Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 58.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 23 Sentyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Xitoyda Yuan Shikay diktaturasi

Sotib olish
« Xitoyda Yuan Shikay diktaturasi   »
MUNDARIJA:
Kirish
I bob. Yuan Shikayning hayot faoliyati
II bob. Yuan Shikay harbiy arbob sifatida
III bob. Yuan Shikay siyosatchi menejer sifatida. Uning tashqi siyosatidagi
o rniʻ
Xulosa
Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro yxati	
ʻ
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Yuan   Shikay   Xitoyning   yangi   tarixidagi   eng
ko zga   ko ringan   shaxslardan   biridir.   U   Sin   imperiyasining   tanazzul   davriningʻ ʻ
deyarli   barcha   muhim   voqealarida   qatnashgan,   Xitoy   jamiyatidagi   bir   qator
inqiroz va qo zg olonlarning guvohi bo lgan. Uning munozarali figurasi bugungi	
ʻ ʻ ʻ
kungacha   tadqiqotchilarning,   ayniqsa   Xitoyning   e’tiborini   tortmoqda.   Bu
siyosatchiga   xolis   baho   berish   nihoyatda   mushkul.   Ko pgina   olimlar   uning	
ʻ
faoliyati   natijalarini   juda   salbiy   baholaydilar,   ammo   bugungi   kunda
tadqiqotchilarning   Yuan   Shikayga   munosabati   biroz   o zgarib   bormoqda   va
ʻ
zamonaviy   olimlar   ham   uning   xizmatlarini   qayd   etishadi.   Qanday   bo lmasin,	
ʻ
Yuan   Shikay   XIX   asr   oxiri   va   XX   asr   boshlaridagi   Xitoy   tarixidagi   asosiy
shaxslardan   biridir.   Bu   mavzu   mahalliy   tarixshunoslik   uchun   muhimroqdir,
chunki   Yuan   Shikayga   to liq   bag ishlangan   monografiyalar   hali	
ʻ ʻ
mamlakatimizda   yozilmagan.   Bularning   barchasi   muallif   tanlagan   mavzuning
dolzarbligini belgilaydi.
Kurs   ishining   maqsad   va   vazifalari.   Ushbu   kurs   ishi   XIX   asr   oxiri   va
XX   asr   boshlarida   Yuan   Shikayning   Sin   imperiyasidagi   siyosiy   jarayondagi
o rnini   aniqlashga   va   turli   sohalardagi   faoliyati   natijalariga   qaratilgan.   Alohida	
ʻ
ta’kidlash   kerakki,   Yuan   Shikay   faoliyatining   har   bir   davri   juda   murakkab   va
alohida   to liq   tadqiqot   doirasida   yoritilishiga   loyiqdir   va   shuning   uchun   ushbu	
ʻ
maqola   Yuan   Shikay   siyosiy   tarjimai   holining   asosiy,   eng   muhim   daqiqalarini
tavsiflaydi, bu uning Xitoy tarixidagi rolini aniqlashga yordam beradi.
Maqsadga quyidagi  vazifalarni  hal qilish orqali erishiladi:
- Yuan Shikayning Xitoyning Koreya, Yaponiya va G arb davlatlari bilan	
ʻ
munosabatlari sohasidagi diplomatik sohadagi faoliyatini tahlil qilish;
- Yuan Shikayning yangi armiya yaratish bo yicha faoliyatini o rganish va	
ʻ ʻ
uning natijalari va ahamiyatini aniqlash;
- Yuan Shikay faoliyatini Xitoydagi asosiy siyosiy o yinchi sifatida ko rib	
ʻ ʻ
chiqish;
2 - Yuan Shikayning ma’mur va boshqaruvchi sifatidagi faoliyati natijalarini
ochib berish.
Davriy   (xronologik)   chegaral a nishi.   Kurs   ishining   davriy   chegarasi      
Xitoydagi   Yuan   Shikay   boshqaruv   davrini   o z   ichiga   oladi.   Bunda   1885-1916ʻ
yillarda Xitoyning  rivojlanishi, uning ijtimoiy - iqtisodiy va siyosiy ahamiyati va
o rganib tahlil qilishdan iborat.	
ʻ
Kurs   ishining   tadqiqot   ob’ekti.   XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlaridagi
Yuan Shikay davrida Xitoyning siyosiy tarixidir.
Kurs   ishining   tuzilishi.   Kirish,   uchta   bob,   xulosa   hamda   foydalanilgan
adabiyotlar ro yxatidan iborat.	
ʻ
3 I BOB. YUAN SHIKAYNING HAYOT FAOLIYATI
Yuan   Shikayning   Sin   sulolasi   xizmatidagi   faoliyatini   to g ridan-to g riʻ ʻ ʻ ʻ
tahlil   qilishga   o tishdan   oldin   uning   shaxsiyati   qanday   shakllanganligi,	
ʻ
siyosatchi uchun qanday fazilatlar muhim bo lganligi va qanday fazilatlarga ega	
ʻ
ekanligini aniqlash uchun uning tarjimai holining dastlabki bosqichlarini ko rib	
ʻ
chiqish   zarur.   Yuan   Shikay   1859-yil   16-sentabrda   Xenan   provinsiyasining
kichik   shaharchasida   tug ilgan.   Xenan   provinsiyasining   sharqida   joylashgan	
ʻ
Xiangchen   Syancheng   kambag al   shahar   edi   va   hech   bo lmaganda   Sin	
ʻ ʻ
sulolasining   o rtalaridan   boshlab   vayronaga   aylangan   va   unda   juda   sezilarli	
ʻ
ijtimoiy tabaqalanish mavjud edi 1
. 
Yuan Shikayning deyarli barcha ajdodlari olim bo lgan, uning otasi Yuan	
ʻ
Baochjun amaldor bo lmagan, butun umrini ro zg or yumushlari va uy ishlariga	
ʻ ʻ ʻ
bag ishlagan. Yuanlar juda badavlat oila edi: ularning ellik Sindan ortiq yerlari,	
ʻ
shuningdek,   Pekindagi   lombardlari   bor   edi.Yuan   Shikayning   qarindoshlari
orasida   eng   ko zga   ko ringanlari   uning   amakisi   Yuan   Jiasan,   general,   Zeng	
ʻ ʻ
Guofanning   do sti,   jinsi   darajasining   sohibi,   turli   vaqtlarda   marosimlar   bo limi
ʻ ʻ
boshlig i lavozimlarini egallagan, Davlat kengashi, harbiy senzura. Yuan Jiasan	
ʻ
hayotining   so nggi   yillarida   taypinglar   va   nianjunlar   qo zg olonlarini   bostirish	
ʻ ʻ ʻ
bilan shug ullangan. 1859-yil sentabrda Yuan Jiasan qo zg olonchilarning kichik	
ʻ ʻ ʻ
guruhini mag lub etdi va g alabasi haqida uyga xat yubordi. Yuan Baochjun bu	
ʻ ʻ
quvonchli   xabarni   qabul   qilib,   yangi   tug ilgan   farzandi   nomiga  	
ʻ g alaba	ʻ
madhiyasini 2
 yaratishga qaror qildi. Yuan Shikay o z nomini shunday olgan.	
ʻ
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   bolalikda   Yuan   Shikay   qat’iyatlilik   va   ajoyib
akademik   yutuqlar   bilan   ajralib   turmagan.   Bola   itoatsiz   ulg aygan,   jismonan	
ʻ
juda kuchli, yoshligidan geomansiya va fiziognomiyaga (odamning xarakterini,
qobiliyatini yoki kasalliklarini aniqlash uchun o rganish) ishqiboz bo lgan. Yuan	
ʻ ʻ
Shikay   aka-ukalari   bilan   yomon   munosabatda   bo ldi:   ular   o zining   noto g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ
turmush tarzidan jirkanishdi, bundan tashqari, Yuan Shikay shenshi oilalaridagi
1
 Юань Шикай, замечательный человек. - Нанкин: Цзянсу Вэньи Чубаньше, 2010. С. 1-2.
2
 Су Фей. Юань Шикай. (  
лингин  /  линджин  . -  Китай: Китай,  2008. 1) - Юань Шикай.
4 tengdoshlari bilan muloqot qilmadi, balki butun bo sh vaqtini  ko cha bolalalariʻ ʻ
bilan o tkazishni  afzal ko rdi	
ʻ ʻ  
. Shu bilan birga, yosh Yuan har doim kattalarga,
ayniqsa   onasiga   katta   hurmat   bilan   munosabatda   bo lgan.   Su   Fey   o z   kitobida	
ʻ ʻ
quyidagi   holatni   keltirib   o tadi:   Sin   imperiyasida   allaqachon   taniqli   shaxs	
ʻ
bo lgan   Yuan   Shikay   Jili   provinsiyasining   gubernatori   bo lib   ishlaganida   onasi	
ʻ ʻ
vafot   etdi.   U   Yuan   Baochjunning   ikkinchi   xotini   edi   va   Yuan   Shikayning
birinchi   xotinidan   tug ilgan   katta   akasi   unga   oilaviy   qabristonda   alohida   qabr	
ʻ
berishdan bosh tortdi. Yuan Shikay ta’tilga chiqishga, Sianchengga kelishga va
onasini   to liq   sharaf   bilan   dafn   etish   uchun   alohida   yer   sotib   olishga   majbur	
ʻ
bo ldi.   Va   u   hech   qachon   katta   akasi   bilan   gaplashmadi   va   tug ilgan   shahriga	
ʻ ʻ
bormadi.
1866-yilda   yetti   yoshli   Yuan   Shikay,   o sha   mintaqada   keng   tarqalgan	
ʻ
odatga   ko ra,   amakisi   tomonidan   ta’lim   olishdan   voz   kechib,   uni   Jinanga,   ikki	
ʻ
yarim yildan so ng Nankinga olib ketdi va u yerda u yerda qabul qilindi. yaxshi	
ʻ
pozitsiya.   U   yerda   asrab   oluvchi   ota   bolani   ishga   oldi,   lekin   Yuan   Shikay,
o zining   qiziquvchan   aqli   va   yaxshi   qobiliyatlariga   qaramay,   kitob   o qishga	
ʻ ʻ
qiziqish   bildirmadi.   U   ko proq   jang   san ati   bilan   shug ullanishni,   shaxmat	
ʻ ʻ ʻ
o ynashni, qimor o ynashni, ot minishni yaxshi ko rardi. Shu bilan birga, Yuan	
ʻ ʻ ʻ
Shikay   amakisi   Yuan   Baosin   xizmat   qilgan   Yamenga   tez-tez   borib   turdi,
amakisining   kichik   topshiriqlarini   bajardi   va   eng   muhimi,   amaldorlar   bilan   ilk
tanishuvlarini   amalga   oshirdi.   Aynan   o sha   yerda   yosh   Yuan   Shikay   birinchi	
ʻ
marta   o zining   yorqin   harbiy   karerasini   boshlagan   general   Vu   Chanin   bilan	
ʻ
uchrashdi . Umuman olganda, yigit  Nankinda yashagan  olti  yil  davomida bo sh	
ʻ
edi.
Biroq, bizning fikrimizcha, Yuan Shikayning yoshligida namoyon bo lgan	
ʻ
haqiqiy   siyosatchi   sifatini   ta’kidlash   kerak.   Yuan   BaoSinning   xotini   va
kanizaklari  bor  edi, ular  odatdagidek bir-biri  bilan kelishmas  edi. Yuan Shikay
xushomadgo ylik   va   go zal   so zlarga   qo l   urmay,   ikkalasini   ham   rozi   qilish	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo lini   topdi,   shunda   Yuan   BaoSinning   xotini   ham,   kanizagi   ham   yigitni	
ʻ
5 kechirib, uni jazolashga tayyor bo lgan erining oldida tez-tez himoya qilib turdiʻ 3
.
Turli   guruhlar   o rtasida   manevr   qilish   qobiliyati,   barchani   mamnun   qilish,	
ʻ
murosaga   kelish   va   bir   vaqtning   o zida   bir   qator   dividendlarni   olish   qobiliyati	
ʻ
bu,   ehtimol,   Yuan   Shikayning   asosiy   xususiyati   bo lib,   unga   siyosiy   martaba	
ʻ
cho qqilariga   erishishga   imkon   berdi.   Ammo   shuni   ta’kidlash   kerakki,   Yuan	
ʻ
Shikay   qanday   qilib   to g ri   bo lishni   bilardi.   Bir   marta   u   amakisiga   o z   ona	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tumanidagi   qurg oqchilik   oqibatlarini   bartaraf   etishga   yordam   bergan   va   shu	
ʻ
bilan birga mahalliy shenshilar, amaldorlar va oqsoqollarning xatti-harakatlarini
ochiq tanqid qilgan, buning uchun Syancheng ma’muriyati uni juda yoqtirmagan
va   natijada   Yuan   Shikay   o z   tug ilgan   okrugiga   tashrif   buyurishni   deyarli	
ʻ ʻ
to xtatdi	
ʻ 4
.   Shunday   qilib,   achchiq   tajriba   bilan   o rgatilgan   Yuan   Shikay   ochiq	ʻ
to qnashuvlar va to qnashuvlardan qochish kerak degan xulosaga keldi.	
ʻ ʻ
1873-yilda   amakisi   Yuan   Baosin   vabodan   vafot   etdi   va   tez   orada   Yuan
Shikayning   otasi   ham   kasal   bo lib   vafot   etdi.   Yigitni   amakivachchalari   Yuan	
ʻ
Baolin   va   Yuan   Baoxen   tarbiyalagan.   Ular   jiyanini   Pekinga   olib   ketishdi   va   u
yerda   nihoyat   uni   o qishga   majburlashdi,   poytaxtdan   uchta   taniqli   konfutsiyni	
ʻ
o qituvchilikka yollashdi. Yuan Shikay kanonlarni o zlashtirdi, hatto she’riyatni	
ʻ ʻ
tushuna   boshladi,   lekin   aftidan,   asosiy   bilimlarni   olishdan   nariga   o tmagan.	
ʻ
1876-yilda   u   okrug   imtihonlarida   qatnashib,   imtihonlardan   o ta   olmadi.   Ko p	
ʻ ʻ
o tmay,   o n   yetti   yoshli   Yuan   Shikay   Yu   qabilasidan   bo lgan   qizga   uylanib,	
ʻ ʻ ʻ
taskin   topdi.   1877-yilda   Yuan   Shikay   yana   Pekinga   keldi   va   u   yerda   o qishni	
ʻ
davom  ettirdi  va  bir   vaqtning o zida  amakisi   Yuan  Baoxenning  soliq  idorasida	
ʻ
ishlay boshladi va u yerda amaldor uchun zarur bo lgan fazilatlar va ko nikmalar	
ʻ ʻ
bilan   tanishdi.   Yuan   Baoxen   jiyanining   ishi   haqida   juda   yuqori   gapirdi   va
yigitning   topshiriqlarga   e’tibor   bilan   munosabatda   bo lishini   ta’kidladi.   Yuan	
ʻ
Baolin,   shuningdek,   Yuan   Shikay   ajoyib   shaxs,   oilasining   munosib   a’zosi
bo lishiga   ishonch   bildirdi	
ʻ 5
.   Biroq,   davlat   imtihonlarida   navbatdagi
3
 Су Фей. Юань Шикай. (  
лингин  /  линджин  . -  Китай: Китай,  2008. 1) - Юань Шикай. С.3.
4
  Сато Тэцудзи. Игэ жибэнь цзичжэ бися ды Юань Шикай – Юань Шикай в описании японского 
журналиста / под ред. Кун Сянцзи и др. – Тяньцзинь: Тяньцзинь гуцзи чубаньшэ, 2005.  C.6.
5
 Су Фей. Юань Шикай. (  
лингин  /  линджин  . -  Китай: Китай,  2008. 1) - Юань Шикай. C.3-4.
6 muvaffaqiyatsizlikdan   so ng,   hafsalasi   pir   bo lgan   yigit   ilmiy   darajaga   egaʻ ʻ
bo lish  uchun  hech  qanday  sabab  yo qligini   va harbiy xizmatga  kirish  osonroq	
ʻ ʻ
bo lishiga   qaror   qildi.   1880-yilda   Yuan   Shikay   kotib   unvonini   sotib   oldi   va
ʻ
Shandunga   jo nadi   va   u   yerda   yuqorida   aytib   o tilgan   general   Vu   Chan   Sin	
ʻ ʻ
brigadasida   askarlarni   tayyorlash   va   tartib-intizom   uchun   mas’ul   bo lgan	
ʻ
adyutant lavozimini oldi.
Shuni   ta’kidlash   kerakki,   Yuan   Shikaydan   tizimli   ta’lim   yo qligiga	
ʻ
qaramay, u doimo olimlarga hurmat bilan munosabatda bo lgan va hatto ularga	
ʻ
homiylik  qilgan. Shunday  qilib, Yuan  Shikay yoshligida  kambag al,  lekin juda	
ʻ
iste’dodli yigit Syu Shi Chan bilan uchrashdi .
Yuan   Shikay   juda   tirishqoq   yigit   edi,   ammo   tizimli   ta’limning   yo qligi	
ʻ
yigitning   mahsuldorligiga   ta’sir   qildi.   U   brigada   ishidagi   barcha   hisobotlarini
tuzatish uchun o qituvchiga olib borishga majbur bo ldi. Yuan Shikay shu qadar	
ʻ ʻ
chalkash   yozganki,   Chjan   Jian   ko pincha   o z   palatasining   ijodini   aniqlay	
ʻ ʻ
olmadi 6
.   Xu   Shi   Chan   ham,   Chjan   Jian   ham   keyinchalik   Yuan   Shikay   bilan
aloqani   uzmasdan,   butun   umri   davomida   Sin   va   Respublika   davrining   taniqli
siyosiy va jamoat arboblariga aylanishdi.
Ikki   yillik  xizmat   davomida Yuan  Shikay o zini  mas’uliyatli   va  samarali	
ʻ
bo ysunuvchi   sifatida   ko rsatdi.   Biroq,   o zini   to liq   ifodalash   imkoniyati   unga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
1882-yilda,   Koreyada   qo zg olon   ko tarilganda,   Xitoy   tarixnavisligiga   “ren-vu	
ʻ ʻ ʻ
yillari to ntarishi” sifatida kirdi	
ʻ 7
.
XIX   asrning   ikkinchi   yarmiga   kelib   Koreya   ikki   asrdan   ko proq   vaqt	
ʻ
davomida   rasman   Xitoyning   vassali   bo lib   kelgan.   Biroq,   1860-yillarning	
ʻ
oxiridan   boshlab   vaziyat   o zgara   boshladi:   Quyosh   chiqishi   mamlakati   va	
ʻ
Yevropa   davlatlarining   Koreyaga   qiziqishi   ortdi.   1876-yilda   Yaponiya   va
Koreya   o rtasida   Kanhva   shartnomasi   imzolandi,   unga   ko ra   Yaponiyaning	
ʻ ʻ
diplomatik   vakili   Seulda   doimiy   joylashishi   kerak   edi   va   yapon   savdogarlari
Koreyada   erkin   savdo   qilishlari   mumkin   edi.   Bundan   tashqari,   shartnomada
6
 Су Фей. Юань Шикай. (  
лингин  /  линджин  . -  Китай: Китай,  2008. 1) - Юань Шикай. С. 7.  
7
 Биография Юань Шикая. - Пекин: Гоцзи вэньхуа чубань гунси, 2006. C.19.
7 Koreya mustaqil davlat deb hisoblanishi alohida belgilab qo yilgan edʻ 8
. Bunday
vaziyatda Xitoy Yaponiya diplomatiyasining harakatlariga munosabat  bildirishi
shart   edi.   Xitoyning   tashqi   siyosatiga   mas’ul   bo lgan   Li   Xunchjan   hozirgi	
ʻ
vaziyatdan   chiqish   yo lini   Yaponiya   ta’sirini   tenglashtirish   uchun   G arbni	
ʻ ʻ
mojaroga   jalb   etishda   ko rdi.   Shunday   qilib,   1880-yillarning   boshlarida	
ʻ
xitoylarning   yordami   bilan.   Koreya   va   Amerika   Qo shma   Shtatlari   o rtasida	
ʻ ʻ
shartnoma imzolandi 9
.
Koreyaning ichki siyosiy rivojlanishiga kelsak, 1864-yildan Koreya taxtini
go dakligi   tufayli   mamlakatni   boshqara   olmagan   qirol   Kojon   egallagan.	
ʻ
Koreyaning   haqiqiy   hukmdori   uning   otasi   Li   Xeun   edi,   u   tarixga   taevongun
(regent)   sifatida   kirgan 10
.   Taevongun   chet   el   ta’sirining   zararli   ekanligiga
ishongan   holda   izolyatsiya   siyosatini   olib   bordi.   1874-yilda   qirol   Gojong
turmushga chiqdi va regent o z hokimiyatini yo qotdi. Endi sudda yetakchi rolni	
ʻ ʻ
G arb   davlatlari   bilan   ochiqlik   va   muloqot   uchun   tashkil   etilgan   qirolicha   Min	
ʻ
guruhi   o ynadi.   Biroq,   1882-yilda   taevongun   qasos   olish   imkoniyatiga   ega	
ʻ
bo ldi. 23-iyul kuni Seul garnizoni qo zg olon ko tardi, bunga askarlarga guruch	
ʻ ʻ ʻ ʻ
berishning   kechikishi   sabab   bo ldi.   Qo zg olonchilar   yordam   so rab   taevongga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
murojaat   qilishdi   va   regent   qo zg olonni   yashirincha   boshqara   boshladi.	
ʻ ʻ
Daewongun askarlarga muammoni shaxsan hal qilishga va’da berdi va voqeada
qirolicha Minning korrupsiyalashgan fraksiyasi va Koreya armiyasini oziq-ovqat
bilan   ta’minlagan   yapon   savdogarlarini   aybladi.   Regentning   bayonoti   kerakli
ta’sir   ko rsatdi.   Qo zg olon   antiyapon   xarakterini   oldi   va   shu   bilan   birga   qirol	
ʻ ʻ ʻ
hokimiyatini   xavf   ostiga   qo ydi	
ʻ .   Taevongun   yana   davlat   boshlig i   bo ldi   va	ʻ ʻ
Qirolicha   Min   Xitoydan   yordam   so radi.   Bundan   tashqari,   isyonchi   askarlar	
ʻ
Yaponiya   diplomatik   missiyasi   binosini   vayron   qilishdi   va   tartibni   tiklash
bahonasida   zudlik   bilan   Quyosh   chiqishi   mamlakatidan   havo-desant   korpusi
yuborildi.   Xitoyning   Yaponiyadagi   elchisi   Li   ShuChan   Pekinga   yo llagan	
ʻ
8
 Подтянуть ГД. Крестьянское восстание в Корее 1893-1895 гг. - М., 1953. С.31 - 33.
9
 Бокщанин А.А. История Китая: древность, средневековье, новое время / А.А. Бокщанин, О.Е.  
ТВ Степугин.
- М., 2010. С. 413.
10
 До начала 21 века. - СПб: Санкт-Петербургское изд-во. муки, 2009. С. 285.
8 telegrammada yaponlarning harakatlariga javoban Koreyaga qo shin yuborishniʻ
qat’iy   tavsiya   qild 11
.   Li   Xunchjan   Koreyadagi   siyosiy   inqirozga   qo llarini	
ʻ
buklangan holda qaray olmadi: yakkalovchi taevongunning hokimiyatga kelishi
Xitoy uchun foydasiz edi. U o z vassali  hududida uchinchi  tomon kuchlarining	
ʻ
bo lishiga yo l qo ya olmadi. Bunday sharoitda Li Xunchjan Koreyaga admiral	
ʻ ʻ ʻ
Ding   Ru   Chan   boshchiligidagi   Beyan   flotining   uchta   kemasini   va   Vu   Chan
Sinning oltita batalonini topshirishga qaror qildi.
Hozirgi   vaziyatga   ko ra,   Vu   Chan   Sinning   ikkita   maqsadi   bor   edi.	
ʻ
Birinchidan,   Taevongunni   zararsizlantirish   va   Gojong   va   qirolicha   Mingni
hokimiyatga   qaytarish   kerak   edi;   ikkinchidan,   qo zg olonni   zudlik   bilan	
ʻ ʻ
bostirish   zarur   edi.   Yuan   Shikayning   armiya   idorasi   boshlig i   sifatida   vazifasi	
ʻ
Chjan   Jian   qo mondonligi   ostida   ta’minotni   nazorat   qilish   va   qo shinlarning	
ʻ ʻ
harakatlanish   yo llarini   ishlab   chiqish   edi	
ʻ 12
.   Yaponiyalik   jurnalist   Sato
Tetsujining so zlariga ko ra, Vu Chan Sin armiyasi jangovar tayyorgarligi bilan	
ʻ ʻ
ajralib   turmagan,   chunki   u   bir   necha   yil   davomida   bo sh   turgan.   Yuan   Shikay	
ʻ
bundan   juda   xavotirda   edi,   chunki   ikki   yillik   xizmat   davomida   u   martaba
zinapoyasida umuman ko tarilmadi. Faol Yuan Shikay Koreyaga jo nab ketishni	
ʻ ʻ
ishtiyoq bilan kutib olgan sanoqli xitoylik zobitlardan biri edi, bu Vu Chan Sinni
juda xursand qildi 13
.
1882-yil   25-avgustda   Xitoy   armiyasi   Seulning   janubiy   chekkasiga
joylashdi.   Ertasi   kuni   xitoylik   ofitserlar   Taevongunga   ziyofat   uchun   kelishdi,
uning   davomida   Vu   Chan   Sin   do stona   muhitda   regent   bilan   javob   tashrifi	
ʻ
haqida   kelishib   oldi.   Bo lajak   tadbirda   Yuan   Shikay   asosiy   rollardan   birini	
ʻ
o ynashi kerak edi. General Vu o zining yosh qo l ostidagiga regent tomonidan	
ʻ ʻ ʻ
sezilmasdan   ishlashi   kerak   bo lgan   bo linmalardan   birini   yuqori   hushyorlikka	
ʻ ʻ
keltirishni   buyurdi.   Taevongun   kelganida,   Yuan   Kores   eskortini   mast   qilib
qo ydi,   shundan   so ng   regent   Li   Haeung   admiral   Ding   Ru   Chan   askarlari	
ʻ ʻ
11
 Известные китайцы периода Цин / под ред. Автор А. В. Хаммель. - Вашингтон, 1944. С. 483.
12
 Чжоу Янь. Указ. Соч. С. 13.
13
  Сато Тэцудзи. Игэ жибэнь цзичжэ бися ды Юань Шикай – Юань Шикай в описании японского 
журналиста / под ред. Кун Сянцзи и др. – Тяньцзинь: Тяньцзинь гуцзи чубаньшэ, 2005.  С. 9-21 
9 himoyasi ostida o zining palankisiga solindi, Masampo portiga olib borildi va uʻ
yerdan dengiz orqali Tyanjinga olib borildi. u keyingi uch yil davomida qayerda
saqlanadi. Taevongun qo lga olingandan so ng, Yuan Shikayga qo zg olonchilar	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan kurashishga ruxsat berildi: uning otryadi bir necha o nlab Kores askarlarini	
ʻ
yo q qildi, shundan so ng boshqa barcha isyonchilar taslim bo lishdi yoki qochib	
ʻ ʻ ʻ
ketishdi. Shunday qilib, Xitoy harbiylarining muvofiqlashtirilgan harakatlari va
Yuan Shikayning faol ishtiroki tufayli ekspeditsiya maqsadiga erishildi.
1882-yil   avgust   voqealari   yosh   Yuanning   yorqin   karerasini   boshladi.
Siyosiy   voqealar   markazida   bo lgan   u   nafaqat   boshlig i,   general   Vu   Chan   Sin	
ʻ ʻ
tomonidan,   balki   qirol   Gojong   tomonidan   ham   qadrlangan.   1882-yil   sentabr
oyining oxirida, shu paytgacha noma’lum yosh ofitser Yuan Shikay qirol  bilan
tinglovchilarni qabul qildi. Suhbat mazmuni noma’lum bo lsa-da, Yuan Shikay	
ʻ
Gojong   bilan   uchrashish   sharafiga   muyassar   bo lganining   o zi   uning   mavqei	
ʻ ʻ
oshganidan   dalolat   beradi 14
.   Pekinning   mukofoti   uzoq   kutilmadi:   imperator
nomidan   Yuan   Shikayning   modernizatsiya   qilingan   Koreya   batalyoniga
qo mondon   etib   tayinlanishi   ma’qullandi   va   “qo shinlarning   qat’iyligi   va   o zi	
ʻ ʻ ʻ
ham qat’iy qo mondonligi, bostirish va tinchlantirish qobiliyati uchun vaziyatga	
ʻ
ko ra" shlyapaga tovus patini kiyish huquqi berildi	
ʻ 15
.
Biroq, yosh ofitser uchun eng qimmatli mukofot uning ismi Li Xunjonga
ma’lum   bo lganligi   edi	
ʻ 16
.   Koreyadagi   voqealar   marhum   Sinning   bu   ikki   yirik
arbobi o rtasidagi munosabatlarning boshlang ich nuqtasidir. Li Xunchjan Yuan	
ʻ ʻ
Shikayning yoshi kattaroq zamondoshi bo lganligi va keyinchalik uning homiysi	
ʻ
va ustozi  bo lganligi sababli  ularning turli davrlardagi munosabatlarini  hisobga	
ʻ
olgan holda biz Yuan Shikayning Xitoy tarixidagi o rnini aniqroq aniqlashimiz	
ʻ
mumkin.   1882-yil   voqealari   haqida   gapirganda   shuni   ta’kidlash   kerakki,
Koreyaning   kelajakdagi   taqdiri   muhokama   qilinayotganda,   yarim   orolda
Xitoyning   harbiy   mavjudligi   masalalari   bo yicha   Li   Xunchjan   va   Yuan	
ʻ
14
 Ли Цзунъи. Указ. Соч. С. 21.  
15
 Цитата: Ли Цзунъи. Страницы 21-22.  
16
  Сато Тэцудзи. Игэ жибэнь цзичжэ бися ды Юань Шикай – Юань Шикай в описании японского 
журналиста / под ред. Кун Сянцзи и др. – Тяньцзинь: Тяньцзинь гуцзи чубаньшэ, 2005.  с 11.
10 Shikayning   qarashlarida   hayratlanarli   o xshashlik   aniqlandi.   Pekindan   uniʻ
modernizatsiya qilingan Kores qo shinlarini tayyorlash uchun mas’ul lavozimga	
ʻ
tayinlash   to g risidagi   rasmiy   buyruqni   olishdan   oldin,   Yuan   Shikay	
ʻ ʻ
muvaffaqiyatli   bo lganlarga   murojaat   qilib,   unga   o xshab   ko rinib   turibdiki,	
ʻ ʻ ʻ
xitoylik   taniqli   shaxslar,   “o zini   o zi”   tarafdorlari   tajribasi.   Mustahkamlash	
ʻ ʻ
siyosati   Kores   rasmiylariga   500   askardan   boshlab,   asta-sekin   ularning   sonini
to rt   mingga   etkazish   bo yicha   zamonaviy   qo shinlar   yaratish   taklifi   bilan	
ʻ ʻ ʻ
murojaat   qildi 17
.   Darhaqiqat,   Vu   Chan   Sinning   qo l   ostidagi   xodimi   Sin	
ʻ
hukumatidan xuddi shunday buyruq oldi. Shunisi qiziqki, bu davrda allaqachon
biron   bir   muhim   lavozimni   egallamagan   yosh   Yuan   Shikay   Koreya   sudi   bilan
aloqa   o rnata   boshladi.   Misol   uchun,   Sato   Tetsujining   so zlariga   ko ra,   u	
ʻ ʻ ʻ
qirolichaning qarindoshi rasmiy va diplomat  Ming Yongik bilan yaqin aloqalar
o rnatgan.   Ming   Yongik   Yuan   Shikai   sudda   bo layotgan   voqealardan   xabardor	
ʻ ʻ
qilib   turdi   va   qirolning   barcha   faoliyati   haqida   xabar   berdi   18
.   Bu   haqiqat
e’tiborga   loyiqdir,   chunki   Yuan   Shikayning   butun   xizmati   davomida   martaba
o sishi  uchun shaxsiy aloqalar alohida ahamiyatga ega edi, yigit yuqorida aytib
ʻ
o tilganidek, amakisining chuqurida uchrashganini aniqlash zarurati edi. Boshqa
ʻ
tomondan, bu ham muhim, chunki Yuan Shikay har doim o z fikrida siyosatchi	
ʻ
bo lib kelgan va Singa sadoqat bilan xizmat qilar ekan, u shaxsiy manfaat va o z	
ʻ ʻ
maqsadlariga   erishishni   hech   qachon   unutmagan.   Bu   borada   Koreyadagi   ilk
muvaffaqiyatlardan so ng yosh, tashabbuskor ofitser o z kasbi bilan shug ullana	
ʻ ʻ ʻ
boshlagani ko rinib turibdi. 	
ʻ
1882-yil   voqealaridan   keyin   ham   Xitoy,   ham   Yaponiya   qo shinlari	
ʻ
Koreyada   qoldi.   Vu   Chan   Sin   Seul   yaqinida   joylashgan   Sin   qo shinlarining	
ʻ
shtab-kvartirasini tuzdi va u qo mondonlik qildi va ikkita yordamchini tayinladi.	
ʻ
Chjan   Jian   general   Vuning   kotibi   bo ldi   va   hujjatlarni   rasmiylashtirdi.   “Jen-vu	
ʻ
to ntarishi”   dan   keyin   u   Pekinni   juda   qiziqtirgan   “Koreyaning   tinchlanishi	
ʻ
haqida oltita xabar” inshosini yozdi. Natijada, Yuan Shikay ko pincha hisobotlar	
ʻ
17
 Ли Цзунъи. Указ. Соч. С. 22.
18
  Сато Тэцудзи. Игэ жибэнь цзичжэ бися ды Юань Шикай – Юань Шикай в описании японского 
журналиста / под ред. Кун Сянцзи и др. – Тяньцзинь: Тяньцзинь гуцзи чубаньшэ, 2005. . с 11.  
11 bilan   Xitoyga   borishga   majbur   bo ldi   va   doimiy   sayohat   qilish   uchun   askarlarʻ
o zlarining   yosh   xo jayiniga   “Barqaror   Yuan”   laqabini   berishdi	
ʻ ʻ 19
.   24   yoshli
Yuan Shikay shtab boshlig i bo ldi va Koreslarning harbiy tayyorgarligi uchun	
ʻ ʻ
mas’ul bo ldi	
ʻ 20
.
Zamondoshlar   Yuan   Shikay   ish   boshlagan   g ayratini   ta’kidladilar:   1882-	
ʻ
yil   dekabr   oyida   qirol   Kojong   yangi   qo shinlarni   tayyorlashda   muvaffaqiyatga	
ʻ
erishganligi   to g risida   xabar   berildi   va   Xitoy   qo mondoni   va   tuzilmalari	
ʻ ʻ ʻ
qo mondonligi ostidagi ming Kores askariga yana 500 Kores askarini qo shishni	
ʻ ʻ
tavsiya   qildi 21
  Biroq,   tashqi   muvaffaqiyatlar   ortida   bir   qator   muammolar
yashiringan.   Birinchidan,   Yuan   Shikay   boshchiligida   amalga   oshirilgan   qayta
qurollanishga   qaramay,   yangi   qo shinlar   Koreya   aristokratiyasining   “takabbur	
ʻ
xizmatkorlari”   va   metropolitan   vagrantlarining   yarmidan   iborat   bo lib,   bu	
ʻ
ularning   jangovar   samaradorligini   sezilarli   darajada   pasaytirdi.   Ikkinchidan,
armiyaning   bunday   islohoti   zaiflashgan   davlatdagi   har   qanday   ma’muriyatning
asosiy   yomonligi   bilan   bog liq   bo lishi   mumkin   emas	
ʻ ʻ 22
.   Adabiyotda   Yuan
Shikay   faoliyatining   ushbu   davrida   o z   mablag larini   o g irlashda   ishtirok	
ʻ ʻ ʻ ʻ
etganligi   to g risida   to g ridan-to g ri   ma’lumot   yo q.   Biroq,   u   yangi	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shinlarni   tayyorlashga   bevosita   rahbarlik   qilganligini   hisobga   olsak,   Yuan	
ʻ
Shikay jinoiy moliyaviy sxemalardan deyarli xabardor emasligini  taxmin qilish
mumkin.   Va   bu   jihatdan   yosh   ofitser   o ziga   xos   emas   edi:   u   “o z-o zini	
ʻ ʻ ʻ
mustahkamlash   davri”,   shu   jumladan   ushbu   sohadagi   taniqli   xitoylik   taniqli
shaxslar   galaktikasining   munosib   davomchisi   edi.   Xitoy   korrupsiya
sxemalarining   batafsil   tavsifi   XIX   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlaridagi   britaniyalik
yozuvchi   va   publitsist   Li   Xunzhanning   tarjimai   holida   keltirilgan.   Muhtaram
yevropalik   yetkazib   beruvchilar   bilan   qurollarning   ma’lum   bir   partiyasi   haqida
19
 Xitoy tilida uning taxallusi Yuan sima (“janìnì”) bo lib, u ko plab xitoycha so z o yinlari kabi so z o yinlariga	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
asoslangan. “Sima” unvoni Chjou davridan beri oddiygina “gubernator” degan ma’noni anglatgan bo lsa-da, bu	
ʻ
holatda u tom ma’noda ishlatilgan: Yuan Shikayning doimiy sayohatlari uni hazil bilan "Ot boshqaruvchisi" deb
atalishiga olib keldi.
20
 Су Фей. Юань Шикай. (  
лингин  /  линджин  . -  Китай: Китай,  2008. 1) - Юань Шикай. С. 16.
21
 Су Фей. Юань Шикай. (  
лингин  /  линджин  . -  Китай: Китай,  2008. 1) - Юань Шикай. С. 22
22
 Су Фей. Юань Шикай. (  
лингин  /  линджин  . -  Китай: Китай,  2008. 1) - Юань Шикай. C 22-23.  
12 muzokara olib bordi, shu bilan birga chekda bozor narxidan ancha yuqori  narx
ko rsatilgan.   Shunga   ko ra,   armiya   ehtiyojlari   uchun   g aznadan   bir   miqdorʻ ʻ ʻ
ajratilgan,   aslida   etkazib   beruvchiga   ancha   kam   miqdorda   to langan   va   rasmiy	
ʻ
va   haqiqiy   narxlar   o rtasidagi   farq   Li   Xunjonning   o zi   va   kompradorlar   -	
ʻ ʻ
vositachilarning   cho ntagiga   tushgan
ʻ 23
.   Koreya   armiyasini   qayta   qurollantirish
uchun   ajratilgan   mablag lar   ham   xuddi   shunday   usullar   bilan   o g irlangan.   Va	
ʻ ʻ ʻ
nihoyat,   shuni   ta’kidlash   kerakki,   yangi   qo shinlar   Koreyani   mustahkamlash	
ʻ
uchun emas, balki yarim orolni Xitoyga bo ysunish va Yaponiya bilan strategik	
ʻ
tenglikni saqlash uchun yaratilgan. Shunday qilib, Yuan Shikay, haqiqatan ham,
Koreyaning emas, balki Xitoyning manfaati uchun faol ishlashni davom ettirdi.
Va   umuman   olganda,   keyingi   ikki   yil   uning   shaxsiy   yutuqlariga   nisbatan
unchalik ahamiyatli emas edi 24
.
1882-yilda qirolicha Min hokimiyatga qaytganidan  keyin yangi  hukmron
elitaning   tashqi   siyosati   umuman   xitoyparastlikka   aylandi.   Xitoy   Koreya   bilan
Yaponiya va Amerika Qo shma Shtatlari bilan tuzilgan shartnomalarga o xshash	
ʻ ʻ
tengsiz   shartnoma   imzoladi,   unga   ko ra   Koreyadagi   xitoylik   savdogarlar   bir	
ʻ
qator   imtiyozlar   va   ekstraterritoriallik   huquqini   oldilar.   Shunday   qilib,   Koreya
o z   qo shnilariga   yanada   qaram   bo lib   qoldi   va   Xitoyning   tovar-pul	
ʻ ʻ ʻ
munosabatlari   sohasidagi   mavqei   mustahkamlandi 25
.   O sha   davrga   kelib   juda	
ʻ
faol tashqi siyosat olib borgan Quyosh mamlakati ham o z ta’sirini kengaytirish
ʻ
choralarini   ko rdi. Yaponiya  hukumati   o z  qo shnisining   hududiga ko chirishni	
ʻ ʻ ʻ ʻ
rag batlantirdi  va  1884-yilga  kelib savdo   markazlaridagi   yaponlar  soni   xitoylar	
ʻ
sonidan   o n   ikki   baravar   ko p   bo ldi.   Koreyaliklarning   o zlari   Yaponiyaga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tashrif  buyurishdi  va  ularning ko pchiligi  Yaponiyani  Koreyani  modernizatsiya	
ʻ
qilish   uchun   ajoyib   namuna   sifatida   ko rishdi.   Koreslik   yosh   aristokrat   Kim	
ʻ
Okkyun   kengayayotgan   guruhning   rahbari   bo ldi.   Yaponiya   paydo   bo lgan	
ʻ ʻ
muxolifatni   modernizatsiya   qilishda   namuna   bo lganligi   sababli   yaponlar	
ʻ
23
 Маленькая миссис Арчибальд. Ли Хунг Чанг: его жизнь и время. - Лондон, 1903.  С. 214.
24
 Су Фей. Юань Шикай. (  
лингин  /  линджин  . -  Китай: Китай,  2008. 1) - Юань Шикай. С. 16.  
25
  Курбанов С. О. История Кореи с древности до начала XXI в. – СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 
2009.  С. 299
13 islohotchilarni qo llab-quvvatlashdan ma’lum darajada manfaatdor edilar. Biroq,ʻ
yosh mansabdor shaxslar faqat o z mamlakatlari taraqqiyoti haqida qayg urdilar	
ʻ ʻ
va   yaponlarning   manfaatlarini   himoya   qilmadilar 26
.   Albatta,   islohotchilar   o z	
ʻ
tashabbuslarida   konservativ   sudning   faol   qarshiligiga   duch   keldilar   va   bunday
hollarda tez-tez sodir bo lganidek, ular mamlakatni modernizatsiya qilish uchun	
ʻ
davlat to ntarishi zarurligini angladilar.	
ʻ
1884-yil aprelda Vu Chan Sin armiyasining uchta bataloni  Koreya yarim
orolidan olib chiqilib, Lyaodunga yuborildi: janubiy chegaralarda Fransiya bilan
urushda Xitoy mag lubiyatga uchradi, qirg oq xavfsizligini ta minlash kerak edi.	
ʻ ʻ ʼ
Yana   uchta   batalyon   Seul   chekkasida   joylashgan   edi.   Koreyada   joylashgan
Xitoy qo shinlari shu tariqa 3000 kishidan 1500 kishiga qisqartirilgan bo lsa-da,	
ʻ ʻ
Yuan   Shikay   va   to rt   koreyalik   qo mondon   qo mondonligi   ostida   yangi	
ʻ ʻ ʻ
uslubdagi kores qo shinlarining yana to rtta batalonlari bor edi. Shu munosabat	
ʻ ʻ
bilan, Yuan Shikay Li Xonshanning buyrug i bilan ko tarildi va Koreyada Xitoy	
ʻ ʻ
manfaatlarini   himoya   qilish   uchun   mas’ul   bo ldi	
ʻ 27
.   Oldingi   ikki   yil   davomida
Yuan   Shikay   va   Koreya   qirollik   oilasi   o rtasida   ajoyib   munosabatlar   o rnatildi	
ʻ ʻ
va   1883   yil   boshida   qirol   hatto   uni   yangi   Koreya   qo shinlarining   to liq	
ʻ ʻ
qo mondoni qilishni taklif qildi	
ʻ 36
.
Qirol   Gojong   tomonidan   qo llab-quvvatlangan   Islohotlar   partiyasining	
ʻ
kuchayishi Seuldagi konservativ xitoy vakillari va qirolicha Minning xitoyparast
fraksiyasini   xavotirga   soldi.   Biroq,   Yuan   Shikaydan   tashqari,   boshqa   yuqori
martabali   Sin   generallari,   shuningdek,   Xitoy   elchisi   Koreya   poytaxtida
bo lishiga   qaramay,   Li   Xunchjanni   vaziyat   haqida   xabardor   qila   oladigan   hech	
ʻ
kim   yo q   edi.   1884-yil   12-noyabrda   Li   Xunchjana   yo llagan   maxfiy   xabarida	
ʻ ʻ
Yuan   Seuldagi   siyosiy   vaziyatni   qisqacha   ta’riflab   berdi:   “Fransiya   bilan
ziddiyat   tufayli   Xitoy   Koreyadagi   favqulodda   vaziyatni   harbiy   kuch   bilan
bartaraf   eta   olmaydi.   Podshoh   va   uning   ko plab   vazirlari   hozirda   bu	
ʻ
imkoniyatdan   foydalanib,   bizning   nazoratimizdan   qutulib,   to liq   mustaqillikka	
ʻ
26
  Курбанов С. О. История Кореи с древности до начала XXI в. – СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 
2009. C. 301-302.  
27
 Чжоу Янь. Указ оп. С. 13.  
14 erishmoqchi.   Ularning   rejasi   boshqa   qo shni   kuchlar   bilan   ittifoq   tuzish   orqaliʻ
amalga   oshirilishi   mumkin.   Bunday   siyosatning   natijasi   uch   yil   ichida   yaqqol
namoyon bo lishidan qo rqaman	
ʻ ʻ 28
.
Yuan Shikay uch yil kutishga to g ri kelmadi, garchi uning yangi Koreya	
ʻ ʻ
armiyasi   ustidan   qattiq   nazorati   islohotchilar   fraksiyasiga   qirol   hokimiyatiga
ochiqdan-ochiq   e’tiroz   bildirishni   juda   qiyinlashtirdi.   1884-yil   noyabr   oyining
boshida   Yuan   Shikay   o z   qo shinlarini   tayyor   holatga   keltirdi   va   Kores	
ʻ ʻ
qo mondonlari   singari   ehtiyot   chorasi   sifatida   o z   lageri   atrofida   komendantlik	
ʻ ʻ
soati   joriy   qildi.   Islohotchilar   buni   payqamay   qololmadilar,   ular   4-dekabrda
davlat   to ntarishi   uyushtirishga   qaror   qilishdi:   shu   kuni   islohotchilar	
ʻ
yetakchilaridan   biri   Xon   Yongsik   ziyofat   tugatilishi   munosabati   bilan   ziyofat
berdi 29
. Kechqurun soat o nlarda Kim Okkyunning buyrug i bilan qo shni binoda	
ʻ ʻ ʻ
o t   qo yish   boshlandi,   vahima   boshlandi.   Chalkashlikda,   fitnachilar   qirol	
ʻ ʻ
saroyini egallab olishdi, yaponlardan yordam so rashdi va keyin Kojongni yosh	
ʻ
Kores   ofitserlari   va   Takezoe   elchisiga   bo ysunadigan   yapon   askarlari
ʻ
qo riqlayotgan   kichik   Gyonugun   saroyiga   ko chirishdi.   Ertasi   kuni,   5-dekabr	
ʻ ʻ
kuni   islohotchilar   yangi   hukumat   tuzilganini   e’lon   qildi   va   islohotlar   dasturini
e’lon qildi 30
.
1884-yil   voqealari   Yuan   Shikayning   harbiy   va   siyosiy   faoliyatining
dastlabki davri uchun muhim ahamiyatga ega. Vaziyatga ko ra, 25 yoshli ofitser	
ʻ
Koreya   yarim   orolidagi   Sin   imperiyasining   ajralmas   vakili   bo lib   chiqdi.	
ʻ
Koreyadagi barcha xitoy elchilari Li Xunchjanning yozma ruxsatisiz bir qadam
tashlay   olmas   ekan,   Yuan   Shikay   bir   yarim   ming   askarning   harakatlari   uchun
javobgarlikni o z zimmasiga olishdan tortinmadi. Shu munosabat bilan, ikkinchi	
ʻ
Koreya   to ntarishi   paytida   o zini   namoyon   qilgan   Yuan   Shikayning   yana   bir	
ʻ ʻ
qancha muhim fazilatlariga e’tibor qaratish lozim. Yuqorida aytib o tilganidek, u	
ʻ
ochiq   to qnashuvlardan   qochishga   harakat   qilganiga   qaramay,   u   qandaydir	
ʻ
28
 Город: Chen J. Op. цит. стр. 10.
29
 Чен Дж. Оп. цит. C.12.
30
  Курбанов С. О. История Кореи с древности до начала XXI в. – СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 
2009.  С.303.
15 impulsivlik bilan ajralib turardi. O sha paytda allaqachon Xitoyga qaytib kelganʻ
Chjan   Jian   Yuan   Shikayning   qarindoshiga   do sti   haqida   yozgan   maktubida	
ʻ
shunday yozgan: “Shikai jasorat va kuchli irodaga ega”. 
1884-yildagi   muvaffaqiyatsiz   davlat   to ntarishidan   so ng   Xitoy   va
ʻ ʻ
Yaponiya   Koreya   yarim   orolida   barqarorlikni   birgalikda   nazorat   qilish
to g risida   Tyanjin   bitimini   imzoladilar.   Tomonlar   Koreya   hududiga   bu   haqda	
ʻ ʻ
o zaro ogohlantirmasdan boshqa qo shin kiritmaslikka va’da berishdi. Xitoyning
ʻ ʻ
Tong osoyishtaligi  mamlakatidagi mavqei zaiflashdi. 1885 yil bahorida Koreya
yarim   orolidan   uchta   Xitoy   batalonlari   olib   chiqildi   va   Koreya   uchun   kurash
maydonida  yangi  o yinchi   -  Rossiya   imperiyasi   paydo  bo ldi,  u  bilan  qirolicha	
ʻ ʻ
Ming   munosabatlarga   qiziqib   qoldi.   Bunday   sharoitda   Li   Xunchjan   malika
guruhini   o z   ichiga   olish   uchun   taevongunni   vataniga   qaytarishga   qaror   qildi.	
ʻ
O sha   paytda   o zining   tug ilgan   Siancheng   shahrida   bo lgan   va   u   yerda   kasal	
ʻ ʻ ʻ ʻ
onasini   boqayotgan   Yuan   Shikay   darhol   Tyanszinga   Li   Xunchjana   keldi.
Muhtaram Yuanga regentni Koreya poytaxtiga yetkazib berish vazifasini qo ydi.	
ʻ
1885 yil   5 oktabrda Yuan  Shikay  uch-yildan  ko p  bo lmagan  vaqt   oldin asirga	
ʻ ʻ
olingan taevongun va uning yangi yordamchisi Tang Shaoyi bilan Seulga keldi.
Biroq,   taevongunni   muxolifat   sifatida   ishlatish   g oyasi   barbod   bo ldi:   Koreya
ʻ ʻ
elitasi   uni   darhol   biznesdan   chetlashtirdi.   Yuan   Shikayning   Tyanszinga,   Li
Xunchjan   qarorgohiga   qaytishdan   boshqa   chorasi   qolmadi.   U   yerda   oliyjanob
irodasi   zaif   Xitoy   elchisi   Chen   Shutangni   Seuldan   chaqirib   olishga   va   uning
yosh   himoyachisiga   yarim   oroldagi   siyosiy   faoliyatni   o zi   nazorat   qilish	
ʻ
imkoniyatini   berishga   qaror   qildi 31
.   Yuan   Shikayning   tarjimai   holida   sifat
jihatidan yangi davr boshlandi: u Xitoy tashqi siyosatining eng muhim yo nalishi	
ʻ
bo yicha   Li   Xunchjanning   ishonchli   vakiliga   aylandi.   30-oktabr   kuni   Li	
ʻ
Xunchjanning Yuan Shikayga uchinchi rasmiy unvon, viloyat boshlig i lavozimi	
ʻ
va   maxsus   unvon   berish   haqidagi   iltimosnomasi   ma’qullandi.   Ko pgina	
ʻ
monografiyalarda   Yuan   Shikay   egallab   turgan   lavozim   “General   rezident”   deb
tarjima qilingan.
31
 Ли Цзунъи. Указ. Соч. Страницы 28-29.   
16 Yuan   Shikayning   Koreyadagi   faoliyati   mahalliy   adabiyotlarda,
shuningdek,   uning   barcha   faoliyati,   shubhasiz,   salbiy   tasvirlangan.   Bundan
tashqari,   ishda   yosh   rezidentning   maqsad   va   vazifalari   aniq   buzib   ko rsatilgan,ʻ
ulardan   eng   tez-tez   uchraydigan   narsa   Yuanning   Koreyaning   barcha   davlat
ishlarini   nazorat   qilish   istagi   32
va   yarim   orolni   Xitoy   tomonidan   bosib   olish
rejalari   ustida   ishlashdir   33
.   Aslida,   Yuan   Shikay   Xitoy   hukumatini   qiziqtirgan
faqat   ikkita   asosiy   masala   bilan   shug ullangan,   bu   Yaponiya   va   Rossiya   bilan	
ʻ
diplomatik kurash olib borishga teng bo lgan suzerenitetni saqlash  va Pekin va	
ʻ
Seul   o rtasidagi   savdo   aloqalarini   kengaytirish.   Albatta,   Yuan   Shikay   hech	
ʻ
qachon Tong osoyishtaligi mamlakati farovonligi haqida qayg urmagan, Koreya	
ʻ
tarixi   nuqtai   nazaridan   uning   faoliyati   mamlakat   uchun   juda   zararli   edi:   Yuan
Shikay islohot   harakatini  bostirishda  qatnashgan   va uni   ushlab  turdi.  bor   kuchi
bilan   Koreyaning   tashqi   dunyo   bilan   aloqalarini   rivojlantirish.   Biroq,   uni
o zboshimchalik   va   tajovuzkorlikda   ayblamaslik   kerak:   Yuan   Shikay   ob’ektiv	
ʻ
tarixiy sharoitlar doirasida harakat qildi va Pekinning tashqi siyosatiga muvofiq
o z mamlakati manfaatlarini himoya qilishga majbur edi.
ʻ
Yuan   Shikayning   Koreyadagi   o n   yillik   gubernatorligi   haqiqatan   ham	
ʻ
qiziqarli   va   murakkab   mavzu   bo lib,   to laqonli   ilmiy   ish   doirasida   ko rib	
ʻ ʻ ʻ
chiqishga   arziydi.   Yuan   Shikayni   boshqa   faoliyat   yo nalishlaridan   mahrum	
ʻ
qilmaslik   uchun   biz   uning   Koreyadagi   faoliyatining   faqat   asosiy   yo nalishlari:	
ʻ
diplomatiya va savdoga to xtalib, gubernator erishgan yutuqlarni qayd etamiz.	
ʻ
Yuan   Shikayning   iqtisodiy   sohadagi   faoliyati   uchta   asosiy   yo nalish	
ʻ
bo yicha   amalga   oshirildi.   Birinchi   katta   muvaffaqiyat   Seul   va   Pusan   o rtasida	
ʻ ʻ
Pusan va Nagasakini  bog laydigan shunga o xshash yapon telegraf kabeli bilan	
ʻ ʻ
raqobatlashadigan   yangi   telegraf   liniyasining   yaratilishi   edi 34
.   Yuan   Shikay
iqtisodiy   faoliyatining   ikkinchi   jihati   Xitoy-Koreya   savdosining   rivojlanishini
rag batlantirish   edi.   Aksariyat   manbalar   Yuan   Shikay   faoliyatini   tovar	
ʻ
ayirboshlashning   o sishi   bilan   bevosita   bog lamasa-da,   bu   sohada   sezilarli	
ʻ ʻ
32
 Подтянуть ГД. Указ. Соч. С. 40.   
33
 Новая история Китая / под ред. Тихвинский С.Л. - М., 1972. С. 263.   
34
 Аллен Гораций Н. Соч. цит. Страница 114.
17 natijalarga   erishildi.   Xitoyning   muvaffaqiyatlari   hayratlanarli   edi:   agar   1885-
yilda Koreya va Yaponiya o rtasidagi  savdo hajmi Xitoy bilan savdo hajmidanʻ
to rt   baravar   ko proq   oshgan   bo lsa,   1892   yilga   kelib   bu   ko rsatkichlar   deyarli	
ʻ ʻ ʻ ʻ
teng bo ldi va 1893-yilda qisqa vaqt ichida Xitoy savdogarlari hatto. yaponiyalik	
ʻ
raqiblarini ortda qoldirdi 35
. Gubernator harakat qilgan uchinchi yo nalish Koreya	
ʻ
hukumatiga   Seuldagi   kanton   firmasi   tomonidan   ajratilgan   200   ming   lian
miqdorida   kredit   berish   edi.   Bu   pul   evaziga   koreslar   Germaniyadan   olingan
kredit evaziga sotib olingan kemaning narxini to lashdi	
ʻ 36
.
Yuan   Shikayning   Seuldagi   o ziga   xos   harakatlarini   ko rib   chiqsak,   biz	
ʻ ʻ
butunlay boshqacha vaziyatni ko ramiz. Birinchidan, bu vaqt ichida u Koreyani	
ʻ
faqat ikki marta tark etdi: 1886-yilda u kasal  onasini ko rish uchun Sianchenga	
ʻ
borganida   va   1891-yilda   u   vafot   etganida.   Ikkinchidan,   Yuan   Shikay   katta
salohiyatga ega edi va Xitoyning vakolatli vakili, muayyan dolzarb masalalarni
hal   etishda   ko p   jihatdan   mustaqil   shaxs   edi.   To g ridan-to g ri   Koreyada	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lmagan   Li   Xunchjan   o z   himoyachisi   bilan   maslahatlashib,   uning	
ʻ ʻ
hisobotlariga muvofiq qaror qabul qilishi kerak edi. Uchinchidan, Yuan Shikay
diplomatiyani  olib borishning  Yevropa usullari   haqida  hech qanday  tasavvurga
ega   emas   edi   va   faqat   overlordlar   -   vassallar   ta’limotini   boshqargan.   Yuqorida
aytib   o tilganidek,   Koreyada   Yuan   Shikay   xarakterining   shuhratparastlik   kabi	
ʻ
xususiyati o zini namoyon qildi. U egallagan yuksak mavqeini yaxshi bilgan va	
ʻ
Koreya   poytaxtidagi   boshqa   diplomatlardan   ustunligini   yashirmagan 37
.   Vizir
butun   Seulda   qirol   saroyi   bo ylab   palankanda   aylanib   yurishga   ruxsat   berilgan	
ʻ
yagona   odam   edi,   u   boshqa   elchilardan   oldin   birinchi   bo lib   Kojongga   borib,	
ʻ
qaytib ketayotganda o z eskorti bilan mag rurlik bilan ularning yonidan o tdi va	
ʻ ʻ ʻ
Koreya   ichki   ishlar   vaziri   Yuan   Shikay   uchinchi   shaxslar   ishtirokida
uchrashishdan qat’iyan rad etdi 38
.
35
 Подтянуть ГД. Указ. Соч. С.40.
36
 Чен Дж. Оп. цит. стр. 24.
37
  Сато Тэцудзи. Игэ жибэнь цзичжэ бися ды Юань Шикай – Юань Шикай в описании японского 
журналиста / под ред. Кун Сянцзи и др. – Тяньцзинь: Тяньцзинь гуцзи чубаньшэ, 2005.  С. 21.
38
Аллен Гора с Н. Op. цит. Б. 113-114.
18 Yaponiya   bilan   urushdagi   mag lubiyat   Xitoy   jamiyatini   larzaga   soldi.ʻ
1895-yil   17-aprelda   Shimonoseki   shartnomasining   imzolanishi   Xitoy   uchun
nafaqat milliy sharmandalikka aylandi, balki mamlakatning siyosiy va ijtimoiy-
iqtisodiy asoslarining asr haqiqatiga mos kelmasligini ham yaqqol ko	
ʻ rsatdi.
II BOB. YUAN SHIKAY HARBIY ARBOB SIFATIDA
Urushdan keyin Yuan Shikayning asosiy homiysi Li Xunchjanning ta’siri
sezilarli   darajada   zaiflashdi.   Koreyadagi   og ir   mag lubiyatlar   va   Li	
ʻ ʻ
Xunchjanning   “Xuay”   deb   atalmish   armiyasining   deyarli   yo q   qilinishi,   oliy	
ʻ
19 martabali   o z   siyosiy   faoliyatining   katta   qismini   bag ishlagan   o zini-o ziʻ ʻ ʻ ʻ
mustahkamlash siyosatining muvaffaqiyatsizligini ko rsatdi. Sudda bo lib o tgan	
ʻ ʻ ʻ
kuchlarni qayta tashkil etish natijasida Yuan Shikay o z qo llab-quvvatlashini va
ʻ ʻ
ishonchli   homiysini   yo qotdi.   Yuanning   o zi   Li   Xunchjanning   yaqin   hamkori	
ʻ ʻ
sifatida   Koreyadan   qaytgach,   hujumga   uchragan.   Yangi   armiya   qo mondoni	
ʻ
lavozimiga   da’vogarlar   Davlat   Kengashiga   bir   nechta   xabarlarni   yuborishdi,
ularda   Yuan   Shikayning   takabburligi   va   ishonchsizligini   ranglar   bilan
tasvirlashdi.   U   zudlik   bilan   sudga   joylashish   va   yangi   bo linmalar   komandiri	
ʻ
lavozimini   egallashga   yordam   beradigan   odamni   topishi   kerak   edi.   Bunday
shaxs taniqli Sin davlat arbobi Li   Xunzao   (1820-1897) bo lib chiqdi. O xshash
ʻ ʻ
ismlarga qaramay, Li Xongzao Li Xunzhangning ukasi va hatto qarindoshi ham
emas   edi.   U   imperator   Guangxuning   iltifotidan   bahramand   bo lgan,   Xitoy-	
ʻ
Yaponiya   urushi   oxirida   qo shin   boshlig i   etib   tayinlangan,   eng   muhimi,   Yuan	
ʻ ʻ
Shikayning amakilari bilan yaxshi  tanish edi. Yuan Baolin 1880-yillarda jiyani
Li   Xunzaoni   tavsiya   qildi   va   ulug vor   Yuan   Shikayning   homiyligini   o z	
ʻ ʻ
zimmasiga   olishga   rozi   bo ldi	
ʻ 39
.   Shunday   qilib,   oilaviy   rishtalar   yana   bu
istiqbolli   shaxsga   martaba   zinapoyasini   ko tarishga   yordam   berdi.   Yuan	
ʻ
Shikayni   oxirgi   Sin   davrining   boshqa   davlat   arbobi   Xu   Yufen   (1840-1906)
qo llab-quvvatladi, uning fikri Li Xunzaoning yangi lavozimga ofitserni tavsiya	
ʻ
qilishga   tayyorligiga   ijobiy   ta’sir   ko rsatd	
ʻ 40
.   1895-yil   8-dekabrda   siyosiy
biografiyadagi eng muhim voqealardan biri bo lib o tdi. 36 yoshli Yuan Shikay	
ʻ ʻ
Tyanszin   yaqinidagi   Syaozxan   shahrida   joylashgan   “o quv   korpusi”   ning	
ʻ
qo mondoni bo ldi. Tez orada korpus yangi dala armiyasi deb o zgartirildi.	
ʻ ʻ ʻ
Xitoy qo shinlari saflari mashg ulot o tkazganiga qaramay Xitoy-Yaponiya	
ʻ ʻ ʻ
urushidan   keyin   sezilarli   darajada   yupqalashtirilgan   zamonaviy   model,   Yuan
Shikayning   so zlariga   ko ra,   yangi   Xitoy   qurolli   kuchlari   muammosi   miqdoriy
ʻ ʻ
ko rsatkichlarda   emas,   balki   sifatda   edi.   Yagona   tashkiliy   tizimning,	
ʻ
39
  Сато Тэцудзи. Игэ жибэнь цзичжэ бися ды Юань Шикай – Юань Шикай в описании японского 
журналиста / под ред. Кун Сянцзи и др. – Тяньцзинь: Тяньцзинь гуцзи чубаньшэ, 2005. C. 281-282.
40
  Сато Тэцудзи. Игэ жибэнь цзичжэ бися ды Юань Шикай – Юань Шикай в описании японского 
журналиста / под ред. Кун Сянцзи и др. – Тяньцзинь: Тяньцзинь гуцзи чубаньшэ, 2005.  С. 285.
20 buyruqbozlikning,   qat’iy   intizomning   yo qligi   -   bu   Yuan   hal   qilishi   kerakʻ
bo lgan   muammolar	
ʻ 41
.   Modernizatsiya   qilingan   qurollardan   tashqari,   yangi
moddiy baza yo q edi, tajribali o qituvchilar, tibbiy yordam, zamonaviy ta’minot	
ʻ ʻ
tizimi   va   keyinchalik   Yuan   Shikayning   yangi   armiyasiga   xos   bo lgan   va   uni	
ʻ
boshqa   barcha   qurolli   qurollardan   yaxshi   ajratib   turadigan   boshqa   muhim
tarkibiy qismlar etarli emas ed 42
. Yuan Shikayning shubhasiz xizmati shundaki,
u   butunlay   yangi   modelga   ko ra   armiya   yaratgan.   General   jangchilarning   kasb	
ʻ
mahorati   va   tartib-intizomini   oshirishga   jiddiy   e’tibor   qaratdi.   Talonchilik   va
qochqinlik   o lim   bilan   jazolanardi,   Yuan   afyun   chekish   odatini   yo q   qilish	
ʻ ʻ
uchun qattiq choralar ko rdi. Aytgancha, Yuan Shikayning hurmati uchun shuni	
ʻ
ta’kidlash kerakki, uning o zi ham hayotida hech qachon dori sinab ko rmagan.	
ʻ ʻ
Ofitserlarning   soliq   idorasidan   to g ridan-to g ri   ajratilgan   byudjetni	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o g irlashiga yo l qo ymaslik uchun endi maoshlar umumiy armiya g aznasidan	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ridan-to g ri   qo mondonning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ  
shaxsiy   nazorati   ostidagi   askarlar   qo liga	ʻ
to lanardi .	
ʻ
Yangi   armiyaning   tashkil   etilishi   ham   e’tiborga   loyiqdir.   Qo shinlar	
ʻ
umumiy  soni   3  ming  piyoda  askar,  1  ming  artilleriyachi  va   250  otliq  askardan
iborat o nta bo linmadan iborat edi. Xitoyning zamonaviy tarixida birinchi marta	
ʻ ʻ
qo shinlar   qo shida   ko prik   qurish,   mustahkamlash,   texnik,   ta’mirlash,   sapyor,	
ʻ ʻ ʻ
topografik   va   telegraf   brigadalarini   o z   ichiga   olgan   zamonaviy   muhandislik	
ʻ
bo linmalari   tashkil   etildi.   Bundan   tashqari,   to rtta   qo mita   tuzildi:   ta’minot,	
ʻ ʻ ʻ
texnik yordam, transport va tashqi ishlar qo mitasi	
ʻ 43
.
Yangi   armiya   tarkibiga   Shimoliy   Xitoydan   kelgan,   yetarli   jismoniy
kuchga  ega va  boshlang ich  savodxonlikka  ega  bo lgan  dehqonlar  kelgan	
ʻ ʻ 44
. Bu
harbiylar uchun emas, balki Xitoyning siyosiy rivojlanishi uchun muhim bo lgan	
ʻ
asosiy   xususiyat   edi,   chunki   o qishga   qodir   armiyani   singdirish   osonroq   va	
ʻ
41
 Чен Дж. Оп. цит. Страница 34.  
42
  Бонавия   Д.   Соч.   цит.   Страница
34.
43
 Чен Дж. Оп. цит. Страницы 33-34..
44
 Усов В.Н. Указ. Соч. С. 829.  
21 inqilobiy   harakatlarni   tashkil   qilish   nuqtai   nazaridan   ancha   xavflidir.   Yangi
qo shinlarning   yana   bir   sifat   muammosi   ofitser   kadrlarining   deyarli   to liqʻ ʻ
yetishmasligi edi. B
Yuan   Shikayning   muvaffaqiyatlari   o z-o zidan   dalolat   beradiki   1896-yil	
ʻ ʻ
10-dekabrda   bergan   hisobotida   general   12   ming   kishidan   iborat   to laqonli	
ʻ
korpus   yaratilganini   e’lon   qildi.   Yuan   qo mondonlik   lavozimini   olganidan   beri	
ʻ
bir   necha   marta   o z   manfaatlari   yo lida   ikki   qarama-qarshi   tomonni   qo llab-	
ʻ ʻ ʻ
quvvatlaganini   hisobga   olsak,   bizning   fikrimizcha,   Yuan   Shikay   tomonidan
ishlab chiqilgan o ziga xos  siyosiy  strategiya haqida gapirish mumkin. Bu ikki
ʻ
raqib o rtasida kutish,  neytral  pozitsiyani  tanlashga  asoslangan  bo lib, bu erkin	
ʻ ʻ
qo l   va   vaziyatni   xotirjamlik   bilan   baholab,   eng   afzal   ko rgan   ittifoqchi	
ʻ ʻ
foydasiga   tanlov   qilish   imkoniyatini   berdi.   Diplomatiya   va   boshliqlar   bilan
keraksiz   to qnashuvlardan   qochish   qobiliyati   Yuan   Shikayga   turli   siyosiy	
ʻ
kuchlar o rtasida manevr qilish imkonini berdi va oxir-oqibat uni Sinxay inqilobi	
ʻ
davrida hokimiyat cho qqilariga olib chiqdi.	
ʻ
Umuman   olganda,   Yuan   Shikayning   qurolli   kuchlarni   modernizatsiya
qilish   sohasidagi   faoliyatining   dastlabki   yillari   natijalariga   ko ra,   ikkita   eng	
ʻ
muhim xulosaga kelish mumkin. Birinchidan, general o sha paytda Xitoyda eng	
ʻ
yaxshi   armiyani   yaratishga   muvaffaq   bo ldi,   bu   uning   vafotigacha   sodiq	
ʻ
tayanchiga   aylandi.   Yuan   Shikay   yangi   kuchlarni   shakllantirishdagi   ishtiroki
qanday oqibatlarga olib kelishini  zo rg a tushundi. Shu bilan birga, armiyaning	
ʻ ʻ
Xitoy   siyosiy   maydonida   paydo   bo lishi   va   bu   yangi   kuchning   boshida   Yuan
ʻ
Shikay   kabi   yorqin   va   buyuk   shaxsning   turishi   Sinxay   inqilobi   jarayonida   hal
qiluvchi  rollardan  birini   o ynadi.  va  Xitoyning o n ikki-yildan  ortiq  rivojlanish	
ʻ ʻ
yo lini   oldindan   belgilab   berdi,   bu   militaristlar   davri   deb   ataladi.   Qanday	
ʻ
bo lmasin,   Yuan  Shikayning  kadrlarni  tanlashda  rahbarligi,  barcha  mas’uliyatli
ʻ
lavozimlarga   shaxsan   generalga   sodiq   odamlarni   tayinlash   ob’ektiv   ravishda
Yangi Armiyani Sin hukumati tomonidan boshqarilmaydigan Yuan Shikayning
shaxsiy   qurolli   kuchlariga   aylantirishga   olib   keldi.   Ikkinchidan,   ko pchilik	
ʻ
tadqiqotchilar   zamonaviy   turdagi   yangi   kuchli   armiyani   yaratish   Yuan
22 Shikayning   asosiy   xizmati   ekanligini   to g ri   tan   olishadiʻ ʻ 45
  Biroq,   general
o zining   barcha   innovatsion   intilishlariga   qaramay,   o zgarishlarning   mohiyati	
ʻ ʻ
o zgarishsiz qolganini - arxaik davlat tuzilmasida hech narsani o zgartirmasdan,
ʻ ʻ
texnologik   va   tashkiliy   yutuqlarni   G arbdan   qarzga   olishini   tushuna   olmasdi.	
ʻ
Xitoyni   mustahkamlash,   eng   muhimi,   Sin   imperiyasining   qurolli   kuchlarini
mustahkamlash uchun bir qator islohotlarni  amalga oshirish zarurligini anglash
Yuan   Shikayni   90-yillarning   ikkinchi   yarmida   boshlangan   islohotlar   harakati
safiga   qo shilishga   undadi.   XIX   asrda   ajablanarlisi   shundaki,   1898-yilda	
ʻ
islohotchilarning mag lubiyati Yuan Shikayning ko tarilishi va uning Xitoyning	
ʻ ʻ
oxiridagi   Sin   davridagi   eng   kuchli   siyosatchiga   aylanishi   uchun   boshlang ich	
ʻ
nuqta   bo ldi.   Ihetuan   qo zg olonidan   keyin   “islohot   harakati”   deb   ataladigan	
ʻ ʻ ʻ
harakat boshlanishi bilan Yuan Shikay armiyasining harbiy qudrati juda sezilarli
darajada oshdi.
1902-yil   fevralda   Yuan   Shikay   butun   Xitoy   miqyosida   yangi   armiya
yaratish,   yollanma   tashkilotchilik   tamoyilini   universal   chaqiruv   bilan
almashtirish   va   qo shinlarni   jalb   qilish   ustidan   markaziy   nazoratni   joriy   etish	
ʻ
taklifi   bilan   chiqdi.   Bu   tashabbus   dastlab   manchu   va   xitoylik   taniqli   shaxslar
tomonidan  qo llab-quvvatlanmadi.   Faqat   1904-yilda   Yuan  Shikay   a’zo  bo lgan	
ʻ ʻ
armiyani qayta tashkil etish qo mitasi tashkil etildi	
ʻ 46
. 1906-yilda Xenanda yangi
armiyaning   ikki   generali   Duan   Kirui   va   Chjan   Byao   boshchiligida   33   ming
qo shindan iborat to liq miqyosli manevrlar o tkazildi. Yuanning o zi tomonidan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tekshirilgan   puxta   rejalashtirilgan   va   yaxshi   tashkil   etilgan   manevrlar   xorijiy
kuzatuvchilarni   hayratda   qoldirdi   va   Yuan   Shikayning   obro sini   oshirdi	
ʻ 47
.
Generalning   ta’sirining   kengayishiga   uning   do stlari,   safdoshlari   va   qo l	
ʻ ʻ
ostidagilarining   muhim   davlat   lavozimlarini   egallashi   ham   yordam   berdi:   Syu
Shi   Chan   1905-yilda   yangi   tashkil   etilgan   Politsiya   vazirligi 80  
boshlig i	
ʻ
lavozimini egalladi va 1906-yilda Manjuriya gubernatori bo ldi.	
ʻ
45
 Каретина Г.С. Идейно-политическая направленность представителей китайского милитаризма 10-  
1920-е //
Изд-во ДВО РАН. - 2011 - Вып.1. С. 49.
46
 Новая история Китая. С. 363.
47
 Чен Дж. Оп. цит. Б. 59.
23 Imperator   senzurasi   sudni   Yuan   Shikayga   keng   vakolatlar   berishdan
ogohlantirib, bir kishi nazorati ostidagi qo shinlarning bunday katta kontingentiʻ
davlat   hokimiyati   uchun   xavfli   bo lishi   mumkinligini   aytdi	
ʻ 48
.   Shubhasiz,   bu
senzura kuchayib borayotgan guruhda Sin rejimi uchun haqiqiy tahdidni birinchi
bo lib   ko rdi.   Bundan   tashqari,   sud   birinchi   bo lib   general   Yuan   Shikayni	
ʻ ʻ ʻ
haddan   tashqari   shuhratparastlikda   gumon   qilib,   Uch   qirollik   davrining
zo ravonlikchisi Sima Chjao bilan taqqosladi.
ʻ
1907-yilda   Yuan   Shikay   sud   qarori   bilan   Yangi   Armiya   qo mondoni	
ʻ
lavozimidan ozod qilindi 49
. Biroq, endi uning qo shinlar ustidan nazoratini yo q	
ʻ ʻ
qilishning   iloji   yo q   edi.   Birinchidan,   general   o zining   ishonchli   vakillarini	
ʻ ʻ
armiyadagi barcha muhim lavozimlarga joylashtirdi: Duan Kirui, Feng Guozhan
va   boshqalar.   Ikkinchidan,   Yuan   Shikayning   o rnini   bosadigan   hech   kim   yo q	
ʻ ʻ
edi. Yangi armiyani tayyorlashda etakchilikni qo lga kiritgan Yuan Xitoyda eng
ʻ
yaxshi qurolli kuchlarni yaratdi, bu kelajakda O rta davlat tarixi uchun juda katta
ʻ
va   biroz   salbiy   ahamiyatga   ega   edi.   Generalning   armiyani   o z   nazorati   ostiga	
ʻ
olish   istagi   XX   asr   boshlarida   Xitoyda   militarizmning   shakllanishini   oldindan
belgilab qo ydi.	
ʻ
III BOB. YUAN SHIKAY SIYOSATCHI MENEJIR VA UNING TASHQI
SIYOSATIDAGI O RNI	
ʻ
Koreyada   o n   ikki   yil   o tkazgandan   so ng   1895-yilda   Xitoyga   qaytib	
ʻ ʻ ʻ
kelgan   Yuan   Shikay   o zini   mamlakat   siyosiy   hayotining   markazida   topdi.   Bu	
ʻ
Xitoy   va   Manchu   elitalari   o rtasidagi   munosabatlarning   tobora   kuchayib	
ʻ
48
 Там. стр. 60.
49
 Указ Каретиной Г.С. Соч. С. 48.
24 borayotgan keskinligi bilan tavsiflangan. Ushbu qarama-qarshilikning namoyon
bo lishi   avvalgi   bobda   aytib   o tilgan   edi:   Yuan   Shikay   o z   vaqtida   Manchuʻ ʻ ʻ
saroyi bilan munosabatlarni yaxshilash va taxtga xiyonat qilishda gumon qilish
uchun asos bermaslik kerakligini tushundi.
1890-yillar   oxirida   Yuan   Shikay   siyosiy   faoliyatining   asosiy   mazmuni
islohot   harakatida   ishtirok   etishi   edi.   Bu   jarayon   “Yuz   kunlik   islohot”   bilan
yakunlandi,   uning   bevosita   ishtiroki   Yuan   Shikayni   imperiyadagi   eng   qudratli
kishilardan biriga aylantirdi.
1898-yil   voqealarida   Yuan   Shikayning   roli   haqida   gapirishdan   oldin,
ushbu   asar   muallifining   fikricha,   Yuan   Shikayning   butun   keyingi   siyosiy
faoliyatini   uning   hayotining   oldingi   davrlaridan   ajratib   turadigan   bir   muhim
tafsilotni   qayd   etish   kerak.   Generalning   nazorat   ostidagi   armiyasining   paydo
bo lishi unga yuqori martabali shaxslardan oldingidan ko ra ko proq mustaqillik
ʻ ʻ ʻ
berdi   va   uni   Xitoyning   siyosiy   maydonida   mustaqil   o yinchiga   aylantirdi.	
ʻ
Bundan tashqari, sharmanda bo lgan Li  Xunchjanning Yuan Shikay faoliyatiga	
ʻ
ta’siri   ham   zaiflashdi.   Shunday   qilib,   Yuan   Shikay   mamlakat   uchun   qiyin
bo lgan inqiroz davrida amalga oshirgan deyarli barcha harakatlari uning Xitoy	
ʻ
manfaati   uchun   ishlash   istagini   sof   shaxsiy   manfaatlar   bilan   birlashtirdi.   90-
yillarda   Xitoyda   ko tarilgan   islohot   harakati.   XIX   asrda   Yuan   Shikay   harbiy	
ʻ
sohada   o zgarishlarni   amalga   oshirish   imkoniyatidan   manfaatdor   edi.   Yuan	
ʻ
Shikay   Xitoy   generallari   orasidan   armiyani   yangi   modelga   ko ra   isloh   qilish	
ʻ
istagi bilan ajralib turardi 50
.
Islohotlar harakatining mafkurachisi va rahbari Kan Yuvey Yuan Shikayni
Pekinga   birinchi   tashrifidan   beri   tanigan:   keyin   noma’lum,   kambag al   olim	
ʻ
imperator   nomiga   memorandum   topshirishga   harakat   qildi.   Yuan   Shikay   Kan
Yuveyning bilimdonligidan hayratda qoldi va o z hisobotini Davlat kengashiga	
ʻ
taqdim  etdi. Garchi  memorandum  hech  qachon imperatorga etib bormasa  ham,
Kan   Yuvey   Yuanga   qo llab-quvvatlagani   uchun   juda   minnatdor   edi	
ʻ 51
.   1895   yil
50
 Тихвинский С.Л. Реформаторское движение в Китае в конце XIX века. - М., 1980. С. 220 - 223.   
51
 Чжоу Янь. Указ оп. С. 22.   
25 avgust   oyida   Xitoy-Yaponiya   urushidan   keyin   Yuan   Shikay   Kan   Yuvey   va
uning sheriklari tomonidan tashkil etilgan “Davlatni mustahkamlash uyushmasi”
ning ta’sis  yig ilishida  ishtirok  etdi  ʻ 52
. Bundan  tashqari,  Yuan  assotsiatsiyaning
bosma organi Qiangxue pao gazetasi  tahririyati a’zosi bo ldi	
ʻ .
1898-yil   avgust   oyidan  boshlab   islohotchilar   Yuan   Shikayni   diqqat   bilan
kuzatishni boshladilar va Yuan hamda uning bevosita boshlig i Ronglu o rtasida	
ʻ ʻ
kelishmovchilikni   keltirib   chiqarishga   harakat   qilishdi,   yuqorida   aytib
o tilganidek,   Ronglu   nafaqat   xo jayin,   balki   Yuan   Shikayning   yaqin   do sti	
ʻ ʻ ʻ
ekanligini   bilmagan   holda.   14-sentabrda   general   Guangxu   bilan   auditoriyaga
keldi,   u   ikki   kundan   keyin,   16-sentabrda   alohida   farmon   bilan   generalga   bir
nechta   yangi   tayinlovlarni   berdi   va   uni   Zhonlu   tomonidan   bevosita   nazoratdan
ozod   qildi.   Shu   bilan   birga,   14-sentabr   kuni   imperator   Kan   Yuveyga   maktub
yo llab,   uni   dovon   imperatori   bilan   ochiq   to qnashuvga   tayyorgarlik   ko rishga
ʻ ʻ ʻ
chaqirdi.   Shu   bilan   birga,   Guangxu   Kan   Yuveydan   Pekinni   tark   etishni   talab
qildi,   chunki   islohotlar   rahbari   qatl   etilishi   arafasida   edi.   18-sentabr   kuni
poytaxtni tark etishdan  oldin Kan Yuvey yig ilish o tkazdi, unda Tan Sitongga	
ʻ ʻ
Yuan   Shikay   va   uning   qo shinlarini   davlat   to ntarishini   amalga   oshirishga	
ʻ ʻ
ishontirish topshirildi.
Aksariyat   boshqa   voqealarga   kelsak,   tarkibda   bir   qator   hayratlanarli
nomuvofiqliklar   mavjud.   Mahalliy   adabiyotda   mualliflar   Yuan   Shikay
islohotchilarning rejalarini qasddan bilib, ularga xiyonat qilgan va 20-sentabrda
Chjungluga   yaqinlashib   kelayotgan   to ntarish   haqida   xabar   bergan,   shundan	
ʻ
so ng 21-sentabrda Sizi imperatorni hibsga olgan nuqtai nazarga amal qiladilar.	
ʻ
Guangxu   sodiq   qo riqchilar   bilan   birga   o z   hukmronligini   tikladi.   Biroq,   bu	
ʻ ʻ
nuqtai   nazar   yagona   nuqtai   nazardan   uzoqdir.   Shuni   ta’kidlash   kerakki,   ilmiy
adabiyotlarda   nafaqat   tasvirlangan   hodisalarning   xususiyatlarida,   balki   aniq
sanalarda ham farqlar mavjud.
Yuan Shikay va Tan Sitong o rtasida 18-sentabr oqshomida bo lib o tgan	
ʻ ʻ ʻ
suhbat “yuz kunlik islohotlar” ni yakunlovchi bir qator tadbirlarda alohida o rin	
ʻ
52
 Новая история Китая. С. 297.  
26 tutadi. Yuan o z kundaligida ushbu suhbatning quyidagi versiyasini aytib beradi.ʻ
O sha   kuni   general   Zhonludan   darhol   Tyanjinga   qo shinlarga   jo nab   ketish	
ʻ ʻ ʻ
haqida   buyruq   oldi,   chunki   Xitoy   qirg oqlarida   rus   va   ingliz   kemalari   paydo	
ʻ
bo ldi.   Yuan   Shikay   Rongluga   javob   yozayotganda,   Tan   Sitong   kelgani   xabar	
ʻ
qilindi.   Tan   Sitong   Yuan   Shikayga   Ronglu   imperatorni   o ldirishga	
ʻ
tayyorlanayotganini   va   u,   Yuan   Shikay,   Guangxuga   tayanishi   mumkin   bo lgan	
ʻ
yagona   odam   ekanligini   aytdi.   Sizi   haqida   eng   nomaqbul   so zlar   bilan	
ʻ
gapirganda,   Tan   Sitong   davlat   to ntarishi   rejasini   taqdim   etdi:   20-sentabr   kuni	
ʻ
Yuan Shikay Tyanszinga jo nadi, u yerda Chjungluni o ldiradi, so ngra Tyanjin	
ʻ ʻ ʻ
va tashqi dunyo o rtasidagi telegraf aloqasini to xtatadi, poytaxtga qaytib keladi	
ʻ ʻ
va uni qamal qiladi. Yuanning bu g oyaga qarshi ko plab dalillariga Tan Sitong	
ʻ ʻ
taxtga   sodiq   bo lishga   qasamyod   qilgan   generalning   vijdoniga   tahdid   va	
ʻ
da’vatlar   bilan   javob   qaytardi.   Yuan   Shikay,   Tan   Sitong   bilan   to qnashmaslik	
ʻ
uchun   u   bilan   rozi   bo ldi,   20-sentabr   kuni   u   Guangxu   bilan   xayrlashdi,   o sha	
ʻ ʻ
kuni kechqurun Tyanszinga keldi va faqat eng umumiy iboralar bilan Rongluga
islohotchilar   ishora   qildi.   Faqat   21-sentabrda,   Guangxu   hokimiyatdan
chetlatilgandan   so ng,   Yuan   Shikay   islohotchilarning   barcha   rejalarini	
ʻ
Manchuga   taqdim   etdi 53
.   Shunday   qilib,   Yuan   Shikay   imperatorning   xiyonatini
ham,   Yuan   Rongluga   hamma   narsani   tan   olishidan   oldin   hibsga   olingan
islohotchilarning xiyonatini ham oqlaydi.
To ntarishning ushbu versiyasiga Tan Sitongning Lian Qichao tomonidan	
ʻ
yozilgan   tarjimai   holi   tomonidan   sezilarli   tuzatishlar   kiritilgan   bo lib,   u   yerda	
ʻ
muallifning   yozishicha,   Yuan   Shikay   dastlab   islohotchilarning   iltimosini
bajarishga   so zsiz   rozi   bo lgan   va   shundan   keyingina   fitna   rejasini   tinglagan,	
ʻ ʻ
keyin u fitna rejasini tinglagan 54
. Shu bilan birga, Tan Sitongning tajovuzkorligi
haqiqati shubha ostiga qo yiladi, chunki olim juda yoshligida (Tan Sitong atigi	
ʻ
33   yoshda   edi)   juda   xushmuomala   edi   va   Yuan   Shikay   jismonan   juda   kuchli,
kimdir   bunga   jur at   eta   olmaydi.   unga   tahdid.   Nihoyat,   Yuan   Shikayning   o zi	
ʻ ʻ
53
 Чен Дж. Оп. цит. С.39-42.
54
 Там. Страница 42.
27 Amerikaning   Pekindagi   vakili   E.T.   Uilyamsga   yanada   dramatik   voqeani   aytib
berdi.   Yuanning   ta’kidlashicha,   unga   Rongluni   o ldirishni   Tan   Sitong   emas,ʻ
balki   Guangxuning   o zi   buyurgan.   Shu   bilan   birga,   islohotchilarning   hech   biri	
ʻ
Yuan  Shikay  va  Ronglu shunchaki   do st  emas,  balki   qasamyod  qilgan  aka-uka	
ʻ
ekanligiga   shubha   qilmagan,   demak,   birovning   o ldirilishi,   xuddi   o z   qotilini	
ʻ ʻ
tasavvur   qilib   bo lmaganidek,   imkonsizdir.   Xitoyda   ota.   Yuan   Shikayning	
ʻ
hikoyasidan qo rqib ketgan manjurlar Guangxuni hibsga olib, o z hukmronligiga	
ʻ ʻ
qaytargan Sizidan himoya so radi	
ʻ 55
.
Arkadiy-Petrov o z kitobida yanada qiziqarli voqeani aytib beradi. Uning	
ʻ
so zlariga   ko ra,   davlat   to ntarishi   paytida   sodir   bo lgan   hamma   narsa	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chjungluning   makkor   va   ayyor   rejasining   bir   qismi   bo lgan.   Yuan   Shikay	
ʻ
timsolida   islohotchilarni   qo llab-quvvatlashdan   mahrum   qilmoqchi   bo lgan	
ʻ ʻ
manchuriyaliklar   o zlarining   bo ysunuvchilarini   Tyanjinga   chaqirish   uchun   rus	
ʻ ʻ
kemalari   Xitoy   qirg oqlariga   yaqinlashayotganini   o ylab   topdilar.   Keyin	
ʻ ʻ
islohotchilar   shu   daqiqadan   foydalanib,   Zhonluni   o ldirishga   qaror   qilishdi.	
ʻ
Yuan Shikay Guangxudan “o lish buyrug i”, ya’ni o z joniga qasd qilish talabini	
ʻ ʻ ʻ
oldi.   Suverenning   buyrug ini   buzishga   jur’at   etmay,   general   Zhonlu   shtab-	
ʻ
kvartirasiga   borib,   unga   buyruq   berdi.   Bunday   natijani   kutgan   Zhonlu   hujjatni
xotirjam o qib chiqdi va qo l ostidagiga o z vazifasini bajarishni buyurdi.	
ʻ ʻ ʻ
Yig ilgan   materiallar   asosida   1898-yil   voqealarida   Yuan   Shikayning   roli
ʻ
haqida   kamida   bir   nechta   aniq   xulosalar   chiqarish   mumkin.   Birinchidan,   hech
qanday shubha yo qki, Yuan islohotchilik harakatiga kirishib, o zining maqsadi	
ʻ ʻ
sifatida   1898-yilgi   voqealarni   rivojlantirishni   ko rdi.   Xitoyning   harbiy   tizimi	
ʻ
to ntarishlarda   ishtirok   etish   niyatida   emas   edi.   Ikkinchidan,   ko rinib   turibdiki,	
ʻ ʻ
oxir-oqibat imperatorga sodiqligini e’lon qilgan general konservatorlar tomonini
o tkazib,   o z   do stini   qutqarib,   Sizi   bilan   sodiqlikka   qasamyod   qilgan.   Bu
ʻ ʻ ʻ
to ntarishdan   so ng   Yuan   qo shinlari   qo shimcha   4000   lian   olgani
ʻ ʻ ʻ ʻ 56
  va
generalning   o zi   tez   orada   Shandun   general-gubernatori   lavozimida	
ʻ
55
 Кузнецов В.С. Указ. Соч.  
56
 Усов В.Н. Указ. Соч. С. 829.  
28 bo lganligidan   dalolat   beradi.   Uchinchidan,   Yuan   Shikay   general   sodiqlikʻ
qasamyod qilgan imperator Guangxuga xiyonat qilganini inkor etmasdan, uning
“yuz   kunlik   islohotlar”   mag lubiyatida   qilgan   harakatlarining   ahamiyatini	
ʻ
oshirib yubormaslik kerak. Bunga, birinchi navbatda, konservatorlarning o zlari	
ʻ
avgust oyida bir qancha faol qadamlar qo ygani, poytaxtga qo shin kiritgani, bu	
ʻ ʻ
esa   “imperator   partiyasi”ni   barbod   qilishga   mahkum   qilgani   bilan   bog liq.	
ʻ
Bundan   tashqari,   1898-yil   20-21   sentabrda   Yuan   Shikay   va   Zhonlu   o rtasidagi	
ʻ
suhbatning mazmuni isbotlanmagan:
Bir   narsani   inkor   etib   bo lmaydi   -   Yuan   Shikay   hayotidagi   shafqatsiz	
ʻ
g alayondan so ng, u o zini mohir va qat’iy tashkilotchi va ajoyib boshqaruvchi	
ʻ ʻ ʻ
sifatida   ko rsatgan   yangi   lavozimlar   bilan   yangi   davr   boshlandi.   “Yuz   kunlik	
ʻ
islohot”   mag lubiyatidan   so ng,   Sin   imperiyasi   butunlay   boshqacha   tabiatning	
ʻ ʻ
harakatiga   duchor   bo ldi.   Xitoyning   kuchlar   ta’sirining   kuchayishi,	
ʻ
mamlakatning ta’sir doiralariga bo linishi va tajovuzkor missionerlik faoliyatiga	
ʻ
yangi   javobi   Ihetuan   qo zg oloni   bo ldi.   Harakat   Shandun   provinsiyasida	
ʻ ʻ ʻ
boshlangan,   u   yerda   nemislar   boshqargan,   ularning   xatti-harakatlari   ko pincha	
ʻ
bo ysunuvchi   va   shunchaki   takabburlik   edi.   1899-yil   kuzida   nemislar   Sindao-	
ʻ
Jinan   temir   yo li   qurilishini   boshladilar,   bu   chet   ellarga   qarshi   kurash   uchun	
ʻ
katalizator bo lib xizmat  qildi. Shu bilan birga, shuni  ta’kidlash  kerakki, 1899-
ʻ
yilning   kuzida   ihetuanliklar   “Sinni   qo llab-quvvatlaymiz,   chet   elliklarni   quvib	
ʻ
chiqaramiz!”.   Shiorlarini   ilgari   sura   boshladilar,   bu   esa   sudda   bu   qanday
bo lganligi haqida munozaralarga sabab bo ldi. 	
ʻ ʻ
Manchu   Yusyan   qo zg olonni   bostirish   uchun   Shandun   provinsiyasiga	
ʻ ʻ
yuborildi,   ammo   ular   tez   orada   yixetuanlarni   qo llab-quvvatlay   boshladilar.	
ʻ
Qo zg olonchilar esa nasroniylarni o ldirishda va protestant cherkovlarini yoqib	
ʻ ʻ ʻ
yuborishda  davom  etdilar, bunga  nemislar   Yusyanni   lavozimidan chetlashtirish
va   chet   elliklarning   xavfsizligini   ta’minlaydigan   gubernator   tayinlash   haqidagi
ko plab   talablar   bilan   javob   berishdi.   1899-yil   6-dekabrda   Yusyan   Shansiga
ʻ
ko chirildi va Yuan Shikay notinch viloyatning yangi rahbari bo ldi
ʻ ʻ  
.
29 Yuanning   yangi   lavozimga   tayinlanishida   ajablanarli   narsa   yo q.ʻ
Birinchidan,   1898-yilgi   to ntarishdan   so ng,   Sizi   hamma   narsada   generalga	
ʻ ʻ
tayanishni   boshladi,   u   1899-yilda   jamoat   ishlari   bo limi   boshlig ining	
ʻ ʻ
o rinbosari  lavozimini  egalladi. Ikkinchidan, Yuan Shikay darhol  isyonchilarga	
ʻ
nisbatan   murosasiz   pozitsiyani   egalladi   va   ular   bilan   hamkorlik   qilishdan   hech
qanday   yaxshi   narsa   bo lmasligiga   asosli   ishondi.   Uchinchidan,   Yuanning	
ʻ
gubernator   lavozimiga   tayinlanishi   viloyatning   o ziga   ma’lum   foyda   keltirishi	
ʻ
mumkin   edi,   chunki   asosiy   faoliyat   sohasi   Yangi   Armiyani   yaratish   bo lib	
ʻ
qolgan   generalning   hisobotlarida   nafaqat   qurolli   kuchlarni   rivojlantirish
bo yicha   takliflar   mavjud   edi.   kuchlari,   balki   soliq   tizimini   takomillashtirish,	
ʻ
tog -kon sanoatini rivojlantirish va chet elliklar bilan munosabatlarni yaxshilash
ʻ
uchun.   Bundan   tashqari,   Yuan   Shikay   qo shinlari   Shandunga   tartib   o rnata	
ʻ ʻ
oladigan intizomli, yaxshi o qitilgan kuch edi	
ʻ 57
. Nihoyat, Yuan Shikayning o zi	ʻ
ham viloyat va uning aholisi bilan tanish edi: bu asarning birinchi bobida aytib
o tilganidek, u bir necha yil Jinanda asrab oluvchi otasi bilan birga bo lgan.	
ʻ ʻ
1901-yilda Yuan Shikayning iqtisodiy o zgarishi uning ma’muriyatiga bir	
ʻ
million liandan ortiq qo shimcha daromad keltirdi. Bu pul bilan, xususan, Yuan	
ʻ
o z qo shinining safini to ldirdi, uning gubernatorligining oxiriga kelib ularning	
ʻ ʻ ʻ
soni   20   ming   kishiga   etdi.   Bundan   tashqari,   Yuan   Shikayning   quvg indagi	
ʻ
sudga, avval Tayuanga, keyin esa Sianga yuborgan miqdori mahalliy hokimiyat
tomonidan   Sizi   shahriga   yuborilgan   barcha   sovg alar   ichida   ikkinchi   o rinni	
ʻ ʻ
egalladi (Shandun shahardan uzoqda bo lishiga qaramay eng boy viloyatdir)	
ʻ 58
.
1901-yil   7-noyabrda   Chjili   gubernatori,   Sin   imperiyasining   atoqli   davlat
arbobi Li Xunchjan vafot etdi. O z vasiyatnomasida oliyjanob Yuan Shikayning	
ʻ
g ayrioddiy qobiliyatlarini qayd etib, uni poytaxt viloyatining yangi gubernatori	
ʻ
etib   tavsiya   qilgan.   Shu   tariqa   Yuan   Shikayning   Shandundagi   gubernatorligi
tugadi.   Jili   provinsiyasiga   jo nab   ketishidan   sal   avval   Yuan   Jinan   shahrida   7	
ʻ
yoshdan 14 yoshgacha bo lgan o g il bolalar qabul qilinadigan viloyat kollejini	
ʻ ʻ ʻ
57
 Там. Страница 46.
58
 Там. Б. 51-53.  
30 tashkil etish rejasini amalga oshirdi. Trening uch bosqichga bo lingan. Yetti yilʻ
davom   etgan   tayyorgarlik   kanonlarni,   tarixni,   astronomiyani,   geografiyani   va
matematikani   o rganishni   o z   ichiga   oladi.   To rt   yilga   mo ljallangan   ikkinchi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bosqichda bir xil fanlarni chuqur o rganish nazarda tutilgan, uchinchi bosqichda	
ʻ
esa   to rt   yil   davomida   tillar,   savdo   va   muhandislik   fanlari   o rgatilgan.   Yangi	
ʻ ʻ
ta’lim muassasasiga amerikalik missioner rahbar etib tayinlandi 59
.
Yuan   Shikayning   poytaxt   viloyatida   mahalliy   adabiyotda   o tkazgan   olti	
ʻ
yili   asosan   noibning   imperiya   qurolli   kuchlarini   keng   miqyosda   qayta   tashkil
etish   va   o z   armiyasini   kengaytirishga   intilishi   bilan   bog liq.   Haqiqatan   ham,	
ʻ ʻ
Ixetuan   qo zg olonidan   so ng   1898-yilda   Tsin   saroyi   islohotchilar   tomonidan
ʻ ʻ ʻ
taklif   qilingan   bir   qator   islohotlarni   amalga   oshirishga   kirishdi   va   Xitoyning
yirik mansabdor  shaxslari  va mahalliy hokimiyat  organlari  “yangi  siyosat”  deb
nomlangan   bu   islohotlarni   amalga   oshirishda   faol   ishtirok   etdilar.   .   Yangi
loyihalarni ishlab chiqishda va Yuan Shikai ishtirok etdi.
Amerikalik missioner doktor Tenni tomonidan qo llab-quvvatlangan Yuan	
ʻ
ta’lim islohotini ham moliyalashtirdi. U, xususan, Pekin lahjasini  yoyish uchun
fonetik   alifboni   joriy   etishni   talab   qilishda   davom   etdi.   Boshlang ich   ta lim	
ʻ ʼ
mas uliyatini   bilimdonlar   sinfi   va   savdogarlar   zimmasiga   yukladi,	
ʼ
hokimiyatning   sa y-harakatlarini   oliy   ta limga   qaratdi.   Hukumat   Tyanszinda	
ʼ ʼ
badavlat   oilalarning   qizlari   uchun   maktablar   ochishga   harakat   qildi.   Ijtimoiy
cheklovlar, mablag  yetishmasligi va qizlarning oyoqlarini bog lash odati tufayli
ʻ ʻ
bu   urinish   muvaffaqiyatli   bo lmadi,   bu   ularning   harakatchanligini   sezilarli	
ʻ
darajada kamaytirdi. Shu bilan parallel ravishda rivojlanayotgan konstitutsiyaviy
va   ta’lim   islohoti   harakati   muqarrar   ravishda   huquq   va   pedagogika
o rganiladigan kollejlarning paydo bo lishiga olib keldi. 1902-yilda Yuan Pekin	
ʻ ʻ
universitetida   davlat   xizmatchilari   uchun   maxsus   kurslar   tashkil   etish   taklifi
bilan   chiqdi.   U   xitoylik   amaldorlarni   tayyorlash   zaruriy   talablarga   javob
bermasligini   shunchalik   aniq   tushundiki,   hatto   o z   qo l   ostidagilarini	
ʻ ʻ
59
 Чен Дж. Оп. цит. Страница 53.  
31 mas’uliyatli   lavozimga   topshirishdan   oldin   Yaponiyaga   yubordi 60
.   1907-yilda
noib maktab ta’limini rivojlantirish rejasini ishlab chiqdi va Chjan Chjidon bilan
birgalikda   imperatorga   tegishli   memorandumni   taqdim   etdi.   Yuan   Shikay
rejasiga   ko ra,   butun   imperiyada   majburiy   ikki   yillik   boshlang ich   ta lim   joriyʻ ʻ ʼ
etilishi   kerak   edi.   Ushbu   dasturni   amalga   oshirish   uchun   aniq   belgilangan
miqdoriy   talablar   tayyorlandi.   Poytaxt   shaharlarida   kamida   5000   o quvchi	
ʻ
o qitadigan yuztadan, har bir tumanda 2000 o rinli 40 tadan, har bir qishloqda 40	
ʻ ʻ
o rinli bittadan maktab ochish zarur edi
ʻ 61
. Albatta, bunday kattalikdagi dastur har
yili katta mablag  va uzoq davom etadigan o zgarishlarni talab qildi. Bir necha	
ʻ ʻ
yillardan   keyin   inqilobiy   jarayon   va   uzluksiz   urushlar   bilan   almashtirilgan
inqiroz sharoitida bu rejani hayotga tatbiq etishning iloji bo lmadi.	
ʻ
Yuan   Shikay   hunarmandchilik   va   qishloq   xo jaligi   innovatsiyalarini	
ʻ
rivojlantirishni   rag batlantirdi,   Tyanszinda   parklar,   tramvay   va   elektr	
ʻ
yoritgichlar   yaratdi.  Va  nihoyat,  u  afyun  chekishga   qarshi   hal   qiluvchi   va  juda
muvaffaqiyatli kampaniyaga rahbarlik qildi.
1908-yil 15-noyabrda imperator Sizi vafot etdi va Xitoy uchun 40 yildan
ortiq davom etgan butun bir davr tugadi. O zini-o zi mustahkamlash siyosatining	
ʻ ʻ
omon qolgan yagona tarafdori Yuan Shikay barcha lavozimlardan chetlashtirildi
va   o z   vatani   Xenanga   jo natildi:   manjur   knyazlari   qudratli   gubernatorni	
ʻ ʻ
hokimiyatdan   chetlatishni   maqsadga   muvofiq   deb   hisobladilar   va   bu   haqda
farmon   chiqardilar.   Yuan   Shikay   yurishga   to sqinlik   qiladigan   oyog i	
ʻ ʻ
og riganligi sababli o z vazifalarini bajarish qiyin edi. Iste’fo Yuan Shikayning	
ʻ ʻ
taxtning   sodiq   xizmatkori   sifatidagi   faoliyatini   yakunlashini   anglatardi.   Sinxay
inqilobining boshlanishi bilan u amalda davlat rahbari bo ladi va oxir-oqibat o zi	
ʻ ʻ
uchun   sadoqat   bilan   xizmat   qilgan   qobiliyatsiz   Sin   sulolasini   ag darishda   katta	
ʻ
rol o ynaydi.	
ʻ
60
 Там. Страница 73.  
61
 Рейнш Пол С. Интеллектуальные и политические течения на Дальнем Востоке. Бостон, Нью-Йорк, 1911. 
С. 199.  
32 XULOSA
Yuqorida aytilganlarga asoslanib,  bir nechta xulosalar  chiqarish mumkin.
Yuan   Shikayning   ko p   qirrali   va   ziddiyatli   shaxsi,   shubhasiz,   o z   davriningʻ ʻ
mahsulidir. Uning tarjimai holi o zining xronologik doirasida Xitoyning deyarli	
ʻ
butun   Yangi   tarixini   qamrab   olgan   holda,   XIX   asr   oxiri   va   XX   asr   boshlarida
O rta   davlatning   siyosiy   rivojlanishining   yorqin,   ajralmas   qismidir.   Bu	
ʻ
33 ko rsatkichni   uning   ajoyib   yutuqlarini   qayd   etgan   holda   ham,   xatolarini   hamʻ
tanqidiy ko rib chiqqan holda xolisona baholash kerak.	
ʻ
Juda badavlat  va mashhur  oiladan chiqqan Yuan Shikay o zining siyosiy	
ʻ
karerasining   boshlanishini   asrab   oluvchi   otasi   va   general   Vu   Chan   Sinning
do stligiga qarzdor edi. General Vu armiyasida Yuan Shikay Koreyaga keldi, u	
ʻ
yerda  uning  ijrochi  va  tashkilotchi   sifatidagi   ajoyib  qobiliyatlari  birinchi   marta
namoyon bo ldi. Yosh Yuan Shikay tong osoyishtaligi mamlakatida xizmat qilar	
ʻ
ekan,   diplomatik   muzokaralar   olib   borishni   va   inqiroz   davrida   qat’iy   harakat
qilishni o rgandi, u Pekin o z oldiga qo ygan maqsadlariga erishdi va Xitoyning	
ʻ ʻ ʻ
eng ko zga ko ringan arbobi  Li  Xunchjan ishonchini qozondi. Yuan Shikay 10	
ʻ ʻ
yil davomida Xitoyning tashqi siyosatidagi asosiy shaxslardan biri bo lib, Xitoy	
ʻ
diplomatiyasi tarixida muhim o rin tutadi. Biroq, Yuan Shikay va uning homiysi	
ʻ
Xitoyning Yaponiya bilan urushini boshlash uchun birgalikda javobgardir.
Xitoy-Yaponiya   urushidan   so ng   Yuan   Shikay   hayotida   yangi,   mustaqil	
ʻ
davr boshlandi, u allaqachon siyosiy maydonda mustaqil harakat qila oldi. Yangi
kuchlarni   tayyorlashda   etakchilikni   qo lga   kiritgan   Yuan   Shikay   Xitoyda   eng	
ʻ
jangovar armiyani yaratdi, bu mamlakatning siyosiy tarixida emas, balki harbiy
sohada   juda   katta   rol   o ynadi.   Li   Xunchjandan   meros   bo lib   qolgan   shaxsiy	
ʻ ʻ
qo shinlarni   yaratish   an analari   XX   asr   boshlarida   Xitoyda   militarizmning	
ʻ ʻ
shakllanishini   oldindan   belgilab   berdi.   Yuan   Shikay   qo mondonligi   ostidagi	
ʻ
Yangi  Armiyaga  rahbarlik  qilgan  yillarda, kelajakda  Beyan    militaristik  guruhi
deb   ataladigan   narsaning   asosi   nihoyat   shakllantirildi.   Garchi   Yuan   Shikay
an anaviy   ravishda   Xitoy   militarizmining   “otasi”   deb   atalsa   ham,   shuni	
ʻ
unutmaslik kerakki, birinchidan, Yuan Shikay tomonidan ishlab chiqilgan harbiy
mashinaning   poydevori   “o z-o zini   kuchaytirish”   davrining   taniqli   shaxslari	
ʻ ʻ
tomonidan  qo yilgan,  ikkinchidan,   Yuan   Shikayning   hayoti   davomida   bu   tizim	
ʻ
to g ri ishladi va muvaffaqiyatsizlikka uchramadi.	
ʻ ʻ
1898-yilda,  Yangi   Armiyaning  yaratilishi  bilan  bir   vaqtda,  Yuan  Shikay,
shubhasiz,   “yuz   kunlik   islohotlar”   jarayonida   muhim,   ammo   ko p   jihatdan	
ʻ
noaniq   rol   o ynadi.   1898-yil   voqealariga   oid   manbalarning   ko pligi   va   xilma-	
ʻ ʻ
34 xilligi  sodir  bo lgan voqealarning juda ziddiyatli  rasmini  yaratadi  va Yuanningʻ
islohot   harakatiga   kirgan   yaxshi   niyatlariga   shubha   qilmasdan,   uning
konformizmini inkor etmaslik kerak. Shuni ham ta’kidlash kerakki, “Yuz kunlik
islohotlar”   mag lubiyatini   faqat   Yuan   Shikayning   mashhur   xiyonati   bilan
ʻ
bog lab bo lmaydi.	
ʻ ʻ
Ushbu   asar   muallifining   yozishicha,   1899   -   1908   yillar   Yuan   Shikay
hayotidagi   eng   samarali   davr,   u   o zini   mohir   va   hatto   ilg or   boshqaruvchi	
ʻ ʻ
ekanligini isbotlagan davr. Yuan Shikayning Shandun gubernatori va Jili vitse-
qiroli   sifatidagi   muvaffaqiyatlari   uni   xalq   nazarida   Xitoyning   eng   tajribali
boshqaruvchisiga   aylantirdi,   u   ajoyib   xizmatlari   va   uzoq   muddatli   xizmatlari
bilan ajralib turdi. Yuan Shikay o z davri  uchun ilg or ichki siyosat  olib bordi,	
ʻ ʻ
chet   elliklar   bilan   aloqalarni   kengaytirdi,   Yuan   Shikay   o zining   tashqi	
ʻ
ko rinishini   hozirgi   Shandun   universiteti,   Tyanszindagi   bir   qator   ta’lim	
ʻ
muassasalariga   qarzdor.  Bu  vaqtga  kelib, Yuanning  siyosiy  imtiyozlari  nihoyat
shakllandi,   uning   har   qanday   xalq   qo zg olonlariga   nisbatan   aniq   salbiy	
ʻ ʻ
munosabati,   turli   siyosiy   kuchlar   o rtasida   manevr   qilish   va   har   qanday	
ʻ
inqirozdan foyda olish qobiliyati. Yuan Shikay Xitoy hayotining yangi  davriga
tajribali siyosatchi sifatida kirdi
Shu  bilan   birga,  Yuan   Shikay  figurasiga  boshqacha  munosabatda  bo lish	
ʻ
mumkin, ammo Yuan Shikay Sin sulolasining tanazzulga uchrashi davridagi eng
katta shaxs ekanligiga shubha yo q.	
ʻ
FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR RO YXATI	
ʻ
Rus tilidagi manbalar:
1. Восстание   ихэтуаней.   Документы   и   материалы   /   сост.   Н.   М.
Калюжная. – М.: Наука. 1968. 
35 2. Первая   половина   моей   жизни.   Воспоминания   Пу   И   –   последнего
императора Китая / перевод с китайского. – М., 1968. – 424 с. 
3. Аркадий-Петров А. Н. Китай за последнее десятилетие. – СПб: А. Д.
Попов, 1910. – 234 с. 
4. Сато   Тэцудзи.   Игэ   жибэнь   цзичжэ   бися   ды   Юань   Шикай   –   Юань
Шикай   в   описании   японского   журналиста   /   под   ред.   Кун   Сянцзи   и   др.   –
Тяньцзинь: Тяньцзинь гуцзи чубаньшэ, 2005. – 398 с. 
5. Бокщанин   А.   А.   История   Китая:   древность,   средневековье,   новое
время / А.А. Бокщанин, О.Е. Непомнин, Т.В. Степугина. – М., 2010. – 559
с. 
6. Каретина   Г.   С.   Идейно-политическая   ориентация   представителей
китайского милитаризма 10-20-х годовXX в. // Вестник ДВО РАН. – 2011.
– №1. – С. 46-53. 
7. Каткова   З.   Д.,   Чудодеев   Ю.   В.   Китай   –   Япония:   любовь   или
ненависть?   К   проблеме   эволюции   социально-психологических   и
политических   стереотипов   взаимовосприятия   (VII   в.   н.   э.   –   30-40-е   годы
XX   в.)   –   Изд.   2-е,   испр.   и   доп.   –   М.:   Институт   востоковедения   РАН,
Крафт+, 2001. – 376 с. 
8. Кузнецов В. С. Юань Шикай // Вопросы истории. – 2002. – №8. – С.
39-58. 
9. Курбанов С. О. История Кореи с древности до начала XXI в. – СПб.:
Изд-во С.-Петерб. ун-та, 2009. – 680 с. 
10. Непомнин О. Е. История Китая: Эпоха Цин. XVII – начало XX
века. – М.: Вост. лит., 2005. – 712 с.60 
11. Новая история Китая / под ред. С. Л. Тихвинского. – М., 1972.
667 с.
12. Тихвинский С.Л. Движение за реформы в Китае в конце XIX в.
– М., 1980. – 360 с. 
13. Тягай Г. Д. Крестьянское восстание в Корее 1893-1895 гг. – М.,
1953. – 207 с. 
36 14. Усов   В.Н.   Юань   Ши-кай   //   Духовная   культура   Китая:
энциклопедия в 5 т. / гл. ред. Титаренко М.Л.; Ин-т Дальнего Востока – М.,
2006 –. [Т.4] Историческая мысль. Политическая и правовая культура / ред.
Титаренко М.Л. и др., – 2009. –  С. 828–831. 
15. Фань Вэнь-лань. Новая история Китая. – М., 1955. – 630 с. 
Inglizchada:
1. Allen   Horace   N.   An   acquaintance   with   Yuan   Shi   Kai   //   The   North
American Review. – New York, 1912. – Vol. 196, № 680 (Jul., 1912), pp. 109-
117. 
2. Little Archibald Mrs. Li Hung Chan: his life and times.– London, 1903.
– 356 p. 59 
3. Modern Chinese history selected readings / ed. by Harley F. Mac Nair.
– Shanghai, 1927. – 922 p. 
4. Reid   Gilbert.   The   Late   Yuan   Shih-k ai   //   The   Journal   of   Raceʻ
Development. – Worcester, 1916. – Vol. 7, № 1 (Jul., 1916), pp. 21-26. 
5. Reinsch   Paul   S.   Intellectual   and   political   currents   in   the   Far   East.
Boston, New York, 1911. – 422 p. 
37

Xitoyda Yuan Shikay diktaturasi

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
  • O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
  • Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
  • Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
  • Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский