Xiva xonligi tashkil topishi va qo'ng'irotlar sulolasi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	34500UZS
Hajmi	192.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sami Salih

Ro'yxatga olish sanasi 02 May 2025

1 Sotish

Xiva xonligi tashkil topishi va qo'ng'irotlar sulolasi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish ..............................................................................................3
I BOB. XIVA XONLIGINING TASHKIL TOPISHI. SIYOSIY
JARAYONLAR
1.1. Xiva xonligining tashkil topishi ........................................... . .... 8
1.2. Xiva xonligida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar. Siyosiy
jarayonlar ............. ..................................................................... ...1 7
II BOB. XIVA XONLIGIDA QO’NG’IROTLAR SULOLASINING
O’RNATILISHI
2.1. Harbiy-siyosiy tuzilma va boshqaruv orgonlari.............. . ......2 5
2.2. Xiva xonligida madaniy hayot ..................................... .. ....... 35
XULOSA ................................ . ....................................... 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................. . ... 44

$Kirish Kurs ishi mavzusining ilmiy asoslanishi va uning dolzarbligi .Mustaqil Respublikamizning ijtimoiy fanlar sohasi olimlari oldida xalqimiz tarixini haqqoniy va to‘laqonli o‘rganish masalasi dolzarb vazifa sifatida turibdi. Bunaqda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov mamlakatimizning yetakchi tarixchi olimlari bilan o‘tkazgan uchrashuvida va boshqa mazkur soha bilan bog‘liq yig‘ilishlarda bir necha marta ta’kidlab o‘tgan 1 . Shuningdek, bu vazifalar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qator Qarorlarida ham o‘z aksini topgan. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov e’tirof etganidek: ―Bizning qadimiy va go‘zal diyorimiz nafaqat Sharq, balki jahon sivilizasiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini xalqaro jamoatchilik tan olmoqda va e’tirof etmoqda. Bu ko‘hna tuproqda milodgacha bo‘lgan davrda va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari, hali-hanuz o‘zining ko‘rku tarovatini saqlab kelayotgan osori atiqalarimiz qadim-qadimdan o‘lkamizda dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyati, me’morchilik va shaharsozlik san’ati yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi. O‘zbek tarixchiligida xaritashunoslik bilan bog‘liq muammolar yetarlicha. G‘arbning turli davlatlarida mamlakat tarixidagi deyarli har bir yil uchun xaritalar mavjud. O‘zbekistonda esa ko‘pincha bir xil, hammaga tanish bo‘lib ketgan xaritalardan foydalaniladi va tarixning katta qismi uchun maxsus xaritalar yo‘q. Masalan, xonliklar davriga oid. Xiva xonligiga 1512-yil shayboniy Elbarsxon tomonidan asos solinadi. Xiva xonligi paydo bo‘lganidan toki Rossiya imperiyasi vassaliga aylanguniga qadar Orolbo‘yi, Mang‘ishloq, Saraxs, Dehiston va Darun hududlarini asosan o‘z nazoratida ushlab turadi. Turkman qabilalari ham goh xonlik tarkibida, goh undan mustaqil bo‘lib yashaydi. 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-жилд. Т., Ўзбекистон, 1999. 128-132-бетлар; Каримов И.А. Озод ва обод, эркин ва фаровон ҳае\т – пировард мақсадимиз. 8-жилд. Т., 2000. 430-448-467-476-бетлар; 3$

Xiva xonligi juda ko‘p vaqt ichki urushlar girdobida qoladi. Bu Xiva xonligida
markaziy hukumatning kuchli bo‘lmagani bilan izohlanadi.
Xiva xonligi markazlashgan hokimiyat va eng katta chegaralarga o‘zbeklarning
qo‘ng‘irot urug‘idan chiqqan (qo‘ng‘irot urug‘i Xiva taxtini 1770-yil qo‘lga
kiritgan edi) Muhammad Rahimxon I davrida erishadi. Muhammad Rahimxon
Xivaga doimiy bo‘ysunuvchi hududlardan tashqari Sirdaryoning quyilish qismi va
qoraqalpoqlarning Qo‘ng‘irot hududlarini bo‘ysundiradi. Shuningdek, Rahimxon
1820-yil Marvni Buxorodan tortib olishga muvaffaq bo‘ladi.
Muhammad Rahimxondan so‘ng ham xonlik hududlari sezilarli darajada
kichrayadi. Ichki kurashlar va isyonchi turkman qabilalari bilan doimiy urushlar
xonlikning sillasini quritadi va Xiva ham 1873-yil Buxoro kabi Rossiya
protektoratiga aylanadi. Xiva xonligi va Rossiya o‘rtasida imzolangan Gandimiyon
shartnomasiga ko‘ra Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yerlar Rus imperiyasi
ixtiyoriga o‘tadi. 1880-1885 yillarda olib borilgan yurish natijasida turkman
qabilalari ham Rossiya tarkibiga o‘tgach, Xiva tasarrufida faqatgina
Amudaryoning chap qirg‘og‘idagi yerlar qoladi.
Hozirda olimlar va keng jamoatchilik shahar madaniyati masalasiga katta
e’tibor qaratishmoqdaki, ular qatoriga qadimiy shaharlarimizning yoshini aniqlash
va mamlakatimizda shahar madaniyati taraqqiyotining ildizlarini ko‘rsatib berish
kabi masalalar kiradi. Bu, albatta, bejizga emas. Chunki har qanday jamiyatning
shakllanishi va rivojlanishida shaharlar ulkan rol o‘ynaydi. Ular ma’muriy,
harbiymudofaa va iqtisodiy vazifalarni bajarib, fan, din hamda madaniyat
markazlari sifatida davlatchilik taraqqiyoti va sivilizatsiya darajasini belgilaydi.
O‘rta asrlar tarixini yoritib berish, va tarixiy voqeeliklar bilan boyitib berish
hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta olamanki yangi qadimgi nafaqat
vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va
izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir
davrdan boshqa davrga o‘tish uchun mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga
poydevor vazifasini o‘taydi. Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham
4

o‘rganish jarayonida o‘rtada uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli
natijaga erishilmaydi.
Tadqiqot obyekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti XVI asrdan boshlab
to hozirgi kunda qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan yozma manbalar,
ilmiy adabiyotlar, xrestomatiyalar va arxiv hujjatlari hisoblanadi. Yuqoridagilardan
tashqari mazkur kurs ishida ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan ilmiy
maqolalardan ham alohida foydalanilgan.
Kurs ishining predmeti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini XVI-XIX asr
tarixiga oid ilmiy adabiyotlar, o‘rta asrlarda yozilgan manbalar hamda keyingi
davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik
davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va
monografiyalar shu kabilarga qaratilgan.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi
milodiy XVI-XIX asrlarda dunyo siyosatida amalga oshirilgan islohotlar, madaniy
taraqqiyot, siyosiy jarayonlar va iqtisodiy munosabatlarni xolislik tamoyili asosida
o‘rganish hisoblanadi. Bundan tashqari biz ushbu tadqiqot ishimiz orqali tom
ma’noda Xiva xonligining XVI-XIX asrlarda hunarmandchilik tarixi to‘g‘risida
batafsil to‘xtashga harakat qildik. Buning natijasida biz yangidan-yangi
ma’lumotlarga ega bo‘ldik.
Kurs ishi mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi. Kurs kishi mavzusining
tarixshunoslkik masalalariga bag ’ishlangan tadqiqotlarni uch guruhga: 1)Sovet
5

hukumati davridagi abadiyotlar 2
, 2) Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
tadqiqotlar 3
, 3) Xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan abadiyotlar 4
.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, to‘rt paragraph, xulosa, foydalanilgan
manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.Kurs ishining kirish qismida mavzuning
dolzarbligi, ishning obyekti va predmeti, maqsadi va vazifalari yoritilgan.
2
Бартольд, В. В. Сочинения: в 9 т. Т. 2, ч. 1. – М.: Изд-во восточной литературы, 1963. – 447 с.
Васильев, Д. В. История Хорезма и Хивинского ханства (XVIII – начало XX вв.) // Труды Института
востоковедения АН СССР. – М.: Наука, 1988. – Вып. 91. – С. 23–45.
Агзамходжаев, Ш. Социально-экономическое развитие Хивинского ханства во второй половине XIX –
начале XX веков. – Ташкент: Фан, 1976. – 192 с.
Мухаммад Салим хан. Тарих-и Анушахи. Под ред. А. Ю. Якубовского. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1958. –
284 с. (перевод и комментарии).
Семёнов, А. А. Хива и хивинцы: Историко-этнографические очерки. – Ташкент: Госиздат УзССР, 1947. –
164 с.
Пугачёв, В. Н. Политическая история Хивинского ханства в XIX веке. – М.: Изд-во МГУ, 1961. – 210 с.
3
Axmedov, B. A. O‘zbek xonliklari tashqi siyosati (Xiva, Qo‘qon, Buxoro xonliklari misolida). – Toshkent:
O‘zbekiston, 1998. – 220 b.
Juraev, A. A. Xiva xonligi XIX asrda: Ijtimoiy-siyosiy hayot va davlat boshqaruvi. – Toshkent: Fan, 2004. – 264 b.
Bo‘riboyev, O. T. Xiva xonligi tarixshunosligi: muammo va qarashlar. – Urganch: Urganch Davlat Universiteti
nashriyoti, 2011. – 188 b.
To‘laganov, A. T. Xiva xonligining Rossiya bilan munosabatlari (XIX asr – XX asr boshlarida). – Toshkent:
Akademnashr, 2015. – 276 b.
4
Allworth, E. Central Asia: 130 Years of Russian Dominance, A Historical Overview. – Durham, NC: Duke
University Press, 1994. – 456 p.
Becker, S. Russia’s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva, 1865–1924. – Cambridge, MA: Harvard
University Press, 1968. – 362 p.
Khalid, A. The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. – Berkeley: University of California
Press, 1998. – 388 p.
6

I BOB. Xiva xonligining tashkil topishi. Siyosiy jarayonlar
1.1 Xiva xonligining tashkil topishi
Xorazm hududida jami 20 ga yaqin o‘zbek qabilasi istiqomat qilar edi. Ular
orasida qo‘ng‘irot, mangit, nayman, qipchoq va qiyot qabilalari ko‘p sonli va eng
kuchli qabilalar bo‘lgan. Shayboniyxon bosqini arafasida Xorazm temuriy Sulton
HusaynBoyqaro boshliq Xuroson davlati tasarruflda edi.
Xorazmda qo‘ng‘irot qabilasidanchiqqanChinSo‘fi hokim edi. U rasman
Husayn Boyqaro noyibi hisoblanardi. 1505-yili Shayboniyxon, 1510-yilda esa
Eron hukmdori shoh Ismoil Xorazmni bosib oldilar. Biroq shoh Ismoilning
hukmronligi uzoqqa bormadi. Vazir shahri qozisi Umar qozi yetakchiligida
safaviylar hukmronligiga qarshi harakat boshlanadi.
Xorazmning mo‘tabar zotlari mamlakat taxtiga Shaybon avlodlaridan
Berka Sultonning o‘g‘li Elbarsxonni o‘tqizishga qaror qildilar. U bu davrda Dashti
Qipchoqda edi. Berka Sultonning xonadoni Shayboniyxon xonadoni bilan
garchand bir shajaradan bo‘lsa-da, ular o‘zaro dushmanlik munosabatida edilar.
1480-yilda o‘zaro toj-u taxt uchun kurashda Muhammad Shayboniyxon tomonidan
7

$o‘z bobokaloni Shaybonxon avlodiga mansub Berka Sultonning o‘Idirilganligi buning sabablaridan biri edi 5 . Xorazmning erksevar xalqi Elbarsxon yetakchiligida 1511-1512-yillarda Eron qo‘shinlarini mamlakatdan butunlay quvib chiqarishga muvaffaq bo‘ldi. Shu tariqa 1511-yiIda Xorazm mustaqilligi tiklandi va bu davlat endi Xiva xonligi debatala boshlandi. Bu davlat asoschisi ham shayboniylar vakillari bo‘ldi. Xiva xonligida shayboniylar hukmronligi 1770-yilgacha davom etdi. Elbarsxon davrida mamlakat poytaxti Vazir shahridan Urganch shahriga ko‘chirildi. Elbarsxon Vazir shahrini Eron qo‘shinlaridan ozod etgach, bu g‘alaba sharafiga o‘z o‘g‘illari nomiga ,,g‘ozi» laqabini qo‘shib aytishni buyurgan. Elbarsxon davrida Dashti Qipchoqdan Xorazmga ko‘pgina qabilalarning ko‘chib kelishi yanada kuchaydi. Natijada xonlik hukmdorlarining ijtimoiy tayanchi mustahkamlandi. Bu omil Xiva hukmdoriga xonlik hududini qo‘shni davlatlar hisobiga kengaytirib olish imkonini berdi. Chunonchi, Elbarsxonning 1516-yilgacha bo‘lgan hukmronlik davrida Shimoliy Xuroson, Saraxs, Orol va Mang‘ishloq egallandi. Movarounnahrdagi Shayboniylar davlati singari Xiya xonligi ham bir qancha katta kichik mulklarga bo‘lingan. Xiva xonligining aholisi etnik, madaniy va til jihatdan bir-biridan keskin farq qiluvchi uch guruhga bo‘lingan: 1) qadimiy xorazmliklarning bevosita avlodlari; 2) turkman qabilalari; 3) Dashti Qipchoqdan Xorazmga ko‘chib kelgan qabilalar. Ayni paytda ular markaziy hokimiyatga bo‘ysunmaslikka, mustaqillikka intilishgan. Bu hoi o‘zaro nizolarni keltirib chiqargan. Xiva xonligida yirik o‘zbek qabilalarining boshliqlari amalda mustaqil mulk egalariga aylangan. Ular xonlikning butun ijtimoiy-siyosiy hayotiga hal etuvchi ta’sir ko‘rsatib kelganlar 6 . XVI asrda Xiva xonligi iqtisodiy inqirozga duchor bo‘ldi. Buning asosiy sabablaridan biri – Amudaryoning o‘z o‘zanini o‘zgaitirib, 1573-yildan boshlab 5 Худойназаров Ҳ. Абулғози Баҳодирхон тарихчи ва адиб. –Т.: Ўзбекистон, 1994. – б.212. 6 Бартолд В.В. Отче\т о поездки в Средню Азию с научную целю. 1893-1894. Соч. Том. 4. 1966. – 312.c. 8$

Kaspiy dengiziga oqmay qo‘y-ganligi bo‘ldi. Daryo 15 yil davomida Orol dengizi
yo‘nalishiga burildiki, natijada eski o‘zan atrofidagi yerlar cho‘lga aylandi. Aholi
esa xonlikning boshqa hududlariga ko‘chib o‘tishga majbur bo‘lgan. Bundan
tashqari, Xiva xonligining XVI asrda ikki marta Buxoro xonligi tomonidan bosib
olinishi, shuningdek, o‘zaro qabilaviy urushlar, og‘ir soliqlar hamda turli to‘lov va
jarimalar mamlakat aholisini xonavayron qilgan. Bu hoi savdo-sotiqqa katta putur
yetkazgan. Markaziy Osiyoda dastlab tashkil topgan ikki davlat – Buxoro va Xiva
xonligi o‘rta sida doimo o zaro dushmanhk munosabatlari hukm surgan. 1
Buning
asosiy sababi – xonliklarning doimo bosqinchilik urushlari hisobiga o‘z
hududlarini kengaytirishga urinishlari bo‘lsa, ikkinchisi, Buxoro va Xiva
xonligida hukmron sulolalarning bir-biriga g‘anim bo‘lib qolgan xonadonlarga
mansubligi edi. Xivani Buxoroga bo‘ysundirish harakati Ubaydullaxon davrida
boshlandi. Ubaydullaxon 1537-1538-yillarda Xorazmga hujum qilib, Xiva
xonligini Buxoroga bo‘ysundiradi. Xiva xoni Avaneshxon (1525-1538)
qo‘shinlari tor-mor keltirildi, xonning o‘zi esa o‘ldirildi. Ubaydullaxon o‘g‘li
Abdulazizni Xorazmga noib etib tayinladi.
Biroq bu ahvol uzoq davom etmadi. Mahalliy xalq Avaneshxon avlodlari
boshchiligida mamlakatni ozod etdi. Ubaydullaxon yuborgan qo‘shin ham tor-
mor keltirildi.Abdulazizxon Urganchdan Buxoroga qochib ketadi. Keyingi
hukmdorlar davrida ham bu ikki xonlik o‘rtasidagi adovat va dushmanlik
to‘xtamadi.
Jumladan, Buxoro xoni Abdullaxon II 1593-yili Xiva xonligini bosib oladi.
Xiva xoni Hojimxon (1558-1602) oilasi bilan Eron shohi Abbos huzuriga
qochishga majbur bo‘ladi. 1595-yilda Xiva sultonlari xonlikning yirik shaharlarini
egallaydilar. Lekin shu yili Abdullaxon II Xiva xonligi ustiga yana qo‘shin tortib
keladi.
Hoji Muhammad (Hojimxon) yana Eronga qochadi. Faqatgina 1598-yili
Abdullaxonning vafotidan keyin Buxoro xonligida boshlangan o‘zaro toj-u taxt
uchun kurashlar oqibatida Hojimxon Xiva xonligi taxtini qayta egallashga va o‘z
hokimiyatini mustahkamlab olishga erishadi. Bu davrda Xiva xonligi
9

Mang‘ishloq, Bolxon tog‘lari, Dehiston, O‘zboy, Shimoliy Xuroson
hududlarini ham o‘z tasarrufiga olgan edi. XVII asr Xiva xonligining siyosiy
hayotida o‘ziga xos ikki xususiyat — bu, bir tomondan, markaziy hukmron sulola
nufuzining pasayishi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, qabila bosh-liqlari ta’sirining
kuchayishi bo‘ldi. Qabila boshliqlari: beklar, biylarning kuch-qudrati shu darajaga
borib yetgan ediki, ular oliy hukmdorga o‘z xohish-istaklarini o‘tkaza olganlar.
Xiva xonligidagi siyosiy vaziyat hukmron tabaqalarning urushlari va
qabilalar o‘rtasidagi mojarolarni to‘xtatishga qodir bo‘lgan kuchli markaziy
hokimiyatning barpo etilishini taqozo etardi. Bunday hokimiyatni barpo etishga
qodir kuch sifatida maydonga o‘zbeklarning qo‘ng‘irot qabilasi chiqdi.
Bu zaruriyatning natijasi o‘laroq, XVIII asrning 60-yillaridan
boshlab, Xiva xonligida hokimiyatni qo‘ng‘irot qabilasi boshliqlari asta-sekin
o‘z qo‘llariga ola boshladilar.Yirik zodagonlar va ruhoniy tabaqasining madadiga
tayangan qo‘ng‘irot qabilasining yo‘lboshchisi Muhammad Amin 1761-yilda
inoqlik lavozimiga ko‘tarilgan.
U turkmanlarning yovmut va chovdur qabilalariga qarshi kurash olib borgan.
Biroq u dastlab muvaffaqiyatsizlikka uchrab, Buxoroga–Doniyolbiy otaliq yoniga
ketadi.Turkman qabilalari Xorazmni egallab, Hazorasp, Xonqa, Urganch,
Kat,Shohobod shaharlarini xonavayron qiladilar.Ocharchilik va vabo tarqalib,
o‘zbeklar Orolbo‘ylari va Buxoroga ketishga majbur bo‘ladilar 7
.
1770- yilda Muhammad Amin inoq Buxorodan qaytib kelib, yovmutlarga
qarshi kurashni uyushtiradi va ularni Xorazmdan haydab chiqaradi. Muhammad
Amin mahalliy beklarni ham bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldi. U xon avlodidan
bo‘lmaganisabablitaxtga Abulxayrxonning o‘g‘li Bo‘lakayxonni nomiga,
qo‘g‘irchoq xon sifatida o‘tqizadi. Hokimiyatni esa o‘zi boshqaradi. 1782-yilda
Buxoro amirligi qo‘shinlarining hujumini qaytarib, Xiva xonligi mustaqilligini
saqlab qoladi.
Xiva xonligini boshqargan Muhammad Amin inoq 20 yil davomida 13 marta
soxta xonlarni almashtirgan. Hukmronligining so‘nggi yillarida o‘z qabilasining
7
B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent, 2014. – b.165.
10

faol qatlamiga, savdogarlar va ruhoniylar madadiga tayangan hamda turli
turkman qabilalari o‘rtasidagi o‘zaro nizolardan oqilona foydalana
olganMuhammad Amin mamlakatda nisbatan siyosiy osoyishtalik vaziyatini
yaratishga erishdi. Bularning barchasi mamlakat iqtisodining ko‘tarilisliini
ta’minladi. Jon saqlash uchun o‘zga yurtlarga qochib ketgan fuqarolar yana qaytib
kela boshladilar.
Avaz Muhammad inoq davrida Xiva xonligi iqtisodiy jihatdan ancha
mustahkamlandi. Muhammad Amin ham, uning o‘g‘li Avaz (1790-1804) ham
davlat hokimiyatini inoq unvonida boshqarganlar. Chingiz biylaridan soxta xonlar
chaqirilib turilgan, Hokimiyat amalda inoq va maxsus kcngash tomonidan
boshqarilgan. Kcngash tarkibiga qo‘shbegi, mehtar, vazir va otaliqlar kirgan. Inoq
va kcngash soxta xon nomidan ish yuritgan.
Faqat Avazning o‘g‘li Eltuzar (1804-1806) hukmronligi davrida chetdan
soxta xon chaqirish to‘xtatildi. Nafaqat to‘xtatildi, ayni paytda, 1804-yildayoq
chetdan chaqirilgan soxta xon Abulg‘oziyni taxtdan tushirib, o‘zini xon deb e’lon
qildi. Shu tariqa qo‘ng‘irotlar sulolasi Xiva xonligi taxtini rasman egalladi. Bu
sulola 1920-yilga qadar Xiva xonligini idora qildi.
Eltuzarxon xonlikda markazlashgan davlat siyosati yuritish uchun harakat
qildi. 1804-yilda Eltuzarxon Buxoroga yurish qildi. 1806-yilda Amudaryo
bo‘yida bo‘lgan hal qiluvchi jangda Xiva qo‘shinlari tor-mor etildi, Eltuzarxon
ham halok bo‘ldi,Eltuzarxon vafot etgach, taxtga uning ukasi
Muhammad Rahimxon I o‘tirdi. Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini siyosiy
jihatdan birlashtirishga kirishdi. Ayni paytda, turkmanlarni bo‘ysundirish
masalasi yctakchi o‘ringa chiqdi. Turkmanlarning turli qabilalari qanchalik qattiq
qarshilik ko‘rsatmasinlar, birin-ketin bo‘ysundirib borildi.
Muhammad Rahimxon I o‘zbeklar va turkmanlardan tuzilgan qo‘shinga tayanib
yirik zodagonlar qarshiligini sindirish uchun shiddatli kurashda o‘z raqiblarini
birin-ketin bo‘ysundi rabordi .Muhammad Rahimxon I ga dushmanlik ruhidagi
Orolbo‘yi zodagonlari guruhi qattiq qarshilik ko‘rsatdi.1811- yilda ularning ham
qarshiligi sindirildi. Qo‘ng‘irot shahri yakson qilindi. Xiva xoni mustaqil
11

bo‘lib ajralib chiqqan qoraqalpoqlarni bo‘ysundirishga kirishdi. Qoraqalpoqlar
Buxoro amiri Haydardan yordam olishga harakat qildilar. Biroq bunga erisha
olmagach, Xiva xonligiga bo‘ysunishga majbur bo‘ldilar.
1812-1820-yillar oralig‘ida qozoqlarning Kichik juz xonligi hududiga 2 marta
hujum uyushtirildi. Buning oqibatida, xonlik hududlarining yanada kengayishiga
erishildi. 1813-yilda Shimoliy Xurosonda joylashgan turkmanlarning takya
qabilasi Xiva xonligiga qaramligini tan olishga va belgilangan hajmda soliq
to‘lab turishga majbur etildi.
1822-yilda esa Marv shahri xonlikka qo‘shib olindi. 1824-yilda Yangi Marv
shahri bunyod etildi. Muhammad Rahimxon I bo‘ysundirilgan qabilalar
zodagon-larining qabila orasidagi mavqeyi nihoyatda qudratli bo‘lganligini
hisobga olib, ularga xon yer-mulk va turli imtiyozlar in’om etgan. Bu omil
xonlikda siyosiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qilishi kerak edi. Muhammad
Rahimxon I davrida xonlik siyosiy jihatdan birlashtirildi. Ayni paytda,
mamlakatda nisbiy barqarorlik ta’minlandi. Uning hududlari yanada kengaydi.
Xiva xonlari Olloqulixon (1825-1842) va Muhammad Aminxon (1846-1855)
davrida ham o‘zaro urushlar to‘xtamadi. Olloqulixon Buxoroga 7 marta,
Xurosonga 5 marta yurish qilgan bo‘lsa, Muhammad Aminxon Marvga 10 marta
yurish qiladi. O‘nlab shahar va qishloqlar talanadi. Zulm, talonchilik davom etdi.
Xalq turmushi og‘irlashib bordi.
XIX asrning 20-yillari boshlaridagi ma’lumotlarga ko‘ra, Xiva aholisining soni
800 ming kishini tashkil etgan. Bu raqam qat’iy bo‘lmasdan, xonlik hududining
kengaya borishi bilan xonlik fuqaroligini qabul qilganlarning soni ko‘payib
borgan. XIX asr o‘rtalarida xonlik poytaxti Xiva shahrida 20 mingdan ortiq aholi
yashagan. 700 dan ortiq hunarmandchilik ustaxonasi , 200 dan ortiq savdo do‘koni,
3 ta katta va 15 ta kichik bozorlar bo‘lgan. Hunarmandchilikning 50 dan ortiq turi
rivoj topgan. Xonlik aholisining katta qismini o‘zbeklar tashkil etgan. Ular
o‘zbeklarning turli qabilalariga mansub edilar. Undan keyingi o‘rinlami
turkmanlar, qoraqalpoqlar va qozoqlar egallashgan. Ulaming har biri, asosan,
o‘zlariga ajratilgan yerlarda joylashgan. Har biri alohida-alohida kanalga ega
12

bo‘lishgan. Har bir qabila o‘zlariga qarashli sug‘orish inshootlarini tiklash va
ta’mirlash ishlarida qatnashgan. Har bir qabilaning kanali ham shu qabila nomi
bilan atalgan 8
.
Xonlik mutlaq monarxiya bo‘lib, oliy hukmdor — xon davlat boshlig‘i edi.
Ma’muriy jihatdan xonlik hududi 15 ta viloyatga (Pitnak, Hazorasp, Xonqa,
Urganch, Qo‘shko‘pir, G ‘azovat, Qiyot, Shohabbos, Toshhovuz, Ambar-Manoq,
Gurlan, Ko‘hna Urganch, Xo‘jayli, Chumanoy va Qo‘ng‘irot) va 2 ta noiblikka
bo‘lingan. Viloyatlar shahar va masjid qavmlarini (qismlarni) o‘z ichiga olgan.
Masjid qavmlari obro‘li oqsoqollar, qozilar va miroblar tomonidan
boshqarilgan.Davlat boshlig‘i — xon hokimiyati vakolati nasldan naslga o‘tgan.
Xonlikda mehtar bosh vazir hisoblangan. U xon safarga chiqqan paytlarda xonlikni
idora qilgan. Mehtar va qo‘shbegi mamlakat miqyosida soliqlar yig‘ilishiga
javobgar bo‘lganlar.Xonlikda 3 ta devon (vazirlik) ham faoliyat ko‘rsatgan. Bular
xo‘jalik, ijtimoiy-siyosiy va harbiy ishlar bilan shug‘ullanuvchi devonlar edi.
Ularning faoliyatiga devonbegi rahbarlik qilgan 10
. Xonlikning qo‘shiniga
yasovulboshi qo‘mondonlik qilgan.Xonlik tarkibidagi qozoq va qoraqalpoqlar esa
o‘zlarining biylari, turkmanlar esa ularning vakili tomonidan boshqarilgan.
Ularning lavozimlari nasldan naslga meros bo‘lib o‘tsa-da, nomzodini xon
tasdiqlashi shart bo‘lgan.
Xon va uning qarindoshlari, oliy martabali boshqa turli amaldorlar, ruhoniylar ,
savdo-sotiq tabaqalari barcha yerlarning deyarli yarmiga egalik qilishgan.
Amaldorlaming yerlari 2—3 ming tanobni tashkil etgan. Xon va uning
qarindoshlari undan ham katta hajmdagi yer maydonlariga egalik qilishgan.
Qolgan yerlar davlat ixtiyoriga olingan (vaqf yerlaridan tashqari). Davlat yer-
larida va xususiy mulk yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilganlar.Davlat yerini
ijaraga oluvchilar bevatan, xususiy yerlarni ijaraga oluvchilar koranda, vaqf
yerlarini ijaraga oluvchilar esa vaqfchi deb atalgan.
Xonning qarindoshlari o‘z xususiy yerlaridan davlatga soliq to‘lamas edilar. Davlat
soliqlaridan ruhoniylar, katta amaldorlar, tarxon yer olganlar ham ozod etilgan
8
A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019. – b.212.
13

edilar. Biroq soliqni bu yerlarda ishlovchi ijaradorlar, ya’ni mehnatkashlar
to‘lashgan 9
.
1.2 Xiva xonligida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar. Siyosiy jarayonlar
Shaharlarning iqtisodiy taraqqiyotdan orqada qolishi, yirik sanoatning mutlaqo
yo‘qligi oqibatida G‘arbiy Yevropa davlatlarida yersiz dehqonlar shaharga ish
izlab borishdek imkoniyatga ega bo‘lmagan. Oqibatda, ular qishloqda qolishga
majbur bo‘lganlar.Suv tanqisligi tufayli dehqonchilik qiyin sharoitda olib borilardi.
Shu bois Amudaryodan suv chiqarishga e’tibor berildi. XVIII asming 70-yillarida
Davkor ko‘li yonida kanal, XIX asr boshlarida esa Lavzan, Qilich Niyozbiy , Katta
Xonobod kanallari qurildi. Bu tadbirlar yerlami sug‘orish holatini yaxshilashga
ko‘maklashdi.Barcha davlatlarda bo‘lganidek, Xiva xonligida ham aholi
to‘laydigan soliqlar va ular o‘taydigan majburiyatlar belgilab qo‘yilgan edi.
Xonlikda asosiy soliq salg‘ut, ya’ni yer solig‘i hisoblangan.Hunarmandlar, tashqi
savdo bilan shug‘ullanuvchi savdogarlar, chorvadorlar zakot to‘lashgan.Bundan
tashqari, mehnatkash xalq quyidagi bir qancha majburiyatlami ham o‘taganlar.
9
B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent, 2014. – b.168.
14

Sug‘orish inshootlari qurish va ta’mirlash bilan bog‘liq majburiyatlarda
qatnashish mashaqqatli ish edi. Chunki bu majburiyatlarning barchasi qo‘lda
ketmon bilan bajarilar, tuproqlar esa zambilda tashilar yoki yelkada ko‘tarib
chiqilar edi. Suv chiqarish va himoya to‘g‘onlari tuproq, yog‘och hamda
chimlardan qurilar ediki, ko‘pincha, ular suvning bosimiga bardosh bera olmas edi.
Ana shunday paytlarda ular qaytadan qurilardi. Bosimga bardosh berganlari esa bir
yildan ortiqroq chidamas edi. Kelasi yili ulami qayta qurish kerak bo‘lardi.
Xiva xonligi davridagi maqbarasozlik ham nihoyatda ko‘p qir-ralidir. M. Yu.
Mankovskaya ularni uch asosiy guruhga bo‘ladi:
1. Bir xonali peshtoqsiz binolar: Niyosit bobo, Qum Avliyo bobo, Shayx Xasan
Suroniy maqbaralari.
2. Bir xonali peshtoq gumbazli binolar — Shovotdagi Vayongan bobo,
Xivadagi Abdal bobo va Xaris bobo, Urganchdagi Shavodi Xo‘ja bobo
maqbaralari. Yana Xivadagi Uch Avliyo va Pahlavon Mahmud maqbaralari ham
shu turkumga kiradi.
3. Ko‘p xonali binolar. Bulardan Xivadagi Yunusxon va Urganchdagi Jon
Xo‘rosshayx bobo maqbaralari umumiy to‘rtburchakka ketma-ket joylashgan ikki
xonadan iborat bo‘lsa, Ostonadagi noma‘lum shaxs hamda Gurlandagi Usmon Said
bobo maqbaralari to‘g‘ri to‘rtburchakli sahnga joylashgan oldi peshtoqli gumbazli
xona
4. Ularning ortida shu kenglikni bo‘lib turuvchi ikki xonali imoratdan iborat.
Ostona (Yangiariq rayoni) dagi Shayx Muxtor Vali maqbarasi esa ko‘p yillar
davomida bunyod etilgan murakkab tarzda qurilgan xonalar yig‘indisidan iborat.
Xiva xonligi dav-ridagi maqbaralar Movarounnahr o‘rta asrlar me‘morchiligi
maqba-rasozligidan nafaqat odmiroq bezagi bilan ajralib qolmasdan, balki
xonalarning joylashuvi jihatidan ham farqlanadi. Birin-chidan yer osti suvlarining
yaqin joylashganligi va inshootnin og‘irligi tufayli Xorazmda go‘rxonalarning
yerto‘lalarga tushiril masligini ko‘ramiz. Ikkinchidan gumbazlar ham ikki qavatli
emas. Ammo peshtoqlar yechimining nihoyatda har turliligi bilan ajralib" turadi. 5.
15

Bu davr binolari ichida yana karvonsaroylar, tim, hammom kab bir qator boshqa
ehtiyojlar uchun mo‘ljallangan imoratlarni ha ko‘ramiz.
Chunonchi Allaqulixon Ichon qal‘aning sharqiy qismid karvonsaroy (1832-33
y.y.) va tim (1835-38 y.y.) soldirgan edi. 6. Karvonsaroy oldi peshtoqli, ikki
burchagida guldasta va ula: ning orasida ko‘chaga qaragan rasta vazifasini
bajaruvchi ik qavatli hujralar bilan janubga qaratib qurilgan. Tashqi tomon lari
69x58 metr bo‘lgan bu imorat 45,3x42,4 metrli hovl atrofiga ikki qavat qilib
qurilgan hujralardan iborat. Darvo zaxona 2 gumbazli miyonsaroy tarzida qurilgan.
Hujralar son jami 104 bo‘lib, birynchi qavatdagilari omborxona uchun, yuqori
dagilari esa yashash uchun mo‘ljallangan. Ot-ulovdan yuk tushiri va ortishga qulay
bo‘lsin uchun hovli sahni hujralarga nisbata pastroq qilib ishlangan. Hujralar balxi
gumbazli, miyonsaro ustiga esa soxta qanos (lojnne parusa)ga o‘rnatilgan qubbal
gumbaz ishlangan. Devorlar bezaklarsiz somon-shuvoq qilingan Karvonsaroyning
shimoliy devoridan yon devor sifatida foydalani tim qurilgan. Karvonsaroy
darvozasi oldida atrofiga to‘rtta qubb: ishlangan.
Akademik B.Ahmedovning yozishicha, “Abulg‘ozi hammasi bo‘lib yigirma yil
atrofida xonlik masnadida o‘tirdi. Lekin boshqa hukmdorlarga o‘xshab huzur-
halovat ko‘rmadi. Umri ko‘proq urush – talashlarda o‘tdi.” Manbalarga ko‘ra,
Abulg‘ozixon haqiqatan ham butun umrini taxt uchun kurash va jangu – jadallarga
bag‘ishlagan hukmdor bo‘lgan. Ammo, u davlat arbobi sifatida ham qobiliyatli
shaxs bo‘lgan. Abulg‘ozixon dastavval xonlikda markazlashgan boshqaruv tizimini
mustahkamlashga e’tibor qaratdi. Bu jarayonda u avvalo, turkman
yo‘lboshchilarini boshqaruv ishlaridan chetlashtirdi. Ularning yer – suvlari, mol –
mulklari musodara qiinib, o‘zlari mamlakat ichkarisiga surgun qilindi.
Xonlikdagi barcha lavozimlarga o‘zbek urg‘ularining boshliqlari qo‘yildi.
Xiva tarixchisi Munisning ma’lumot berishicha, Abulg‘ozixon ma’muriy islohot
o‘tkazib, xonlikning boshqaruv tizimini batamom yangitdan tashkil etdi.
Xonlikning boshqaruv tizimida o‘zbek urug‘larining mavqyei ortib bordi hamda
ularning 360 nafar vakili xon saroyida turli lavozimlarga ko‘tarildi. Xon yangi
amaldorlar orasidan eng obro‘li 32 nafarini o‘z yoniga oldi. Munis ta’biri bilan
16

aytganda, “andoqkim ikki shayx ul-islom, ikki qozi, bir rais Said ota avlodidan, bir
mutavalli, bir naqib, to‘rt otaliq, to‘rt inoq, to‘rt mirob, to‘rt parvonachi, ikki oqo,
ikki arbob, to‘rt chig‘atoyi inoqi va bir vazirkim, holo mehtar derlar va bir
qushbegi, bu ikkovi o‘rinsiz xon huzurida oyoq ustida turadilar”.
Bitta asosga o‘rnatilgan katta gumbaz ishlangan yo‘la* bo‘lib, undan
sharqqa — Dishon qal‘aga qarab ustiga 2 qator gumba ishlangan yo‘lakka o‘tiladi.
G‘arb tomoni ham shunday qurilgan Timning ikki tomoni peshtoq bilan
tugallanadi. Binoning umumi o‘lchamlari 74x26,5 metr. Katta gumbazlar diametri
9,5 va 10, metr, kichkinalariniki 6,0 metr va ular toqli qanoslar ustig o‘rnatilgan.
1910-yilda qurilgan pochta va 1911—1913 yillarda bunyod etilgan kasalxona
imoratlari Yevropa qurilish san‘ati ta‘sirida eklektik ko‘rinishga ega.
Umuman olganda Xiva xonligi me‘morchiligi teran an‘analarga asoslangan
bo‘lib, qisqa muddat ichida xonlik hududida mustaqil me‘morchilik yo‘nalishi
vujudga kelishiga sharoit yaratdi. Misol tariqasida madrasalar kompozitsiyasida
an‘anaviy to‘rt ayvon — yozgi darsxonalar o‘rniga dekorativ peshtoqlarning qo‘l-
lanilishi, miyonsaroylarning o‘ziga xos tarzda qurilishi, minora, mahalla
masjidlarining mahalliy iqlimga moslashtirilgan turla-ri kelib—chiqishini ko‘rsatib
o‘tish lozim. Jumladan, Xiva minoralari o‘zining hajm fazoviy yechimi jihatidan
Buxoro, Sa-marqand va boshqa joylardagi minoralardan keskin farq qiladi. Bundan
tashqari Xiva turarjoy imoratsozligi alohida bir yo‘nalishga ega. Bu sohadagi
ayvonlar sistemasi, hovli ustining mutlaq yopilishi kabi jihatlari faqatgina shu
hududga mosdir. Markaziy Osiyo me‘morchiligida o‘rta asrlarda keng qo‘llanilgan
koshinburush (mozaika) va parchin (maloyika) o‘rniga bu yerda ko‘proq
gulparchin — fayans taxtacha (plitka)lari ishlatilgan. Yog‘och o‘ymakorligi san‘ati
hanuz o‘z an‘analarini davom ettirib kelyapti. Xiva yaqinidagi Chodrahovli
ko‘shki esa ko‘p ming yillik ko‘shk va turarjoy an‘analarini o‘zida
mujassamlashtirib, betakror me‘moriy obida hisoblanadi 10
.
XVIII asr oxiriga kelib shaharlar hayotida uzoq davom etgan tushkunlik
holati barham topdi. XVIII asring ikkinchi yarmi — XIX asr boshlarida katta
10
A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019. – b.214.
17

$ko‘lamdagi sug‘orish inshootlarining tiklanishi hamda yangilarining bunyod etilishi ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‘sishiga asos bo‘ldi. Bu hodisa, o‘z navbatida , shaharlarda hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning o‘sishiga sabab bo‘ldi.Biroq bu o‘sishni Yevropa davlatlari iqtisodiyoti taraqqiyoti bilan aslo tenglashtirib bo‘lmas edi. Bu davr - G‘arbiy Yevropa davlatlari hayotida tub sifat o‘zgarishlar davom etayotgan davr edi. Chunonchi , Buyuk Britaniyada boshlangan sanoat to‘ntarishi boshqa ilg‘or davlatlarga ham yoyilgan, XIX asr o‘rtalariga kelganda esa u nihoyasiga yetayotgan edi. Binobarin, Yevropa davlatlarida kapitalistik munosabatlar gurkirab rivojlanayotgan edi. Markaziy Osiyo xonliklarida, jumladan, Xiva xonligi jamiyati hayotida hamon o‘rta asr yer egaligi munosabatlari hukmron edi.XVIII asr oxirida Muhammad Amin hukmronligi davridan boshlab birmun- cha siyosiy barqarorlik o‘matildi. Bu omil Xiva shahrining holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Chunonchi, 1782-yilga kelib Xiva shahrida qayta tiklash ishlari tugallandi.Qayta tiklash ishlaridan tashqari yangi me’moriy obidalar ham qurildi. Masalan, 1765-yilda Sherg‘ozixon va Muhammad Amin madrasalari bunyod etildi.XIX asr boshlarida Xiva xonligi poytaxti yirik qurilish maydoniga aylandi 11 . XIX asr birinchi yarmida Xiva xonligining Buxoro, Qo‘qon, Afg‘oniston, Eron, Hindiston va Turkiya kabi davlatlar bilan savdo-iqtisodiy va elchilik aloqalari rivojlandi. Bunga, bir tomondan, Xiva xonligi hududining o‘rta osiyolik savdogarlar va Haj safariga boruvchilaming Kaspiy dengizi orqali muqaddas Ма kk а va boshqa shaharlariga o‘tish manzilgohiga aylanganligi, ikkinchidan esa chet davlatlar bilan savdo-sotiqni rivojlantirish davlat xazinasiga yaxshigina daromad keltirayotganligi sabab bo‘lgan. Bu davrda ham Xiva - Buxoro munosabatlari har doim ham silliq kechmagan. Xiva xoni Muhammad Rahimxon I Buxoro amirligi bilan elchilik aloqalarini qayta tiklashga va ikki davlat o‘rtasida savdo-sotiqni rivojlantirishga harakat qilgan. Chunonchi, 1811 — 1812- yillarda Xivaga Buxorodan O‘rozboy Jo‘ra va Avaz Murod yasovulboshi boshchiligida elchilar kelgan. Bunga javoban 11 Бартолд В . В . Отче\т о поездки в Средню Азию с научную целю. 1893-1894. Соч. Том. 4. 1966. – 314. c . 18$

Muhammad Rahimxon I Buxoroga Hasan Murod otaliq boshchiligida elchilar va
savdo karvonlarini yuborgan. Ayni paytda , bu ikki davlatning manfaatlari
mintaqaning ayrim hududlarida, xususan, Marv viloyatida ham to‘qnash kelgan.
Chunki, Marv O‘rta Osiyo davlatlarini Eron bilan bog‘- lovchi muhim savdo yo‘li
ustida joylashgan edi. Shuning uchun ham XIX asrning 1 -yarmida bu ikki davlat
o‘rtasida bir necha bor o‘zaro urushlar yuz bergan. Chunonchi, Muhammad
Rahimxon I 1822- yilda Marvni Buxorodan qaytarib olgan. O‘zaro urushlarga
qaramay, savdo aloqalari to‘xtab qolmagan.
1812- yilda Xivaga Eron va qozoqlarning O‘rta juz xonligidan elchilar
kelishgan. Ular bilan davlat chegaralari xavfsizligi va savdo-sotiq masalalarida
kelishuvga erishilgan. XIX asr boshlarida Xiva va Afg‘oniston o‘rtasida elchilik
munosabatlari o‘matilgan. Muhammad Rahimxon I hatto Afg‘onistonda hokimiyat
uchun kurashayotgan shoh Mahmudning ikkinchi marta hokimiyat tepasiga
kelishida yordam ham bergan. Buning evaziga Afg‘oniston Xiva xonligi
savdogarlariga Kobul bozorida erkin savdo qilish huquqini bergan.Xiva
bozorlarida Hindiston, Xitoy, Eron, Rossiya, Buxoro va Qo‘qon kabi dav- latlardan
keltirilgan mollar sotilgan.Tim yozda savdo-sotiq uchun juda qulay va salqin
bo‘lgan. Karvonsaroy esa ikki qavatli bo‘lib, 105 hujrali edi.Xiva xonligining
anori, qovuni, uzumi, nashvatisi, anjiri va o‘rigining shirinhgiga chet ellik
savdogarlar tan berishgan va bu mahsulotlar chet davlatlarda ham mashhur
bo‘lgan.Xiva savdogarlari uchun Rossiyaga boradigan savdo yo‘llari
xavfsiz edi.
Shuningdek, Xiva xonligida Rossiya zavod va fabrikalari ishlab chiqargan
tayyor iste’mol mahsulotlariga ehtiyoj baland edi. Ayni paytda, Rossiya Xiva
xonligiga o‘z mahsulotlarini sotadigan bozor deb qarar edi. Rossiya mahsulotlari
Yevropaning ilg‘or davlatlari tovarlari bilan raqobat qila olmayotgan bir davrda bu
juda muhim edi. Ikkinchidan, Xiva xonligi, Rossiya sanoati uchun zarur xomashyo
mahsulotlarini arzon narxlarda yetkazib beruvchi o‘lka ham hisoblanardi. Xivadan
Rossiyaga paxta , ipak, bo‘z, gilam, hunarmandchilik mahsulotlari, quritilgan meva
va boshqa mahsulotlar olib borilgan. Xiva savdogarlari Nijniy Novgorod shahrida
19

o‘tkaziladigan yarmarkalarda qatnashganlar. Rossiyadan esa Xivaga metall,
to‘qimachilik mahsulotlari, turli rangh bo‘yoqlar, mo‘yna terilari, qurol-aslaha
keltirilgan. Biroq har ikki davlat o‘rtasida yaxshi qo‘shnichilik munosabatlarining
qaror topishiga to‘sqinlik qilgan omillar ham mavjud bo‘lgan. Bular: savdo
karvonlariga hujum qilish xavfming mavjudligi, har ikki tarafning Kichik juz
qozoqlarini va qoraqalpoqlami o‘z fuqarolari deb hisoblashlari; shuningdek, har
ikki tomonning o‘zaro savdodan olinadigan boj hajmi masalasida uzoq vaqt bir
to‘xtamga kela olmaganliklari bilan bog‘liq edi.Maqsadi O‘rta Osiyoni egallashdan
iborat bo‘lgan podsho Rossiyasi O‘rta Osiyo davlatlariga, xususan, Xiva xonligiga
turli bahonalami ro‘kach qilib, bosim o‘tkazishni kuchaytirib borgan. Ayni paytda,
qozoq juzlarini, qoraqalpoqlami hamda turkmanlaming ayrim qabilalarini Xivaga
bo‘ysunmaslikka da’vat etib turgan. Chunonchi, podsho Rossiyasi Xiva xonligi
tarkibida yashovchi turkmanlaming yovmut qabilasini Rossiya fuqaroligiga
o‘tkazish istiqbollarini hamda savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minlash
bahonasida chegara hududlarda istehkomlar qurish imkoniyatlarini o‘rganish
maqsadida 1819-yilda armiya zobiti N. Muravyov rahbarligida maxsus
ekspeditsiya ham yuborgan.Podsho Rossiyasining tajovuzkorligi 1822-yilda O‘rta
juz, 1824-yilda esa Kichik juz xonliklarida xonlik hokimiyatini tugatib , ularing
Rossiyaga bo‘ysundirilganida yaqqol ko‘rildi. Endi podsho Rossiyasi chegarasi
bevosita Xiva xonligi chegarasiga yaqinlashib qoldi. Bunday sharoitda Xiva
xonligi qozoq cho‘Banning ikki davlat o‘rtasida bir-birini ajratib turuvchi hudud
bo‘lib qolishi uchun harakat qildi. Biroq, podsho Rossiyasi buni istamadi.
Oqibatda, ikki davlat o‘rtasidagi munosabat keskinlasha bordi.
II BOB. Xiva xonligida Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi.
Madaniy hayot
2.1 Xiva xonligida Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi
Xonlikning aniq chegaralari haqida ma’lumotlar saqlanmagan. Chunki
xonlik paydo bo‘lgan dastlabki davrlardan boshlab siyosiy vaziyat va harbiy
20

harakatlarga qarab davlat chegaralari doimiy ravishda o‘zgarib turgan. XIX asrga
kelib xonlik tarkibiga turkman, qozoq, qoraqalpoq va boshqa xalqlarning
qo‘shilishi natijasida davlat sarhadlari ancha kengaydi. Manbalarga ko‘ra,
Eltuzarxon (1804-1806 yy.) davrida xonlikning xududi uncha katta bo‘lmasdan,
shimoliy chegarasi Orol-Qo‘ng‘irot hokimligi, janubiy chegarasi esa Darg‘onota
bilan chegaradosh bo‘lgan. XIX asr o‘rtalariga oid rus manbalarida xonlikning
g‘arbiy chegarasi Kaspiy dengizigacha, janubda esa Marv vodiysi orqali Eronga
tutashib ketganligi, shimolda esa Ural daryosigacha cho‘zilganligi qayd etilgan.
Xiva xonligi ma’muriy jihatdan XVI-XVIII asrlarda viloyatlarga bo‘lingan
bo‘lsa, XVIII asr oxiri – XIX asr boshlaridan boshlab davlatdagi asosiy ma’muriy
hududlar beklik deb atalgan. Manbalarga ko‘ra, bu davrda xonlikda 16ta beklik va
2ta noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Kuhna Urganch,
Qo‘shko‘prik, Pitnak, Qiyot, Shobboz (Shohabboz), Shovot, Toshhovuz,
Ambarmanak, Urganch, Xo‘jayli, Shumanay va Qo‘ng‘irot bekliklari hamda
Beshariq va Qiyot-Qo‘ng‘irot noibliklaridir. Ularni xon tomonidan tayinlangan
beklar va noiblar boshqarganlar. Xiva shahri boshqaruvi xon va bosh vazir
ixtiyorida bo‘lgan. Xonlikning poytaxti turli davrlarda Vazir, Kat, Ko‘hna
Urganch, Xiva shaharlari bo‘lgan.
Muhammadxon Rahimxon I (1806-1825 yy.) xonlikning ma’muriy
boshqaruv tizimini tubdan o‘zgartirdi. Bekliklarning markaziy hokimiyatga
bo‘ysunmasligini hisobga olib, Muhammadxon Rahimxon I xonlik hududida
kentlarga ajralishni bekor qildi va manbalarga ko‘ra, xonlikda avval 15ta hamda
keyinroq yana 11ta hokimlik tashkil etdi. Bular quyidagilar edi: Xazorasp, Ostona,
Urganch, Kat, Toshhovuz, Qo‘shko‘prik, Oqdarband, Gurlan, Ko‘k qashqa,
Qo‘ng‘irot, Ko‘hna Urganch, Ilonli, Taxta, Xonqa, Shobboz, Manoq, G‘oziobod,
Shayx, Mang‘it, Xo‘jayli, Shumanay, To‘rchi, Oqtepa, Qorag‘on, Xitoy.
Hokimliklar o‘z navbatida masjid-qavmlarga bo‘lingan. Manbalar xonlikda jami
1537ta masjid-qavmlar bo‘lganligi haqida ma’lumot beradi. Viloyat hokimlari xon
tomonidan, masjid-qavmlarning qozi va oqsoqollari esa viloyat hokimlari
tomonidan tayinlangan.
21

Shunday qilib, Xiva xonligi ma’muriy jihatdan hozirgi Xorazm viloyati,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Qozog‘iston va Turkmaniston Respublikalarining
bir qismini o‘z ichiga olgan davlat edi.
Xiva xonligining o‘troq dehqonchilik vohalarida asosan o‘zbeklar yashab,
ular davlatdagi aholining katta ko‘pchiligini tashkil etganlar. Xonlikda shuningdek,
turkmanlar, qozoqlar, qoraqalpoqlar, kam miqdorda tojiklar, yahudiylar, hindlar,
eroniylar, ruslar, armanlar, nemislar ham yashaganlar. Xiva xonligidagi aholining
umumiy soni haqida ma’lumotlar deyarli yo‘q. Arxiv hujjatlari va rus
sayyohlarining ma’lumotlari bu masalaga qisman aniqlik kiritadi. Xususan, XIX
asrning birinchi choragiga oid ma’lumotlarda xonlik aholisi 300 ming, shu asrning
40-yillariga oid ma’lumotlarda 300 mingga yaqin, so‘nggi choragiga oid
manbalarda 700 mingga yaqin deb berilsa, arxiv manbalarini chuqur o‘rgangan
olim M. Yo‘ldoshev XIX asr o‘rtalarida xonlikda 800 mingga yaqin odam
istoqomat qilganligi qilganligi haqida ma’lumot beradi.
XIX asrning o‘rtalariga kelib xonlikda shahar hayotining rivojlanishi
natijasida shahar aholisining soni ko‘payib bordi. Xiva, Xazorasp, Xonqa,
Urganch, Qo‘ng‘irot, Ko‘hna Urganch kabi shaharlarda rus sayyohlari bergan
ma’lumotlarga ko‘ra, 2 mingdan 5 minggacha xonadon yashagan. Xonlik poytaxti
Xiva shahrida 21 mingdan ortiq aholi yashagan.
XVII asrda Xivada muayyan bir sulola hukmdor emas edi. Chingiziylar
sulolasiga mansub ba’zi shaxslar Xivaga chaqirilib xonlik taxtiga ko‘tarilgan
bo‘lsa-da, amalda hokimiyat qo‘ng‘irot sulolasidan bo‘lgan inoq qo‘lida bo‘lgan.
1804 yildan boshlab faqat Qo‘ng‘irotlar sulolasi vakillari Xivada xon bo‘lganlar.
Xiva xonligida unvon va mansablarni saroy, harbiy va diniy unvon hamda va
amallarga bo‘lish mumkin. Tadqiqotchilarning fikricha (Sh. Vohidov) bu tasnif sof
nazariy bo‘lib, aslida xonlik davrida muayyan unvon va mansablar sohalar
bo‘yicha berilmagan. O‘sha vaqtda amaldor va unvon egasi ko‘pincha xonga
nisbatan shaxsiy sadoqati, qavmi yaqinligidan bir mansabdan boshqa mansabga
o‘tib, unvonlar sohibiga aylangan. Xonlikda eng oliy unvon xon bo‘lib, u
ma’muriy, siyosiy va harbiy vakolatlarga ega bo‘lgan.
22

Xiva xonligi davlat tizimida Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligidan farqli
o‘laroq, xon huzurida Oliy Kengash amal qilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, bu Oliy
Kengashni Muhammad Rahimxon I “o‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun ilgari
inoq va otaliqlar boshliq bo‘lgan urug‘ oqsoqollari kengashi o‘rniga ta’sis etgan
edi. Bu Oliy Kengashga turli da’vo va jinoiy ishlarni ko‘rish va qaror chiqarish
huquqini berdi.” Bu Kengashning vakolati chegaralangan bo‘lib, maslahat
beruvchi organga o‘xshar, uning a’zolari eng yuqori mansab va unvondagi
amaldorlar bo‘lgan. Kengash majlisida boshqa amaldorlarga qaraganda qo‘proq
inoq, shayx ul-islom, devonbegi va yasuvulboshi hal etuvchi ovozga ega
bo‘lganlar. Kengash majlislari masalaning muhimligiga qarab, xon tomonidan
chaqirilar edi. Oliy Kengash oqsoqollardan, ya’ni, ma’lum mansab va unvon
egalaridan, chunonchi, naqib, shayx ul-islom, mutavvalli, mirob, qozi, farmonchi,
darg‘a, shig‘ovul, dasturxonchi, arbob, miroxo‘r kabilardan iborat edi. Shuningdek,
xonning qarindosh urug‘laridan bo‘lgan beklar, otaliq, inoq va biylar ham bu
kengashga kirganlar.
Bu tor doiradagi Kengash garchi davlat tashkiloti sifatida
rasmiylashtirilmagan bo‘lsa-da, uning qarori xonning qaroridek ko‘rsatilsa-da,
amalda yuqori qonun chiqaruvchi ma’muriy va sud hokimiyati edi. Kengash
xonlikning ichki ishlariga doir hamma masalalar bo‘yicha qaror qabul qilar va
xonlikning boshqa davlatlar bilan bo‘lgan tashqi munosabalariga doir
muammolarni hal etar edi. Garchi Kengash davlatning turli-tuman ichki va tashqi
ishlarini muhokama qila olsa-da, muhokama qilingan masalalar bo‘yicha qaror
chiqarish avvalo xonning xohish – irodasiga bog‘liq bo‘lgan.
Unvonlar orasida eng kattasi inoq edi. Odatda inoqlar eng qudratli o‘zbek
urug‘laridan tayinlangan hamda hamda ular xonning eng yaqin maslahatchilari
bo‘lgan. Inoqlar yirik amaldor, ya’ni urug‘ boshlig‘i hisoblangan. Abulg‘ozixon
tantanali marosimlarda o‘tirish uchun inoqlarga o‘z yonidan to‘rtta joy ajratgan.
Inoqlar biy, sulton, mingboshi kabi unvonlarni ham olganlar. XX asr boshlariga
kelib inoqlar bek martabasiga tushib, oliy saroy amaldorlaridan ma’muriy mansab
egalariga aylanadilar.
23

To‘liq ismi Muhammad Rahimxon ibn Avaz inoq ibn Muhammad Amin
inoq. Akasi Eltuzarxon vafotidan keyin taxtga o‘tirgan (1806-yil). Muhammad
Rahimxon I Xiva xonligini birlashtirishda ijobiy natijalarga erishgan; bir qancha
siyosiy, iqtisodiy, mamuriy islohotlar o‘tkazgan. Xon saroyi qoshida doimiy
faoliyat ko‘rsatuvchi Kengash (Devon) tasis etilgan. Muhammad Rahimxon I
mamlakatni kengaytirish uchun turkman – chovdurlar ustiga yurish qilgan (1808-
1809-yillar). , turkmanlami bo‘ysundirish masalasi yetakchi o‘ringa chiqdi.
Turkmanlaming turli qabilalari qanchalik qattiq qarshilik ko‘rsatmasinlar, birin-
ketin bo‘ysundirib borildi.Bo‘ysunishni istamagan yovmut qabilasi Xurosonga
ko‘chib ketdi. Biroq Eron hukumatining tazyiqi ostida hamda yaylov maydoni
yo‘qligi uchun yana Xiva xonligi hududiga qaytib keldi. Endi ular Xiva xoni
tomonidan ajratib berilgan hududga joylashishga majbur bo‘ldilar. Shu davrdan
boshlab, yovmut qabilasining taqdiri Xiva xonligi bilan uzil-kesil bog‘lanib, xonlik
fuqarolari tarkibiga olindi. Ularga ham soliq to‘lash belgilandi.
Shuningdek, xon qo‘shiniga belgilangan miqdorda navkar yuborish majburiyati
ham yuklandi. Uzoq davom etgan urushlar va yillab sarson-sargardonlikda yurish
yovmutlarni qishloq xo‘jaligidan ancha uzoqlashtirib qo‘ygan edi. Shu tufayli ular
xon qo‘shinida sidqidildan xizmat qildilar. Ulardan o‘z zamonining eng jangovar
otliq harbiy qismi tuzilganligi ham bejiz bo‘lmagan. o‘zbeklar va turkmanlardan
tuzilgan „xon navkarlari“ deb atalgan muntazam qo‘shinga tayanib yirik
zodagonlar qarshiligini sindirish uchun shiddatli kurashda o‘z raqiblarini birin-
ketin bo‘ysundira bordi 12
.
Temuriylar tasarrufida bo lgan Xorazm hududini Shayboniyxon 1505 yildaʻ
bosib olgan. Shayboniyxon vafoti (1510-yil) dan keyin Xorazm Eron safaviylari
qo l ostiga o tdi. Ularga qarshi xalq qo zg oloni bo lib, unga Vazir qal asi qozisi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
Umar va Baqirg on qishlog idan mulla Sayd Hisomiddin boshchilik qildi. Ikki yil
ʻ ʻ
davom etgan kurashlar natijasida eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan va
xorazmliklar taklifi bilan 1511-yilda Vazir shahrini egallagan shayboniylardan
Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan olingan. 1512-yilga kelib xonlik hokimiyati
12
Худойназаров Ҳ. Абулғози Баҳодирхон тарихчи ва адиб. –Т.: Ўзбекистон, 1994. – б.218.
24

$ko chmanchi o zbeklarning boshqa urug i (shajarasi) rahbari Ilbarsxon qo ligaʻ ʻ ʻ ʻ o tadi. Shu vaqtdan boshlab Xiva xonligi yuzaga keladi, uning poytaxti turli ʻ yillarda Vazir, Ko hna Urganch va Xiva shaharlari bo lgan ʻ ʻ 13 . Muhammad Rahimxon I davrida Dashti Qipchoq, Xuroson Xiva xonligiga soliq to‘lab turgan. Xonlik hududi janubda Xuroson, Shimolda Orol dengizi va Sirdaryoning quyi oqimidagi yerlar, sharqda Buxoro amirligiga tutash hududlar, g‘arbda Kaspiy dengizi qirg‘oqlarigacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan. Muhammad Rahimxon I o‘zi qurdirgan Pahlavon Mahmud maqbarasidagi katta xonaqohning to‘riga dafn etilgan 14 . Temuriylardan Sulton Xusayn mulkiga kirgan Xorazm yerlariga 1505-yilda Shayboniyxon qo‘l ostiga o‘tadi. Ammo 1512-yildgi shayboniylar ta‘siridan xoli bo‘lgan boshqa o‘zbek xoni Elbarsxon Xiva xonligiga asos soldi. Bu xonlik yerlari Xorazmdan tashqari Mang‘ishloq, Dehiston, Uzboy va shimoliy Xurosonni o‘z ichig olgan. Sho‘davrdan boshlab to XIX asrning ikkinchi yarmigacha Xiv va Buxoro xonliklari, Eron podshohligi, qozoq, qoraqalpoq va turkman beklari orasida taxt va mulk talashish natijasida o‘zaro urushlar bo‘lib o‘tdi. Shuningdek, Angliyaning Eron, Afg‘oniston va O‘rta Osiyo bozorlariga egalik qilayotganligi va turli xil nizolarni kuzatib turgan Rus imperiyasi 1717—1873 yillar orasida Xiva xonligiga qarshi yurish qildi. Nihoyat Xiva xonligi Rus imperiyasi vassaliga aylantirilib, Amudaryoning o‘ng sohilidagi yerlar Rossiyaga qaram bo‘lib qoldi. Avval boshda O‘rta Osiyo bilan uzviy savdo-sotiq aloqalarini amalga oshirib turgan Oltin O‘rda xonligi va uning tasarrufidagi yerlarning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi siyosiy hayotga ta‘sir ko‘rsatib, savdo va karvon yo‘llarining o‘zgarishiga olib keldi. Daryolik kanali qarovsiz qolib Urganch (hozirgi ko‘hna Urganch) va Vazir shaharlari suvsizlikdan va siyosiy-iqtisodiy tanazzul oqibagida janubga tomon ko‘chib o‘tishadi 15 . Shundan so‘ng Xiva xonligining poytaxti shu paytda Yangi Urganch deb nomlangan hozirgi Urganchga va keyinroq (XVII asrda) Xiva 13 B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent, 2014. – b.172. 14 A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019. – b.219. 15 Бартолд В . В . Отч е\т о поездки в Средню Азию с научную целю. 1893-1894. Соч. Том. 4. 1966. – 317. c . 25$

shahriga ko‘chirildi. Xiva, Urganch, Hazorasp, Xo‘jayli, Toshhovuz, Gurlan,
Xonqa va Mang‘it shaharlari savdo va hunarmandchilik markazlariga aylanadi.
Shohob, Yarmanu, G‘azovat, Polvonyob, Lavdan va boshqa bir necha kanallar
qazilib, suv chiqariladi. Obodonchilik ishlari rivojlan-tirilib, me‘morchilik va
shahar qurilishi ishlari ham yangi pog‘onaga ko‘tariladi. Xiva xonligi
me‘morchiligi xususida gap ketar ekan, Qadimgi Xorazmning ilk madaniy
taraqqiyot markaz-laridan biri ekanligini alohida ta‘kidlash lozim. U yerda shahar
madaniyati juda qadim zamonlardan boshlab shakllangan bo‘lib qang‘li (miloddan
oldingi VI asrdan boshlab) madaniyati davri shaharlari xarobalari arxeologik
qazilmalar olib borilishi sa-babli topilgan. Xonqa va Xiva shaharlari ming yillik
madaniy-tarixiy taraqqiyotning guvohi bo‘lsa, Xazorasp shahri 2,5 ming yillik
tarixni bag‘rida saqlab turibdi.
Yangi Urganch, Yangi Qiyot va Shohobod shaharlari esa XVII asrda
Abdulg‘ozixon va Anushaxon-lar amri bilan bunyod etilgan. Yangi Urganch shahri
tarixchi va sayyohlar ta‘rifida tijorat markazi sifatida sharhlanadi. Bu yerga
Rossiya, Eron, Afg‘oniston va boshqa mamlakatlardan ko‘plab savdogarlar oqib
kela boshladi, asta sekin paxtani qayta ishlovchi sanoat korxonalari paydo bo‘la
boshladi. 1645-1646 yillarda Abulg‘ozixon asos solgan bu shaharda XIX asr
oxirida 15 masjid, bir qancha karvonsaroylar va boshqa ma‘muriy-ijtimoiy
imoratlar qurilgan. Shaharni o‘rab turgan devorlar XX asr boshlariga kelib
qarovsizlikdan vayrona holatiga kelib, hozirda saqlanmagan 16
.
Asfandiyor I (1623—1642 yillar) va Abulg‘ozixon hukmronligi (1642—
1667 yillar) davrida xonlik poytaxti Xivaga ko‘chiriladi. Afsonalar Xiva
shahrining paydo bo‘lishini Nuh payg‘ambarning o‘g‘li Som nomi bilan bog‘laydi.
Jumladan Matrizo Qushbegi elatidagi "heyvaq" qudug‘ini qazilishini uning nomi
bilan bog‘- lashadi. X asr tarixchisi Maqdisiy bu shaharni Gurganj va Marv
shaharlari orasidagi asosiylari, ya‘ni karvon yo‘li o‘tgan shaharlar sirasiga kiritadi.
Arxeologik tadqiqotlar natijasi ham Xiva shahri aynan X asrdan kech bo‘lmagan
16
Qo ‘ ng ‘ irotlar sulolasi davrida xiva xonligining ijtimoiy - iqtisodiy hayot . Muhammad Rahimxon I davri
(azkurs.org)
26

davrda paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ammo, XSh-X1U asrlarda barpo etilgan
obidalardan faqatgina Sayid Olovuddin maqbarasigina saqlanib qolgan .
Shuningdek, X-XI asrga oid obidalar ustida olib borilgan arxeologiya qazilmalari
dalillari Ichon-qal‘a hududidan topilib turadi va Juma masjidining ba‘zi ustunlari
ham shu davrga xosdir. Ko‘hna Ark xarobalari ham shu davrga xos degan fikrlar
mavjud. Ehtimol shahar X-X1U asrlarda unchalik katta bo‘lmasdan hozirgi Ark
hududini (balki "xeyvaq" qudug‘i bilan birga) egallagan bo‘lsa kerak. Polvon
darvoza, Oq masjid va Uch avliyo maqbarasi binolari o‘rni XV-XVII asrda
shaharning ancha seravj qismi hisoblangan. Sayid Olovuddin va Pahlavon
Mahmud maqbaralari XIV asrda shahar chekkasidagi qabristonda vujudga kelgan.
1740-yilda tpaharni Eron shohi vayronaga aylantiradi.
XVIII asr oxirida qo‘ng‘irot urug‘idan hisoblangan inoqlar hokimiyat
tepasiga kelgach, shahar hayoti va umuman Xiva xonligida tiklanish yuzaga keladi.
XIX asrda Xiva bizgacha yetib kelgan hozirgi ko‘rinishini kasb etadi. O‘rta Osiyo
shaharsozligiga xos bo‘lgan shaharlarning an‘anaviy uch bo‘lakdan tashkil topishi
Xiva tarhida ham namoyon bo‘ladi. Shaharning umumiy hududi rabod atrafini
o‘rab turuvchi devor bilan chegaralanadi. Bu maydon 2,5x1,5 km ni tashkil etib,
shahardan g‘arbga qarab cho‘zilgan. Shimoliy sharq tomoni ochiq qoldirilgan
tashqi devorida 10 darvoza bo‘lgan.
Bular: Quyi (Xazorasp) darvoza, Bog‘ishamol (Yangiariq), Shayxlar,
Tozabog‘, Shohimardon, Toshoyoq, Gindimiyon, Gadoylar, Pshikinlik va Qo‘sh
darvozadir. Shaharning bu qismi Dishon (tashqari) qal‘a deb nomlanadi va uning
ichida shimoldan janubga va sharqdan g‘arbga ikki asosiy ko‘cha kesib o‘tgan
to‘rtburchakli, cho‘zinchoq tarzdagi ichki shahar — Ichon qal‘a mavjud. Shuning
natijasida Ichon qal‘ada Bog‘cha Darvoza, Tosh darvoza va Ota darvoza nomli
to‘rt darvoza mavjud. Ichon qal‘aning g‘arbiy qismida, Ota darvozadan kirilgach
chap tomonda anchagina joyni shahar Arki egallab turadi. Ota darvoza 1920-yilda
buzib tashlangan edi, 1980-yillar boshida qayta tiklandi. Bugungi kunda Ichon
27

qal‘aning to‘rttala darvozasi saqlangan holda Dishon qal‘aning ba‘zi darvozalari
saqlanmagan 17
.
Darvozaxonalarning aksariyati XIX asrning ikkinchi choragida paxsadan
tiklangan edi. Quyi (Xazorasp), Bog‘ishamol (Yangi ariq), Gindimiyon, Qo‘sh
dyrvozalar va Ichon qal‘adagi darvozalar pishiq g‘ishtdan qurilgan. Darvozalarning
ikki yon tomoni minorasimon qilib ishlangan darvozaxonali yo‘lakni tash-kil
etgan. Minora (yoki guldasta)lar ichida qorovulxona va uning yuqorisida nazorat
(kuzatuv) xonalari joylashgan. Bu yerdan tomga olib chiquvchi yo‘l bor. Tomdan
ko‘chaga qarata (Quyidarvoza, Bog‘cha darvoza va Qo‘sh darvoza) ochiq ravoqlar
qilingan. Uning ustida esa kungura shaklidagi tirgoh tom pardevorining izorasi
vazifa-sini bajargan. Darvozaxonalar to‘sinlar yoyi gumbazlar vositasida yopilgan.
Darvozalarning balandligi turlicha bo‘lib, asosan 10-15 metrni tashkil etardi.
Darvozalar ravoqlarining engi Quyi darvozada 6 metr, Tosh darvozada 4,8 metr,
Bog‘cha darvozada 4,3 metr va Qo‘sh darvozada 4,2 metr.
2.2 Xiva xonligida madaniy hayot
Xorazm hunarmandchiligi ixtisoslashgan bo‘lishiga qaramay, yarim
ko‘chmanchi xo‘jaliklarda uy hunarmandchiligi ustunlik qilgan.
Hunarmandchilikning asosiy sohalaridan biri to‘qimachilik edi. Ko‘chmanchi
aholining turli matolarga bo‘lgan talabi va qisman tashqi bozor uchun mahsulot
yetkazib beruvchi to‘qimachilik sanoati rivojini taqozo etgan. Xonlikda ipak,
yarim ipak va paxta matolar ishlab chiqarilgan. Matolar asosan qo‘lda
tayyorlangan.
17
A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019. – b.223.
28

Undan tashqari xonlikda kulolchilik, misgarlik, degrezlik, temirchilik
duradgorlik kabi an’anaviy hunarmandchilik turlari ham rivojlangan. Manbalar
shahar va qishloqlarda yer haydaydigan moslama tayyorlovchilar (pazachi), ot
abzali tayyorlovchilar (kuchanchi), misgarlar, zargarlar, pichoqchilar, qinchilar,
bo‘yoqchilar, telpakdo‘zlar, qulfgarlar, juvozchilar, shamchilar, sovunchilar,
novvoylar, oshpazlar kabilar maxsus kasb-hunarga ixtisoslashganliklari haqida
ma’lumotlar beradi.
Xivada gilam to‘qish o‘zining qadimiy ahamiyatini xonlik davrida ham
saqlab qoldi. Ilgarigidek, gilam to‘qish bilan turkmanlar ham shug‘ullanganlar.
Xiva gilamlari ichki va tashqi bozorda mashhur bo‘lgan. Umuman olganda,
mahalliy hunarmandlarning mahsulotlari ichki va tashqi bozor uchun ishlab
chiqarilgan.
XVI asrning oxiriga kelib Amudaryo asosiy o‘zaning o‘zgarishi Xorazmning
tashqi savdo aloqalariga ham ta’sir etdi. Xorazmning ilgarigi savdo markazlari o‘z
ahamiyatini yo‘qota borib, Rossiya bilan savdo aloqalarida Volganing qo‘yi
oqimlari orqali yo‘llar katta ahamiyat kasb eta boshladi. Astraxanda xivalik
savdogarlarga imtiyozlar berilgan bo‘lib, ular rus sado yarmarkalarida ishtirok etib
turganlar. XVIII asrning o‘rtalaridan boshlab, Orenburg shahriga asos solingach
Xiva savdogarlari Uralbo‘yi orqali savdo-sotiqni yanada jonlantirdilar. Xivadan
Rossiyaga paxta matolar, mevalar, qimmatbaho toshlar, qog‘oz mahsulotlari,
parcha va buyum shaklidagi ipak va yarim ipak matolar, gilamlar, tuya junidan
matolar, qisman qorako‘l, guruch, sayg‘oq (kiyik) shohi, kashmir matosi kabi
mahsulotlar olib borilgan. Rossiyadan esa Xivaga oltin va kumush tangalar, mis,
cho‘yan, temir va boshqa metallar, paxta, ipak va yung matolar, bo‘yoqlar, shakar,
choy, billur idishlar, oshlangan teri kabi mahsulotlar keltirilgan.
Xiva xonligi savdogarlari qo‘shni Buxoro va Qo‘qon xonliklari bilan,
shuningdek, Xitoy, Eron, Afg‘oniston, Hindiston bilan ham savdo aloqalari olib
borganlar. Bu davlatlarga Rossiyadan keltirilgan mahsulotlar bilan birga mahalliy
mahsulotlar (zargarlik buyumlari, gilamlar, otlar) ham olib borilgan. Chet
29

davlatlardan asosan turli matolar, metall, ziravorlar, bo‘yoqlar, fil suyagi, shakar
(qand) kabi mahsulotlar keltirilgan.
Xiva xonligining Yangi Urganch, Kichik Vazir, Qiyot, Xonqa, Tirsak,
Gurlan, Xazorasp, Qo‘ng‘irot, Shohabboz kabi shaharlari hunarmandchilik va
savdo-sotiq markazlari edi. Manbalarning ma’lumotlariga ko‘ra, XIX asrning
birinchi yarmida Yangi Urganch himoya devorlari bilan o‘rab olingan savdo
markazi bo‘lib, unda bir yarim mingta xonadon bo‘lgan. Urganchilik savdogarlarni
nafaqat Buxoro, Qo‘qon va Turkiston bozorlarida, balki Astraxan, Orenburg,
Nijniy Novgorod, Moskva, Qashg‘ar, Mashhad, Qobul bozorlarida ham ko‘plab
uchratish mumkin bo‘lgan. Urganch bozorlari asosan ichki savdo mahsulotlariga
mo‘ljallangan bo‘lsa-da, tashqi savdo uchun mahsulotlar yirik savdogarlarning
uylaridagi ustaxonalarda tayyorlangan. Shaharda 300 ga yaqin savdo do‘konlari
bo‘lgan.
XVII- XVIII asrlarda Qiyot shahri saroylari, machit va madrasalari bilan
shuhrat qozongan bo‘lib, XIX asrning birinchi yarmidan o‘z ahamiyatini yo‘qota
boshlaydi va 50-60 xonadondan iborat qal’aga aylanadi. Bu yerda 30 ga yaqin
do‘konlar bo‘lib, seshanba va shanba kunlari bozor bo‘lgan.
Juvarxas kanalining Amudaryodan suv oladigan joyida joylashgan Xazorasp
shahri barcha qo‘layliklarga ega edi. Shaharda sakkizta machit va shuncha madrasa
bo‘lib, 450-500 ta xonadon istiqomat qilgan hamda 400 ga yaqin savdo do‘konlari
mavjud bo‘lgan. Hunarmandchilik mahsulotlari asosan do‘konlarda va qisman
uylarda tayyorlangan. Hazoraspda katta bozor dushanba va juma kunlari bo‘lgan.
Xonlikdagi yirik savdo-hunarmandchilik markazlaridan biri Gurlan edi.
Manbalarga ko‘ra, XIX asrning o‘rtalarida shaharda, atrof hududlar bilan qo‘shib
hisoblaganda uch mingtagacha xonadon istiqomat qilgan. Shaharda ko‘plab machit
va madrasalar, bog‘lar tutzorlar bo‘lib, dalalardagi sholi, paxta va bug‘doydan
yaxshi hosil olingan.
Qo‘sh darvoza va Polvon dar-I vozalarning old ko‘rinishida koshinkorlik
ishlatilgan. Xiva obidalarining ko‘pchiligi asosan keyingi asrlarda bunyod
etilganligi ularning nisbatan yaxshi saqlanishi sabablaridan bi-ridir. Bu
30

obidalarning qurilishdagi binolar joylashtirilishini ko‘rib chiqish jarayonida
me‘morchilik sohasi nihoyatda serqirra ekanligining guvohi bo‘lishi mumkin.
Turarjoy binolari qishloq va shahardarda bir-biridan ancha farq qilgan. Saroy va
qasrlar me‘morchiligi ham rang-barangdir. Bu xususda fikr yuritilar eqan, eng
qadimiy obidalardan biri hisoblangan. Ko‘hna Arkning barpo etilishi
xususiyatlarini alohida ta‘kidlab o‘tish maqsadga muvofiqdir. Bu inshoot Ichon
qal‘aning g‘arbiy devoriga tutash qilib qurilgan. Darvozasi sharqqa qaratilgan
holda qurilib, 80x50 metrlik sahnni egallagan bu saroyda bir necha hovli bo‘lgan.
Kiraverishdagi tashqi hovlining imoratlari hozirgs kunga qadar saqlanmagan.
Hovlining to‘rida atrofi devor bilan o‘rab olingan ko‘rinish xona deb nomlanuvchi
qabulgoh joylashgan Uning pishiq g‘isht bilan farch qilingan hovlisida issiq kund"
salqin qarorgoh sifatida foydalanish maqeadida o‘tov o‘rnatilgan tagsupa bor.
Hovlining janubiy qismida oldi ikki ustunli balan ayvonli qabulxona joylashgan.
Qabulxona to‘rida Xiva xonlarinin taxti joylashgan ravoq bor 18
.
Xona devorlari zarhallangan ganch o‘ymakorligi bilan, ayvon ustunlari va
tag kursisi yog‘och hamd' tosh o‘ymakorligi bilan nihoyatda nafis ziynatlangan.
Ayvo devorlarini Ibodullo va Abdullo Jin laqabli ustalar mohiron" ishlangan
gulpardozli sopol bilan pardozlashgan. Ikkinchi bir saroy inshooti — bu Xivaning
markazidan sal shimoliy sharqda joylashgan Allaqulixon saroyi yoki Tosh hovlidir.
Uning ikki darvozasi g‘arb va janubga qaragan. Avvaliga Arz hovli, keyin Ishrat
hovli va so‘ngra haram hurilib Tosh hovlining hozirgi ko‘rinishi kelib chiqqan
(hozirgi sharq tomondagi kirish yo‘li keyin qilingan). Arz hovlida ham xuddi
Ko‘hna Arkning ko‘rinish xonasidagi singari old ayvonli qabul joyi, ayvon yonlari
guldasta, supachalar va Xiva turarjoy imoratlarida keng uchray-digan
xususiyatlarni ko‘ramiz. Bu yerda ham gulpardozli sopol ishlatilgan. Ammo
ayvonlarning hashamdorligi, ustun, poyustun, dyovor va xonalardagi naqshu
nigorning nafisligi jihatidan tosh hovlining haramiga teng keladigani yo‘q. Uning
janub tomonida Xivacha qurilish uslubiga xos shimolga haratilgan balandligi ikki
18
Худойназаров Ҳ. Абулғози Баҳодирхон тарихчи ва адиб. –Т.: Ўзбекистон, 1994. – б.223.
31

qavatga teng 5 ta ulli (katta) ayvon qatorasiga joylashgan. Ulli ayvonlar oralig‘i va
orqa tomonlarida xonalar qo‘rilgan.
Haramga qaragan devorlar va ayvon sirtlari xuddi Arz xona singari to‘liq
gulpardozli sopol bilan ishlangan. Tosh hovli 163 xona, 3 ta katta va 5 ta kichik
hovlini o‘zida mujassamlashtirgan. Hashamdor tarzda qurilgan bir necha ayvonlari
bor. Xiva Dichan qal‘asida ham Rafonak, Qibla toza bog‘, Nurullaboy saroyi kabi
bir necha qasrlar bo‘lgan. Shulardan eng yaxshi saqlangani va mahobatlisi
Nurullaboy saroyi hisoblanadi. Bu saroyni Muhammad Rahimxon II Feruz
taxallusi bilan she‘rlar ham yozgan o‘z o‘g‘li Asfandiyorxon uchun soldirgan.
Saroyga janub tomondan balandligi 10 metrli darvoza orqali kiriladi. Darvoza
peshtoqi pishiq g‘ishtdan har xil shakllar berib ishlangan. Uning ikki tomoni moviy
gumbazchali guldastalar bilan mustahkamlangan. Guldasta bo‘ylab koshinlari
belbog‘ tarzli naqshin halqalar qilin-gan. Darvoza usti peshtoqi uchta ochiq ravoq
va ustiga ishlangan kungura bilan tugallanadi 19
.
Saroy devorlariga ham yirikroq kunguralar ishlangan. Nurullaboy saroyining
umumiy sahni 185,6x143 metr. Shundan 27,3x32,1 metrni egallagan qismi
qabulxona, 82x71 metr sahnni arzxona tashkil etadi. Saroyning shimolida atrofi
devor bilan o‘rab olingan hovuzli bog‘ bo‘lgan. Arzxona saroyning asosiy
binolariga yondosh holda shimol va g‘arbga qarata tirsaksimon yo‘nalishda
solingan bo‘lsa, ko‘rinishxona alohida pavilon sifatida uning shimolrog‘ida qad
ko‘tarib turibdi. Qasr janubida madrasa va alohida solingan turarjoy binolari bor.
Qasrning ichki ikki hovlisi qator ustunli peshayvonlar bilan o‘ralgan. Bu inshoot
pishiq g‘isht va sinch qo‘shib ishlatilgan imorat namunasi hi-soblanadi. Uning
inshootida g‘isht teruvchi usta Quryoz Bobojonov, ganchkorlar — Xudoybergan
Hoji, usta Nurmat, usta Ro‘zmet Masharipov, naqqosh va o‘ymakorlar usta
Bobojon Qalandarov, usta Ota Shayxov, usta Ismoil Abduniyozovlar ishtirok
etishgan 20
.
19
9f12c840bc6fae37b7b74f9dc5fbd873_MARKAZIY OSIYO ME MORCHILIK SAN ATI TARIXI.pdf‟ ‟
(samdu.uz)
20
B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent , 2014. – b .179.
32

$Muhammad Aminxon (1852-55 yillar) madrasisida hujralar to‘rida qo‘shimcha yordamchi xonalar' bor. Yon tomondagi ikkinchi qavat hujralari ko‘cha tomonga qaratilgan. Sherg‘ozixon madrasasi ancha oldinroq (1718-1720 yillarda) qurilgan bo‘lib, 26,5x29 metrli hovli atrofida qurilgan 43x50 metrli sahnga zga. Hujralar balxi gumbaz va sog‘anapo‘sh bilan yopilgan. Oyna panja- ralaridan boshqa biror xil bezak elementlari yo‘q 21 . 1800-yilda qurilgan Ota Mahmud Matriza masjidi xonaqohi to‘rt ustunli zal, oldida uchtadan ikki kator ustunli ayvon va uning ro‘parasida juda yaqin masofada ters ayvon qurilgan . Ters ayvon ortidagi uch xujraning ko‘cha tomonidagisida darvozaxona o‘rnatilgan. Boshqa mahalla masjidlarida ham yuqrri-daga holatlarni ko‘rish mumkin. Xivaning go‘zal manzarasini shimolga qaragan ulli ayvonlar, muhtasham peshtoqu gumbazlar orasidan keskin ko‘tarilib turuvchi minoralarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shular orasida 1855-yilda buyurtmachisi Muhammad Aminxon vafoti munosabati bilan bitka-zilmasdan, chala qolib ketgan Kalta (yoki Ko‘k) minor o‘zining bahaybatligi bilan ajralib turadi. Uning ostki diametri 14 metrdan ortiq bo‘lib, balandligi 26 metrga teng. Bu chala minora moviy, feruza va boshqa rangli koshinlar bilan nihoyatda mohirona bezatilgan. Xivadagi eng baland inshoot (1908- 1910 yillarda barpo etilgan) Islom Xo‘ja minorasi hisoblanadi. Uning balandligi 44,5 metr bo‘lib, Buxorodagi Minorai Kalondan 2 gaz chamasi past bo‘lsa-da, yuqoriga qarab keskin qisqarishi va kallagisining shakli tufayli undan balandroq ko‘rinadi. Diametri asos qismida 9,5 metr bo‘lgan bu minora silliqlangan pishiq g‘ishtlardan qurilgan. Ularni o‘rab turuvchi koshinkori halqalari o‘rta asrlardagidek terib chiqilmasdan, taxtachalar sifatida yopishtirilgan. Xiva minorasozligida yana Polvon Qori, Sholikorboy, Bikajon-Bika, Muhammad Muharram, Juma masjid minoralari ham e‘tiborga loyiqdir 22 . 21 Бартолд В.В. Отче\т о поездки в Средню Азию с научную целю. 1893-1894. Соч. Том. 4. 1966. – 321.c. 22 A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019. – b.227. 33$

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, 1510 yilda Shayboniyxon vafotidan so‘ng Xorazm
hududi Eron shohi Ismoil tomonidan bo‘ysundirildi. 1510-1512 yillarda Xorazmni
Eron shohining noiblari idora qildilar. Ammo, 1512 yilda Xorazm hududlarida
eroniylarga qarshi halq xarakatlari boshlandi. Ushbu harakatga Vazir shahrining
(Ustyurtda, Ko‘xna Urganchdan 60 km uzoqlikda joylashgan bu shaharni XVasrda
o‘zbek xonlardan bo‘lgan Mustafoxon barpo etgan) qozisi Umar Shayx boshchilik
qildi.
Qo‘zg‘olonchilar Xorazmning Vazir, Urganch, Xiva, Xazorasp
shaharlaridagi eroniy noiblar va ularning qo‘shinlarini qirib tashladilar. 1512
yilada Xorazmning obro‘li shayxlaridan bo‘lgan Shayx Ota avlodlari ko‘chmanchi
o‘zbeklarning Berka sulton avlodidan bo‘lgan Elbarsxonga maktub yo‘llab, uni
Xorazm taxtiga taklif qildilar. Elbarsxon taxtga o‘tirgach, eroniylarni mamlakat
hududidlaridan butunlay haydab chiqarib, amalda mustaqil xonlikka asos soldi. U
mamlakat hududlarini hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi, Eronning
shimolidagi Seraxs viloyati, Mang‘ishloq, Abulxon, Durun hisobiga ancha
kengaytirdi. Ammo, o‘zbek sultonlari va shahzodalar o‘rtasida siyosiy birlik yo‘q
edi. Tez orada ular o‘rtasida hokimiyat uchun o‘zaro kurashlar avj olib ketdi.
34

Ushbu kurashlardan foydalangan Buxoro hukumdori shayboniy Ubaydullaxon
1537 – 1538 yillarda, qisqa muddat Xorazmni egallashga muvaffaq bo‘ldi.
Mag‘lubiyatga uchragan Avanishxon oilasi bilan shayboniylar tomonidan qatl
etildi.
Ubaydullaxonning hukumronligi uzoqqa cho‘zilmadi. Ubaydullaxon
zulmiga chiday olmagan xorazmliklar Anushaxonning vorislari boshchiligida
buxoroliklarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Ubaydullaxon 1538 yilda yana
Xorazmga qo‘shin tortdi. Xazorasp bilan Xiva shaharlari oralig‘idagi Kardaronxos
degan joyda Buxoro qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi. Shayboniylardan ozod
bo‘lgan Xorazmda endi ichki kurashlar avj olib ketdi. Shuningdek, Urganch, Kat,
Yangi shahar, Xiva, Xazorasp kabi shaharlar va viloyatlar hukmdorlarining
markazdan qochuvchi harakatlari kuchayib, ular amalda o‘zlarini mustaqil hisoblar
edilar. Ayrim shaharlar bir vaqtning o‘zida ikkta hukmdor tomonidan (mas.,
Xivada Po‘lat Sulton va Temir Sulton) boshqarildi. O‘zaro kurashlar ayniqsa
Elbarsxon va Anushaxon avlodlari o‘rtasida kuchayib ketdi. XVI asrda
Abdulg‘oziy ma’lumotlariga ko‘ra, bunday kurashlar natijasida qisqa muddatga
hokimiyatdan o‘nlab xonlar almashganlar. Natijada markaziy hokimiyat deyarli
inqirozga uchragan edi. O‘zaro kurashlar va siyosiy tanglik, o‘z navbatida iqtisodiy
hayotning ham izdan chiqishiga sabab bo‘lgan edi.
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
35

$FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. Prezident asarlari 1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998. 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008. II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar 1. R.Shamsutddinov, Sh.Karimov. Vatan tarixi. Sharq nashriyoti. Toshkent. 2010-yil. 2. A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019. 3. A.Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.Sharq, Toshkent, 2001. 4. R.Murtazayev. O‘zbekiston tarixi. Toshkent 2001. 5. B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent, 2014. 6. A.R.Muhammadjonov O‘zbekiston tarixi ( IV - XVI asr boshlarigacha ) G`afur G`ulom nomidagi nashriyoti, Toshkent, 2004. 7. Абулғози Баходирхон . Шажарийи турк . - Т .: Чўлпон , 1992. 8. Муҳаммаджонов А, Неъматов Т. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. –Т.: ЎзФА. 1957. 9. Ҳамид Зие\ев. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш (ХVIII – ХХ аср бошлари) Т., Шарқ, 1998. 10. Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. –Т.: Ўзбекистон, 2002. 11. Худойназаров Ҳ. Абулғози Баҳодирхон тарихчи ва адиб. –Т.: Ўзбекистон, 1994. 12. Муталов О. Хива хонлиги Оллоқулихон даврида. Т.: Офсет-принт, 2005. 13. Маннонов Б. Хоразм тарихнавислигида Хива хонлиги ташқи си е\сати // “Шарқшунослик”, № 6, 1997. 14. Хива минг гумбаз шаҳри. -Т.: Фан, 1997 36$ $15. Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (ХVI–средина ХIХ в) М.,1958. 16. Якунин А.Ф. Народы Средней Азии и России. М.,1954. 17. Бартолд В.В. Отче\т о поездки в Средню Азию с научную целю. 1893- 1894. Соч. Том. 4. 1966. 37$

Xiva xonligi tashkil topishi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Xiva xonligi tashkil topishi va qo'ng'irotlar sulolasi

O'xshash dokumentlar