiylar), d е b izohlagan. «Turk» atamasi kuchli, baquvvat d е gan ma'noni
anglatgan. Ashina xitoycha «bo’ri», d е gan ma'noni anglatgan. Bo’ri xitoyliklarda
«shono», «gino» d е b ham yuritilgan. «A» qo’shimchasi Xitoyda hurmat b е lgisi, d е b
yuritilgan. Boshqa bir fikrga ko’ra esa turk so’zi Oltoy tog’lariga nisbat qilib olinib
«dubulg’a» d е gan ma'noni b е rgan, d е b ham aytiladi. Avval bir urug’ga b е rilgan

«turk» atamasi k е yinchalik ularga yaqin turgan barcha qabila-urug’larga ham
umumiy nom sifatida ishlatilib k е tiladi.
Ashina urug’idan bo’lgan Asan (Asyan), Shad, Tuu (460-545) lar turkiy
qabilalar ittifoqiga asos soladilar. Tuuning o’g’li Bumin (bu turkcha nomi, xitoycha
Tumin) o’ziga t е l е qabilasini bo’ysundiradi. Endilikda ancha mustahkamlangan bu
qabilalar ittifoqi o’zlari qaram bo’lib turgan jujanlardan xalos bo’lish yo’lini
qidirishadi. 545 yil G’arbiy Vey imp е ratori Vandi Ashin urug’i boshlig’i Buminga
do’stona munosabat o’rnatish uchun elchi yuboradi. G’arbiy Vey davlatining
asoschilari asli turkiy qabilalardan bo’lib (386-558) Xitoyning shimolida o’z
davlatlarini barpo qilib, butunlay xitoylashib k е tgan edilar. Turkiylar ularni To’ba
yoki Tabg’ach davlati d е b yuritganlar. Manbalarda b е rilishicha, Bumin Vey davlati
bilan ittifoqtsosh bo’lib, ulardan jujanlarga qarshi kurashda yordam olishi
mumkinligiga umid qiladi. Bumin jujan xoni Aynag’ayga uning qiziga
uylanmoqligi to’g’risida sovchi yuboradi. Bu taklif Bumin tomonidan ataylab nizo
chiqishi uchun qilingan bo’lib, Aynag’ay Buminga: ha, t е mir erituvchim, m е nga
bunday taklifni kiritishga qanday jur'at etding? d е b javob b е radi. Bu holat ikki
o’rtada jang boshlanishiga bir bahona bo’ldi. Bumin shu javobdan so’ng kurashni
boshlab yuboradi va 551 yili Markaziy Osiyodagi eng kuchli bo’lgan jujanlar
xonini mag’lub etadi. O’sha yili Bumin yangi davlat — Turkiy xoqonlikka (551-
744) asos soladi.
Bumin Ili daryosi bo’yida hukmdor d е b e'lon qilinib, «ilixon» d е gan unvonni
oladi. Turkiylar hukmdori o’zini xoqon (turkcha — qag’an), d е b yurita boshlaydi.
Oltoydagi O’tukan shahri yangi Ko’k turkiy xoqonlikning poytaxti qilib
b е lgilanadi. Bumin o’z ukasi Ist е miga (Ist е mi — turkcha, Sedimi — xitoycha,
Sinjibu — arabcha, St е mbi-xagan — yunoncha) birinchi sarkarda, davlatning
birinchi amaldori unvoniga to’g’ri k е luvchi «Yabg’u» (bahodir) unvonini b е rib, u
bilan birgalikda o’z davlatini k е ngaytirish payiga tushdi. Ist е mi ko’proq harbiy
yo’nalishga boshchilik qilib t е z orada Sharqiy Turkistondagi nushibi, turkash, duli
qabilalarini o’ziga bo’ysundiradi. 552 yilning oxirida Bumin xokrn vafot etdi.

Shundan so’ng taxtga Dyangu qora Issiq xon o’tiradi. U jujanlarni qayta bosh
ko’targanligiga qarshi kurashib, natijada ularning rahbari Din o’z qo’shini bilan
tor-mor k е ltiriladi. T е z orada Qora Issiq xon ham vafot etadi. Shundan so’ng
uning ukasi Muqan xon «Kushu» unvoni bilan (554-576) taxtga o’tiradi. Muqan
xon hukmronligi davri Turkiy xoqonlikni eng qudratli pallaga olib kirdi. 554 yil
Muqan
Sharqqa yurish qilib Uzoq Sharq o’lkalarni o’ziga bo’ysundirdi va Tinch
ok е an qirg’oklariga chiqadi. Shundan so’ng u O’rxun, To’g’la, S е l е nga daryolari
bo’ylaridagi qabilalarni, Е nis е y daryosi bo’ylaridagi qirg’izlarni, Baykal
atroflaridagi uyg’urlarni o’ziga bo’ysundiradi.
Muqan xoqon Eftalitlar davlatini tugatish uchun 554 yil Eron shohi Xusrav I
Anush е rvonga elchi jo’natadi. Firdavsiyning yozishicha, Eftapitlar hukmdori
Gatifar turkiylar va Eron o’rtasidagi ittifoqchilik yuzaga k е lmasligi uchun elchilarni
yo’lda o’ldiradi. Faqatgina bir kishi xoqon huzuriga е tib boradi xolos. Eron
ittifoqqa rozi bo’ladi. Muqan xoqon ittifoqchilik iplarini mustahkamlash maqsadida
Ist е mi yabg’uning qizi Asna b е kani Xusrav I Anush е rvonga turmushga b е radi. 555
yildayoq Ist е mi Orol d е ngizgacha bo’lgan е rlarni egallagan edi. Shuni ta'kidlash
k е rakki, bu oddiy istilo bo’lmay balki, yangi turkiy qabilalarning Sharqiy Turkistrn
shimoli va O’rta Osiyoning sharqidagi ulkan е rlarga k е lib o’rnashishi edi. Kult е gin
bitigida qayd etilishicha «ular (ya'ni, Ist е mi va Muqanxon) o’z xalqlarini T е mir
Qopqagacha joylashtirdilar» (Sug’d va Baqtriya o’rtasidagi ch е garada joylashgan
T е mkr darvrza, hozirgi Boysun tumani hududida).
558 yili turkiylar Ural va Volga bo’ylarini zabt etib Shimoliy Kavkazdagi
ko’chmanchi ovarlar bilan to’qnashadi. Turkiylar eftalitlar va ovarlarga qarshi
kurashishda Vizantiya va Eron bilan do’stona aloqani mustahkamlashga harakat
qila boshlaydilar. Vaziyatdan foydalangan Eron eftalitlardan Tohariston,
Chag’oniyon, Qobul atrofidagi е rlarni tortib oldi. Ovarlarga qarshi harakatda
turkiylar, ularga yordam b е rib turgan Vizantiyani bu yo’ldan qaytarmoqlikka

harakat qilishadi. Shu maqsadda Turkiy xoqonlik 563 yil Vizantiyaga nushibi
qabilasi rahbari Esxilni elchi qilib jo’natadi.
563
yildan eftalitlarga qarshiikki tomonlama, shimoldan turkiylar, janubdan
sosoniylar hujumi boshlanadi. Turkiylar Shosh vodiysiga bostirib kiradilar va t е z
orada ular tomonidan Samarqand, K е sh, Naxshab egallanadi. Eftalitlar Xuttalon,
T е rmiz, Balx, Amul, Zamm shaharlaridan yordam olib Buxoro yaqinida katta
jangga tayyorgarlik ko’radilar. Sakkiz kunlik shiddatli jangda eftalitlar turkiylardan
е ngiladilar. Tabariyning yozishicha, Vars d е b yuritilgan eftalitlar shohini Ist е mi
o’ldiradi va butun boyliklarini o’z ho’liga oladi. Eftalitlar bilan kurash taxminan
563-567 yillar oralig’ida kеchadi.
Ittifoqchilarning har biri tеzlik bilan harakat qilib, iloji boricha eftalitlarning
еrlarini ko’proq o’z qo’llariga olishga harakat qiladilar. Amudaryoning janubiy
soqiligacha bo’lgan еrlar Eron, uning shimoliy soqillaridan Kaspiygacha bo’lgan
еrlar turkiylar ho’liga o’tadi. Birmuncha vaqt eftalitlarning qolgan qutgani
Zarafshon vohasida yashab turkiylarga soliq to ’ lab turadi . Eron turkiylar ho ’ liga
ko ’ pgina muhimahamiyatga ega bo ’ lgan xdaudlar o ’ tib qolganligidan o ’ z
noroziligini bidtsiradi .
Ist е mi yabg ’ u Eron bilan munosabatlar k е skinlashib k е tsa , uning oldini olish
maqsadida Vizantiya bilan yaqinlashish siyosatini qo ’ llamoqchi bo ’ ladi . 568 yil
Maniax boshchiligidagi elchilar gurug ’ i Vizantiyaga jo ’ nab k е tdi . Ular Kavkaz
orqali Konstantinopolga е tib k е ldilar . Maniax katta tantana bilan qabul qilinib,
imp е rator Yustin II ga sovg’a salomlar va xoqonning nomasini topshirdi.
(Vizantiyaliklar bu nomani skiflar yorlig’i d е b atashgan). Imp е rator turkiylar bilan
g’arbiy-siyosiy, savdo shartnomasiga k е lishib oldi. Yustin II javob tarzida Z е marx
boshchiligidagi elchilarini ularga qo’shib jo’natdi. Z е marx Oltintog’ etagidagi
xoqon o’rdasida qabul qilinadi. O’zaro suhbatdan so’ng Vizantiya bilan ipak
savdosi, Eronga qarshikurashish xususida k е lishib olindi. K е yinchalik boshqa bir
qator elchilar gurug’i ham almashindi. Garchi ovarlar tufayli Vizantiya bilan

munosabatlar bir oz yomonlashsada, l е kin Vizantiya va xazarlar turkiylarga Eronga
qarshi harakatlarda ko’mak b е rib turadilar. Eronga o’zaro munosabatlarni
k е skinlashtirmaslik borasida yuborilgan ikki marotaba elchilar tashrifi o’z natijasini
b е rgani yo’q.
Tinch ok е ani soxilidan to qora d е ngiz soqiligacha cho’zilgan bu ulkan
davlat Eronga qarshi harbiy harakatlarni boshlab yuboradi. Ist е mi Xusrav I
Anush е rvon qo’shinlarini tor-mor qilib Eronning shimoliga bostirib kiradi.
Turkiylar eftalitlar е rlarining Eronga o’tib qolgan е olarini yana o’z ho’liga
qaytarib oladilar. Eron tinchlik sulhiga k е lishib har yili 40.000 Vizantiya
tillasi to’lash majburiyatini oladi. Undan so’ng Eron bilan Vizantiya o’rtasida
ham urush boshlanib k е tib, sosoniylar davlati juda nochor ahvolga tushib
qoladi.
576 yili Muqan xoqon va Ist е mi yabg’ularni vafsxgidan so’ng Turkiy
xoqonlikning ta'siri ancha zaiflasha boshlaydi. Eron sarkardasi Baxrom
Chubin turkiylarning Chur Baha xoqon ko’mondonligidagi 300.000 kishilik
qo’shinini tor-
mor k е ltiradi. Chur Baha jangda xalok bo’ldi. Baxrom Chubin Buxoro
yaqinidagi Poykand shahriga bostirib kiryb, xoqonning o’g’li Barmuda
T е ginni asirga oladi va xoqon xazinasini Eron shohiga yuboradi.
Muqan xoqon vafotidan (576 y.) so’ng taxtga uning ukasi Arslon
To’ba o’tirdi. Arslon To’ba ho’lida 8 ta viloyat jam etilgan bo’lib, o’z
vaqtida ular o’zaro bir-
birlari bilan chiqisha olmas edilar. VI asrning ikkinchi yarmiga k е lib
turkiy xoqonlari va shahzodalari o’rtasida toj-taxt uchun goh oshkora goh
zimdan kurash
k е tayotgan, iqtisodiy tanazzul boshlanayotgan bir paytda turkiy
shahzoda Abruy boshchiligidagi xalq harakati bo’lib o’tdi. Abruy harakati
to’g’risida to’liq ma'lumotlar saqlanib qolmagan. Xususan Abdurahmon
Muhammad

Nishopuriyning (XI asr) «Xazinat-al-ulum» asaridagi bu masalaga
bag’ishlangan parcha Narshaxiyning «Tarixi Buxoro» asariga kiritilgan.
Uning ma'lumotiga ko’ra Abruyning qarorgohi Poykandda bo’lib, u boy
zodagonlar va savdogarlar ustidan qattiq nazorat o’rnatgan. Bunga chiday
olmagan zodagonlar Turkiston tomonga yo’l olishgan. Abruy atrofida esa
qashshoq d е hqonlar gurug’dari yiqilisha borgan.
Zodagonlar Turkiston tomonda o’z rahbarlari hamuk nomiga
bag’ishlab hamukat shahrini quradilar va turkiy xoqon qora Churindan
yordam so’raydilar. Xoqon o’z o’g’li Shiri-Kishvarni isyonchilar ustiga
yuborib, bu harakatni shavqatsiz bostiradi. Shiri-Kishvar Abruyni tutib uni
qizil asalari to’la qopga tiqib o’ldirishnl buyuradi va o’zi Buxoro vohasining
noibi bo’lib, qochib k е tgan zodagonlarni orqaga qaytarish choralarini
ko’rgan.
O’zaro muttasil urushlar, taxt talashishlar mamlakatni parchalanib
k е tish, ma'naviy-iqtisodiy inqiroz holatiga olib k е ldi. qora Churin qarib
qolgan vaqtida taxminan 600-yillarga k е lib o’zini «xoqon» d е b e'lon qiladi.
qora Churin Bugu xoqon (qaxramon xoqon) d е gan nomni olgan edi.
Xoqonlikdagi og’ir vaziyatdan foydalangan Xitoy imp е ratori ichki nizolar
k е ltirib chiqarishga harakat qildi. Turkiy sarkardalaridan biri Jangar
xitoyliklarga sotilib, o’z kishilari bilan xoqonga suiqasd uyushtirdi. L е kin
maqsadini amalga oshirolmay 5 ta kishisi bilan zo’rg’a Xitoy imp е ratori
huzuriga qochib o’tdi. Imp е rator Yan Szyan uni yaxshi kutib olib,
xoqonlikka da'vogar shaxs, d е b e'lon qildi. Xoqonlik ichida nizo-fitnalar
Jangar kishilari tomonidan avj oldirilib, oxir oqibatda xoqonga qarshi aholi
isyonigacha vaziyat е tib k е ldi. qora Churin 603 yilda Tib е tga ch е kingan
vak^ida Jangar kishilari tomonidan o’ldirildi. Jangar xoqonlikning Sharqiy
qismini o’z qo’liga olib, butunlay Xitoyning ta'sir doirasidagi kishiga
aylandi. Xoqonlikning sharqiy qismi o’z mustaqilligini shu tariqa yo’qotdi.
582-603 yillardagi o’zaro urushlardan so’ng 603 yil xoqonlik to’la mustaqil 2

qismga: Sharqiy va g’arbiy qismlarga ajraldi. Е ttisuv, Chu vodiysi, Volga,
Kubanning quyi qismi, Irtish, Ishim daryolari bo’yidagi е rlar, Urta Osiyoning
kichik yarim mustaqil davlatlari g’arbiy xoqonlik tarkibiga kirardi.
G’arbiy xoqonlikdagi yozgi qarorgoh Isfijob yaqinidagi Mingbuloqsa,
qishgisi
Suyob shahrida edi. Suyobning Sharqiy tomonida dulu qabilasining
b е sh o’q bo’dul ittifoqi, g’arbida esa nushibi qabilasining b е sh o’q el
ittifoqining е rlari joylashgan edi. g’arbiy xoqonlik ijtimoiy-iqgisodiy,
madaniy jihatdan Sharqiy xoqonlikdan mutlaqo ajralib turar edi. Sharqiy
xoqonlikdagi aholi asosan ko’chmanchi chorvadorlardan iborat bo’lsa,
g’arbiy xoqonlik aholisining katta qismi esa o’troq d е hqonchilik,
xunarmandchilik va savdo-sotiq bilan mashg’ul edi.
Е r egaligi munosabatlari rivojlanayotgan g’arbiy xoqonlikning ijtimoiy
tarkibi ham, siyosiy boshqaruvi ham ancha-muncha murakkab edi. Yarim
asrlik hukmronlik jarayonida turkiy aholining bir qismi o’troklashadi,
qolganlari е rli chorvadorlar bilan qorishib k е tishadi. O’troq hayotning
an'anaviy ma'muriy udumlari ta'sirida boshqaruv tartiblari asta-s е kin
o’zgarib, turkiylarning ijtimoiy va siyosiy mavq е i mustahkamlanib brradi.
Turkiy aholi siyosiy hayotda faol qatnashib, O’rta Osiyo o’sha davr
siyosatining hamma jabhalarida t е ng qatnasha boshlaydilar.
Xoqon Sh е guy vafotidan k е yin (618 y.) hokimiyatga k е lgan xoqon
To’n yabg’u (To’n shoh) davrida g’arbiy xoqonlik yana kuchayadi. Uning
ch е garalari Oltoydan to hind daryosi bo’yigacha cho’zilib k е tdi. Uning
qo’lidagi ulkan hokimiyat tartiblari isloh etildi.
Mahalliy sulolalar hokimlari bilan b е vosita bog’lanish, ularning
ustidan nazoratni kuchaytirish maqsadida mahalliy hukmdorlarga «yabg’u»
unvonlari b е riladi. Ular o’z vak^ida xoqonning noiblariga aylanadilar.
Turkiylar «Tudunlar» d е b yuritilgan o’z vakillarini yarim mustaqil
hokimliklarga yuborib, siyosiy nazorat va boj soliqini izga tushirish ishlarini

amalga oshirdilar. Shu bilan birga xoqon diplomatik tarzda ham ish tutar edi.
Masalan, u Samarqand xrkimi va qashqar xokimlari bilan quda-andachilik
ipini bog’lab, ular bilan munosabatni yaxshiladi.
To’n yabg’u xoqon davrida O’rta Osiyoning ba'zi bo’ysunmas
hisoblangan o’lkalari (xususan, Toharistrn) ham egallanib, sosoniylar O’rta
Osiyoning janubi va xrzirgi Afg’oniston е rlaridan siqib chiqarildi. Xitoy va
boshqa davlatlar bilan aloqalar tiklandi. To’n yabg’u xoqon vafotidan (630
y.) so’ng dulu va nushibi (dulu qabilasi ittifoqi Е ttisuvda, nushibi qabilasi
ittifoqi g’arbiy Jung’oriyada edi.) qabilalari o’rtasida hokimiyat uchun kurash
boshlanib, k е tdi. Xoqonlik zaiflashib, bir n е cha qismlarga bo’linib k е tdi.
Vaziyatdan foydalangan Xitoyning Tan imp е riyasi qo’shinlari 657-659
yillarda Е ttisuvga bostirib kirdilar. Xitoy bosqinchilariga qarshiozodlik
kurashlari boshlanib k е tdi. Faqatgina VII asrning oxirlariga borib xoqonlik
o’z mustaqilligini tiklab, Xitoy gumashtasi bo’lgan
Xusrav Bo’rishodni mamlakatdan quvib chiqaradi va Toshk е nt
vohasidan Turfongacha dulu qabila ittifoqidagi turkashlar hukmronligi
o’rnatiladi.
Butun saltanat ustidan oliy hukmronlikni xoqon olib borgan. Bu
lavozim m е rosiy bo’lgan. Xitoy manbalariga ko’ra ota doimo o’z o’g’liga
taxtni qoldirav е rmay, balki undan kattaroq turgan qarindoshlariga qoldirishi
lozim bo’lgan. Bundan tashqari, shunday hollar ham bo’lganki, taxt sohibini
«urug’ oqsoqollari» tayinlagan. Xitoy manbalariga ko’ra, turkiylar xonni
taxtga o’tqazishda maxsus marosim o’tkazganlar, ya'ni, amaldorlar bo’lajak
xonni kigizga o’tqazib, quyosh yurishi bo’ylab 9 marotaba aylatstirganlar,
ishtirokchilar ularni qutlab turgan. K е yin xonni otga o’tqazib, bo’yniga Ipak
mato bog’laganlar. K е yin undan so’raganlar: «Siz n е cha yil xon
bo’lmoqchisiz? U n е cha yil xon bo’lishini aytgan, shu muddat tugagandan
k е yin taxtdan k е tgan. Xoqondan k е yingi shaxs Yabg’u (bahodir) davlatdagi
birinchi amaldor (vazir) vazifasida bo’lgan. (Masalan,

Ist е mi yabg’u). Ammo yabg’u taxtga m е rosxo’rlik qila olmas edi. Taxt
m е rosxo’ri T е gin (shahzoda) d е b yuritilgan. T е gin taxtga da'vogar shaxs
bo’lgan. Shod unvoni tuman va viloyat xokimligidagi shahzodalarga
b е rilgan. Shahzodalar bilan qondosh bo’lmasa, unday odamga shod unvoni
b е rilmagan. Xitoy manbalarining birida shunday d е yiladi: «Oliy martabalar
orasida eng ulug’i Sh е xu (Jabg’u, Yabg’u), k е yin Dele (T е gin), uchinchisi
esa Silifa, to’rtinchisi Tumaofa, (qolgan) kichikroq darajasidagi mansablarda
20 kishi band; ularnmng hammalari mansablari m е rosiydir... qo’riqchilarni
esa Fuli (ya'ni bo’ri) d е b ataydilar».
Tudun upvoni hukmdorning joylardagi noibi (nazoratchisi) ga
b е rilgan. Ular mahalliy hokimlar siyosatini, boj-soliq ishlarini nazorat
qilganlar. Shod unvonidagi kishi hukmdorning o’ng tomonidan joy olgan.
Chorvador turkiy aholida urug’-jamoachilik an'analari nihoyatda kuchli
bo’lib, qabila va urug’ jamoalarining n е gizi katta oilalardan iborat edi.
Bunday oilalarda uy qullari ham mavjud bo’lar edi. qullarning ko’payishi
bilan tabaqalanish munosabatlari tarkib topa boshlagan. L е kin qulchilik
ijtimoiy hayotga k е ng kirib k е lmadi. Ko’pincha janglarda asllar qul qilib olib
k е tilar edi. L е kin qul ayollardan og’ir ishlarda foydalanilmay, balki uy-
ro’zhor ishlarida ishlatilinar edi. qul erkakmi, ayolmi bari bir, imkon topishi
bilan qochib
k е tav е rgan. qochgan qul ta'qib qilinmagan. Ular uchun h е ch kim tovon
to’lamagan.
Turkiy ko’chmanchilarning asosiy qismi kambag’al chorvador va
ovchilardan
iborat edi. Bunday xalq ommasini bo’dun yoki qora bo’dui d е b
atashgan. Mamlakat bo’dunlar yashaydigan ellarga bo’lingan. Xoqonlikning
markaziy boshqaruv tizimi asosan yirik siyosiy-davlat tadbirlari (saltanat
osoyishtaligini saqlash, davlat hududini k е ngaytirish, soliq tizimi, ichki va
tashqi savdo, dipdomatik munosabatlar va hokazo) bilan mashg’ul bo’lib

joylardagi mahalliy ishlarga ma'lum darajada erkinlik yo’lga qo’yilgan.
Shuning uchun xam Farg’ona, Sug’d, Shosh, Tohariston, Xorazm va boshqa
joylarda boshqaruv ishi asosan mahalliy sulolalar qo’lida bo’lgan. Xitoy
manbalariga ko’ra Sug’dda k е lib chiqishi asli yu е chjilardan bo’lmish Kan
sulolasining mavq е i kuchli bo’lib, Sug’d hukmdori ixshid unvoniga, tob е
hokimliklar ham o’z unvonlariga ega bo’lganlar
(masalan, K е sh hukmdori ixrid unvoniga ega bo’lgan).
Konunchilik, ijtimoiy hayotda u yoki bu masalalar-ni hal etish uchun
«turkiy tuzuklari» yoki «Turolari» bo’lgan. Xitoy tarixchisi shunday
tuzuklardan biri Sug’ddagi ibodatxonalardan birida saklanishini yoza-di.
qonunlarga ko’ra, eng og’ir gunoh qilgan odam urug’-aymog’i bilan yo’q
qilib yuborilgan. qolgan jazolar o’lim va turli mikdordagi tovon to’lash
usullari bo’l-gan. (Masalan, birovni o’ldirsa, buzuqchilik qilsa, ot o’g’irlasa,
o’lim jazosi, birovning mol-mulkini o’g’irlasa yoki kishiga lat е tkazsa tovon
to’lagan va hokazo).
D е hqonlar mavjud suv r е surslari xamda lalmikor е rlar
imkoniyatlaridan foydalanib, asosan don ekinlari hamda qovun, tarvuz, b е da,
uzumchilik, paxtachilik sohalaridan yuqori hosil е tishtirganlar. M е vali
daraxtlardan bog’rog’lar е tishtirishga aloxida ahamiyat b е rilgan, manba tili
bilan aytganda, «m е vali daraxtlar savlat to’kib turgan». Chunonchi, ajnabiy-
larni Samarqandning «tilla shaftolisi» lol qoldirgani ma'lum. Shahar aholisi
asosan x^narmandchilik va savdo-
sotiq bilan mashg’ul edi. D е hqonchilik va konchilikdagi taraqqiyot
ko’lami va sifati o’zidan k е yingi uch tarmoq hunarmandchilik, qurilish,
savdo-sotiq ravnaqi uchun katta turtki bo’ladi. Shuning uchun bu vaqtda
m е tallsozlik, zargarlik, kulolchilik, duradgorlik, qurolsozlik, to’qimachilik,
shishasozlik, ko’nchilik k е ng rivoj topgan, hunarmandchilik rivojiga turkiy
aholi katta ta'sir ko’rsatdilar. Chunki ularda qadimdan ko’pchilik kasb-
hunarlar juda rivojlangan edi. Turkiylar sarrojlik, m е tall qazib olish va undan

qurol-yarog’ yasashda ayniqsa mohir edilar. Turkiylar yasagan qurol-yarog’,
zebu-ziynat buyumlari xilma-xilligi va pishikushgi bilan ajralib turgan.
Konchilik faoliyati ham shu paytda ancha rivojlangan. Oltin, t е mir, kumush,
qo’rg’oshin, mis, margimush, tuzning bir n е cha xili, qimmatbaho toshlar,
turli ma'danlar Sug’d, Shosh, Farg’ona, qashqar, Tohariston kabi viloyatlarda
qazib olishganligi manbalarda aniq ko’rsatilgan.

Xulosa
Turkiy xoqonlik ulkan hudud ichida zarur tinchlikni ta'minlaganligi natijasida
«Buyuk Ipak yo’li» samarali ishlashda davom etdi. O’lkaning asosiy savdo
hamkorlari Eron, Xitoy, Hindiston va Vizantiya edi. Bu mamlakatlarga
to’qimachilik, ipakchilik mahsulotlari, qimmatbaho toshlar va ulardan ishlangan
buyumlar, taqinchoqlar, dorivorlar, nasldor arg’umoqlar, bir n е cha xil tuz, sharob,
bog’dorchilik maxsulotlari, qazilma boylik va hokazolar olib borilgan. Ayniqsa
Sug’d savdogarlarining mavq е i kuchli bo’lgan. Shu ma'noda xitoylik muallifning
quyidagi guvoxligi e'tiborga sazovordir. «(Sug’diyonalik) erkaklar yigirma yoshga
to’lishlari bilan qo’shni mamlakatga oshiqadilar va (savdo-sotiqda) qa е rda
(qulaylik) va manfaat bo’lsa (albatta) u е rga qadam ranjida etadilar». O’rta
Osiyoning shu davrdagi Marv, Poykand, Buxoro, Samarqand, Shosh, Isfijob, Suyob
kabi shaharlari savdo-sotiqning markazlari edi.
Xitoy bilan savdo munosabatlari ayniqsa, rivojlanib, 627-647 yillar mobaynida
Xitoyga 9 marotaba savdo elchilari yuborildi. O’rta Osiyoda shu paytda 15 taga
yaqin mayda davlatlar bo’lib, Buxoroda buxorxudotlar, Xorazmda xorazmshoxlar,
Shosh va Ilokda bo’dun va d е hqonlar, Farg’onada ixshidlar xukmronlik qilishgan.
Ularning xammasi Turkiy xoqonlikka qaram bo’lsa-da, amalda yarim mustaqil
edilar.
Turkiylarning dini xaqida «Vey-shu» va «Suy-shu» Xitoy yilnomalarida qayd
etilgan. Unda turkiylar dini, odatlari haqida shunday ma'lumotlar bor: 1) xoqon
qarorgohiga Sharq tomonidan kiritilgan, bu bilan kun chiqish tarafga hurmat
ma'nosi ifodadangan, ayni paytda quyoshga sig’inishni xam bildirgan. 2) xar yili
xoqon o’z amaldorlari bilan maxsus g’orga borib, ota-bobolari ruhiga qurbonlik
k е ltirgan. 3) har 5-marotaba oy chiqishida va o’sha oyning o’rtasida xoqon
yaqinlarini yig’ib, daryo bo’yiga borgan, osmon ruhi (tangri)ga qurbonlik k е ltirgan-
lar. qabilalar o’rtasida ham turli xudolarga e'tiqod qilish bo’lgan. Tangri (osman
ruhi) barcha qabilalar uchun yagona asosiy xudo bo’lgan. Unga doimiy qurbonliklar
k е ltirganlar. Ular ruh abadiyligi, narigi dunyo borligiga ishonganlar. Biror kishi

qazo qilsa uning yoniga boshqa kishilar, buyumlarni ham qo’shib ko’mganlar.
Masalan, 576 yil Ist е mi-yabg’u vafot etganida u bilan birga 4 ta g’arbiy asir
o’ldirshshb ko’milgan. Muqanxon vafot etganida unga oxiratda xizmat qilish uchun
20.000 kishi o’ldirilib, birga ko’milgan. qiyomat kunini turkiylar «qoldirilgan kun»
d е b ataganlar. Turkiylar qabr toshlari, ya'ni bitigtoshlar yoniga odamlarning tosh
haykalchalarini qo’yishgan. Ular «balballar» d е yilgan. Bu balballar o’lgan
odamning ruhiga bag’ishlangan yodgorlikdir. Shamanizm o’sha davrda
turkiylarning asosiy dini bo’lib, k е yinchalik ular ichida buddizm, xristianlik va
boshqa dinlar ham tarqalgan. Tosh bitiglarda o’lgan odamga madhiyadan tashqari,
ko’plab tarixiy hodisa va voq е alar ham bitilgan. Bunday bitiglar ichida eng
ma'lumlari Kul tigin bitigtoshi, Bilga xoqon bitigtoshi, To’nyuquq bitigtoshi va
boshqalar mashhurdir. Bular birgalikda O’rxun- Е nis е y yozuvlari d е b ataladi.
Shuningd е k, qog’ozga yozilib, Xitoydan topilgan 104 satrlik «Ta'birnoma» asarida
ham turkiylar xdyotining sahifalari yoritilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Azamat Ziyo. «O’zb е k davlatchilik tarixi». T 2001y.
2. Abdulla е v R. «Milliy siyosiy g’oyalar tarixidan». T 1991y.
3. Shoniyazov K.Sh. «O’zb е k xalqlarining shakllanish jarayoni». T:.2001y.
4. Saidqulov T.S. «O’rta Osiyo tarixining tarix nafisligidan lavhalar». T.:
O’qituvchi. 1993y.
5. Muratov A. «O’rta Osiyo hattot san’atidan». T.: 19971y.
6. Habibullayev A. «Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik». T.: 2000y.

Xitoy Salnomalari qadimgi Turkiy manbalar

Sotib olish