Xitoyda ikkinchi afyun urushi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	16000UZS
Hajmi	65.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Xitoyda ikkinchi afyun urushi

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. AFYUN URUSHI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR ..................5
1.1 Afyun urushi va uning avj olishi...................................... ........................ ......5
1.2 Aygun shartnomasi. Taku qal'alarining uchta jangi ........................ ..........9
II BOB. XITOYDA IKKINCHI AFYUN URUSHI VA UNING TASHQI
SIYOSATI..............................................................................................................14
2.1 Xitoyda ikkinchi afyun urushi ............... . ....................................................14
2.2 Xitoyning xorjiy mamlakatlar bilan munosabatlari va tashqi siyosati ...... 21
XULOSA ...............................................................................................................32
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................33
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkiston Rеspublikasi o`z musta q illigiga erishgach,
zamonaviy davlatchilik tizimini barpo etish va rivojlantirishga alo h ida e'tibor
q aratdi. Ushbu ustivor yo`nalishdagi jadal harakatlarni amalga oshirishidan o`zbеk
xalqining davlatchilik sohasida to`plagan ko`p asrlik boy tarixiy tajribasini
atroflicha o`rganish va undan samarali foydalanish masalasi o`zining dolzarbligi
bilan ajralib turadi. Shu nuqtai nazardan, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlaganlariidek, “o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab
bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur”. 1

Birinchi Prezidentimiz har bir o’zbek farzandi “mening ajdodlarim kimlar
bo’lgan, millatimizning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turushi, tiklanish,
shakllanish jarayoni qanday kechgan”. 2
Ayniqsa mustabid tuzum davrida “…
Amir Temur, Bobur Mirzo va boshqa ulug’ bobokalonlarimizning buyuk nomlari
qaysi tuproqlarda qorishib yotgan edi?” 3
degan savollarni o’ziga-o’zi berishi
kerakligini qayta-qayta uqtiradi. Bu masalada “O’zbekistonning, o’zbek xalqining
bugun keng ommaga etkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo’qmi? “ 4
degan zaruriy savolni beradi va sho’rolar davrida o’zgalar yozib bergan soxta
g’oyalar asosida yozilgan tarixni qayta ko’rib chiqish lozimligini ta’kidlaydi.
XVIII asr охirida jamiyatning ilg’оr kuchlari Yangi, yagоna va mustaqil
Italiya davlatini barpо etish uchun оshkоra siyosiy kurashga kirishdilar. Italiya
tariхida XVIII asr охiridan 1870 yilgacha davоm etgan risоrjimеntо (Tiklanish)
davri bоshlandi. Risоrjimеntоning bоshlang’ich nuqtasi 1789-1794 yillardagi
fransuz burjua inqilоbiga to’g’ri kеladi. Хuddi Shu davrda italyan
“Yakоbinchilari” Apеnnin yarim оrоlining turli burchaklarida fеоdalizmga,
avstriyaliklar hukmrоnligiga qarshi qaratilgan, rеspublika uchun bоshlangan
оzоdlik harakatiga rahbarlik qila bоshladilar. 90-yillarning ikkinchi yarmida
1
Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti,1998-yil. 134-bet.
2
Karimov.I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti, 1998-yil. 136-bet.
3
Karimov.I.A Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. “Ma’naviyat” nashriyoti, 2008-yil. 6-bet.
4
Karimov.I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti,1998-yil. 137-bet.
2

qo’shni Fransiyaning Italiyaga siyosiy ta’siri kuchaydi. Italiyadagi prоgrеssiv
kayfiyatdagi kuchlar o’zlarining milliy-оzоdlik kurashlariga fransuzlar yordam
ko’rsatadi dеb ishоnardilar. 1796 yilda Napоlеоn Bоnapart armiyasi antifransuz
kоalitsiyasi qo’shinlariga zarba bеrish uchun Italiya hududiga kirdi. 1797-1799
yillarda fransuzlar yordami bilan Apеnnin yarim оrоlida 4 ta rеspublika –
TSizalpin, Liguriya, Rim, Nеоpоlitan rеspublikalari tashkil tоpdi. Lеkin tеz оrada
italyan vatanparvarlarining Fransiyaga bo’lgan ishоnchi yo’qqa chiqdi. Fransuz
hukumati o’z chеgarasida bir butun va kuchli Italiya davlati paydо bo’lishini
istamas edi va mamlakatda inqilоbiy-dеmоkratik harakatning yanada yuksalishidan
qo’rqardi. Fransuzlar Italiyani оkkupatsiya qilgan kundan bоshlabоq mamlakatni
talashga tushdilar. Rim rеspublikasi hukumati Chеrkоv yеrlarini milliylashtirdi,
ruhоniylarning imtiyozlarini bеkоr qildi, bоylar uchun majburiy zayom jоriy qildi,
хalqning eng yomоn ko’radigan sоliqlarini bеkоr qildi, ishsizlarni ish bilan
ta’minlash uchun ish jоylari yaratishga mablag’ ajratdi. 1849 yil 12 martda Pеmоnt
qirоli Karl-Albеrt o’zining bo’shashib kеtgan mavqеini yaхshilash uchun
Avstriyaga qarshi ikkinchi mustaqillik urushini bоshladi, lеkin 10 kundan kеyin
mag’lubiyatga uchradi. Aprеl оyida Italiyadagi inqilоbiy harakatlarni bоstirish
uchun fransuz va ispan qo’shinlari ham kirib kеldi. YOmоn qurоllangan, harbiy
ta’lim ko’rmagan 19 ming ko’ngilliga rahbarlik qilayotgan Garibaldi butun iyun
оyi davоmida 35 ming kishilik fransuz armiyasiga qarshi turdi va 1 iyulda Rimni
tashlab chiqishga majbur bo’ldi. 3 iyulda ichki va хalqarо rеaktsiya kuchlari
tоmоnidan mag’lubiyatga uchragan Rim rеspublikasi quladi. 1849 yil 22 avgustda
Italiyadagi inqilоbning so’nggi o’chоg’i bo’lgan Vеnеtsiyada ham inqilоb Avstriya
qo’shinlari tоmоnidan qоnga bоtirildi.
XIX asrning 30-40-yillarida Italiyada sanоat to’ntarishi bоshlanganligini ko’rsatar
edi. Qashshоqlashgan dеhqоnlar va hunarmandlardan tashkil tоpgan sanоat
prоlеtariati hali kam sоnli edi. SHahar ahоlisining asоsiy qismini hunarmandlar,
kichik ustaхоnalar ishchilari, mayda savdоgarlar tashkil etardi, ularning turmush
sharоiti оg’ir edi. Yangi tarmоqlarda хоtin-qizlar va bоlalar mеhnati kеng
qo’llanilar edi. Markaziy va Janubiy Italiyada iqtisоdiyot ancha оrqada qоlgan edi.
3

Bu yеrlarda kuchli darajada saqlanib qоlgan fеоdalizm sarqitlari sanоatning
rivоjlanishiga to’sqinlik qilardi. 1846-1847 yillarda umumYevrоpa miqyosida ro’y
bеrgan sanоat inqirоzi va hоsilsizlik Italiyada ham inqilоbiy vaziyatni yuzaga
kеltirdi. Burjuaziya va libеral dvоryanlarning muхоlifati kuchayib, хalq
g’alayonlari ko’paydi. Оch оdamlar оlоmоni nоn do’kоnlarini, bоy оdamlarning
uylarini оstin-ustun qilib tashlar, hukumat qo’shini bilan to’qnashar edilar.
Kurs ishi maqsadi: Xitoyda ikkinchi afyun urushi mavzusini to'liqligicha
yoritish va talabalarga kengroq tushuncha berish.
Kurs ishi obyekti: Kurs ishi ning nazariy Xitoyda ikkinchi afyun urushi
haqidagi ma'lumotlar tashkil topadi.
Kurs ishi predmeti: Kurs ishida tadqiq etilayotgan Xitoyda ikkinchi afyun
urushi mavzusini to'liqligicha yoritib berish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. AFYUN URUSHI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR
1.1 Afyun urushi va uning avj olishi
1850-yillarda G'arbning tez o'sishi kuzatildi imperializm. G'arbiy
davlatlarning umumiy maqsadlaridan ba'zilari ularning xorijdagi bozorlarini
kengaytirish va yangi aloqa portlarini tashkil etish edi. Frantsuzlar Xuangpu
shartnomasi va amerikalik Vanxia shartnomasi har ikkalasida ham amal qilish
muddati 12 yildan keyin shartnomalarni qayta ko'rib chiqishga imkon beradigan
bandlar mavjud edi. Xitoyda o'z imtiyozlarini kengaytirish maqsadida, Britaniya
Qing hokimiyatidan qayta muzokara o'tkazishni talab qildi Nankin shartnomasi
(1842 yilda imzolangan), ularga asoslanib eng maqbul millat holat. Britaniyalik
talablarga, butun Xitoyni ingliz tijorat kompaniyalari uchun ochish va
qonuniylashtirish kiradi afyun savdosi, chet el importini ichki tranzit bojlaridan
ozod qilish, qaroqchilikka yo'l qo'ymaslik, tartibga solish kouli savdo, Buyuk
Britaniyaning elchisining Pekindagi yashashiga va barcha shartnomalarning ingliz
tilidagi versiyasining xitoy tilidan ustun bo'lishiga ruxsat. Shartnoma portlari
atrofida ishlaydigan xitoylik savdo kemalariga Britaniya kemalariga Nankin
shartnomasi bo'yicha berilgan imtiyozlarni berish uchun Buyuk Britaniya hukumati
ushbu kemalarga Gonkongda Britaniyaning ro'yxatdan o'tishini taqdim etdi. 1856
yil oktyabrda Kantondagi Xitoy dengiz piyodalari yuk kemasini tortib olishdi Ok
qaroqchilikda gumon qilinib, uning o'n to'rt xitoylik ekipaj a'zolaridan o'n
ikkitasini hibsga oldi. The Ok ilgari qaroqchilar tomonidan ishlatilgan, Xitoy
hukumati tomonidan qo'lga olingan va keyinchalik qayta sotilgan. Keyinchalik u
Britaniya kemasi sifatida ro'yxatdan o'tgan va hibsga olingan paytda Britaniya
bayrog'ini hilpiratgan, garchi ro'yxatdan o'tish muddati tugagan bo'lsa ham. O'sha
paytda uning yaqinidagi kemada bo'lgan kapitan Tomas Kennedi Xitoy dengiz
piyodalari kemadan Buyuk Britaniya bayrog'ini tushirayotganini ko'rganligi haqida
xabar berdi.[8] Kantondagi ingliz konsuli, Garri Parkes, bog'langan Ye Mingxen,
imperator komissari va Liangguang noibi, ekipajning zudlik bilan qo'yib
yuborilishini va bayroqqa haqorat qilinganligi uchun uzr so'rashni talab qilish. Siz
ekipaj a'zolaridan to'qqiztasini ozod qildingiz, ammo oxirgi uchtasini ozod
5

qilishdan bosh tortdingiz. 23 oktyabrda inglizlar to'rtta to'siqni yo'q qildilar. 25
oktyabrda inglizlarga shaharga kirishga ruxsat berish talabi qo'yildi. Ertasi kuni
inglizlar shaharni bombardimon qilishni boshladilar, har 10 daqiqada bir martadan
o'q uzdilar.[9] Ye Mingchen olingan har bir ingliz boshiga mukofot berdi.[9] 29-
oktabr kuni shahar devorlarida teshik portlatildi va qo'shinlar kirib keldi, Jeyms
Kinan (AQSh konsuli) tomonidan Ye Mingxen devorlari va qarorgohiga AQSh
bayrog'i o'rnatildi.[9] Yo'qotishlar 3 kishi o'ldirilgan va 12 kishi yaralangan.
Muzokaralar muvaffaqiyatsiz tugadi va shahar bombardimon qilindi. 6-noyabr
kuni 23-jangovar qurollar hujumga uchradi va yo'q qilindi.[10] Muzokaralar uchun
pauzalar mavjud edi, inglizlar vaqti-vaqti bilan bombardimon qilishdi, yong'inlar
sodir bo'ldi, keyin 1857 yil 5-yanvarda inglizlar Gonkongga qaytib kelishdi.
Britaniya kechikishlari. Britaniya hukumati parlamentga berilgan ovoz berishda
yutqazdi Ok voqea va 1857 yil 3 martda yil oxiriga qadar Kantonda sodir bo'lgan
voqealar. Keyin a umumiy saylov 1857 yil aprelida hukumat ko'pligini ko'paytirdi.
Aprel oyida Buyuk Britaniya hukumati Amerika Qo'shma Shtatlari va Rossiyadan
ittifoqlarga qiziqishini so'radi, ammo ikkala tomon ham bu taklifni rad etishdi.
1857 yil may oyida Hind muttabiri jiddiy bo'lib qoldi. Xitoyga mo'ljallangan ingliz
qo'shinlari Hindistonga yo'naltirildi,[6] bu ustuvor masala sifatida qaraldi.
Frantsiyaning aralashuvi . Ning bajarilishi Parij xorijiy vakolatxonalari jamiyati
missioner Auguste Chapdelaine frantsuzlarning Ikkinchi afyun urushiga
aralashishining rasmiy sababi edi.
Frantsiya Britaniyaning Xitoyga qarshi aktsiyasiga qo'shildi, ularning elchisi
Baronning shikoyati sabab bo'ldi Jan-Baptist Lui Gros, frantsuzning qatl qilinishi
ustidan missioner, Ota Auguste Chapdelaine,[11] Xitoy mahalliy hokimiyati
tomonidan Guansi o'sha paytda chet elliklar uchun ochiq bo'lmagan viloyat.[12]
Inglizlar va frantsuzlar Admiral Sir boshchiligida birlashdilar Maykl Seymur.
Boshchiligidagi ingliz qo'shini Lord Elginva boshchiligidagi frantsuz armiyasi Jan-
Baptist Lui Gros, birgalikda hujum qildi va Kantonni egallab oldi (endi shunday
tanilgan Guanchjou) 1857 yil oxirida. Ittifoqning qo'shma qo'mitasi tuzildi.
6

G'oliblar nomidan tartibni saqlash uchun ittifoqchilar shahar hokimini asl
lavozimida qoldirdilar. Britaniya-Frantsiya ittifoqi qariyb to'rt yil davomida
Kanton ustidan nazoratni saqlab qoldi. Keyin koalitsiya shimolni bosib o'tib, qisqa
vaqt ichida qo'lga kiritdi Taku qal'alari Tientsin yaqinida (hozirda shunday tanilgan
Tyantszin) 1858 yil may oyida. Boshqa davlatlarning aralashuvi
Qo'shma Shtatlar va Rossiya Gonkongga ingliz va frantsuzlarga harbiy yordam
taklif qilish uchun o'z elchilarini yuborishdi, ammo oxir-oqibat Rossiya hech
qanday harbiy yordam yubormadi. AQSh Buyuk Britaniyaning ittifoqchilik
taklifini e'tiborsiz qoldirgan va Angliya-Frantsiya kuchlari bilan
muvofiqlashtirmagan bo'lsa-da, AQSh urush paytida kichik bir vaqtda
to'qnashuvda qatnashgan. 1856 yilda Xitoy garnizoni at Kanton snaryadli a
Amerika Qo'shma Shtatlari dengiz kuchlari paroxod;[10] AQSh dengiz kuchlari
qasos oldi Pearl River qal'alari jangi. Keyin bombardimon qilingan kemalar ularni
olib, Kanton yaqinidagi daryo qal'alariga hujum qildi. Shundan so'ng diplomatik
harakatlar yangilandi va Amerika va Xitoy hukumatlari Ikkinchi Afyun urushida
AQShning betarafligi to'g'risida shartnoma imzoladilar. AQSh hukumati betaraflik
va'dasiga qaramay, USSSan-Jasinto bombardimon qilishda Angliya-Frantsiya
ittifoqiga yordam berdi Taku qal'alari 1859 yilda. Kanton jangi Asosiy maqola:
Kanton jangi (1857) Kanton qulaganidan keyin Ye Mingxenni qo'lga olish
1857 yilgacha ingliz kuchlari Gonkongda frantsuz kuchlari bilan qo'shila
boshladilar. 1857 yil dekabrda ular Kantonga kirish huquqi berilgan shartnoma
majburiyatlarini bajarmaslik masalasini ko'tarish uchun etarli kemalar va
odamlarga ega edilar.[6]:502 Parkes ultimatumni qo'llab-quvvatladi Gonkong
hokimi Janob Jon Bowring va admiral ser Maykl Seymur, agar erkaklar 24 soat
ichida qo'yib yuborilmasa, Kantonni bombardimon qilish bilan 14 dekabrda tahdid
qilgan.
Qolgan ekipaj Ok keyin ozod qilindi, Vazir Ye Ye Mingxendan kechirim so'ramay,
u ham shartnoma shartlarini bajarishdan bosh tortdi. Seymur, general-mayor van
Straubenzi va Admiral de Genouilly buyruq bo'yicha Kantonga hujum qilish
7

rejasini qabul qildi.[6]:503 Ushbu voqea sifatida tanilgan Ok Voqea va kelib
chiqadigan nizoning muqobil nomini taqdim etdi. Kantonni qo'lga kiritish, 1858 yil
1-yanvarda, 1 000 000 dan ortiq aholisi bo'lgan shahar 6000 dan kam qo'shin
tomonidan Britaniya va Frantsiya qo'shinlari 15 kishi halok bo'ldi va 113 kishi
yaralandi. Himoyachilar va aholidan 200-650 kishi qurbon bo'ldi.[iqtibos kerak]
Ye Mingchen qo'lga olingan va surgun qilingan Kalkutta, Hindiston, u erda u o'zini
ochlikdan o'ldirgan. Britaniya hujumlari. 1860 yilda ingliz qo'shinlari qal'ani
egallab olishdi Garchi inglizlar tomonidan kechiktirilsa ham 1857 yildagi hind
qo'zg'oloni, ular Ok Hodisa 1856 yilda sodir bo'lgan va hujum qilingan Guanchjou
dan Pearl River. Vitseroy Ye Mingxen qal'alarni boshqaradigan barcha xitoylik
askarlarga inglizlarning bostirib kirishiga qarshi turmaslikni buyurdi. Guanchjou
yaqinidagi istehkomni ozgina kuch sarflaganidan so'ng, Britaniya armiyasi
Guanchjouga hujum qildi. Ayni paytda, Gonkongda, yanvar oyida Jon Bowring va
uning oilasini zaharlashga urinish bo'lgan Esing Bakery voqeasi. Ammo, agar bu
ataylab qilingan bo'lsa, nonni to'rva bilan bog'lashda ayblangan novvoy mishyak
xamirga zaharning ortiqcha miqdorini qo'shib, uning qurbonlari zaharning etarli
miqdorini qusishganligi sababli, ularning tizimida o'limga olib kelmaydigan dozani
qoldirib yuborishga urinishdi. Crier jarohat olishning oldini olib, ogohlantirish
bilan yuborilgan. Britaniyada ma'lum bo'lganida, Ok voqea (va Buyuk
Britaniyaning harbiy javobi) bahs mavzusiga aylandi. The Britaniya jamoatlar
palatasi 3 mart kuni 263 dan 249 gacha Hukumatga qarshi qaror qabul qildi: Ushbu
uy Kanton daryosida ingliz va xitoy hukumatlari o'rtasida yuzaga kelgan nizolarni
xavotir bilan eshitgan; va Xitoy hukumati ushbu mamlakatga 1842 yilgi
Shartnomaning bajarilmasligi yuzasidan shikoyat sababini qanchaga etkazganligi
to'g'risida fikr bildirmasdan, ushbu palata stol ustiga qo'yilgan qog'ozlar Oxirgi
ishda Kantonda qo'llanilgan zo'ravonlik choralari uchun qoniqarli asoslarni
belgilash va Xitoy bilan tijorat aloqalarimiz holatini o'rganish uchun tanlangan
qo'mita tayinlanishi kerak. Bunga javoban, Lord Palmerston rezolyutsiya homiysi
bo'lgan Whigsning vatanparvarligiga hujum qildi va parlament tarqatib yuborildi,
natijada 1857 yil mart oyida Buyuk Britaniyada umumiy saylovlar. Saylovda
8

xitoyliklar muammosi muhim o'rin tutdi va Palmerston ko'pchilik ovoz bilan
g'alaba qozondi va ovozlarning ovozini o'chirdi Whig fraktsiyasi Xitoyni qo'llab-
quvvatlagan. Yangi parlament Xitoy haqidagi hisobotga asoslanib, Xitoydan sudga
murojaat qilishni qaror qildi Ok Garri Parkes tomonidan yuborilgan voqea. The
Frantsiya imperiyasi, Qo'shma Shtatlar, va Rossiya imperiyasi Britaniyadan ittifoq
tuzish to'g'risida so'rovlar oldi .
1.2 Aygun shartnomasi. Taku qal'alarining uchta jangi
20 may kuni inglizlar Taku qal'alarining birinchi jangi, ammo tinchlik shartnomasi
qal'alarni Qing armiyasiga qaytarib berdi. 1858 yil iyun oyida, Tsin imperatorlik
sudi zararli shartnomalarga rozilik berganidan ko'p o'tmay, qirg'in vazirlari
G'arbning tajovuziga qarshi turish uchun Sianfeng imperatoridan ustun kelishdi.
1858 yil 2-iyunda Sianfeng imperatori mo'g'ul generaliga buyruq berdi Sengge
Rinchen qo'riqlash Taku qal'alari (shuningdek, Ta-ku forts deb nomlangan va Daku
qal'asi deb ham nomlanadi) Tyantszin yaqinida. Sengge Rinchen qal'alarni
qo'shimcha artilleriya qismlari bilan mustahkamladi. Shuningdek, u 4000 mo'g'ul
otliqlarini olib kelgan Chahar va Suyuan. The Taku qal'alarining ikkinchi jangi
1859 yil iyun oyida bo'lib o'tdi. Admiral qo'mondonligi ostida 2200 qo'shin va 21
ta kemaga ega bo'lgan ingliz dengiz kuchlari Ser Jeyms Umid, Pekindagi
elchixonalar uchun yangi tayinlangan ingliz-frantsuz elchilari bilan Shanxaydan
Tyantszin tomon shimolga suzib ketdi. Ular og'ziga suzib ketishdi Xai daryosi
Tyantszin yaqinidagi Taku qal'alari tomonidan qo'riqlanib, ichki tomon Pekinga
borishni talab qildi. Sengge Rinchen Angliya-Frantsiya elchilari Beytangda
qirg'oqqa tushib Pekinga borishi mumkin, deb javob berdi, ammo u qurolli
qo'shinlarni Xitoy poytaxtiga hamrohlik qilishdan bosh tortdi. Angliya-frantsuz
kuchlari Beytang o'rniga Takuga qo'nishni va diplomatlarni Pekinga kuzatib
qo'yishni talab qildilar. 1859 yil 24 iyunda tunda inglizlarning kichik bir guruhi
xitoyliklar Bayxe daryosiga qo'ygan temir to'siqlarni portlatdilar. Ertasi kuni ingliz
qo'shinlari majburan daryoga suzib o'tmoqchi bo'lishdi va Taku Fortlarini otib
tashlashdi. Sekin suv va yumshoq loy ularning qo'nishiga to'sqinlik qildi, ammo
9

Sengge Rinchenning zambaraklaridan o'q otish to'rtta qayiqni cho'ktirdi va yana
ikkitasiga jiddiy zarar etkazdi. Amerika qo'mondoni Josiya Tattnallgarchi,
betaraflikni saqlash buyrug'i bilan, "qon suvdan qalinroq"va Britaniya karvonining
orqaga chekinishini himoya qilish uchun yopiq olovni taqdim etdi. Taku qal'alarini
olmaganligi Buyuk Britaniyaning obro'siga zarba bo'ldi va chet elga qarshi
qarshilik Tsing imperatorlik saroyida krestsendoga yetdi. Bir marta hindlarning
isyoni bostirilgandan so'ng, Ser Kolin Kempbell, Hindistondagi bosh qo'mondon,
Xitoyda yana bir hujum uchun qo'shin va materiallar to'plashda erkin edi.
Kempbellning "askarlar generali" bo'lganligi, birinchi afyun urushida kasallikdan
halok bo'lganlarni boshdan kechirishi uni ingliz kuchlarini etarli miqdordagi
materiallar va materiallar bilan ta'minlashga olib keldi va qurbonlar engil edi. The
Taku qal'alarining uchinchi jangi 1860 yil yozida bo'lib o'tdi. London yana bir bor
Lord Elginni general boshchiligidagi 11000 ingliz qo'shinidan iborat ingliz-
frantsuz qo'shini bilan jo'natdi. Jeyms Hope Grant va general boshchiligidagi 6700
frantsuz qo'shini Kusen-Montauban. Ular Gonkongdan 173 kema bilan shimolga
surilib, port shaharlarini egallab oldilar Yantay va Dalian Bohai ko'rfazini
muhrlash uchun. 3 avgust kuni ular yaqinda qo'nishni amalga oshirdilar Beitang
(shuningdek, "Pei-t'ang" deb nomlangan), Taku qal'alaridan taxminan 3 km (1,9
milya) masofada, ular 21 avgust kuni uch hafta o'tgach bosib olgan. Janubiy Xitoy
mardikorlari Frantsiya va Buyuk Britaniya kuchlari bilan xizmat qilishdi.
Kuzatuvchilardan birining ta'kidlashicha, "xitoylik koulilar", ular aytganidek,
"o'zlarini rad qilishgan bo'lsa ham, inglizlarga sodiqlik va quvnoqlik bilan xizmat
qilishgan ... 1860 yilda Peixo qal'alari hujumida ular frantsuz narvonlarini zovurga
olib borishgan va; bo'yniga qadar suvda turib, ularni bosqinchi tomonga o'tish
uchun ularni qo'llari bilan qo'llab-quvvatladilar.Ularni harakatga kiritish odatiy
bo'lmagan edi, ammo ular kuchli olovni ogohlantirgan holda uzoq yong'in xavfini
ko'tarishdi. o'z vatandoshlari bilan yaqinlashish va ularni bambuklari bilan o'lik
jangga jalb qilish istagi. Diplomatik hodisa 23 avgustda Tyantszinni olib
ketgandan so'ng, ingliz-frantsuz qo'shinlari Pekin tomon ichki tomon yurishdi.
Keyin Sianfeng imperatori tinchlik muzokaralariga vazirlarni yubordi, ammo
10

Buyuk Britaniyaning diplomatik vakili, Garri Parkes, imperator emissarini haqorat
qildi va inglizlarning Tyantszin prefektini o'g'irlab ketganligi to'g'risida xabar
keldi. Parkes 18 sentyabr kuni qasos sifatida hibsga olingan.[23] Parklar va uning
atrofidagilar qamoqqa olingan va so'roq qilingan. Xabarlarga ko'ra ularning yarmi
qatl etilgan sekin tilim, ning qo'llanilishi bilan turniket qiynoqni uzaytirish uchun
uzilgan oyoq-qo'llariga. Tanib bo'lmaydigan jasadlarni tiklashda bu Britaniya
rahbariyatini g'azablantirdi.Yozgi saroylarning yonishi. Britaniyaliklarni qabul
qilish Pekin Angliya-frantsuz kuchlari 18 sentyabr kuni Sengge Rinchenning
mo'g'ul otliqlari bilan to'qnashdilar Zhangjiawan jangida hal qiluvchi jang uchun
Pekin chekkasiga qarab borishdan oldin Tongzhou (shuningdek, Tungchow deb
nomlangan).[24] 21 sentyabr kuni, soat Baliqiao (Sakkiz millik ko'prik), Sengge
Rinchenning 10 ming qo'shini, shu jumladan elita mo'g'ul otliqlari, 6 oktyabrda
Pekinga kirib kelgan ingliz-frantsuz kuchlarining zich otish kuchiga qarshi
mahkamali frontal ayblovlardan so'ng yo'q qilindi. Tsin armiyasi vayronagarchilik
bilan Sianfeng imperatori poytaxtdan qochib chiqib, akasini qoldirdi, Shahzoda
Gong, tinchlik muzokaralarini o'z zimmasiga olish. Sianfeng birinchi bo'lib qochib
ketdi Chengde yozgi saroyi va keyin Rex viloyati.[25] Pekindagi ingliz-frantsuz
qo'shinlari talon-taroj qilishni boshladilar Yozgi saroy (Yiheyuan) va Eski yozgi
saroy (Yuanmingyuan) darhol (chunki ular qimmatbaho san'at asarlariga to'la edi).
8 oktyabrda Parkes va omon qolgan diplomatik mahbuslar ozod qilingandan so'ng,
Lord Elgin 18 oktyabrdan boshlab Yozgi saroylarni yo'q qilishni buyurdi. Pekin
egallab olinmagan; Angliya-Frantsiya armiyasi shahar tashqarisida qoldi. Ning
yo'q qilinishi Taqiqlangan shahar Lord Elgin tomonidan taklif qilinganidek, Tsin
imperiyasini odam o'g'irlashni savdolashuv vositasi sifatida ishlatmaslik va
ularning mahbuslariga nisbatan yomon munosabatda bo'lish uchun qasos olish.[26]
Elginning qaroriga yana g'arbiy yigirma mahbusni, shu jumladan Britaniyaning
ikki vakili va bir jurnalistni qiynoqqa solish va o'ldirish sabab bo'ldi. The Times.
Rossiya vakili Graf Ignatiev va frantsuz diplomati Baron Gros Yozgi saroylarni
yoqib yuborishga qaror qildilar, chunki bu "eng kam e'tirozga loyiq" edi va
shartnomaning imzolanishiga xavf tug'dirmaydi.Entsiklopediya
11

site:uz.wikisko.ruSianfeng imperatori va uning atrofidagilar Pekindan qochib
ketgandan so'ng, 1858 yil iyun oyida imzolangan Tientsin shartnomasi
imperatorning ukasi tomonidan tasdiqlangan. Shahzoda Gong, ichida Peking
konvensiyasi 1860 yil 18 oktyabrda Ikkinchi Afyun urushi oxiriga etkazildi. Gacha
bo'lgan tarixdagi eng katta ensiklopediya Vikipediya 2007 yilda bu rekord 1408
edi Min sulolasi Yongle Entsiklopediyasi, va ularning aksariyati chet el askarlari
tomonidan talon-taroj qilindi va yo'q qilindi, bugungi kunda faqatgina 3,5 foizi
saqlanib qoldi.[28][29][30] Inglizlar, frantsuzlar va Ignatievning hiyla-nayranglari
tufayli - ruslarga Pekindagi doimiy diplomatik ishtirok etish huquqi berildi (Tsin
imperiyasi oxirigacha qarshilik ko'rsatdi, chunki u Xitoy va Evropa kuchlari
o'rtasida tenglikni taklif qildi). Xitoyliklar 8 million to'lashlari kerak edi poyabzal
Angliya va Frantsiyaga. Buyuk Britaniya Kovluni sotib oldi (Gonkong yonida).
Afyun savdosi qonuniylashtirildi va nasroniylarga to'liq berildi inson huquqlarishu
jumladan mulkka egalik huquqiva huquqi xushxabar tarqatish. Pekin
konventsiyasining mazmuni quyidagilarni o'z ichiga olgan:
Xitoyning Tyantszin shartnomasini imzolashi
Tyantszinni savdo porti sifatida ochish
Cede №1 tumani Kovulun (hozirgi janubda Chegara ko'chasi) Britaniyaga
Xitoyda o'rnatilgan din erkinligi
Angliya kemalariga Amerikaga xitoyliklarni olib borish uchun ruxsat berildi
Britaniya va Frantsiyaga tovon puli 8 million taelgacha ko'paymoqda
Afyun savdosini qonuniylashtirish
Ikki hafta o'tgach, Ignatiev Tsing hukumatini "Peking Qo'shimcha Shartnomasi" ni
imzolashga majbur qildi, bu esa Dengiz provinsiyalari sharqida Ussuri daryosi
(qismini tashkil etadi Tashqi Manchuriya) portini topishga kirishgan ruslarga
Vladivostok 1860–61 yillarda Angliya-Frantsiya g'alabasi Britaniya matbuotida
Buyuk Britaniya bosh vaziri Lord Palmerstonning g'alabasi sifatida e'lon qilindi va
bu uning mashhurligini yangi cho'qqilarga ko'tarilishiga olib keldi. Britaniyalik
savdogarlar Uzoq Sharqda savdo-sotiqni kengaytirish istiqbollaridan xursand
bo'lishdi. Boshqa xorijiy davlatlar ham natijadan mamnun edilar, chunki ular
12

Xitoyning ochilishidan foydalanishga umid qilishdi. Szinfeng imperatorining
parvozi (va keyinchalik o'limi) va yozgi saroylarning yonishi bilan bir qatorda
nisbatan kichik ingliz-frantsuz harbiy kuchlari tomonidan Qing armiyasining
mag'lubiyati (Qing armiyasi tomonidan kamida 10 dan 1 gacha). bir vaqtlar kuchli
bo'lgan Qing imperiyasiga zarba berish. "Shubhasiz, 1860 yilga kelib Xitoy bo'lgan
qadimgi tsivilizatsiya G'arb tomonidan to'liq mag'lubiyatga uchradi va kamsitildi.
Urushdan so'ng, deb nomlanuvchi katta modernizatsiya harakati O'z-o'zini
mustahkamlash harakati, 1860-yillarda Xitoyda boshlangan va bir nechta
institutsional islohotlar boshlangan. The afyun savdosi keyinchalik Angliya Bosh
vaziridan qattiq adovat oldi Uilyam Evart Gladstoun. Parlament a'zosi sifatida
Gladstoun, ayniqsa, Xitoy va Britaniya Hindistoni o'rtasidagi afyun savdosiga
ishora qilib, uni "eng shafqatsiz va shafqatsiz" deb atadi. Gladstone ikkalasiga ham
qattiq qarshi edi Afyun urushi, inglizlarning Xitoyga afyun savdosiga qattiq qarshi
edi va inglizlarning xitoylarga qarshi zo'ravonligini qoraladi. Gladstoun buni
"Palmerstonning afyun urushi" deb tan oldi va o'zini 1840 yil may oyida "Xudo
Angliyaga bizning Xitoyga nisbatan milliy gunohimiz uchun chiqargan
hukmlaridan qo'rqayotganini" aytdi. Gladstone tomonidan parlamentda taniqli nutq
so'zlandi Birinchi afyun urushi. Gladstoun uni "kelib chiqishi jihatidan adolatsiz
urush, bu mamlakatni doimiy sharmandalik bilan qoplash uchun ko'proq
hisoblangan urush" deb tanqid qildi. Uning afyunga bo'lgan dushmanligi
giyohvand moddalarning singlisi Xelenga ta'siridan kelib chiqqan. Palmerston
tomonidan olib borilgan birinchi afyun urushi tufayli Gladston dastlab 1841
yilgacha Peel hukumatiga qo'shilishni istamadi.
13

II BOB. XITOYDA IKKINCHI AFYUN URUSHI VA UNING TASHQI
SIYOSATI
2.1 Xitoyda ikkinchi afyun urushi
Taypinlar qo`zg`olonining kuchayishi va ushbu qo`zg`olonni bostirish uchun
hukumat tomonidan bo`lgan urushtardagi muvaffaqqiyatsizliklar, Xitoyni
mustamlakaga aylantirish uchun harakat qilayotgan Yevropa davlatlarini
tashvishga soldi. Xitoyda yo`zaga kelgan murakkab ijtimoiy-siyosiy ahvolda
o`zlarining mavqeini mustahkamlash yoTida foydalanmoqchi bo`lgan Angliya,
Fransiya va AQSh 1854 yilda Sinn hukumatiga yangi talablar qo`ydi. Sin
hukumati bu talablarni rad etdi, biroq, Qrim urushi (1853-1856y.y.) davom
o`ayotgan bir vaqtda mazkur davlallar Xitoyga karshi urush harakatlarini
boshlashga jazm qilmadilar. Xitoyga karshi urushni 1856 yilda Angliya boshladi,
biro? keyinroq urushga Fransiya ham qo`shildi. Bu urush Xitoy tarixida «ikkinchi
afyun urushi» nomi bilan ma`lum. Harbiy jihatdan ustunlikka ega bo`lgan
ittifoqchilaming qo`shini 1858 yil iyunida Sinn hukumalini sulh shartnomasini
imzolpshga majbur bo`ldi. Tyantszinda imzolangan anglo- xitoy, franko-xitoy
shartnomalariga ko`ra har ikkala davlat poytaxt Pekinda o`zlarining doimiy
vakolatxonalariga ega bo`lish, ingliz va Frantsuz fuqarolari Xitoyda crkin faoliyat
yuritish, Yantszi daryosi bo`ylab savdo qilish huquqlarini ko`lga kiritdi. Soliq va
tolovlar miqdori yanada pasaytirildi, afyun savdosiga rasmiy ravishda ruxsat
berildi. Xitoy Angliya" va Fransiyaga tovon tulash majburiyatini oldi.
1858 yili Rossiya va Xitoy o`rtasida Aygun shartnomasi imzolandi. Bu shartnomaga
muvofiq Amur o`lkasi masalasi bo`yicha bu 2 davlat kelishib oldi. Amur
daryosining so`l qirg`og`i Rossiya ixliyoriga o`tdi. Garchand, Rossiya va
AQSh afyun urushlarida qatnashmagan bo`lsalarda Tyantszinda rus-xitoy,
Amyerika-xitoy shartnomalari imzolanib, bar ikkala davlat ham Xitoyda o`z
huquqlarini kengaytirishga yerishdilar. Shunday qilib, Tyantszin shartnomalari
Xitoyni yarim mustamlakaga aylantirishda navbatdagi qadam bo`ldi. Sin hukumati
bu bitimlarni ratifikatsiya qilishni paysalga sola boshladi. Bunga javoban Angliya
14

va Fransiya 1860 yilning iyunida Xitoy shimolida yangidan harbiy harakatlarini
boshladi. Tyantszin egallanib, uning aholisi qirg`in qilindi, u yerda zo`rlik va
talonchilik hukmron bo`ldi. Hashamati bilan mashhur bo`lgan Xiloy
impyeratorining yozgi saroyi anglo-Franlsuz askarlari tomonidan vaxshiylarcha
talandi va keyin yoqib yuborildi.
1860 yil Sinn xonadonining vaqli knyaz Gunn Anglo va Frantsuz vakillari
bilan lyantszin shartnomasining shartlarini takrorlovchi Pekin konventsiyasini
imzoladi. Bundan, tashqari Xitoyga 16.7 mln. lyan tovon to`lash majburiyati
yuklandi. Bu ikki davlat Xitoydan kullarni olib ko`ib sotish uchun rasmiy ravishda
ruxsatnomaga yerishdilar.
Ikkinchi afyun urushining asosiy natijasi bu Xitoyni asoratga solinishini kuchfyishi
bo`ldi. Urush natijasida kapitalistik davlallar Xitoyning ichki rayonlariga kirish va
Pekin hukumatiga o`z ta`sirini utkazish kabi imkoniyatlarga cga bo`ldiiar. Biroq,
Tyantszin va Pekin shartnomalarining bajarilishiga taypinlar harakati to`siq
bo`lmoqda edi.
Taypinlar Yantszi vodiysining bir qismida o`z nazoratini o`rnatib mustaqil Xitoy
davlatini to`zish uchun kurashmoqda edilar. Garbiy Yevropa davlallari taypinlar
harakatini bostirish uchun Sinn hukumati bilan ochiqdan-ochiq ittifoqlilik qildi.
Dchqonlar urushi tarixida manjur-xitoy leodallari va Yevropalik-amyerikalik
intyerventiarning birlashgan kuchlariga qarshi kurash davri boshlandi.
1860-1864 yillar davomida taypinlar bilan sin va anglo-Frantsuz-amyerika
qo`shinlari o`rtasida urush harakatlari davom etdi. Taypinlar davlati qurshovga
olinib, birin-ketin uning hududlari ittifoqchilar tomonidan egallanib, 1864 yilning
19 iyulida Taypinlar davlalining poytaxti Nankin ishg`ol qilindi. Xun Syutsyuan
oldinroq joniga qasd qildi. taypinlar armiyasiga qo`monlonlik qilgan Li Syuchcn
o`ldirildi. Bir sutka mobaynida qo`zg`olonda ishtirok etgan yo`z mingdan ziyodroq
Nankin aholisi qirg`in qilindi.
15

XIX asrning 50-70 yillarida Xitoyda taypinlar qo`zg`oloni bilan bir davrda sinlarga
qarshi. hukumatning soliq, milliy va diniy siyosatga qarshi mamlakat shimoli va
garbida bir qator xalq qo`zg`olonlari bo`lib o`tdi. Ulardan biri Xitoyning
shimoliy-garbiy qismida musulmon diniga e`tikod qiluvchi dunganlarning sin
hukumatiga qarshi ko`targan qo`zg`oloni cdi. Qo`zg`olon 3862 yil Shensi
provintsiyasida boshlanib, keyinchalik Sinlszyanda davom etdi.
60-yillarning oxirilarida qo`zg`olon ommaviy tus oldi, unda dunganlar bilan birga
uygurlar va boshqa xalq vakillari ham qatnashdilar. Sintszyanda mustaqil musulmon
davlatini • to`zish uchun bo`lgan kurash davomida uchta xonlik tashqil topdi. Bular
markazi Yettishahar bygan Qoshg`or, markazi Urimchi bo`lgan Dungan va
markazi Kulja bo`lgan Taranehi xonliklari edi. 1878 yilda sin hukumati sinzyan
qo`zg`olonini shafqatsiz ravishda bostirishga rnuvofiq b`ldi. Boyonxu boshchiligida
ko`pchilik dunganlar O`rta Osiyoga kelib urnashdilar. Taypinlar va boshqa xalk
qo`zg`olonlarini bostirishda 30mln. dan ortiq Xitoy aholisi qurbon qilindi. Bu va
chet davlatlarning mustamlakachiligi oqibatida XIX asrning 70-yillarida Xitoy o`ta
og`ir ijtimpiy-iqtisodiy inqirozni boshidan kechirdi. XIX asrning oxirida Xitoy
qoloq, yarim feodal davlat bo`lib, uni manjur sulolasiga mansub impyeratorlar
boshqarardilar. Yyerning asosiy qismi zamindor boylar qo`lida edi. Ko`pchilik
dehqonlar zamindorlardan yyerni ijaraga olar, yyer haqini pul bilan yoki hosil
hisobidan to`lab qutular cdilar. Yyeri bor dehqonlar ham mavjud bo`lsa-da, ular
juda kam edi.
Dehqonlar shaharga ish qidirib kelardilar, lekin har doim ish (opilmas edi, chunki
Xitoy sanoati juda sekin taraqqiy etayolgan edi.
XIX asrning so`nggi choragi va XX asrning boshida mamlakatda kapitalistik
korxonalar: ko`mir shaxtalari, to`qimachilik korxonalari vujudga kelib, rivojlana
boshladi. Dastlabki temir yo`llar qurildi. Iqtisodiy aloqaiar kengaydi. Yirik
shaharlar barpo etildi. Ishchilar soni ko`paydi. Sanoat paydo bo`iishi bilan milliy
burjuaziya ham paydo bo`la boshladi. Xitoy burjuaziyasining ko`pchiligi
kompradorlar, ya`ni chet el kapitali bilan ichki bozor o`rtasida vositachilik qilar edi.
16

Ular chet el firmalarining agentlari bo`lib, xorijlikiar bilan birgalikda marnlakatni
ekspluatatsiya qilar, chetdan keltirilgan tovarlarni sotish va arzon xom ashyo sotib
olish hisobiga boyib borardilar. Afyun urushi va uning oqibatlari xalq
ommasining ahvolini yanada ogirlashtirdi. Xitoyga afyun kiritish sur`atlari tez
o`sdi. Tashqi savdodagi daromad Xitoy qo`shinini chetda • qolib ketishiga sabab
bo`ldi. Natijada mis tangaga nisbatan kumish yuan (pul birligi) ning kursi oshib
ketdi. Bu quyi xalq omassining ayniqsa dchqonlarning ahvolini ogirlashivuga olib
keldi.
Ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashib. Xitoyning janubiy provintsiyalarida
xalqning norozilik harakallari kuchaydi, Guandun va Guansi provintsiyalarida
dchqonlarning qo`zg`olonlari ko`tarildi. Bu provintsiyalar asr o`rtalarida
ko`tarilgan qo`zg`olonning o`chog`iga aylandi, bu voqealar tarixga «Taypinlar
qo`zg`oloni» nomi bilan kirdi.
Taypinlar qo`zg`oloniga o`kituvchi Xun Syutsyuan (1814-1864)
boshchilik qildi. U 1843 yilda «Samoviy hukumdorga siginish jamiyatl» (Bay
shan de xo`z)ni to`zdi.
Xun Guanchjoudagi xristian missionyerlari orqali xristian diniy la`iimoti bilan
yaxshi tanishdi. Xrislianlikni yakka xudo haqidagi ijtimoiy tenglik haqidagi
aqidalarini taypin (ijtimoiy adolat ramzi) printsplari bilan uygunlashtirib yangi diniy
ta`limot yaratdi va o`zini bu dinning paygambari, deb e`lon qildi. 1850 yilda Xun
Sinlarga karshi Guansida qo`zg`olon uyushtirdi. Qo`zg`olonchilarning ijtimoiy
tarkibi turli xil bo`lib, unda dehqoniar, ishchilar, hunarmandalr, savdogorlar
qatnashdi. Qo`zg`olonchilar boshlariga qizil peshonabog taqib olganliklari uchun
bu qo`zg`olon «Qizil peshonaboglilar» qo`zg`oloni, deb ham ataladi.
Tsin hukumatining qo`zg`olonni bostirishga bo`lgan urinishi
muvaffaqiyatsiz bo`ldi. 1851 yil 11 yanvarda qo`zg`olonchilar Sinn
sulolasining hokimiyatiga karshi «Yalpi farovonlik samoviy davlati»-Taypin
tyangoni to`zganligini c`lon qildi. Xun Syutsyuanni samoviy hukumdor, deb atay
17

boshladilar. Qo`zg`olonning dastlabki bosqichida qo`zg`olonchilarning asosiy
maqsadi Xitoyni manjurlar zulmidan ozod etish va feodal to`zumini tugatishdan
iborat edi.
Dastlabki davr-Tszintyan qo`zg`olonidan Nankinni olinishigacha va u
yerda Taypinlar davlatining markaziga asos solinishigacha bo`lgan davr (1850-
1853) Taypinlar davlati hududini kcngaytirish uchun kurash davri-Nankin
olingandan to laypinlar lagyerini bulinib ketishigacha bo`lgan davr (1853-1856)
Taypinlar qo`zg`olonining tanazzulga yo`z tulishi davri (1856-1860)
Taypinlarning manjur-xitoy feodallariga va cho` davlatlar agressiyasiga Karshi
kurashi va maglubiyatga uchrashi davri (1860-1864)dan iborat. Tay pin laming eng
katta muvaffaqiyatlaridan biri bu ularning armiyasi va lagyerida nizom
o`rnatilganligi va ko`p sonli kuchli armiyani lashkil qilinganligi edi. 1851 yil
ko`zida Guansi provintsiyasining Yun`an shahrida taypinlar hukumati to`zuldi.
1853 yilda Nankin olinib u taypinlar davlatining poytaxtiga aylantrildi. Nankinda
hukumat «Samoviy sulolaning yer tizimi»,-degan hujjat qabul qildi. Bu taypinlar
davlatining o`ziga xos dasturi bo`lib, u barcha yerlarni qo`zg`olonchilarga teng
taqsimlab berishini harbiy jamoaalar to`zishni, huquqda ayollar yerkaklar bilan
tenglashtirishni mulkiy tengsizlikka barham bycrishni ko`zda tutgan edi.
Taypin tyangoning davlat to`zimi monarxiyadan iborat edi. Tashqi siyosatda
taypiniar teng huquqda va o`zaro foydali bo`lgan savdoni yuritish. Taypin tyango
hududida afyun savdosini taqiqlashga harakat qildilar. Taypinlar Sinn sulolasini
taxtdan ag`darish maqsadida 1853 yilda Pckinga tomon shiniol yurushini
boshladi, biroq bu va 1854 yildagi ikkinchi yurush ham taypinlar uchun
muvaffaqiyatsiz bo`ldi. Taypinlarning harbiy muvaffakiyatsizliklari ularning
xalq orasida mavqeini zayifiashtirib yubordi. Taypinlar orasidagi ichki kurash ham
mazkur harakat uchun halokatli boTdi, 1856 yilda taypinlarning kuchlari boTinib
ketdi. Bunday holatning bosh sabablaridan biri bu qo`zg`olon davomida
feodallardan tortib olingan boyliklar evaziga iqlisodiy jihatdan baqquvvat bo`lib
olgan qo`zg`olon daholari qo`zg`olonchilar ommasining umumiy manfaatlariga
18

xiyonat qila boshladilar. Asosan dehqonlardan iborat bo`lgan armiya tarkibida ham
birlik va intizom saqlab qolinmadi. Taypinlar hukumati va qo`shiniga rahbarlik
qilayotgan tajribali Yan Syutsinga 1856 yil suiqasd uyushtirilib u va uning bir
necha ming kishidan iborat tarafdorlari qirib tashlandi. Vaqtinchalik taypinlar
hukumati va qo`shiniga boshchilik qilgan Shi Dakay 1857 yilda vazifasidan ozod
etilgach yo`z mingdan orliq qo`shin bilan Nankindan Janubi-Garbiy Xitoy hududiga
ketdi. Dcxqonlar urushining tushkunlik davri boshlandi. Bu davrda taypinlar
davlatining rahbarlari bilan oddiy qo`zg`olonchilar o`rtasida tobora ajralish
kuchaydi. Qo`zg`olonchi dehqonlar ilgargidek umumiy tenglik goyasini amalga
oshirshga harakat qildilar. ularning rahbarlari csa yangi fcodallarga aylanib bordilar.
XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Sin Impyeriyasining ichki inqirozi
mamlakatga Angliya ta`sirini kuchayishi bilan yanada chuqurlashdi.
Angliyaning "Ots-Indiya" kompaniyasi Xitoy janubidagi savdoga o`z
monopoliyalarini o`rnatib Xitoy hukumatini mavjud chegaralarni inkor qilishga
harakat qildi. Angliya Xitoy bozorlarml ochib qo`yilishiga yerishish uchun kurashni
davom ettirdi. Xitoy hukumati bilan kelishmagan holda Angliya – Xitoy savdosini
ko`zatish maqsadida mgliz hukumatining vakili lord Neppyer Xitoyga kcladi. Sin
hukumati Neppyerdan mamlakatdan chiqib ketishni talab qiladi. Shunda Neppyer
arb iy ig`vogarlik uyushtirib ikkita harbiy kemani qo`lga oladi. Xitoy bilan Angliya
urushining keskinlashuvida Afyun (Opyum) savdosi katta rol o`ynaydi. 1773 yil
Hindistondagi Britaniya hukumati Xitoyda Afyun savdosiga ham o`z
manopoliyasini o`rnatdi. Shundan boshlab Hindislon Xitoyni talash uchun Angiiiya
qo`lidagi asosiy vosita bo`lib qoldi. XIX asrning 20-yillarida Xitoyga afyun
kiritish jadal ravishda o`sib bordi. 1816 -1819 yilllarda yiliga 4420 quti(yashik)
afyun kiritilgan bo`tsa, 1835-1819 yillarda esa yiliga 35445 quti afyun kiritilgan.
1795-yiI 1838 yillar maboynida Angliyaning Xitoydagi afyun savdosi 70 barobarga
ko`paydi. Mazkur vaqt davomida Xitoyga 450 ming quti yoki 27 million kg afyun
keltirilgan. Afyun savdosi bilan Amyerikalik savdogorlar ham
shugallanishgan. Amycrikaliklar Xitoyga afyunni Turkiyadan keltirganlar. Xitoy
hukumati 1800 yilda rasmiv ravishda afyun savdosini taqiqlanganligiga
19

qaramasdan ingliz va Amyerikalik mahalliy amaldorlar orqali kontrabanda yo`q
bilan afyun savdosini olib borganlar. Xitoy xalqining ilgor vakillari afyun savdosiga
va uning istemol qilinishiga qarshi kurashdilar. Shunday kishilardan biri Lin
Szsyuy edi. 1838-yil dekabrda u Xitoy hukumatining Guanchjouda provintsiya
(afyun savdosining eng yirik markazlaridan biri)dagi vakili lavozimiga tayinlandi.
Provintsiyaning markazi bo`lgan Guanchjouda Lin Szyuy afyun savdosiga qarshi
qa`tiy chora ko`rushi asosida ingliz va amyerikalik savdogorlardan 20 ming qutidan
ziyotroq afyunni konfiskatsiya qilishga yerishdi. Angliya hukumati ushbu holatdan
Xitoyga qarshi urushda bahona sifatida foydalandi. 1834-yil dengizda Xitoyda
harbiy to`qnashuvlar bo`lib o`tdi. 1840 yil Angliya e`lon qilmasdan Xitoyga urush
boshladi bu urush «Birinchi afyun urushi» yoki birinchi «anglo-xitoy» urushi, deb
nom oldi. Tnglizlar juda shafqatsiz ravishda urush olib bordilar. Lin Szsyuy
lavozimidan chetlatilib, uning o`rniga Xitoyning taslim bo`lishi tarafdori bo`lgan Si
Shan (ayinlandi. U Angliyaning talablarini qabul qilishga tayyor ekanligini
ma`lum qildi, biroq Bogdixon kelishuv bitimini tasdiqlamadi. Bundan norozi
bo`lgan ingliz hukumati Xitoyga yangidan qo`shinjunatib, urushni davom ettirdi.
Urushda Xitoy taslim bo`ldi. Urush 1842 yil avgustida Nankinda imzolangan sulh
shartnomasi bilan o`zining nihoyasiga etdi. Nankin shartnomasi Yangi zamon tarixi
davomida Xitoyning chet davlatlar bilan imzolagan dastlabki noteng shartnomasi
edi, unga ko`ra Xitoyning Guanchju, Siyameen, Futjou, Nininbo va Shanxaydan
iborat beshta porti inglizlar uchun ochib qo`yildi. Gonkong (Syangan) oroli Angliya
ixtiyoriga o`tdi. Shunigdek, Xiloy 21mln. dollar miqdorida tovon to`lash
majburiyatini oldi, bojxona mustaqilligidan mahrum bo`ldi. mamlakatga
kiritilayotgan ingliz savdo mahsulotlariga 5% miqdorida boj to`lovi belgilandi.
1843-yilda Angliya Xitoy bilan «5 portda savdo qilish bo`yicha qushimcha
bitim» deb nomlanuvchi hujjat imzolab inglizlarni Xiloy sudlariga tortmasligi
maskur portlarda ingliz aholi punkillariga asos qilish kabi huquqlarni qo`lga
kiritdi. 1844-yilda AQSh va Fransiya ham Xitoy bilan shunday sharlnomalarni
imzolashga yerishdilar.
20

2.2 Xitoyning xorjiy mamlakatlar bilan munosabatlari va tashqi
siyosati
Pulga muhtoj bo`lgan Tsin sulolasi chet davlatlar bilan asoratli
shartnomalar to`zar va milliy manfaatiarga xilof ravishda ularga «yon» berardi.
70-yillardayoq ajnabiylar Xitoyning 26 portiga bemalo! kiradigan, Xitoy
portlarida o`zlarini hech kim nazorat qilmaydigan xo`jayiniardek ish yuritardilar.
Temir yo`llar qurilishi xorijlikiar tasarrufida edi. Ko`mir shaxtalarining,
konlarining katta. qismi ham ularning ixtiyorida edi. Xitoy chet el davlatlarning
xom-ashyo bazasiga aylanib qoldi. Hatto chet elliklar katta shaharlarda o`z
hududlarini tashkil etib, Xitoy ma`murlarini mensimasdan ish yuritardilar.
Xitoyning Yaponiya bilan 1894-1895 yillardagi urushda mag`lubiyatga uchrashi chet
ellik monopolistlarning Xitoyni yanada ko`proq talashlari, asoratga solishlariga
sabab bo`ldi. 1897 yilda nemis bosqinchlari Szyaochjovan ko`rfazini bosib oldilar
va Shandun viloyatini o`z ta`sir doiralariga kiritdilar. Franlsiya Guanchjouvan
ko`rfazini egalladi va Yunnan viloyatida hukmronlik ta`sirini o`tkaza boshladi.
Rossiya Port-Arturni, Angliya Veykay portini bosib oldi. Eng boy hudud -
Yantsizi daryosi havzasi Angliyaning ta`sir doirasiga tushib qoldi. Fuszyan
viloyatida Yapon bosqinchlari hukmron bo`lib oldilar. Xitoydagi har qanday qurilish
yoki o`zgarishlar bosqinchilar tomonidan nazorat qilinardi. Shunday qilib, Xitoy
yarim mustamlakaga aylana boshladi. Bosqinchilar tomonidan Xitoy milliy
boyliklarining talanishi xalq ommasining qattiq noroziligiga sabab bo`ldi. 1897
yil tumanlarda dchqonlarning xo`jayinlariga qarshi g`alayonlari boshlandj, bu
g`alayonlar 1898-1899 yillarda mamlakatning lurli viloyatlariga tarqaldi.
Feodallarga qarshi g`alayonlar chet el monopolistlariga qarshi qaralilgan edi.
Debqonlar harakati, ayniqsa, nemis bosqinchlari tomonidan qattiq ekspluatatsiya
qilinayotgan Shandun viloyatida juda katta g`alayonga sabab bo`ldi. Nemis
bosqinchlarining o`zboshimchaligi xalq noroziligini keltirib chiqardi. Shandunda
yashirin jamiyatlar to`zilib, jangovar otryadlar tashkil qilindi. Ular «tinchlik va
adolat» shiori ostida kurashib, «ixetuan» (musht) - olryadlari wboksyorlar
21

qo`zg`oloni» nomini oldilar. Jangovar otryadlar bosqinchlarga hujumlar
uyushlirar va ularning hayotini tahlikaga solib turardilar. Ixetuanchilar chet el
bosqinchlariga qarshi ochiq kurashga o`ldilar.
XIX asrning oxirida Xitoyda ilk sanoat ishlab chiqarish munosabatlari
paydo bo`la boshladi. Eski yyer mulkchiligi tizimining yemirilishi tezlashdi. 18 7
2
yilda Li Xunchjuan yirik paroxod kompaniyasini tashkil qildi. 1878 yilda Kaylan
ko`mir boshqarmasi to`zildi. 1881 yilda Shimoliy Xitoyda birinchi temir yo`l ishga
tushirildi. 1895 yilda Shanxayda yirik to`qimachilik fabrikasi ishga tushirildi.
1897 yilda 600 ga yaqin chet cl flrmalari mavjud edi. lekin sanoat
korxonalarining o`sishi va ko`payishi sust bordi. Xitoy Yaponiya. AQSh., Angliya
singari yirik kapitalistik davlatlarga qaram, yarim mustamlakaga aylandi. Mamlakat
ichida jamiyatning kambag`al, qashshoq qatlamlari bilan boyih borayotgan
burjuaziya va eski an^anaviy zamindorlik hukmronligi uchun kurashayotgan yyer
egalari o`rtasida ziddiyat kuchayib bordi. Yevropaning savdodagi hissasi 1890
yilda 40 mln.ienga teng bo`ldi. Import eksportdan. ancha ko`p bo`lib, bu
mamlakatning qaramligi belgisi edi. Xitoy bilan Angliya o`rtasida 1876 yil
to`zilgan konvcnsiya Xitoyni yanada asoratga soldi. Konvensiya Angliyaga
Xitoyning 10 dan ortiq portiga erkin kirish, qator viloyatlarda o`z foydasiga
imtiyozli savdo qilish huquqini berdi. 1880 yillarda Fransiyaning V`etnamni
bosib olishi tufayli Fransiya - Xitoy m unosabat l ar i yom onl ashdi . 1884 yi l i
Xi t oy m ar kazi y V` et nam ust i dan r asm i y hukmronligidan voz kechdi va u
yyerda Frantsuz protektoratini tan oldi. Lekin Shimoliy V`etnam (Tonkin)
viloyati Frantsuzlarga qarshi kurashni davom ettirdi. Xitoy partizanlari yordam
berib turdilar. Fransiya buni bahona qilib, Xitoyga qarshi urush ochdi. 22 ta Xitoy
harbiy kemasi cho`klirildi. Xitoy xalqidagi baland ruh, milliy shakllanish
jarayoni Sin impyeratori sulolasida vahima uyg`otdi. Bundan cho`chigan Xitoy
hukumati Fransiya bilan shoshilinch bitim to`zdi. G`olibona urushni mag`lub
sifatida yakunlab, Fransiyaga qator masalalarida «yon byycrdi».
22

Xitoyning Fransiya bilan urushda yengilganidan foydalangan Angliya 1886 yil 1
yanvarda Birmaga qarshi urush e`lon qildi. Tez orada Birma Angliya
mustamlakasiga aylandi. Yaponiya Xitoyga nisbatan bosqinchilik rcjalarini amalga
oshirishga kirishdi. 1872 yil Ryu- kyu orolini, 1874 yil Tayvanni bosib olishga
harakat qildi. Tayvandagi urushda AQSh harbiy kuchlari ishtirok etgani uchun bu
orol Amerikalik savdo sanoatchilar uchun «ochiq» deb e`lon qilindi. 1894-1895
yillarda Yaponiya-Xitoy urushi bo`lib o`tdi. Yaponiyaning maqsadi Koreyani
Xiloy ia`siridan ajratib olish edi. Xitoy Koreyani Yaponlar istilosidan himoya qiia
olmadi. Aksincha, unga «G`arb davlatlarini yordamga chaqirish»ni maslahat berdi.
Bu Xitoyning Koreyadagi manfaatlariga kuchli zarba bo`ldi. 1893 yilgi koreys
dehqonlarning «Tanxak» (sharq kurashi) yashirin jamiyat yetakchiligidagi
qo`zg`olonini bostirish bahonasida Xitoy Koreyaga qo`shin yuborgan edi.-
Yaponiya ham o`z qo`shinlarini shu bahona bilan Koreya hududiga kiritdi. 1894 yil
iyul oyida Yaponiya urush harakatlarini Xitoyning o`ziga qarshi qaratdi. Urush
e`lon qilmay turib. Xitoyning bir qancha kemalariga hujum qilib, cho`ktirib
yubordi. 1-avgust kuni urush rasmiy ravishda e`lon qilindi. Avgust-noyabr oylari
orasida Yaponiya Xitcyni Koreyadan «siqib chiqardi». Keyin esa Port-Artur
(Lyaodun) portini bosib oldi. 1894 yil sentyabrida Xitoy Shimoliy flotidan
ajraldi. 1895 yil fevraligacha Shandun yarimorolidagi Veyxay portini ham
Yaponlar oldi. Nihoyat, 1895 yil 17 aprelda Yaponiyaning Simonoscki shahrida
bitim to`zildi. Xitoy Tayvan, Lyaodun, Penxu orollarini Yaponiyaga berdi.
Shashi, Syuychjou, Xanchijou, Chunsin portlarini «ochib» qo`ydi. Yaponiya
Xitoyda istagan joyda, xohlagan sanoal korxonasi qurish huquqini oldi. Bitimning
Lyaodun orolini Yaponiyaga berish haqidagi bandiga Rossiya va boshqa davlatlar
qarshi bo`lishdi. Bu hoi Yaponiyani Rossiya chegaralariga juda yaqinlashtirib
qo`ygan edi. Xitoy endigina sanoatlashuv yo`Hga qadam qo`yganda xorijiy
davlallar tomonidan talon-taroj qilinishi xalq ahvoliga og`ir ta`sir ko`rsatdi.
Xitoyning to`g`ri taraqqiyot yo`liga olib chiqish haqida turli ilg`or ijtimoiy
g`oyalar shakllandi.BuIarning hammasi yaxlit ma`noda XIX asr oxirlarida Xitoyda
islohotchilik harakati deb ataldi.
23

Islohotchilar Xitoyning parchalanib ketish xavfini tushunar edilar. Eng xavfli
dushmanlar- Yaponiya. Rossiya, Fransiya, Angliya va AQShning nayranglarini
fosh qilardilar. Harakat g`oyaviy rahbarlaridan Kan Yu-vey, Lyaan Si-CHao, Mey
Men-Xualar manjursin hukmdorlari nomiga memorandumlar yozib, isiohotlar
qilinishini taklif etishdi. Shu davr ijtimoiy harakatlarida Sun Yat Sening o`rni
alohida edi. U Xitoyni inqilob yoMiga yetaklagan «rahnamo» edi. Sun Yat Senning
«Xitoy uyg`onish jamiyati» nomli tashkiloti manjurlarning Sin sulolasini ag`darib
tashlab. Xitoyda demokratik milliy davlat to`zish uchun kurashar edi. Yapon-Xitoy
urushidagi mag`lubiyat islohotchilik harakatini yanada «jonlantirdi». 1897 yili
Kan Yu-veyning beshinchi murojaatiga javoban nihoyat impyerator islohot haqida
farmon berdi. Impyerator farmoni bilan «100 kunlik islohotlar» davri boshlandi.
Isiohotlar. Xitoyni kuchli. zamonaviy davlalga aylantirishga qaratitgan edi. Kan Yu-
vey safdoshlari hukumatga kiritildi. Sanoat, transport, kon, xom- ashyo. qishloq
xo`jaligi tarmoqlarini davlat qo`lida to`plashga harakat qilindi. Ammo bular
eskilik tarafdori bo`lgan yuqori tabaqa zarbasiga uchradi. 1898 yil 21 sentyabrda
islohotchilar dushman harbiy qismi boshliq to`da davlat to`ntarishi qilib, barcha
islohotlarni bekor qildi. Impyerator Tuan Syuy qamab qo`yilib, idorasiz
«qo`g`irchoq» podshohga aylantirildi. Islohotchilarning keng demokratik
o`zgarishlar yo`liga chiqmaganliklari ularning mag`lubiyatiga sabab bo`ldi. Kan
Yu-vey boshliq bu islohotchilar aslida impyerator hokimiyatini saqlab, uning
ishtirokida davlatni qayta . to`zmoqchi edilar. Bu yo`l tub o`zgarishlarga olib
borishi qiyin edi. Xitoyda XX asr oxiridagi ijtimoiy harakatda «Ixetsyuan» (uni
«ixetuan» deb ham yuritiladi) yashirin tashkilotining o`rni katta bo`ldi. Bu tashkilot
tarixi XVII asrga, Xitoyni manjuriar bosib olgan davrga taqaladi. O`sha davrda
«baylyanszyao» («Oq nilufar») yashirin tashkiloli lo`zilgan bo`lib, uning qanoti.
«Ixetsyuan» (tinchlik va adolat uchun ko`tarilgan musht) deb atalar edi.
«Ixetsyuan» lar manjur tsinlarini haydab chiqaramiz, chet elliklarni yo`qotamiz
shiori bilan ish ko`rardilar.
24

1899 yili ixeyutsan harakati qo`zg`olon tusini oldi. Bu tarixda «boksyorlar
qd`zg`oloni» deb ham nom olgan edi. Qo`zg`olon markazi Shandun, Chjili
viloyatlari edi. Tyansnzin rayonida qo :
zg`olon alohida yutuqqa yerishdi. Ixetuanlar
Yaponiyaga tovon to`lashni to`xtatish, Tayvanni Xitoyga birlashtirish kabi
talablarni qo`ydilar, «CHet elliklar yo`qolsin, sotqin hokimlarning boshi chopilsin»
shiorlari bilan chiqdilar. Sin hukumati qo`zg`olondan cho`chib qoldi. Chunki,
ixetuanlar poytaxt va viloyatlarning qariyib yarmini qo`lga tutib turgan edilar. ! 900
yili hukumat qo`zg`olonchilarga qarshi yuborgan qo`shin yengildi.
Qo`zg`olonchilarning yaxshi uyushgan otryadfari chet mamlakatlarning
konsulhonalariga, savdogarlarga, missionyerlarga hujum qilib, Pekinga yurish
boshladilar. Lyuyiun yonida hukumat qo`shinlari tor-mor etildi. Pekinda
ixeluanlarning hokimiyati o`rnatildi. Ixetuanlar qo`zg`olonini chet el kapilalislik
doiralari Xitoyga bostirib kirish uchun bahonaga aylantirdilar. 1900 yil iyunda
Xiloyning Dagu porti bosib olindi. Impyerator Guan Syuuning xotini Sisi
bosqinchlarga qarshi urush e`lon qilib, xalqni urushga ko`larish o`rniga ixetuanlarga
qarshi kurash boshlab yubordi. Ixetuanlar Pekinda chet el elchixonalarini o`rab
oldilar. Germaniya elchisi va Yaponiya elchixonasining maslahatchisi o`ldirildi. Bu
voqea Pekinga chet elliklar yurishi boshlanishiga bahona bo`ldi.
Intyerventsiyada sakkiz davlat qatnashdi: Germaniya. Yaponiya, Italiya, AngJiya,
AQSh, Fransiya. Rossiya va Avstriya-Vengriya. Ularning har biri Xitoyda kattaroq
ulushga ega bo`lish maqsadini ko`zlar edi. Xitoyning markaziy va janubiy
viloyatlari malika Sisi buyrug`iga itoat etmay chet elliklar uchun «ochib» berildi.
1900 yil iyul oyida chel el intyerventlari yalpi hujumga o`tdilar, sin hukumati ularga
qarshi ixetuanlarni urushga soldi. Maqsad qo`zg`olonchilardan urush bahonasi
bilan qutulib olish edi. Xorijiy davlatlarning eng yangi harbiy texnika bilan
qurollangan qo`shinlari birlashib, qo`zg`olonchilarga qarshi tashlandilar.
Intyerventlar tinch aholini va qo`zg`olonchilarni shafqatsizlik bilan jazoladilar,
shahar va qishloqlarni to`pga tutib yakson qildilar. xolin-qizlar, yosh bolalar va
qariyalarni ham ayamadilar. Avgust oyida Pckin «qo`ldan ketdi». Xorijliklar
shaharni va impyerator saroyini lalon-larqj qildilar. Manjur Sin hukumati qochib
25

ketdi. Chet elliklar oddiy xalqdan qasos ola boshladilar. AQSh monopolistlari 90-
yillarda Xitoyga bostirib kirishni o`zlariga asosiy maqsad qilib oldilar. Biroq,
boshqa yirik davlallar Xitoyni o`z la`sir doiralariga «taqsimlab» olganliklari
uchun AQSh tovarlarini ana shu «ta`sir doiralari»ga olib kirishga, so`ngra esa
o`zining tanho hukmronligini o`rnatishga imkon byycradigan doktrina topishi zarur
edi. 1899 yilning sentyabrida AQSh davlat kotibi Xeyning Angliya, Germaniya,
Rossiya. Yaponiya, Fransiya va Italiyaga yuborgan bir mazmundagi notalarida
targ`ib qilingan «ochiq eshiklar va teng im_koniyatlar» siyosatiga ana shu g`oya
asos qilib olindi, hamda «xey doktrinasiw deb nom oldi. AQSh Xitoydagi mavjud
«ta`sir doiralari»ni tan olishdan bosh tortmadi. Lekin AQSh tovarlari uchun ana shu
ta`sir doiralari «eshigini ochiq» qilib qo`yishini. ya`ni savdo-sotiq erkinligini va
teng imkoniyallar printsipini saqlab qolishni talab qildi. Bundan maqsad, Angliya,
Rossiya, Yaponiya va boshqa davlatlar o`z tovarlari bilan savdo qilish uchun o`ziga
hech qanday imtiyoz olmasligi kerak edi. O`zining iqtisodiy kuch-qudratiga
ishongan Amerika kapitali Xitoydagi barcha raqiblarini yengishga umid bog :
ladi.
SHunday bir sharoitda boshlanib ketgan «boksyorlar» qo`zg`olonini bostirish uchun
sakldz davlatning harbiy kuchlari birlashib, jazo ekspeditsiyasini to`zdilar.
Shafqatsiz eksulpatatsiyaga qarshi ko`tarilgan shahar va qishloq kambag`allar
ommasining bu qo`zg`olonini bostirishda AQSh faol qatnashdi. Sakkiz davlat
Xitoyni asoratii shartnomada 1901 yil 7 sentyabrda imzolashga majbur qildi.
SHarlnomada qo`zg`olonga qatnashgan mansabdor shaxslarni qatl etish yoki
surgun qilish talab etildi. Shartnomada shuningdek, Pekin bilan dengiz sohili
o`rlasidagi yo`llarni muhofaza qilish uchun chet davlatlarga Xitoyda o`z
qo`shinlarini saqlashga ruxsat berildi. Bundan tashqari, horijliklarning Xitoydagi
imtiyozlari ko`paydi. Nalijada Xitoy yanada himpyasiz bo`lib qoldi. Har qanday
chiqishlar shafqatsizlik bilan bostirildi. Xorijiy bosqinchi kuchlarga qaratilgan
«ixeluan» qo`zg`oloni natijasiz qolmadi. Mustamlakachilarni ehliyotkorlik bilan
harakat qilishga majbur etdi. Xitoydan olingan tovon pulining 25 mln.dollarini
AQSh oladigan bo`ldi. 1907 yilda AQSh tovon miqdorini kamaytirib, 10.785.286
dollarga keltirishga rozi bo`ldi. Biroq Xitoy hukumati Xitoydan AQShga borib
26

o`qiyotgan Xitoylik talabalar uchun mo`ijallangan maxsus fondga shu pulni
o`tkazib qo`yishi lozim edi. Bu Xitoy ziyolilarini «sotib olish» va ularni AQShning
josuslariga aylantirish tizimini o`rnatish uchun qilingan harakat edi. AQSh
Rossiyani o`zining Xitoydagi asosiy raqibi deb bilar, shuning uchun Angliya kabi
Yaponiyani Rossiyaga qarshi gij-gijlar edi. XX asr boshlarida Xitoyda ijtimoiy
ziddiyatlar kuchayib ketdi. Manjurlarning Tsin sulolasi hukmronligi inqirozga yo`z
tutdi. SHoshilinch ko`rilgan islohot choralari jamiyat ahvolini tubdan yaxshiladi.
Xitoyda sanoat taraqqiyoti bilan unga to`siqqa aylangan yyer mulkchiligiga xos
qoloq ishlab chiqarish munosabatlari o`rtasida ziddiyat chuqurlashmoqda edi.
Omma orasida manjurlar boshqaruviga qarshi harakat kuchaydi. 1904-1905
yillardagi rus-yapon urushi, dunyodagi inqilobchilik harakati Xitoyga ham o`z
ta`sirini o`tkazdi. Lekin bu harakat Xitoyning o`zida «siqib» tashlangan edi. Xorijiy
davlatlar Xitoyda o`z mavqelarini mustahkamlab oldilar. Chet el kapitali ko`paydi.
Chet elliklar Xitoydan juda ko`p foyda oldilar. Xitoy bozorlari chet el gazlamalari
bilan to`lib ketdi. Xitoy milliy sanoati savdosi rivojlanishi ancha orqada qoldi.
Shunday bo`lsada, XX asrning birinchi o`n yilligida 386 ta fabrika, shaxta, konlar
ishga tushirildi. Har yili 50 tadan ko`proq korxona ishga tushirildi. Eksport 1901
yildan 1911 yilgacha 122 mln. dollardan 245 mln. dollarga o`sdi. Chet el kapitali
750 mln. dollardan 1650 mln. dollarga ko`paydi. 1900 yildan 1913 yilgacha xorij
firmalari soni oshib, 2400 ga ycldi. Xitoyda yashovchi chet elliklarning soni 53
mingdan 165 mnga yetdi. Xorijiy davlatlar ichida Angliya tovar ayriboshlashda
birinchi o`rinda (50 foiz) turar edi. 1914 yilga kelib Xitoy xorijiy davlatlardan
835 min. dollar qarz bo`lib qoldi. Hali ishchilar sinfi katta kuchga aylanmagan
bo`lsa ham, unga a`zolar soni tobora o`sib bordi. Qishloqlarda dehqonlar
fcodallar zulmi ostidajafo chekardilar. 1905-1906 yillarda Xitoyda ijtimoiy
harakat yanada kuchaydi. Konstitutsiya yaratishga urinishlar bo`ldi. Sin sulolasini
saqlab, konstilutsion monarxiya hukumatini to`zish rejalari ishlandi. Sun Yat Sen
tashkiloti konstilutsiyaviy - monarxiya haqidagi fikrlarni qoraladi. Sin sulolasini
umuman yo`qotib, Respublika to`zish talabi quyildi; Bu chaqiriqlar manjurlarga
qarshi harakalni yanada kuchaytirildi. Bu harakat, ayniqsa 1911 yili chet
27

elliklardan Xankou- Sichuan, Xankou-Guanchojou tcmir yo`liari qurilishi
uchun qarz olish haqida bitim to`zilgach, qurolli qarshilik tusini oldi.
Sichuanda bu harakat avjga chiqdi. Hukumat qo`shinlari qo`zg`olonchilarni o`qqa
lutdi. Bu voqea mamlakatda norozilikni kuchaytirdi. Xitoydagi ijtimoiy harakat
manjurlar hokimiyatini tugatish maqsadlari bilan «Sinxay inqilobi» nomli
voqealarga ulanib ketdi. Manjur ma`muriyatining qo`zg`olon harakati
vakiliarini qidirish, tutib qatl etish kabi choralari xalqning sabr kosasini lo`ldirdi.
Uchan shahrida askarlar yotog`ini tintuv qilishga kirgan manjur ma`muriyati
tarafdoriarini askarlar tutib o`ldirdilar. Qurol-aslaha omborini bosib oldilar.
Boshqa qo`shin qismlari ham ularga qo`shildi. Inqilobchilar 11 oktyabrda
Uchanni to`la qo`lga kiritdilar. Ular Respublika hukumati to`zdilar va barcha
Xitoy viloyatlarini Respublika atrofida birlashishga chaqirdilar. Manjurlar
sulolasi hukmronligi tugatilgan, deb e`lon qilindi. Xunan. Sheni, Szyansu,
Chjenszyan, Guandun, Guansi, Chuichjou, Yunan, Shanxay, Shandun va
boshqa viloyatlar ham manjur sulolasiga itoatdan chiqdilar. Shunday qilib,
«Sinxay inqilobi» qurolli qo`zg`oion yo`li bilan Xitoyda XVII asrdan boshlab
hukm surgan manjurlar hokimiyatini ag`darib tashladi. Inqilobchi -demokrat
Sun Yat Sen (1866-1925) Xitoydagi milliy ozodlik harakatining atoqli arbobi edi.
U Guanchjou (Kanton) yaqinida dehqon oilasida tavallud topdi. Sun Yat Sen 90-
yillarning boshida Gonkong (Syangan)da ingliz tibbiyol institutini tamomladi.
Bu ittifoq 1905 yil noyabrida «Minbao» (Xalq gazetasi)ni chiqara boshladi.
«Ittifoq» Sun Yat Sen rahbarligida keng daslur qabul qildi. Dasturda Sin
monarxiyasini ag`darib tashlash, Xitoyda Respublika ta`sis etish va yyerga egalik
huquqini tenglashlirish, muslaqillikni tiklash, rnillatparvarlik, demokratiya va
xalq farovonligi talab etiigan edi. Sun Yat Senning agrar dasturi yyer olishga
«tashna» bo`lgan dehqonlar ommasining orzu- tilaklarini ifoda etar edi. Sun Yat
Sen ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan sust taraqqiy etgan Xitoyda yyerga egalik
huquqini tcnglashlirish yo`li bilan ijtimoiy adolatli to`zum yaratish mumkin,
degan fikrda edi. Sun Yat Sen muttasil ta`qib ostida bo`lgani uchun ham tez-tez
Xitoydan chiqib ketishga majbur bo`lardi. U Yaponiya, AQSh, Angliya va
28

boshqa mamlakatlarda muhojirlikda bo`lib, ko`p sonli Xitoy muhojirlari orasidan
o`ziga tarafdorlar jalb qildi. 1911 yil oxiriga kelib, Xitoyning barcha janubiy
va markaziy viloyatlari qo`zg`olonchilarning la`sirida edi. 1911 yil 25
dekabrda ko`p yillik muhojirlikdan so`ng Sun Yat Sen Xitoyga qaytib keldi. Uni
Xitoy xalqi xursandchilik bilan kutib oldi. 29 dekabrda Nankinda inqilobiy
viloyatlar vakillaridan iborat milliy majlisi to`plandi. Millat majlisi Xitoyni
Respublika, deb e`lon qildi va muhojirlikdan qaytib kelgan Sun Yat Senni Xitoy
Respublikasining vaqtincha Prezidenti qilib sayladi. 1912 yil 1 yanvardan Sun Yat
Sen o`z Prezidentlik vazifasini bajarishga kirishdi. Millat majlisi vaqtincha qabul
qilingan Konstituttsiyada barcha fuqarolarning tengligi va turli demokratik
erkinliklar e`lon qilinsa-da, dehqonlarning orzu-tilaklarini ifoda etuvchi «yerga
egalik qilishda teng huquqli bo`lish» shiori Konstitutsiyada ham, millat
majlisining ko`rgan chora tadbirlarida ham o`z aksini topmadi. Lekin dehqonlar
o`zlaricha tashabbus ko`rsatib, pomeshchiklarga ijara haqi to`lashdan bosh
tortdilar. Chunk! ko`pchilik viloyatlarning rahbarlari inqilobchi demokratlar emas,
balki liberal kayfiyatdagi pomeshchiklar va burjuaziya vakillari edi. Ular «Birlashgan
lnifoq»qa kirib uning qarorlarini bajarmay, katta salbiy ta`sir ko`rsatdilar. Bundan
tashqari.- Sun Yat Senning ko`plab sodiq safdoshlari ham liberallar tomonga o`tib
ketishdi. Sun Yat Senning o`zi ham ularning tazyiqi bilan o`z dasturining asosiy
bandidan- yyerga egalik qilishda teng huquqli bo`lisb talabidan voz kechdi.
SHanxayda 1911 yil dekabr oyining o`rtalari Pekindagi impyeralor hukumatining
boshlig`i Yuan Shikay vakiilari bilan inqilobiy ruhdagi janub dclegatsiyasi
o`rtasida mo`zokaralar bo`lib o`tdi. Unga ko`ra, Pekin hukumati inqilobchilarni
umumiy avf etishni va mamlakatda konstitutsiyaviy to`zum o`rnatishni va`da
qildi. Qo`zg`olonchi Janub vakillari Sin sulolasini ag`darib tashlashni Respublika
e`lon qilishni qat`iy talab qilishdi. Yevropa davlatlari va AQSh 20 dekabrda
Shanxayda mo`zokaralar olib borayotgan vakillarga po`pisa qilib, mo`zokaralarda
zudlik bilan murosaga kelishni va fuqarolar urushini to`xtatishni taklif qildilar.
29

CHet el monopolistlari Xiloydagi o`zlarining moddiy manfaatlari va xavfsizligi
to`g`risida g`amxo`rlik qilishi bahonasida o`z lakliflarini bildirdilar. Ular
diplomatik yo`l bilan aralashganlari holda o`z harbiy kemalarini ayni paytda
Yansizi daryosiga kiritib, to`plarini inqilobiy Uchan va Xankau shaharlariga
to`g`rilab qo`ydilar. Xorijlik bosqinchilar Xitoydagi inqilobni qurol kuchi bilan
bostirish maqsadida o`z kuchlarini birlashtirishga yycrishgan edilar. Rivqjlangan
xorijiy davlatlarning Pekin hukumatini qo`llab-quvvatiashidan maqsadi Xitoyning
ichki ishlariga o`z bilganicha aralashish edi. Biroq, bu Xitoyda umumiy norozilik
mitinglari o`tkazilishiga sabab bo`ldi. Xitoyliklar mitinglarda chet el tovarlarini
boykot qilish to`g`risida qarorlar qabui qildilar. Liberallar Pekin hukumatining
Bosh vaziri. reaktsion genyeral va yirik amaldor Yuan Shikay bilan bitim
to`zdilar. U qal`iyatsiz amalparast kishi edi. Pekin Saroy ahli unga monarxiyaning
homiysi-xaloskori deb qarar edi. Yuan Shikay inqilobiy harakatning tazyiqi bilan
1912 yil 12 fevral kuni Sin sulolasining taxtdan voz kechishiga yerishdi. Buning
evaziga u liberallardan o`zini rcspublika Prezidenti qilib saylash haqidagi va`dani
oldi. Yuan Shikay Nankinda hukumat to`zdi. Bu paytda xorijiy davlatlar ham
Xitoyning ichki ishlariga aralashib, Sun Yat Senning hukumat «tepasidan» ketishini
ochiqdan-ochiq talab qildilar. Liberallar ham Sun Yat Senga oshkora tazyiq
o`tkazib, prezidentlikdan Yuan Shikay hisobiga voz kechishni so`radilar. Chunki
liberallar inqilobning yana davom elishini xohlamas edilar.Xorijiy davlatlar esa
reaktsiya kuchlarini quvvatlab turdilar va Xitoyga intyervensiya uyushtirishga
oshkora tayyorgarlik ko`ra boshladilar. Xitoyga qarshi intyervensiya xavfi ostida
1912 yil 1 aprelida Sun Yat Sen prezidenttik lavozimini Yuan Shikayga topshirishga
majbur bo`ldi. Hokimiyat «tepasiga» kelgan Yuan Shikay demokratik erkinliklarni
«oyoq osti» qilib reaktsion yo`lga kirdi. U avval ishni inqilob qo`shinlarini
butunlay qurolsizlantirishdan boshladi. Isyonkor dehqonlar qishloqlariga jazo
otryadlarini yuborib inqilobehilarni ta`qib qila boshladi. Ishchilarning kasaba
uyushmaiari tarqatib yuborildi.Hukumatga qarshi to`zilgan bar qanday guruh
a`zolarining taqdiri o`lim bilan yakunlanardi. Mamlakatdan ilg`or fikrli kishilar
yashlrin chiqib keta boshladilar. Har bir qishloqda jazo ekspeditsiyasi ish
30

ko`radigan bo`ldi. Reaktsiya kuchaydi. Ayni vaqtda «Birlashgan ittifoq» bilan liberal
guruhlar qo`shilib, 1912 yil avgustda Gomindan (Milliy partiya)ni to`zdilar. Partiya
boshqaruvi raisligiga Sun Yat Sen saylandi. Gomindan Xitoy pomeshchiklarining
hujumiga konstitutsiya ishlab chiqish va parlamenl chaqirish yo`li bilan halaqit
berishga urindi. Gomindan partiyasining dasturida dcmokratik talablaryo`q edi.
1912 yilda bo`lib o`tgan prezident saylovlarida Yuan Shikay reaktsiya yo`liga
o`tib nomzodlarni kamsita boshladi. Konstitutsiyaga ko`ra, Gomindan partiyasi
o`z hukumatinK to`zishga haqli edi. Yuan Shikay Gomindanning prezidentlikka
nomzod bo`lgan vakili Sun Szyao-CHjenni yashirin qatl ettirib yubordi.
Mamlakatda tyerrorning kuchayishi Yuan Shikayning kimligini oshkor etdi. Aksil
inqilobning g`alabasidan ruhlangan Yuan Shikay o`zini rivojlangan xorijiy davlatlar
qo`liab- quvvatlashi uchun harakat boshlab, yubordi. Uning diklatura o`rnalishga
bo`lgan birinchi qadami parlamentni tarqalib yuborish bo`ldi. So`ngra millat
majlisiga po`pisa qilib, o`zini besh yil muddalga Prezidenl qilib saylashga majbur
qildi. Aprelda Yuan Shikay rivojlangan monopolistik davlatlar bilan yangi asoratli
qarz to`g`risida shartnoma imzoladi. Shundan so`ng xorijiy davlatlar Xitoy
Respublikasini tan olganliklarini ma`lum qildilar. Xiloyning iqlisodiy ahvoli
og`irlashdi. Sun Yat Sen Xitoy xalqini qo`zg`olon boshlashga undadi. 1913 yi)
yozida Xiloyning janubida hukumatning reaktsion siyosatiga qarshi «Ikkinchi
inqilob» deb nomlangan qo`zg`olon boshlanib ketdi. Qo`zg`olonga Sun Yat Sen
boshchilik qildi. Biroq kuchlar teng bo`Imaganligi, qo`zg`olonchilar zamonaviy
qurollar bilan ta`minlanmaganliklari tufayli, chet davlatlardan harbiy madad olgan
hukumat qo`shinlari tomonidan «Ikkinchi, inqilob» harakati tor-mor etildi. 1914 yil
mart oyida Yuan Shikay Konstitutsiyaviy kengash chaqirdi. Unda «Yangi Xitoy
Konstitutsiyasi» qabul qilindi. To`plangan odamlar lining so`zini «ikki»
qilmaydiganlar edi. Yuan Shikay Prezident sifatida eheklanmagan hokimiyatga ega
bo`ldi. Harbiy diktatura o`rnalildi. Respublika boshqaruv organlari tugatildi. Bu hoi
amalda 1911 yilgi «Sinxay inqilobi»ning mag`lubiyati edi.
31

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
32

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Karimov I A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998.
2. Karimov I A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat”,
2008.
3. Karimov I A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston
sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston”
2009.
4. Tayninskaya vosstanie, 1850-1864: Sb. dokumentov. M. 1960
5. Vasilev L.S. Istoriya Vostovka. V2t. M. 1998. Tl-2
6. Ilyushechkin V.P. Krestyanskaya voyna taypinov. M.1998
7. Fan Ven Lan Navayaisshoriya Novaya istoriya Kitaya. M., Nauka, 1972.
8. Vneshnyaya politika Gosudarstva Tsinn. M., Nauka, 1977
9. Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
10. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
11. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
12. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
13. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Arxivshunoslik. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
33

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish