XIVA XONLIGIDA BOSHQARUV TIZIMI - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	76.6KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

XIVA XONLIGIDA BOSHQARUV TIZIMI

Sotib olish

XIVA XONLIGIDA BOSHQARUV TIZIMI
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………..........4
I.BOB. XIVA XONLIGIDA SAROY AMALDORLARI VA ULARNING
DAVLAT BOSHQARUVIDAGI O RNIʻ
1.1. Xiva xonligining tashkil topishi va davlat boshqaruvi.....................................8
1.2. Savdo-sotiq mamlakat iqtisodi.......................................................................13
II.BOB. XIVA XONLIGI DAVLAT MUASSASALARINING TASHKIL
TOPISHI VA FAOLIYATI
2.1. Xiva xonligi saroy va xonlik boshqaruvida faoliyat yuritgan davlat
muassasalari………………………………………………………………………
16.2.2 Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi rasmiy faoliyat yuritgan davlat
muassasalari……………………………………………………………...........
….26 XULOSA …………………………………………………..……………..........
…39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ …….……….
…...............41

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Tarix insoniyat hayotining shakllanishi,
taraqqiy etib borishi va kelajak uchun zaruriy extiyojlarni yaratishga asos bo libʻ
xizmat qilishi bilan birgalikda o tmish ajdodlarimizning bosib o tgan turmush
ʻ ʻ
tarzini halollik, haqqoniylik hamda tanqidiy ruhda tahlil qilishni ham o z
ʻ
zimmasiga yuklaydi 1
.
Tarixni o rganish, tarixiy voqealarni kelajak avlodga haqqoniy ochib berish
ʻ
haqida muhtaram birinchi Prezident Islom Karimov o zlarining “Yuksak
ʻ
ma naviyat – yengilmas kuch” asarlarida quyidagi fikrlarni bildirgan: “El yurtimiz
ʼ
o zining ko p asrlik tarixi davomida mash um xatarlarni necha bor ko rgan,
ʻ ʻ ʼ ʻ
ularning jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va
ma naviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz.
ʼ
Ana shu fojiali o tmish, bosib o tgan mashaqqatli yo limiz barchamizga saboq
ʻ ʻ ʻ
bo lishi, bugungi voqelikni teran tahlil qilib, mavjud tahdidlarga nisbatan doimo
ʻ
ogoh bo lib yashashga da vat etishi lozim. O z tarixini bilmaydigan, kechagi kunni
ʻ ʼ ʻ
unutgan millatni kelajagi yo q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko p bora o z isbotini
ʻ ʻ ʻ
topgan”.
Vatanimiz milliy mustaqillikni qo lga kiritganidan keyin tarixiy haqiqatni
ʻ
mafkuraviy tazyiq va ta sirlardan xoli tarzda, xolisona va haqqoniy, adolat va
ʼ
tarixiylik nuqtai nazaridan xalqimizga etkazish imkoniyati yuzaga keldi.
Mustabid sovet tuzumi davrida ko plab muammolar qatorida millatlararo
ʻ
munosabatlarga ham haqqoniy yondashilmay, aksincha, bu masala faqatgina
biryoqlama yoritildi. Xususan, Turkiston va Rossiya o rtasidagi madaniy
ʻ
munosabatlar tarixi soxtalashtirildi. Bunda asosan Rossiyaning Turkiston
mintaqasidagi o lka aholisining “asriy qoloqlik”dan “tarixiy taraqqiyot
ʻ
cho qqisi”ga olib chiqilgani ta kidlandi. Bu munosabatlar haqida Prezidentimiz
ʻ ʼ
I.A.Karimov: ... Eng avvalo, mustamlakalar va yarim mustamlakalarni
1 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Шарқ, 1998. –Б.3.
2

rivojlantirish yo lidagi kuch-g ayratlar buyuk davlatlarning kundalik va uzoqʻ ʻ
muddatli manfaatlariga bo ysundirilgandi”
ʻ 2
, – degan edi.
1998 yili Islom Karimov bir guruh tarixchilar bilan uchrashar ekan, o zbek
ʻ
davlatchiligi tarixini manbalar asosida jiddiy o zrganishni muhim, dolzarb ilmiy
ʻ
yo nalish sifatida belgilab bergan
ʻ 3
. Keyinchalik O zbekiston Respublikasi Vazirlar ʻ
Mahkamasining “O zbekiston FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish
ʻ
haqida”gi Qarorida 4
mazkur ilmiy yo nalish tarix fanining istiqbolli va dolzarb
ʻ
mavzui sifatida belgilandi hamda davlat siyosati darajasiga ko tarildi
ʻ .
Kurs ishi davriy chegarasi sifatida asosan Xiva xonligi deb atala
boshlangan davrdan to tugatulgunga qadar bo lgan davr – XVI asrning 70yillari va
ʻ
XX asrning 20-yillari olingan.
Kurs ishi o rganganlik darajasi.
ʻ Bu davrga oid manbalarni 3 qismga
bo lish mumkin. Rossiya bosqini davriga oid, sovet mustamlakasi davriga oid,
ʻ
mustaqillik davriga oid manbalar tashkil etadi. Xiva xonligi tarixini yoritish asosan
o tgan asrning 30-yillarida topilgan “XIX asr Xiva xonlarining arxivi”dan
ʻ
boshlangan. 1936-yil Rus tarixchisi P. P. Ivanov Leningrad(hozirgi Sankt-
Peterburg)da M. E. Saltikov-Shchedrin nomidagi Davlat kutubxonasining
qo lyozmalar bo limida Xiva xonlarining daftarlarini topishga muvaffaq bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Bu ma lumotlar Xiva xonligini tarixini yoritishga bag ishlangan ishonchli
ʼ ʻ
arxiv xujjatlaridir. Shuningdek, A. L. Kun, V. V. Bartol d, A. Yu. Yakubovskiy, S.
ʼ
P.
Tolstov, A. A. Semenov, Ya. G . G ulomov, M. Y. Yuldashev tomonidan
ʻ ʻ
turli tomonlari o rganilgan.
ʻ
XIX asrdan boshlab turli maqsadlarda Xiva xonligini o rganish uchun
ʻ
harakat qilgan rus geograf, etnograf, tarixchi, rassom, harbiy topograf va
2 Каримов И. А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. –Тошкент: Ўзбекистон, 1999. –Б.55-56.
3 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – Б. 5.
4 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон ФА Тарих институти фаолиятини
такомиллаштириш” ҳақидаги Қарори // Халқ сўзи, 1998, 20 июль.
3

sayyohlaridan N. I. Veselovskiy, V. V. Bartold, V. G. Tizengauzen, A. L. Kun, A.
N. Samoylovich,
M. I. Ivanin, M. N. Galkin, N. V. Xanikov, A. I. Levshin, V. V.
Velyaminov-
Zernov, N. S. Nikitin, A. V. Kaulbars kabi olim va o lkashunoslar ilmiyʻ
ahamiyatga ega bo lgan bir qator nodir asarlar yaratdilar. Ayniqsa, professorlar V.
ʻ
V. Grigorev va N. I. Veselovskiy, akademik V. V. Bartold va V. G.
Tizengauzen asarlarida X-XV asrlardagi Xorazm tarixini yorituvchi manbalarni va
xorij sayyohlari esdaliklarini tanqidiy yoritishga intilish yaqqol sezilib turadi.

Mustaqillik yillarida yaratilgan Xiva xonligi tarixiga oid ayrim
ma lumotlarni Xorazm tarixchilarining asarlaridan ham olish mumkin. Jumladan,
ʼ
A. Abdurasulov, K. Nurjonov, K. Xudoyberganov, D. Rahim va Sh. Matrasul, N.
Qobulov, N. Polvonov, P. Yusupov, O. Qosimova, B. Mannonov, S. Hasaniy kabi
olimlar asalarini 5
, “Xiva ming gumbaz shahri”, Xivaning 2500 yillik yubileyiga
bag ishlangan “Xiva jahon madaniyati durdonasi”
ʻ , “ Xorazm navozandalari”,
“Xorazmda bitilgan qo lyozmalar”
ʻ 6
kabi risolalarni ham aytib o tish lozim. ʻ
Mazkur olimlarning asarlarida Xiva xonligi ijtimoiy – siyosiy hayoti, xonlarning
shajaraviy tarixi, xonlikning XX asrning 20 yillaridagi hayoti, xonlikning
tugatilishi, “Yosh xivaliklar” harakati hamda xonlikdagi madaniy rivojlanish, ya ni
ʼ
Rossiya imperiyasi bosqinidan keyin ham Xivada tarixnavislik, tarjima maktabi,
kitob va kitobat san ati, matbaa faoliyati haqida qimmatli ma lumotlar keltirilgan.
ʼ ʼ
5 Қосимова О. Ўзбекистонда кутубхоначилик тарихи. – Тошкент, 1989; Раҳим Д., Матрасул Ш. Феруз —
шоҳ ва шоир қисмати. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1991; Қобулов Н. Хоразм адабий муҳити. – Урганч,
1992; Нуржонов К. Хоразм тарихидан лавҳалар. – Урганч, 1992; Худойберганов К. Хива – 2500. Хива
хонлари шажараси. – Хива, 1996; Маннонов Б. Хоразм тарихнавислигида Хива хонлиги ташқи сиёсати. –
Тошкент: Фан, 1997; Ҳасаний С. Хоразм маърифати — олам кўзгуси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1996;
Абдурасулов А. Хива (Тарихий-этнографик очерклар.) – Тошкент: Ўзбекистон, 1997; Қўшчанов О.,
Полвонов Н. Ўзбекистонда ижтимоий ҳаракатлар ва сиёсий партиялар тарихи (Хоразм мисолида 1900-1924).
– Тошкент: Университет, 2007; Юсупов П. Ёш хиваликлар тарихи (Хотиралар). – Урганч: Хоразм, 2000.
6 Хива минг гумбаз шаҳри. – Тошкент: Шарқ, 1997; Хива – 2500. Хива жаҳон маданияти дурдонаси.
(Хиванинг 2500 йиллигига бағишланган қўшма илмий-назарий анжуман материаллари). – Урганч, 1997;
Бобожон Тарроҳ. Хоразм навозандалари. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1994; Хоразмда битилган
қўлёзмалар. – Тошкент, 1997.
4

Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi XVI
asrning 70-yillari va XX asrning 20-yillarida Xiva xonligidagi davlat muassasalari
faoliyati yoritishdan iborat. Bu quyidagi vazifalar belgilangan:
– XVI asrning 70-yillari va XX asrning 20-yillari Xiva xonligidagi
davlat muassalarini faoliyati va strukturasini o rganish; ʻ
– Xiva xonligidagi davlat muassasalarining Qo qon xonligi va Buxoro
ʻ
amirligi davlat muassasalari faoliyati bilan o zaro solishtirish, taqqoslash;
ʻ
– XVI asrning 70-yillari va XX asrning 20-yillari Xiva xonligidagi
davlat muassalarini faoliyatini arxiv manbalari orqali yoritib berish;
– Kurs ish yakuniga ko ra zarur xulosalar berish.
ʻ
Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari sifatida O zbekiston
ʻ
Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning nutqlari, maqolalari, fundamental
asarlari, Respublika Vazirlar Mahkamasining mamlakatimiz tarixini o rganish
ʻ
bilan bog liq Qarorlari, taniqli o lkashunos, manbashunos, tarixchi olimlarning
ʻ ʻ
asarlari hamda ilmiy tadqiqotlari xizmat qiladi.
Shuningdek, mustabid sovet davri va mustaqillik yillarida e lon qilingan
ʼ
tarixiy-ilmiy asarlar, ilmiy tadqiqotlar, gazeta-jurnallarda chop etilgan ilmiy
maqolalar tashkil qiladi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Xiva xonligini davlat muassasalari tarixi
bo yicha ilmiy manba sifatida to laroq tasavvur qilishga imkon beradi. Davlat
ʻ ʻ
muassasalari strukturasi, vazifalari va faoliyatlarini o’rganishga imkon beradi.
Unda keltirilgan ma lumotlardan O zbekiston tarixi, O rta Osiyo va
ʼ ʻ ʻ
O zbekistonda davlat muassasalari tarixi, Xiva xonligi tarixi fanlarini o qitishda,
ʻ ʻ
ushbu fanlardan o quv-uslubiy majmualar yaratish, shuningdek, Arxivshunoslik va
ʻ
tarix yo nalishida tahsil olayotgan talabalarga seminar mashulotlariga
ʻ
tayyorlanishda foydalanishlari mumkin.
Kurs ishining tarkibi. Kirish, ikki bob, to rt qism, xulosa va foydalanilgan
ʻ
adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
5

I BOB. XIVA XONLIGIDA SAROY AMALDORLARI VA ULARNING
DAVLAT BOSHQARUVIDAGI O RNIʻ
1.1. Xiva xonligining tashkil topishi va davlat boshqaruvi.
Xiva xonligi amudaryoning quyi oqimidagi qadimiy Xorazm vohasida XVI
asr boshlarida shakllangan feodal davlat bo lib, XVII asr boshlaridan mustaqil
ʻ
davlat sifatida boshqarilgan. Temuriylar davlati tarkibiga kirgan Xorazm vohasi
1505 yilda Shayboniyxon tomonidan bosib olingan bo lsa, 1510-12 yillarda Eron
ʻ
shohi Ismoil Safaviy davlati tarkibiga qo shib olindi. Lekin Xorazmda eronliklarga
ʻ
qarshi kuchli xalq harakati ko tariladi. Xorazmning obro li shayxlari Dashti
ʻ ʻ
qipchoqlik o zbeklar yo lboshchisi Elbarsxonga Xorazm taxtini taklif qiladilar.
ʻ ʻ
Elbarsxon qo shinlari qisqa muddatda eronliklarni Xorazm vohasidan quvib
ʻ
chiqaradi. Elbarsxon (1712-1781) Xorazm poytaxti hisoblangan Urganch shahrini
qo lga kiritib, amalda xonlikka asos soladi. U tez orada xonlik hududini birmuncha
ʻ
kengaytiradi. Hozirgi Turkmanistonning janubiy qismini, Eronning shimolidagi
Seraxs tumanini, Orolni va Mang ishloqni egalladi. Vafotidan keyin uning vorislari
ʻ
hukmronlik qildilar. Xususan, XVI asrda Xorazmni uning avlodlaridan Berikach
Sulton, Sultonhoji, So fiyonxon, Sultong ozi, Avanushxon, Qolxon, Aqatayxon,
ʻ ʻ
Do stxon, Xojimxon, Nurmuhammadxon kabi xonlar boshqarib turganlar.
ʻ
Shayboniy Ubaydullaxon 1537-1538 yillarda Xorazmga qisqa muddat o z
ʻ
hukmronligini o rnatishga erishgan bo lsada, avanushxon vorislari tomonidan
ʻ ʻ
tezda Xorazm ozod etildi. XVI asrning ikkinchi yarmida Abdullaxon ikkinchi
Xorazmni bo ysundirish uchun harakat qildi. Bir necha marta harbiy yurishlardan
ʻ
so ng 1593 yilda Xorazm ham Buxoro xonligi tarkibiga qo shildi. Lekin,
ʻ ʻ
Abdullaxon ikkinchining vafotidan keyin Xorazm yana mustaqil davlatga aylandi.
XVI asrning 70-yillarida Xorazm poytaxti Urganchdan Xivaga ko chiriladi.
ʻ
Poytaxt Xivaga ko chirilganidan so ng bu davlat poytaxt nomi bilan Xiva xonligi
ʻ ʻ
deb atala boshlagan 7
. XVII asr boshlariga kelib, Xorazm taxti uchun bo lgan
ʻ
kurashlardan so ng Arab Muhammadxon (1602-1623) taxtga o tirdi. Lekin ko p
ʻ ʻ ʻ
o tmay, uning o g illari Habash va Elbars o z otasiga qarshi hokimiyat uchun
ʻ ʻ ʻ ʻ
7 Усмонов Қ., Содиқов М., Бурхонова С. Ўзбекистон тарихи. Дарслик. – Тошкент, 2005. –Б.167.
6

kurash boshlaydilar va uni taxtdan ag darib, avval ko ziga mil tortadilar, so ngraʻ ʻ ʻ
Xivada qatl etadilar. Shu tariqa taxtga Elbars o tiradi. Qisqa hukmronlikdan so ng
ʻ ʻ
u ham ukasi Isfandiyor tomonidan taxtdan tushiriladi. Isfandiyor hukmronligi
davrida (16231643) Xiva xonligida siyosiy vaziyat keskinligicha qoldi. Ayniqsa,
Amudaryoning quytsi oqimidagi Orol hokimligi markaziy hokimiyatga
bo ysunmadi. Shuningdek, turkman qabilalarining ham xonga ta siri katta edi. Ular
ʻ ʼ
yordamida Isfandiyorxon o zbek qabilalari vakillarini davlat boshqaruvidan
ʻ
chetlashtira boshlaydi.
Isfandiyor o limidan so ng Xiva taxtiga o tirgan Abulg ozixon Xorazm
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarixida muhim o rin tutdi. U 1643 yilda Orol o zbeklari yordamida Xiva taxtini
ʻ ʻ
egallaydi. Uning hukmronlik davri (1643-1663) da markaziy davlat hokimiyati
birmuncha mustahkamlandi. Ko chmanchi turkman qabilalari va qalmiqlarga
ʻ
qarshi muvaffaqiyatli kurashlar olib borildi. Uning davrida Buxoro xonligi
hududlariga ham talonchilik yurishlari olib borildi. 1662 yilda tuzilgan o zapro
ʻ
sulhga qaramay, ikki xonlik o rtasidagi nizoli vaziyat keyingi yillarda ham saqlanib
ʻ
qoldi. Abulg ozixon og ir dardga chalingani uchun 1663 yilda o z ixtiyori bilan
ʻ ʻ ʻ
taxtdan voz kechadi. Uning vorisi Anushaxon hukmronligi davrida (1663-1687)
Xiva qo shinlari Buxoroga, Samarqandga, Qarshiga yana hujumlar qilib turdilar.
ʻ
Buxoroning yangi xoni Subxonqulixon nafaqat xivaliklar hujumini to xtatishga,
ʻ
balki Xivada o z ta sirini o rnatishga muvaffaq bo ldi. Uning yordamida
ʻ ʼ ʻ ʻ
Anushaxonning o g li Ernak 1687 yilda Xivada hokimiyatni egallash uchun fitna
ʻ ʻ
uyushtiradi. Lekin o z otasi Anushaxonni ko r qilib taxtni egallagan Ernak
ʻ ʻ
hokimiyatni uzoq saqlab qola olmadi. Subxonqulixon 1688 yilda Xiva taxtiga
Shohniyozni (1688-1707) o tqazib, Xivani amalda Buxoroga vassal davlatga
ʻ
aylantirdi. Ammo bu siyosiy qaramlik uzoq davom etmadi. Shohniyoz Rossiya
hukmdori Pyotr birinchiga xat yo llab, Xivani Rossiya tarkibiga qo shib olishni
ʻ ʻ
so raydi. 1703 yilda Pyotr birinchining Xiva Rossiya tarkibiga qo shib olinganligi
ʻ ʻ
haqidagi yorlig i Xivaning yangi xoni Arab Muhammadga (1707-1714) topshirildi.
ʻ
Lekin Xivani o ziga tobe etish Rossiyaga nasib etmadi. Arab Muhammad va uning
ʻ
7

vorisi Sherg ozixon hukmronligi davrida (1715-1728) xonlikdagi siyosiy nizolarʻ
mamlakat iqtisodini ham izdan chiqardi. Bu vaziyatda Pyotr 1 tomonidan
uyushtirilgan Bekovich-Cherkasskiy rahbarligidagi 6 ming kishilik ekspeditsiya
xonlikka kirib keldi. Lekin bu qo shin xivaliklar tomonidan butunlay qirib
ʻ
tashlanadi. Tashqi dushman bartaraf etilganiga qaramay, xonlikda ichki nizolar
davom etardi. Buxoro xoni Abulfayzxon Xivadagi markaziy hokimiyatga qarshi
chiqayotgan Orol hokimlarini qo llab-quvvatlab turdi. O zaro urushlar
ʻ ʻ
Sherg ozixon o limigacha davom etdi. Elbarsxon davrida (1728-1740) o zaro
ʻ ʻ ʻ
nizolar birmuncha susaydi. Uning davrida Xiva qo shinlari Xuroson erlariga harbiy
ʻ
yurishlar uyushtirib katta o lja va asirlar bilan qaytdi. Bunga javoban Eron shohi
ʻ
Nodirshoh Xorazmga qarshi hujum uyushtirdi. Bo lib o tgan janglarda g alaba
ʻ ʻ ʻ
qilgan eronliklar 1740 yilda Xiva xoni Elbarsxonni o ldirib, Xorazmni butunlay
ʻ
bo ysundirdilar. Shundan so ng Xorazmda siyosiy parokandalik boshlandi. Xiva
ʻ ʻ
taxtida kichik qozoq juzidan bo lgan Abulxayrxonning qisqa hukmronligdan so ng
ʻ ʻ
Nodirshoh Xorazmga ikkinchi marta yurish qilib, Xivani egallaydi. Xiva
Nodirshohning noibi tomonidan boshqarila boshlandi. 1741 yilda Xivada
qo zg olon ko tarilib, eronlik noib o ldiriladi va eronliklar qo shini qirib tashlandi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Taxtga Nurolixon o tiradi. Lekin eronliklarning yangi qo shini Xorazmga kirib
ʻ ʻ
kelishi bilan u Dashti Qipchoqqa qochib ketadi. Shundan so ng Xiva taxtida xonlar
ʻ
tez-tez almashib turdi. 1747 yilda qozoq sultoni Taibxon taxtga o tiradi
ʻ
(17471757). Lekin uning boshqaruvidan norozilik kelib chiqadi va yana qo zg olon
ʻ ʻ
ko tariladi. Xon taxtni tashlab qozoq dashtlariga qochib ketganidan keyin
ʻ
hokimiyatni uning ukasi Abdullaxon (1757-1758) egallaydi. Xivada ko tarilgan
ʻ
navbatdagi qo zg olondan foydalangan Buxoro hukmdori Muhammad Rahim Xiva
ʻ ʻ
taxtiga o z odami Temur G ozixonni o tqazadi. Shu davrdan boshlab Xiva
ʻ ʻ ʻ
xonligida o zbeklarning Qo ng irot urug idan bo lgan inoqlarning hokimyatdagi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ta siri ortib bordi. 1763 yilda Inoq Muhammad Amin amalda Xivadagi birinchi
ʼ
darajali hukmdorga aylandi. U 1770 yilda turkmanlar hujumini, 1782 yilda
buxoroliklar tajovuzini bart araf etib markaziy hokimiyatni birmuncha
8

mustahkamladi. Mahalliy hokimlar beboshligia chek qo yildi, mamlakat iqtisodiyʻ
ahvoli yaxshilandi. Xunarmandchilik, qishloq xo jaligi va savdo-sotiq rivojlana
ʻ
boshladi. XIX asr boshlariga kelib inoqlar faqat amalda emas, balki rasman ham
Xiva taxtini egalladilar. Eltuzarxon Inoq (1804-1806) Xiva taxtiga o tirgan
ʻ
qo ng irotlar sulolasining birinchi xoni hisoblanadi
ʻ ʻ 8
. Uning vorisi Muhammad
Rahim 1 (18061825) Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazdi. Uning
davrida bir qancha siyosiy, iqtisodiy, ma muriy islohotlar o tkazildi. Xon saroyi
ʼ ʻ
qoshida Kengash (devon) ta sis etildi. Islohotlar o tkazilib, soliqlar tartibga solindi.
ʼ ʻ
Ichki muomala uchun oltin va kumush tangalar zarb etildi. 1811 yilda orolliklar –
qoraqalpoqlar Xiva tarkibiga qo shildi.
ʻ
Muhammad Rahimning vorislari Olloqulixon davrida (1825-18420) va
muhammad Aminxon davrida (1845-1855) xivaliklarning Xurosonga talonchilik
yurishlari birmuncha kuchaydi. Buxoro bilan Xiva o rtasida Marv viloyati uchun
ʻ
to qnashuvlar bo lib turdi. 1855 yilda Seraxsni qamal qilish chog ida Muhammad
ʻ ʻ ʻ
Rahim vafot etdi va Xiva taxtiga Abdullaxon o tqazildi. 6 oydan so ng u
ʻ ʻ
turkmanlar bilan bo lgan jangda o ldirilgach, taxtni Qutlug murodxon egalladi
ʻ ʻ ʻ 13
.
Xiva xonligida siyosiy vaziyat yana keskinlashib ketdi. O zaro sulolaviy va
ʻ
qabilaviy nizolar avj oldi. 1859 yilda Xiva taxtiga Said Muhammad Rahim II
(1865-1910) o tirdi. “Feruz” taxallusi bilan ijod qilgan bu hukmdor amalda
ʻ
Xivaning so nggi mustaqil xoni bo lib tarixga kirdi. Uning davrida xonlikning
ʻ ʻ
siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalishi yuz berdi. Lekin, 1873 yilda Xiva
rus qo shinlari tomonidan bosib olindi va xonlik Rossiyaga qaram davlatga
ʻ
aylandi. Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida boshqariladigan,
yakka hokimchilikka asoslangan davlat bo lib, uning boshqaruv tizimi Buxoro va
ʻ
Qo qon xonliklaridan deyarli farq qilmagan. Xonlikdagi eng yuqori unvon xon
ʻ
bo lib, u siyosiy, harbiy va diniy hokimiyatga ega edi. Buxoro va Qo qon
ʻ ʻ
xonligidan farqli ravishda XIX asr boshlariga kelib xon xuzurida doimiy faoliyat
ko rsatuvchi Kengash (Devon) bor edi. Eng yuqori lavozimdagi amaldorlar a zo
ʻ ʼ
8 Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2012. –Б.389. 13

Воҳидов Ш., Қодиров А. Шарқнинг машҳур сулолалари. –Тошкент: Akademnashr, 2013. –Б. 547.
9

bo lgan bu kengashning vakolatlari cheklangan, barcha qarorlar amalda xonʻ
tomonidan qabul qilingan bo lsada, lekin saroy a yonlarining, qabila
ʻ ʼ
boshliqlarining va mahalliy hokimlarning davlat boshqaruvidagi o rnini e tirof
ʻ ʼ
etish zarur. Ular amalda davlat boshqvaruvida katta kuchga ega bo lganlar.
ʻ
Ayniqsa, markaziy davlat hokimiyati zaiflashgan davrda bu narsa yaqqol ko zga
ʻ
tashlanar edi.
Xonlikdagi barcha mansab va unvonlarni 3 toifaga: harbiy-ma muriy, harbiy
ʼ
va diniy amallarga bo lish mumkin. Saroy unvonlari ichida xondan keyin eng katta
ʻ
nufuzga inoq, otaliq va biy unvonidagilar mansub bo lgan. Ular xonning eng yaqin
ʻ
maslahatchilari bo lib, davlatning siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy, harbiy hayotini
ʻ
nazorat qilgan. Xonlikning siyosiy-iqtisodiy hayotida ulardan tashqari naqib, amir
ul-umaro, mehtar, qushbegi, beklarbegi, devonbegi, parvonachi, dasturxonchi,
eshik og asi, shotir, yasovulboshi, udaychi, mingboshi, mirobboshi va boshqa
ʻ
mansabdorlar ham muhim o rin tutgan. Diniy hokimiyat shayxulislom boshliq din
ʻ
peshvolari qo lida edi. Xiva xonligida davlat tili o zbek tili bo lib, Buxoro va
ʻ ʻ ʻ
Qo qon davlatlaridan farqli ravishda bu erda ikki tillilik hukmron emas edi. Barcha
ʻ
farmonlar, davlat ishlari, hujjatlar o zbek tilida yozilar edi.
ʻ
Xiva xonligi ma muriy jihatdan XVI-XVIII asrlarda viloyatlarga bo lingan
ʼ ʻ
bo lsa, XVIII asr oxiri – XIX asr boshlaridan boshlab davlatdagi asosiy ma muriy
ʻ ʼ
birlik bekliklar deb yuritila boshladi. Bu davrda xonlikda 16 ta beklik va 2 ta
noiblik mavjud edi 9
. Ular: Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Ko xna Urganch,
ʻ
Qo shko prik,
ʻ ʻ Pitnak, G azovot, ʻ Qiyot, Shobboz, Shovot, Toshhovuz,
Ambarmanak, Urganch, Xo jayli, Sho manoy, Qo ng irot bekliklari va Beshariq,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qiyot-qo ng irot noibliklaridir. Bu bekliklar va noibliklarni xon tayinlaydigan
ʻ ʻ
beklar va noiblar boshqarar edi. Xiva shahri esa xon va bosh vazir (inoq)ning
izmida bo lgan. Umuman, Xiva xonligi ma muriy jihatdan xozirgi Xorazm
ʻ ʼ
9 Шерипов У. А. Хива хонлиги тарихи. (1511-1920 йй). Тарих фан. ном. дисс. – Урганч,1999. –Б. 104.
10

viloyati, Qoraqalpog iston respublikasi, Qozog iston va Turkmanistonʻ ʻ
respublikalarining bir qismini o z ichiga olgan edi
ʻ 10
.
Xonlikda o troq dehqonchilik tumanlarida asosan o zbeklar yashar edi va
ʻ ʻ
ular ko pchilikni tashkil qilgan. Shuningdek, xonlik hududlarida turkmanlar,
ʻ
qoraqalpoqlar, qozoqlar va kam miqdorda tojiklar, eronliklar, yahudiylar, armanlar
ham istiqomat qilganlar. O rta Osiyo davlatlari ichida Xiva xonligi qo shni
ʻ ʻ
mamlakatlarga tez-tez talonchilik yurishlari uyushtirib turuvchi davlat sifatida
ma lum edi. Xonlikda eng oliy bosh qo mondon xon bo lgan. Xondan keyingi
ʼ ʻ ʻ
mavqeda turuvchi inoq ham o z hizmat vazifasiga ko ra harbiy-ma muriy
ʻ ʻ ʼ
amaldorlarga yetakchilik qilardi. Undan keyingi harbiy mansabdor amir ul-umaro
bo lib, qo shinlar boshlig i sarkarda deb atalar edi. Xonning shahsiy gvardiyasi
ʻ ʻ ʻ
boshlig iga yasovulboshi unvoni berilgan bo lib, u xonni qo riqlash, tartib-
ʻ ʻ ʻ
intizomni saqlashga mas ul bo lgan. Qo shinlar otliq va piyoda navkarlardan
ʼ ʻ ʻ
tashkil topgan. Xonlikda yollangan turkman sarbozlari, turli o zbek qabilalaridan
ʻ
tuzilgan qo shinlar asosiy kuch edi. Asosiy hujum qurollari o q-yoy, qilich va
ʻ ʻ
nayza bo lgan. Qo shinning miltiq bilan ta minlanishi past darajada edi.
ʻ ʻ ʼ
Zambaraklar ham xonlikda keng tarqalmagan edi. Jang olib borish usuli
Chingizxon va Amir Temur davridagi harbiy qonun-qoidalarga asoslansada, ammo
bu harbiy tartiblar ijodiy rivojlantirilmadi. Xonlikda asosiy sudlov idoralari qozilik
mahkamalari hisoblangan. Bu mahkamalar bir necha pog onadan tashkil topgan.
ʻ
Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi oliy shaxs xon bo lib, og ir jinoiy ishlarni shaxsan
ʻ ʻ
u ko rardi. Undan keyingi o rinda xonlikda bosh sudya qozikalon bo lgan. Bundan
ʻ ʻ ʻ
tashqari, har bir viloyat tuman va qasabalarda xon tomonidan tayinlangan qozilar
faoliyat olib borgan.
Xonlikda davlat yerlari, vaqf er egaligi va hususiy er mulklari mavjud edi.
Davlat xazinasiga xonning shaxsiy mulki sifatida qaralgan. Vaqf erlariga
odatdagidek madrpasalar va diniy mahkamalar, masjidlar, qabristonlar harajatlari
uchun ajratilgan yer-mulklar kirgan. Xususiy shaxslarga tegishli yer mulklar ichida
10 Бобобеков Ҳ., Каримов Ш., Содиқов М., Усмонов Қ., Холбоев С., Шоймардонов И. Ўзбекистон тарихи.
Қисқача маълумотнома. – Тошкент: Фан, 2007. –Б. 235.
11

yirik mansabdor va harbiylarga tegishli yerlar katta miqdorni tashkil etgan. Qishloq
jamoalari egalik qiladigan yerlar dehqonlarga odatda 8-12 tanob qilib bo libʻ
berilgan. Dehqon bu yerda o z oila a zolari bilan birga ishlagan. Voha iqtisodining
ʻ ʼ
asosini dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil qilgan.
Dehqonchilikda Amudaryo quyi oqimidan olingan Pitnak kanali, Polvon kanali,
Qazovot kanali, Shohboz kanali, Yarmish kanali, Qilich Niyozbiy kanali, Qorako z
ʻ
kanali, Arna kanali, Bo zsuv kanali, Suvvoli, Xon kanallari muhim o rin tutgan.
ʻ ʻ
Xonlikda suv manbalarining yetarli bo lishiga qaramay, dehqonchilik taraqqiyoti
ʻ
Buxoro xonligidagidek emas edi. Dehqonchilikda asosan, g alla ekinlari
ʻ
yetishtirilgan. Paxtachilik esa asosan, Gurlan, Yangi Urganch, Xiva, Xonqa,
Shohabbosda rivojlangan edi. Paxta chigitidan yog olinar, tolasi mahalliy
ʻ
hunarmandlar ehtiyojiga va tashqi bozorga chiqarilardi. Xonlikda bog dorchilik va
ʻ
polizchilik ham ancha taraqqiy etgan edi. Lekin, ipakchilik unchalik rivojlanmagan
edi. Xiva xonligida chorvachilik yaxshi yo lga qo yilgan. Xonlikning
ʻ ʻ
hunarmandchilik markazlari sifatida asosan yirik shaharlar – poytaxt Xiva,
Urganch, Hazorasp, Toshhovuz, Xonqa va boshqa shaharlar muhim o rin tutgan.
ʻ
Mahalliy xomashyo manbalari (jun, teri, ipak, paxta va boshqalar) va boshqa
mahsulotlar Xorazm voxasi hunarmandchiligi taraqqiyotini belgilab turgan.
Xonlikda to qimachilik, kulolchilik, misgarlik, degrezlik, temirchilik,
ʻ
duradgorlik, ko nchilik kabi an anaviy hunarmandchilik turlari, shuningdek, oziq-
ʻ ʼ
ovqat mahsulotlari tayyorlash bilan bog liq xunarlar keng rivoj topgan edi.
ʻ
Mahalliy hunarmandlar mahsulotlari ichki bozor ehtyojini ta minlab qolmasdan
ʼ
ba zi mahsulotlar qo shni Buxoro, Qo qon xonliklariga ham chiqarilgani ma lum.
ʼ ʻ ʻ ʼ
1.2 Savdo-sotiq mamlakat iqtisodi
12

Savdo-sotiq mamlakat iqtisodi ning asosini tashkil etardi. Geografik
jihatdan qulay hududda, yirik karvon yo llari chorrahasida joylashgan Xorazmʻ
vohasi qadim davrlardan beri davom etib kelayotgan tijoratchilik an analariga
ʼ
sodiq yurtdir. Bu xonlikda ham ichki va tashqi savdo ancha rivojlangan edi. O zaro
ʻ
nizolarga qaramasdan xonlik viloyatlari, shahar va tumanlari o rtasida yaqin
ʻ
iqtisodiy savdo aloqalari mavjud edi. Ichki savdoda asosan mahalliy mahsulotlar
katta o rin tutgan. Xonlikdan chetga chiqariladigan mahsulotlar ichida xivalik
ʻ
hunarmandlarning nafis buyumlarini, turli dehqonchilik mahsulotlarini aytib o tish
ʻ
mumkin. Rossiyadan qo rg oshin, mis, temir, cho yan kabi turli metallar, Buxoro,
ʻ ʻ ʻ
Qo qon, Eron, Rossiyadan oltin, kumush, hunarmandchilik hamda qishloq xo jalik
ʻ ʻ
mahsulotlari keltirilgan. Xivalik savdogarlar tranzit savdo aloqalarida ham faol
ishtirok etishardi.
Xonlik hududi orqali o tuvchi savdo karvonlari (Rossiya, Buxoro
ʻ
savdogarlari) dan olinadigan boj to lovlari ham saroy xazinasiga katta daromad
ʻ
keltirgan. Xonlikdagi soliqlar asosan, xiroj, zakot, boj, jiz ya kabi barcha qo shni
ʼ ʻ
musulmon davlatlariga xos bo lgan soliqlar undirib olingan. Ularning miqdori
ʻ
shariatda belgilanganidek bo lgan. Soliqlardan tashqari aholi turli majburiyatlarni
ʻ
ham bajarishi lozim edi. Xususan, kanallarni tozalash, yangilarini qazish uchun ilk
bahorda o z eriga ega bo lgan har bir xonadaondan bir kishi jalb etilib, 15 kun
ʻ ʻ
ishlab berishi shart bo lgan. Xiva xonligi madaniyati ko pgina o ziga xosliklarga
ʻ ʻ ʻ
ega. Bu adabiyot, tarixnavislik, me mochilik va madaniyatning boshqa sohalarida
ʼ
yaqqol ko zga tashlanadi. Xiva xonligida ham asosiy ilm dargohlari madrasalar
ʻ
edi. Quyi ta lim, ya ni boshlang ich maktablarda savodini chiqargan kishilar xonlik
ʼ ʼ ʻ
poytaxti Xivadagi madrasalarda, shuningdek, Buxoro madrasalarida o qib ta lim
ʻ ʼ
olardilar. Manbalarning guvohlik berishicha, XIX asrda xonlikda 1500ga yaqin
boshlang ich maktab va 130 ta madrasa bo lgan. Xususan, Xivada 22 ta madrasa
ʻ ʻ
bo lib, ular ichida Muhammad Rahimxon, Sherg ozixon, Rahmonberdiboy,
ʻ ʻ
Olloqulixon, Xoja Mahram, Fozilbek, Davlat Qorako z, Bekniyoz Devonbegi
ʻ
13

madrasalari katta mavqega ega edi 11
. Xorazm madaniyatining eng rivojlangan
davri XIX asrga to g ri keladi. Bu davrda adabiyot, tarixnavislik va xattotlik,ʻ ʻ
musiqa san ati, me morchilik va madaniyatning boshqa sohalarida katta yutuqlar
ʼ ʼ
qo lga kiritildi. Adabiyot sohasida Muhammad Rizo Ogahiy (1809-1874) badiiy
ʻ
merosi katta o rin tutadi
ʻ 12
. Shuningdek, shoir, musiqashunos, xattot va taniqli
naqqosh Komil Xorazmiy (1825-1899) o z o rniga egadir. Xorazm muhitida
ʻ ʻ
yaratilgan tarixiy asarlar orasida Abulg ozixonning “Shajarayi turk” asari yetakchi
ʻ
o rin egallaydi. Ogahiy tomonidan yaratilgan “Zubdat ut-tavorix”, “Riyoz ud-
ʻ
davla”, “Jomiy ul-voqeoti sultoniy” kabi tarixiy asarlar ham Xorazm tarixnavislik
ʼ
maktabining nodir namunalaridir. Xiva xonligining tarixiga bag ishlangan asarlar
ʻ
ichida Muhammad Yusuf Bayoniy (1859-1923) ning “Shajarayi Xoramshohiy”
asari katta o rin tutadi
ʻ 18
. Xiva xonligidagi me morchilik avvalo, shaharlar rivoji ʼ
bilan bog liq ravishda taraqqiy etib bordi. Xiva eng katta shahar bo lib, u 3
ʻ ʻ
qismdan: xon qarorgohi, saroy (Ichonqal a, Dishonqal a), bevosita shahar va
ʼ ʼ
shahar atrofi – rabotdan iborat edi. Shaharda XIX asr boshlarida 22 ta madrasa, 17
ta masjid, bir necha karvonsaroy, hammom va yopiq bozorlar mavjud bo lgan.
ʻ
Xazorasp, Gurlan, Urganch, Toshxovuz, Vazir, Shohabbos, Xonqa, Xo jayli,
ʻ
Qo ng irot kabi o rta kattalikdagi shaharlar, Pitnak, G azovot, Mang it va boshqa
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kichik shaharlar bor edi. Xorazm O rta Osiyoda o ziga xos uslubga, o z
ʻ ʻ ʻ
me morchilik maktabiga ega bo lgan vohadir. Buni Xivada va xonlikning boshqa
ʼ ʻ
shaharlarida XVI-XIX asrlarda qurilgan ko plab inshootlarida ko ramiz. Xivadagi
ʻ ʻ
me moriy obidalar ichida 1616 yilda barpo etilgan Arab Muhammad madrasasi,
ʼ
Anushaxon tomonidan qurilgan masjid va hammomlarni (XVII asr oxiri), 1719
yilda qurilgan Sherg ozixon madrasasini va boshqa binolarni misol qilish mumkin.
ʻ
Ular Xiva me morchilik maktabining birinchi davriga xosdir. Xiva
ʼ
me morchiligining eng rivojlangan davri XIX asrga to g ri keladi. Bu davr
ʼ ʻ ʻ
inshootlari ichida Eltuzarxon tomonidan XIX asr boshlarida qurilgan
11 Усмонов Қ., Содиқов М., Бурхонова С. Ўзбекистон тарихи. Дарслик. – Тошкент, 2005. –Б.176.
12 Шерипов У. А. Хива хонлиги тарихи. (1511-1920 йй). Тарих фан. ном. дисс. – Урганч,1999. –Б.127.
18
Усмонов Қ., Содиқов М., Бурхонова С. Ўзбекистон тарихи. Дарслик. – Тошкент, 2005. –Б.172.
14

Ko rinishxona binosini, Olloqulixon davrida qurilgan Toshxovlini (1832), Said biyʻ
masjidini (1835), madrasani, karvonsaroy va bozorni, Muhammad Rahim birinchi
davrida barpo etilgan Polvon darvozani, Muhammad Aminxon madrasasini,Polvon
ota masjidini (1811) va boshqa inshootlarni aytib o tish mumkin.
ʻ
Xiva xonlari (Shayboniylar)
1. Arab Muhammadxon – 1602-1623 yillar.
2. Isfandiyor – 1623-1643 yillar.
3. Abulg ozixon – 1643-1663 yillar.
ʻ
4. Anushaxon – 1663-1687 yillar.
5. Ernak (Ereng) – 1687-1688 yillar.
6. Shohniyoz – 1688-1702 yillar.
7. Arab Muhammad – 1702-1714 yillar.
8. Sherg ozixon – 1715-1728 yillar.
ʻ
9. Elbarsxon – 1728-1740 yillar.
10. Nodirshoh (Eron hukmdori) – 1740-1747 yillar.
11. G oyibxon (Taibxon) – 1747-1757 yillar.
ʻ
12. Abdullaxon – 1757-1758 yillar.
13. Temur G ozixon – 1758-1763 yillar.
ʻ
14. Abulg ozixon – 1763-1804 yillar (amalda Inoq Muhammad
ʻ
Amin – 1763-
1790 yillar; Avaz Inoq – 1790-1804 yillar)
Qo ng irotlar sulolasi hukmdorlari
ʻ ʻ
1. Eltuzarxon – 1804-1806 yillar.
2. Muhammad Rahim 1 – 1806-1825 yillar.
3. Olloqulixon – 1825-1842 yillar.
4. Rahimqulixon – 1842-1845 yillar.
5. Muhammad Aminxon – 1845-1855 yillar.
6. Abdullaxon – 1855-1856 yillar.
7. Qutlimurodxon – 1856 yil (6 oy xonlik qilgan)
8. Said Muhammadxon – 1856-1865 yillar.
9. Muhammad Rahim II – 1865-1910 yillar.
10. Asfandiyor – 1910-1918 yillar.
11. Said Abdullaxon – 1918-1920 yillar (amalda Junaidxon)
Xulosa qilib aytganda, O zbekiston xududida ilk davlat uyushmalari
ʻ
qadimgi davrda ham faoliyat yuritganligini, davrlar o tishi bilan bu muassasalar
ʻ
o zining faoliyatini kengaytirgani va alohida sohalarga ajralganligini, Xiva
ʻ
xonligi tashkil topishi va faoliyatida ham davlat muassasalari o rni muhimligini
ʻ
ko rish mumkin.
ʻ
15

II BOB. XIVA XONLIGI DAVLAT MUASSASALARINING
TASHKIL TOPISHI VA FAOLIYATI
II.1. Xiva xonligi saroy va xonlik boshqaruvida faoliyat yuritgan davlat
muassasalari
Xiva xonligi boshqaruv tizimidagi davlat muassasalari, asosan, Buxoro va
Qo qon xonliklaridek bo lib, farqi, XIX asr boshlaridan xon huzurida Kengashʻ ʻ
(Devon) bo lgan
ʻ 13
. Eng yuqori amaldorlardan tashkil topgan kengash vakolati
cheklangan. Asosiy qarorlar xon tomonidan qabul qilingan bo lsa-da,
ʻ
amaldorlarning xonlik boshqaruvidagi mavqei baland edi. Mansab va unvonlar
harbiy-ma muriy, harbiy va diniy toifalariga bo linib, ular davlat muassasalari
ʼ ʻ
sifatida qarash mumkin. Inoq, otaliq, biy, amir ul-umaro, mehtar, qushbegi,
beklarbegi, devonbegi va boshqa unvon va mansablar xonlik iqtisodiy, siyosiy,
moliyaviy, harbiy hayotida muhim o rin tutgan. Xonlik sud ishlari, asosan, diniy
ʻ
ulamolar qo lida bo lib, ularning mamlakat hayotida ta siri kuchli bo lgan.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Amir ul-umaro (arabcha, amirlar amiri, oliy amir) – Xiva xonlari arxividan
ma lum bo lishicha, saroyda unga xizmat qiluvchi maxsus xodimlar, chunonchi 35
ʼ ʻ
farrosh, 80 xizmatkor, 4 sayis va 6 darvozabon bo lgan. Saroy lavozimlari ichida
ʻ
Amir ul-Umaro Xiva xonligida naqibdan keyin kelgan va uning maoshi 500 tillani
tashkil qilgan. Bundan tashqari bir necha viloyatning daromadlari Amir ul-umaro
ixtiyoriga berilgan.
Bek – XIX asrda Xiva xonligining ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim rol
o ynaganlar. Xon va davlat arboblarining qarindoshlari, bolalariga beriladigan
ʻ
faxriy unvondir. Agar xonning o g li yoshligida to ra deb atalsa, xonning
ʻ ʻ ʻ
akaukalarining o g li yoki boshqa ayonlarining bolalari bek deb atalgan. Beklar
ʻ ʻ
xonning har xil topshiriqlarini bajarar va urush safarlariga chiqar edilar.
Beklarbegi – Xiva xonligida Qoraqalpoq va boshqa ko chmanchi
ʻ
xalqlarning oqsoqollariga beriladigan faxriy unvon. Ularning vazifasi o z
ʻ
urug laridan yig iladigan xarajatlarning to g riligini tekshirib turish va ularni to la
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ravishda xazinaga topshirish ustidan nazorat qilishdir.
13 Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2012. –Б.395.
16

Biy – Xiva xonligida otaliqlarlan keyin keladigan mansab. Abulg oziyʻ
Bahodirxon davrida o z yonidan biylarga to rtta o rin bergan. Biylar navkarlarga
ʻ ʻ ʻ
sarkardalik qilganlar. Bu mansab Buxoro xonligida xizmat pog onasining
ʻ
9mansabi, amorat panoh unvoni bo lgan. Bu unvonni olgan shaxs uni keyingi
ʻ
mansablarni egallaganda ham o zida saqlab qolgan.
ʻ
Chag davul,
ʻ changdovul (mo g ulcha, chag daul, chag duul) – qo shinning ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ort (arergard) qismi qo mondoni, otliq qorovul sardori hisoblangan. Chingiziylar,
ʻ
Temuriylar armiyasida qo shinning ort-arergard qismi. Unga shahzodalar va
ʻ
tajribali lashkarboshilar qo mondonlik qilgan. Buxoro xonligida harbiy
ʻ
mansablardan biri hisoblanib, qorovul, yo lchi va josusdan yuqori turgan. Ayni
ʻ
paytda arergard qo shinida xizmat qiluvchi askar ham chag davul nomi bilan
ʻ ʻ
ifodalangan.
Cherik (sanskritcha, qo shin, lashkar) – Xiva va Buxoro xonliklarida harbiy
ʻ
yurish vaqtida tuman, viloyat, o lka va uluslardan oliy hukmdor tomonidan
ʻ
chiqarilgan farmonga muvofiq yig iladigan muntazam qo shin. Asosan, otliq,
ʻ ʻ
qisman piyoda qismlardan tashkil topgan. Cherikni belgilangan joy (miod eri)ga
to plash vazifasi oliy bosh qo mondon ad yutanti – tavochi zimmasiga yuklatilgan.
ʻ ʻ ʼ
Cherik o nlik, yuzlik, minglik va tumanlarga taqsimlangan va ularga
ʻ
o nbegi, yuzbegi, mingbegi va tumanbegilar sardorlik qilgan. Buxoro xonligida
ʻ
nomuntazam qo shin qora cherik deb nomlangan
ʻ 14
.
Devonbegi – Xiva xonligida devonbegi devon mahkamasi orqali zakot
yig ish va bozorlarda joy puli olish, to plangan pullarning sarf-xarajat qilinishiga
ʻ ʻ
ham boshchilik qilgan Bosh devonbegidan tashqari yana 3 ta devonbegi bo lib, ular
ʻ
viloyatlardagi bog va dalalardan olingan hosilning hisobini olish, otlarga
ʻ
emxashak olib berish va saroyning mayda-chuyda xo jalik xarajatlarini ham
ʻ
boshqarishgan 15
. O rta asrlarda Sharqdagi islom davlatlarida oliy saroy
ʻ
mansablaridan biri. Sug orish, moliya, harbiy, aloqa, adliya ishlarni yurituvchi
ʻ
14 Исмоилов М., Шаропов А. Тарих атамалар луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2013. –Б.480.
15 Усмонов Қ., Содиқов М., Бурхонова С. Ўзбекистон тарихи. Дарслик. – Тошкент, 2005. –Б.178.
17

mahkama (devon) boshlig i. Buxoro xonligida moliya va xo jalik ishlarini olibʻ ʻ
boruvchi mansabdor hisoblangan.
Inoq (qadimgi turkiy runiy bitiklarida “ishonch” ma nosida qayd etilgan) –
ʼ
Xiva xonligidagi yuqori ma muriy mansab hisoblanib, xondan keyingi 2 rutba
ʼ
sanalgan va bu lavozimga xonning birodarlaridan biri tayinlangan. Abulg oziy
ʻ
Bahodirxon tantanali marosimlarda o tirish uchun inoqlarga 4 joy ajratgan. Bu
ʻ
imtiyoz 1873 yilgacha davom etgan. Inoqlardan biri xonning chap tomonida, amir
ul-umarodan keyin o tirgan va ulug inoq deb atalgan. Yangi xon ko tarish vaqtida
ʻ ʻ ʻ
inoqlar oq namatning to rt burchidan ushlab, bo lajak xonni 3 marta osmonga
ʻ ʻ
irg itganlar, bu inoqlarning asosiy va faxriy burchi edi. Inoqlarning siyosiy mavqei
ʻ
nihoyatda baland bo lib, XVIII asr oxirida hatto xon-likni ham idora qilganlar.
ʻ
Inoq huzurida qushbegi, mehtar (moliya ishlari boshlig i) va otaliq (qo shinlar
ʻ ʻ
qo mondoni)dan iborat kengash bo lgan hamda amaliy tadbirlar ishlab chiqishga
ʻ ʻ
yordamlashgan. Inoqlar Xiva taxtiga Chingizxon avlodlarini o tkazganlar, biroq
ʻ
ularning aksari qozoqlar va shuningdek, qo shni davlatlardan kelgan kishilar bo lib
ʻ ʻ
hech qaysi to paga mansub emasdilar. Shuning uchun inoqlar o zlarini boshda
ʻ ʻ
vaqtincha, so ng doimiy xon deb e lon qilardilar. Yangi sulola asoschisi
ʻ ʼ
Muhammad Amin inoq qo ng irot urug idan edi. Qo ng irot urug i qiyot urug i
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan birga ikkinchi o zbek to pasining boshida turar edi. Bu mansab Buxoro
ʻ ʻ
xonligida hukmdorning ishonchli kishisi, mansabdor. XVII-XVIII asrlarda
xonlikda ulug inoq va kichik inoq bo lgan. Ulug inoq darajasiga ko ra, ko kaltosh
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va ulug qushbegi (qushbegi kalon)dan so ng turgan. Ulug inoq, asosan, hukmdor
ʻ ʻ ʻ
farmonlarini kichik mansabdagi amaldorlarga etkazish va amir qabuliga muyassar
bo lganlarni kiritish bilan shug ullangan. Kichik inoq ham xonning ishonchli
ʻ ʻ
kishisi bo lib, ba zan saroydan otga mingan holda chiqish huquqiga ega bo lgan.
ʻ ʼ ʻ
O z lavozimiga ko ra, ulug mehtar, devoni sarkor va dasturxonchidan
ʻ ʻ ʻ
yuqori turgan. Kichik inoqqa hukmdorning muhrlari solingan qutichani ehtiyot
qilish topshirilgan. Kichik inoq, shuningdek, amir nomiga tushgan ariza va
18

shikoyatlarni qabul qilgan, elchilarni qabul qilish paytida ular keltirgan xatlarni
ochib, amirning shaxsiy kotibi (munshiy)ga taqdim etgan.
Katovul – Xiva xonligidagi mansablardan biri. Qal aning shikast-rextlariʼ
uchun javobgar bo lgan shaxs. Buxoro amirligida ham katovul mansabining
ʻ
ma nosi shunday bo lgan.
ʼ ʻ
Kengash (Devon) — Muhammad Rahim I davrida ilgarigi inoq va otaliqlar
boshliq bo lgan urug oqsoqollari kengashi o rnida ta sis etilgan. “Muhammad
ʻ ʻ ʻ ʼ
Rahimxon o z hokimiyatini adolat niqobi ostiga yashirib, uni mustahkamlash
ʻ
uchun Oliy Kengash ta sis etdi. Bu kengashga turli da vo va jinoiy ishlarni ko rish
ʼ ʼ ʻ
va qaror chiqarish huquqini berdi, to g rirog i amr qildi”
ʻ ʻ ʻ 16
. Xon saroyi qoshida
doimiy faoliyat ko rsatgan. Eng yuqori amaldorlardan tashkil topgan kengash
ʻ
vakolati cheklangan. Chunki, Oliy Kengash oqsoqollaridan, ya ni ma lum mansab
ʼ ʼ
va unvon egalaridan iborat edi. Oliy Kengashga xonlik qiluvchi sulolaning
qarindosh-urug laridan bo lgan mansabdor beklar, shuningdek, otaliq, inoq va
ʻ ʻ
biylar kirgan. Bu kengash faoliyati to g risida N. Muravev quyidagilarni yozgan:
ʻ ʻ
“Bu kengash har haftada juma kuni ko rinish xonada to planadi. Muzokaralar
ʻ ʻ
boshlanish oldidan xonning oldidan xonning mulozimlari hozir bo lganlarga
ʻ
tovoqlarda osh tortadi. Hamma ovqat yeb to ygandan keyin, maslahat
ʻ
boshlanadi” 17
.
Oliy Kengash Xiva xonligida yagona fuqarolik va jinoiy ishlar sudi
hisoblangan. Doimiy mustahkam qonunlar yo qligi uchun ko rilayotgan ishlar
ʻ ʻ
ba zan kengashning xohishiga qarab, ba zan esa xonninng foydasiga hal qilingan.
ʼ ʼ
Manbalardan ko rinishicha, kengash majlisi qarornoma tuzmagan, mustaqil
ʻ
qarorlar chiqarmagan. Garchi, kengash davlatning turli-tuman ichki va tashqi
ishlarini muhokama qila olsa-da, biroq muhokama qilingan masalalar va
kengashning fikri, dastavval, xonning xohish va irodasiga bog liq bo lgan
ʻ ʻ 18
.
16 Йўлдошев М. Й. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Тошкент, 1959. –Б. 251.
17 O sha joyda.
ʻ
18 Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2012. –Б. 396.
19

Mehtar (forscha, ulug , janob) – Xiva xonliklarida davlat xazinachisi. Buʻ
mansab Buxoro xonligida hukmdorga yaqin 4 davlat mansabdorlaridan ikkinchisi
bo lib, ba zan u oliy farmonga muvofiq, saroyga otdan tushmagan holda kirishga
ʻ ʼ
haqli hisoblangan. Mehtar zimmasiga zakotdan, shuningdek, tovar, aqcha, don,
chorva singari tushumlarning qonunga binoan, zarur o rinlarda ishlatishni nazorat
ʻ
qilish vazifasi yuklatilgan. Qo qon xonligida ham davlat xazinachisi mansabi
ʻ
bo lgan.
ʻ
Mingboshi – harbiy ma muriy mansab bo lib, Xiva xonligini saroydagi eng
ʼ ʻ
kichik amaldori. Qo qon xonligida xondan keyingi 2-oliy mansab. Asosan, harbiy
ʻ
ishlarga mutasaddilik qilgan. O rta Osiyoning ruslar tomonidan bosib olinishi
ʻ
arafasida Toshkent, Oqmachit singari shahar hokimlari mingboshi deb atalgan.
Keyinchalik mingboshi Toshkent dahalari boshliqlari. Daha mingboshisi aholi
tomonidan saylanib, viloyat hokimi tomonidan tasdiqlangan. XIX asr oxiriga kelib
mingboshi shaharda tijorat ishlarini nazorat qiluvchi kichik mansab egasiga
aylangan 19
.
Mirob – suv taqsimoti va sug orish tarmoqlarini nazorat qiluvchi shaxs.
ʻ
Xiva xonligida XVI-XVIII asrlarda bosh vazir (otaliq), davlat nazoratchisi
(miroxur) kabi oliy mansabdor shaxslar xonlikning bosh mirobi unvoniga ega
bo lishgan. Bosh sug orish tarmog i – kanaldan asosiy sug orish tarmoqlari (katta
ʻ ʻ ʻ ʻ
ariqlar)ga mirobboshi, katta ariqlardan qishloq ariqlariga ariq oqsoqoli (arbob),
qishloq ariqlaridan shoh-ariq va dahanalarga qishloq mirobi (jo ybonlar) suv
ʻ
taqsimotiga mas ul bo lgan. Miroblik avloddan-avlodga o tgan. Mirobboshi xizmat
ʼ ʻ ʻ
haqi uchun davlat xazinasidan maosh olgan. Har yili kuzda shohariqlar miroblari
dehqonlardan hosildan mahsulot hisobida 1-2 g alvir g alla (mirobona) undirar edi.
ʻ ʻ
Hozirgi magistral kanallar boshqarmalarida xo jaliklarga suv taqsimotini
ʻ
nazorat qiluvchi gidrotexnik 20
. Buxoro xonligida bosh vazir (otaliq), davlat
nazoratchisi (miroxur) kabi oliy mansabdor shaxslar xonlikning bosh mirobi
unvoniga ega bo lishgan. Bosh sug orish tarmog i – kanaldan asosiy sug orish
ʻ ʻ ʻ ʻ
19 Исмоилов М., Шаропов А. Тарих атамалар луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2013. –Б.265.
20 Муҳаммаджонов А. Ўзбекистоннинг қадимги гидротехника иншоотлари. – Тошкент, 1997. –Б.56.
20

tarmoqlari (katta ariqlar)ga mirobboshi, katta ariqlardan qishloq ariqlariga ariq
oqsoqoli (arbob), qishloq ariqlaridan shoh-ariq va dahanalarga qishloq mirobi
(jo ybonlar) suv taqsimotiga mas ul bo lgan. ʻ ʼ ʻ
Moliya-soliq boshqarmasi – Xiva xonligida faoliyat yuritgan. Unga uch
kishi: mehtar, qushbegi va devonbegi boshchilik qilgan. Bunda: “Xon xazinasi
mehtarning ixtiyorida bo lib, daromad-buromadni hisobga olib boradi, elchilarni
ʻ
qabul qilish va ularni boqish ham uning ixtiyorida. Xon Xivadan safar qilgan
mahallida xonlikni boshqarishni unga topshirib ketadi, ba zan esa o z hokimiyatini
ʼ ʻ
ham ishonib topshirib qo yadi”. “Ikkinchi vazir bo lgan qushbegi ham kengash
ʻ ʻ
a zosidir. U, xon singari qiyot-qo ng irot urug idandir. U da voda, janjal ishlarida
ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ
o z qabiladonlarining vakili hisoblanadi, uni hamma hurmat qiladi. Uning vazifasi
ʻ
har jihatdan birinchi vazir vazifasiga o xshash, u birinchi vazir yordamchisi
ʻ
hisoblanadi. Xonning katta amaldorlaridan uchinchisi xo jash mag ram, deb
ʻ ʻ
ataladi” 21
.
Mushrif (arabcha, boshqaruvchi) – XX asrning 50-yillariga qadar Xiva
xonligida mol, mahsulot (natura) bilan yig iladigan soliq boshqaruvchi amaldor
ʻ
hisoblangan. Bu mansab Somoniylar davrida saroy ish boshqaruvchisi (devoni
Mushrif), Bayhaqiynnnt ma lumotiga ko ra, G aznaviylar davrida davlat
ʼ ʻ ʻ
nazoratchisidan tortib, alohida idora yoki muassasani tekshiruvchi oddiy
nazoratchigacha bo lgan turli darajadagi rasmiy mansabdor shaxs bo lgan. Uning
ʻ ʻ
vazifasi ish yuritishni kuzatib borish va turli xildagi suiiste mollarning oldini olish
ʼ
bo lgan. Podshoh xonadoni a zolari, amaldorlar va ayrim kishilarning orqasidan
ʻ ʼ
yashirin ravishda kuzatib yurish uchun tayinlangan maxfiy josus (xufiya) va
xabarchi hisoblangan. Xorazmshohlar davlatida moliya-nazorat boshqarmasi
(devon ul-ishraf)da xizmat qiluvchi amaldor, Buxoro xonligida xazinadan
beriladigan sovg a-salomlarni ajratuvchi, hisobga oluvchi amaldor, Mirza Bade
ʻ ʼ
Devonning “Majmaal-arqom” asarida aytilishicha, Buxoro amirligida oliy
davlat nazoratchisi – Mushrifi kalon, amirning shaxsiy kotibi vazifalarini bajargan.
21 Йўлдошев М. Й. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Тошкент, 1959. –Б. 259.
21

Naqib , naqibxo ja (arabcha, boshliq, sardor, qabila boshlig i, dohiy) – Xivaʻ ʻ
xonligidagi harbiy mansabdor. Sayyidlar va xo jalar uchun yuqori faxriy unvon.
ʻ
Naqib o zlarini Muhammad payg ambarning avlodlaridan deb hisoblaydigan
ʻ ʻ
sayyidlar jamoalari rahbarlarining lavozimi. Hukmron doiralar Naqib orqali
sayyidlar jamoalari bilan muomala qilganlar. Naqiblik lavozimi avloddan avlodga
o tgan. Naqib xonning eng yaqin maslahatchilaridan bo lib, safarlarda unga
ʻ ʻ
hamroh bo lgan. Rasmiy qabul marosimlarda Naqib xonning so l tomonida
ʻ ʻ
1o rinda o tirgan. Xon naqiblarga tayangan. Naqiblarning o z navkarlari bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
hamma harbiy safarlarda qatnashgan. Naqiblarning vazifasi urush safari vaqtida
qo shin tuzish, uni qurollantirish va joylashtirish mahoratiga ega bo lgan, old va
ʻ ʻ
orqadagi, o ng va so l qanotdagi markaz va pistirmadagi askar holidan xabardor
ʻ ʻ
bo lgan, o z vazifasiga loyiq bo lmagan kishini ma lum vazifani bajarishga
ʻ ʻ ʻ ʼ
qo ymagan. Xiva xonligida urush safarlari vaqtida Naqib shu vazifalarni bajargan.
ʻ
Xon “saylov”i vaqtida naqib ishtirok etgan. Naqiblar xazinadan ta minlanib
ʼ
turilgan 22
.
Parvonachi – hukmdor farmoni va buyruqlarini bituvchi kotib. Xiva
xonligida qozi va inoqdan keyingi oliy darajadagi saroy mansabdori hisoblangan.
Parvonachi mansabi saltanat uchun buyuk xizmatlari evaziga xon tomonidan
in om tarzida berilgan
ʼ 23
. Parvonachi vafotidan so ng uning o rniga to g ridan- ʻ ʻ ʻ ʻ
to g ri farzandi tayinlangan, unga zardo z liboslar, oltin pichoq va tulpor ot tuhfa
ʻ ʻ ʻ
kilingan. Buxoro xonligida parvonachi amirning tayanchi hisoblangan oliy
lavozimlardan biri, otaliq hamda devonbegidan keyingi 3-mansabdor shaxs
hisoblangan. Parvonachi amir tomonidan chiqarilgan yorliklarni arkoni davlat
hamda beklarga taqdim etgan, ayni chog da xonlikda yashovchi arablar ishi bilan
ʻ
shug ullanish uchun mas ul hisoblangan. Yuqori mansabga tayinlangan amaldor
ʻ ʼ
parvonachi taqdim etgan farmonni 3 kun mobaynida o z sallasiga qistirib yurishi
ʻ
lozim bo lgan. Amir qabulxonasida parvonachi uchun maxsus o rindiq bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Parvonachi ba zan harbiy harakatlarda ishtirok etib, muayyan qismlarga
ʼ
22 Исмоилов М., Шаропов А. Тарих атамалар луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2013. –Б. 292-293.
23 Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2012. –Б.397.
22

qo mondonlik qilgan. Qo qon xonligida esa saroy mansabi bo lgan. Parvonachilarʻ ʻ ʻ
viloyatni ham boshqarish huquqiga ega bo lganlar. Macalan, 1844 yil Chust
ʻ
hokimi Rahmatulloh parvonachi edi.
Sarhang (forscha, qo shin boshlig i) – Xiva xonligida qal alar atrofiga
ʻ ʻ ʼ
dushman otliqlari yo lini to sish maqsadida yog och qoziklar qoqilgan. Mazkur
ʻ ʻ ʻ
vazifani bajaruvchilarga rahbarlik qiluvchi shaxs sarkor deb atalgan.
Xorazmshohlar davlatida 500 otliq askardan tashkil topgan harbiy guruh
qo mondoni. Sarkor saltanat oldidagi buyuk xizmatlari evaziga malik darajasiga
ʻ
ko tarilishi hamda muayyan viloyatga hokimlik qilish imkoniyatiga ega bo lgan.
ʻ ʻ
Usmonli turk imperiyasida sarkor o z mavqeiga ko ra bo lukboshidan yuqori
ʻ ʻ ʻ
lavozim hisoblangan.
Sarkor (forscha, ishboshi, nazoratchi, boshkaruvchi) – Xiva xonligida zarur
paytlarda harbiy harakatlarda ishtirok etgan va ko p hollarda dushman mudofaa
ʻ
istexkomlari va qal alari devorlari yonida barpo etiladigan sarkoblarni qurish, ular
ʼ
ustiga o t sochar qurol-to pni olib chiqish ishlariga boshchilik qilgan. Temuriylar
ʻ ʻ
saltanatida qurilish va ommaviy hasharlarda ishboshi bo lgan mansabdor. Qo qon
ʻ ʻ
xonlari tarixiga oid arxiv hujjatlardan ma lum bo lishicha,sarkor aholining turli
ʼ ʻ
qatlamlaridan soliq – xiroj undirish, muayyan shaxsni soliqdan ozod qilish, yuqori
mansabdor tavsiyasiga yoki biror kishi arizasiga binoan, fuqarolarni yoxud
askarlarni don-dun bilan ta minlash vazifasini ham bajargan. Eronda mahalliy yer
ʼ
egalari ixtiyoridagi maxsus qurolli bo linma boshlig i bo lsa, Turkiyada XVIIIXIX
ʻ ʻ ʻ
asrlarda oliy bosh qo mondon hisoblangan. Hozirgi paytda ham xalq jonli
ʻ
so zlashuv tilida hashar yo li bilan ariq va zovurlar qazish, imorat qurish singari
ʻ ʻ
ishlarga boshchilik qiluvchi yoki to y-ma rakalarga bosh-qosh bo luvchi shaxs
ʻ ʼ ʻ
ba zan sarkor deb nomlanadi
ʼ
Shig ovul,
ʻ shag ovul – saroy man-sabi. Xiva xonligida mehtarning ʻ
yordamchisi bo lib, ajnabiy elchilarni qabul qilish va ularning ta minoti bilan
ʻ ʼ
shug ullangan. Shig ovullarning faoliyati “buxrilar” (ayg oqchilar) faoliyati bilan
ʻ ʻ ʻ
yaqindan bog liq bo lgan. Shig ovullar mustaqil ravishda diplomatik muzokaralar
ʻ ʻ ʻ
23

olib borishmagan. Buxoro xonligida esa elchilarni xon qabuliga olib kiruvchi
mansabdor shaxs hisoblanib, saroydagi qabul marosimlarini boshqargan va nazorat
qilgan 24
.
Sipohsolor (forscha, qo shin boshlovchi, lashkar etakchisi) – Xiva xonligidaʻ
jami otliq va piyoda qo shinga qo mondonlik qilgan. Bu mansab Somoniylar
ʻ ʻ
saltanatida eng oliy harbiy unvon. U Nishopurdan Amudaryoning janubigacha
Somoniylarga tegishli barcha erlarga hukmronlik qilgan Xuroson voliysiga
berilgan.
To qsabo
ʻ (eski o zbekcha, o z tug iga ega bo lgan) – harbiy qism sarkardasi ʻ ʻ ʻ ʻ
hisoblangan. Xiva xonligida to qsaboshi, asosan, bir polkdan tashkil topgan harbiy
ʻ
qism qo mondoni. Rutba jihatdan chor hukumati armiyasining polkovnik unvoniga
ʻ
teng kelgan. Bu mansab Buxoro amirligida eshikog a boshi, chig atoy begi singari
ʻ ʻ
mansablardan keyingi, miroxurdan oldingi rutba hisoblanib, uning egasi amir
saroyiga otda kirish, lekin hukmdor qabulida o tirish huquqiga ega bo lmagan
ʻ ʻ
shaxsni anglatgan. Bu mansabdor idishlarga ovqat suzish, kosalarga ichimlik,
qatiq, muzdek suv quyish, ularni xizmatkorlar orqali mashvarat yoki kengash
ahliga etkazishga mas ul hisoblangan. U, shuningdek, Harqonrud tumanini va u
ʼ
erda suv taqsimotini boshqargan. Qo qon xonligida xonligida ham bir polkdan
ʻ
tashkil topgan harbiy qism qo mondoni hisoblangan.
ʻ
Vazir (arabcha, yuk ko taruvchi) – Xiva xonligida vazir yuqori mansabdor
ʻ
shaxs sanalib, vazifasi soliq to plash, qo shni xonliklar bilan aloqa qilish,
ʻ ʻ
amaldorlarni tayinlashdan iborat bo lgan. Bu lavozim o rta asrlarda O rta Osiyo
ʻ ʻ ʻ
xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshlig i
ʻ 25
. Vazirlar vaziri
a zam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shug ullangan. Vazirlar
ʼ ʻ
podshoh, xon viloyat hokimligiga tayinlagan shahzoda va xonzodalarning
yordamchilari hisoblangan. Arab xalifaligida vazir lavozimini 1-bo lib xalifa al-
ʻ
Mansur (754—775) joriy etgan. Somoniylar davrida 10 devon bo lib, ularni xojayi
ʻ
24 Сабурова С. XIX аср ва XX аср бошида Хива холигининг давлат тизими. Тарих фан. ном. дисс. – Тошкент,
2002. –Б.116.
25 Исмоилов М., Шаропов А. Тарих атамалар луғати. –Тошкент: Akademnashr, 2013. –Б.91-92.
24

buzurg, sohib barid, mushrif, vakil, muxtasib vazirlar boshqargan. Amir Temur va
uning vorislari zamonida saltanatning markaziy ma muriyatini bosh vazir –ʼ
devonbegi boshliq etti vazirdan iborat arkoni davlat boshkargan. Ular: 1) mamlakat
va ra iyat ishlari, 2) harbiy ishlar, 3) tijorat, 4) moliya ishlari bo yicha vazirlar
ʼ ʻ
sanalib, yana 3 nafar maxsus vazir chegara viloyatlari va tobe mamlakatlardagi
ishlarni nazorat qilib turgan.Xo jalik yoki boshqaruvning alohida bir sohasiga
ʻ
rahbarlik qilib kelgan amaldorlarni sobiq sho rolar davrida komissar, ministr, ana
ʻ
shu boshqaruv organini esa komissarlik, ministrlik so zlari bilan atash rasm
ʻ
bo lgan edi.
ʻ
Yasovulboshi – Xiva xonligida uning qo lida mirshabxona, qamoqxonalar,
ʻ
shuningdek, xonni qo riqlash ishlari bo lgan. Maxfiy farmonlar ham yasovulboshi
ʻ ʻ
orqali o tgan. Yasovulboshi ko chmanchilardan tuzilgan askariy qismlarga
ʻ ʻ
qo mondonlik qilgan. Yasovulboshi xonning farmoniga muvofiq askarni vaqtida
ʻ
urushga boshlab borishgan 26
. Har bir yasovulboshining bir necha yordamchisi
bo lib, ular yasovullar deb atalgan. Arznomani tekshirish uchun xondan farmon
ʻ
olgach, yasovulboshi o z yordamchilaridan birini shikoyatchiga qo shib, hodisa
ʻ ʻ
yuz bergan joyga jo natgan. Tekshirish ishlari tamom bo lgandan keyin,
ʻ ʻ
yasovulboshi saroydan boshlab bosilgan har bir tosh (18 chaqirim) masofa uchun
arzchidan o z foydasiga 3,5 tanga undirib olgan. Qadimda yasovulboshida uning
ʻ
unvonini ko rsatadigan kumush qalpoqlik aso bo lgan, XIX asr oxirlarida esa
ʻ ʻ
yasovulboshi kamariga pichoq taqqan.

II.2. Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi rasmiy faoliyat yuritgan
davlat muassasalari
Xiva xonligidagi davlat muassasalari tarixiga nazar tashlanganda, eng
birinchi galda markaziy boshqaruv sifatida Devon hokimiyati idoralarini aytib
o tish kerak. Markaziy boshqaruv, bevosita qonun va farmonlar chiqaruvchi,
ʻ
shuningdek, ijro etuvchi bosh idora bo lib, uni xon boshqargan. Diniy hokimiyatga
ʻ
kiruvchi idoralar, bevosita ijro muassasalari hisoblanadi. Bunga misol tariqasida
26 Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2012. –Б.398.
25

sudlov idoralarini aytish mumkin. Asosiy sudlov idoralari qozilik mahkamalari
hisoblangan. Bu mahkamalar bir necha pog onalardan tashkil topgan. Ham qonunʻ
chiqaruvchi, ham ijro etuvchi oliy shaxs xon bo lib, og ir jinoiy ishlarni shaxsan u
ʻ ʻ
ko rib chiqib, hukm chiqarardi. Undan keyingi o rinda bosh sudya – qozi kalon
ʻ ʻ
turardi. Xonlikdagi har bir viloyat, tuman, qasaba, shaharlarda xon tomonidan
tayinlangan qozilar bo lib, ular o z yordamchilari – muftiylar yordamida
ʻ ʻ
mulkchilik mojarolarini hal qilish, mayda jinoyatlarni ochish va shu singari ishlar
bilan shug ullanganlar. Viloyatlardagi jinoiy ishlarni ko rib chiqishda mahalliy
ʻ ʻ
hokimning ham ishtirok etish huquqi bor edi. Qishloqlardagi mayda mojarolar
qishloq oqsoqollari tomonidan hal qilinardi.
Xiva xonligidagi muassasalar, asosan, mulkchilik shakllariga ko ra
ʻ
birbiridan farqlangan. Masalan, xonlikda yerga egaUkning quyidagi mulkchilik
shakllari bo lgan: davlat yerlari; vaqf yer egaligi; xususiy yer mulklari. Ana shunga
ʻ
ko ra, davlat idoralari, madrasalar va diniy mahkamalarga bo lingan. Ilm beruvchi
ʻ ʻ
muassasa madrasalar bo lgan.
ʻ
Xonlikdagi iqtisodiy hayot tarzi tahlil etilganda, dehqonchilik, chorvachilik,
hunarmandchilik, to qimachilikni sanab o tish mumkin. Ayniqsa, hunarmandchilik
ʻ ʻ
bu o lkada o z tarixiy ildizlariga ega soha hisoblangan. Xiva, Urganch, Hazorasp,
ʻ ʻ
Toshhovuz, Xonqa kabi shaharlar hunarmandchilik markazlari bo lib, voha
ʻ
taraqqiyotini ta minlagan. Bu tashqi va ichki savdoning ham rivojlanishiga katta
ʼ
ta sir o tkazgan.
ʼ ʻ
Xonlik davridagi asosiy davlat muassasalaridan biri soliq idoralarining
faoliyatida ko zga tashlanadi. Soliq yig uvchi idoralar asosan xiroj, zakot, boj,
ʻ ʻ
jiz ya kabi soliqlarni undirganlar. Shu bilan birga aholi hashar yoli orqali quyidagi
ʼ
majburiyatlarni ham bajargan: kanallarni tozalash, yangilarini qazish uchun ilk
bahorda 15 kun ishlashga jalb etilgan.
Bundan tashqari, qazuv va kanallarni tozalash, shuningdek, sug orish ishlari
ʻ
mutasaddisi sifatida xonlikda miroblik idoralari faoliyat ko rsatgan.
ʻ
26

Davlat ta lim muassasalari sifatida madrasalar asosiy o rinni egallaydi vaʼ ʻ
ularning xarajatlari vaqf mulklari hisobidan qoplangan. Quyi ta lim, ya ni
ʼ ʼ
boshlang ich maktabda xat-savod chiqarilgan, o qish va yozishni o rgangan
ʻ ʻ ʻ
Mshilar Xiva madrasalarida, shuningdek, Buxoro madrasalarida o qiganlar.
ʻ
Masalan, XIX asrda xonlikda 1500 ga yaqin boshlang ich maktab, 130 ta
ʻ
madrasa mavjud bo lgan. Xivaning o zida 22 ta madrasa faoliyat ko rsatgan.
ʻ ʻ ʻ
Ruslar istilosiga qadar davlat boshqaruvi tizimi sifatida Xiva xonligi o zbek
ʻ
davlatchiligi tarixini, jamiyat hayotidagi o ziga xosliklarni o rganish-da muhim
ʻ ʻ
o rin tutadi.
ʻ
Rossiya imperiyasi istilosidan so ng Xiva xonligidan ajratib olingan
ʻ
hududning bir qismida 1874-yilda — markazi Petroaleksandrovsk (To rtko l)da
ʻ ʻ
bo lgan Amudaryo bo limi tashkil qilinadi. Amudaryo bo limi Chimboy va
ʻ ʻ ʻ
Sho raxon uchastkalariga bo linardi.
ʻ ʻ
1874-yil 21-mayda Amudaryo bo limini boshqarish bo yicha “Nizom”
ʻ ʻ
ishlab chiqilgan bo lib, unga asosan bo limni maxsus boshliq boshqarar edi. U
ʻ ʻ
Harbiy vazir, ichki ishlar vaziri va Turkiston general-gubernatori bilan oldindan
kelishilgan taqdimnomaga ko ra, Rossiya imperatori tomonidan lavozimga
ʻ
tayinlanar va bo shatilar edi
ʻ 27
.
Amudaryo bo limi boshlig i qo liga ma muriy, politsiya, sudlov va harbiy
ʻ ʻ ʻ ʼ
hokimiyat berilgandi. Shu bilan bir qatorda diplomatik vazifalarni ham bajarib, u
Rossiyaning Xiva xonligidagi diplomatik vakili hisoblanardi.
Amir madrasasi – Xivadagi me moriy yodgorlik (1870). Madrasaga
ʼ
salobatli peshtoq orqali kiriladi. Peshtokning ikki yonidagi ikki qavatli (hujralar
oldidagi) ravoqli ayvonlar, bosh tarzining ikki burchagiga ishlangan guldasta
binoga mahobatlilik baxsh etgan. Hovlida hujralarga tutashtirib yoni ochiq, tepasi
gumbaz bilan berkitilgan masjid ayvoni qurilgan. Darsxona va masjid ham gumbaz
bilan yopilgan, bosh tarzi bezaksiz nihoyasiga etkazilmay qolgan, hovli devorlari
koshin bilan bezatilgan. Yirik o quv dargohi hisoblangan.
ʻ
27 Хоразм тарихи. 1- жилд. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир М. Матниёзов. – Урганч,1997. –Б.116.
27

Amir To ra madrasasiʻ – Xivadagi me moriy yodgorlik (1870). Ichan ʼ
qal aning shimoliy qismida joylashgan. Muhammad Rahimxon II ning akasi Amir
ʼ
To ra qurdirgan. Chortoq tarhli, peshtog i mahobatli, ikki yon tomonida
ʻ ʻ
qo shqavatli uch juft hujra bor. To rt burchagidagi guldasta-minoralar parchin
ʻ ʻ
belbog li, mavj usulida bezatilgan. Masjid va darsxonaning tuzilishi bir xil. Masjid
ʻ
janubidagi ayvon gumbaz tomli, gumbaz osti toqilari olti qirrali, unga uch qator
muqarnas ishlangan. Hovlining ikki yon tomoniga bir qavatli, oldi ravoqli
ko ndalang hujralar ishlangan. Hovli burchaklaridagi hujralarga dahlizdan kiriladi.
ʻ
Hujralar balxi gumbazli, darchalariga panjaralar o rnatilgan. Uch gumbazli
ʻ
miyonsaroyning ikki yon tomonida darsxona bor. Amir To ra madrasasi 1970 yilda
ʻ
ta mirlangan, bosh tarzi oldiga savdo rastasi joylashtirilgan. Yirik o quv dargohi
ʼ ʻ
hisoblangan.
Arzhovli – xonga arzga kelgan kishilar qabul qilingan joy. 1830-1838 yillar
Xivada Olloqulixon buyrug i bilan qurilgan Toshhovlining bir qismi. Hovlining
ʻ
ichki qismiga gir aylan-gan ayvonli boloxonalar solingan. Hovlining to rida esa
ʻ
taxt uchun maxsus ayvon qurilgan. Arzhovli o rtasida baland yumaloq supa bo lib,
ʻ ʻ
yozda o tov o rnatilgan. Binoning koshin bilan qoplangan silliq devorlari turli
ʻ ʻ
rangdagi nafis naqshlar bilan bezatilgan.
Litografiya – Muhammad Rahimxon II Feruz tashabbusi bilan saroy
kutubxonasida saqlanayotgan nodir qo lyozma asarlarni kitob shaklida nashr qilish
ʻ
maqsadida 1874 yili Erondan Xivaga olib kelindi. Eronlik maxsus matbaachi
Ibrohim Sulton o z ishining mutaxassisi sifatida litografiyada dastlabki ishlarni
ʻ
amalga oshirishga kirishgan va toshbosmada ilk bor matbaachilik qildi 28
, bu
sho baning boshlig i qilib saroy shoiri Tabibiy tayinlangan.
ʻ ʻ
Ibrohim Sulton yangi tashkil etilgan toshbosmada bitta o zi ishlashga
ʻ
qiyinchilik sezgach, Otajon Abdalovni shogirdlikka oladi. Dastlab, toshbosmada
ba zi hujjatlar chop etila boshlandi. Ibrohim Sulton bilan tuzilgan shartnoma
ʼ
muddati tugagach, u Eronga jo nab ketdi va xonlik toshbosmasidagi barcha ishlar
ʻ
28 Абдурасулов А. Хива (Тарихий-этнографик очерклар.) – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. –Б. 64.
28

va bu ish ma suliyati Otajon Abdalov zimmasiga yuklatildi. Otajon Abdalov buʼ
ishning davomchisi sifatida xonlik kutubxonasidagi nodir kitoblarni mustaqil
ravishda nashr qilishga kirishdi. Dastlab chop etilgan kitoblar savdoga chiqarilmay
Xiva xoni kutubxonasiga sovg a sifatida taqdim etildi va o z davrining mashhur
ʻ ʻ
olim, ohun, fuzalolariga va madrasalarga tarqatildi. Bosmaxonalarda chop etilgan
minglab toshbosma kitoblar qirq nomdan ziyod bo lib, adabiy, badiiy, diniy
ʻ
mazmunda edi. Xiva toshbosmasi haqida rus sharqshunoslaridan B. B. Bartol d, G.
ʼ
N. Chabrov, E. K. Betger, o zbek tarixchi olimlardan R. Mahmudova, M.
ʻ
Rustamov, A. Boboxonov, F. Ernazarov kabilar ma lumotlar berib
ʼ
o tganlar
ʻ 29
.
Ko rilayotgan davrda Xiva xonligidagi ikki matbaa faoliyati o rganildi.
ʻ ʻ
Birinchi matbaa Muhammad Rahimxon II Feruz davrida tashkil etilgan va u
“Podshohi zamon tipolitografiyasi” deb nomlangan 30
.
Vohadagi ikkinchi bosmaxona Petro-Aleksandrovsk (To rtko l)dagi S. V.
ʻ ʻ
Novikov matbaasidir. Bu matbaa ham o zining tuzilishi va chop etgan
ʻ
mahsulotlari bilan boshqa kichik vaqtli matbuot bosmaxonalaridan farq qilmagan 37
.
O rta Osiyo tarixidagi yagona matbaa Xiva xoni Muhammad Rahimxon II
ʻ
Feruz saroyida tashkil etilgan “Podshohi zamon tipolitografiya”sidagi nashr
jarayoniga to xtalsak, nashr uchun tayyorlangan asar matni dastlab eski o zbek
ʻ ʻ
yozuvida qo lda qog ozga tushunarli qilib ko chirilgan.
ʻ ʻ ʻ
Xiva toshbosmasining O rta Osiyodagi boshqa toshbosmalardan farqi shuki,
ʻ
toshbosma Muhammad Rahimxon II Feruz saroyi qoshida ochilgan bo lib, u asrlar
ʻ
davomida ko z qorachig iday asrab kelingan xalqning noyob madaniy merosi
ʻ ʻ
bo lgan qo lyozma asarlarni ko paytirish bilan shug ullangan.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1908-yil Xiva xonligida bo lgan sharqshunos olim A.N.Samoylovich xon va
ʻ
saroyning madaniyat ishlari mutasaddi vakillari bilan uchrashganini, Arkdagi va
Tozabog dagi xonning kutubxonalaridagi ajoyib kitob va qo lyozmalar bilan
ʻ ʻ
yaqindan tanishib chiqqanini alohida ta kidlaydi. A. N. Samoylovich ma lumotiga
ʼ ʼ
ko ra, xonning Tozabog dagi kutubxonasida 200 ga yaqin qo lyozma hamda
ʻ ʻ ʻ
29 Воҳидов Ш., Холиқова Р. Марказий Осиёдаги давлат бошқаруви тарихидан. – Тошкент: Янги аср авлоди,
2006. – Б. 36.
30 Шерипов У. А. Хива хонлиги тарихи. (1511-1920 йй). Тарих фан. ном. дисс. – Урганч,1999. –Б.161.
37
Нуржонов К. Хоразм тарихидан лавҳалар. – Урганч, 1992. –Б.25.
29

Turkiston, Qozon, Usmonli turk, fors, hind nashrlariga oid ko plab kitoblar mavjudʻ
bo lgan. Bundan bilish mumkinki, xon kutubxonasida nafaqat Xiva litografiyasi
ʻ
nashrlari, balki boshqa xorij litografiya nashrlari ham joy olgan.
Matniyoz Devonbegi madrasasi – Xivadagi me moriy yodgorlik (1871).
ʼ
Xon devonbegisi Matniyoz (Muhammad Niyoz) qurdirgan. Madrasa bir qavatli,
to g ri to rtburchak tarhli. Hovli atrofida hujralar joylashgan. Bosh tarzi ulkan
ʻ ʻ ʻ
peshtoqli, uning yonlariga 3 tadan yoysimon ravoqlar ishlangan. Burchaklaridagi
minoralar tepasi gumbazli mezanalar bilan yakunlangan. Kiraverishdagi yog och
ʻ
o ymakorligida bezatilgan eshik orqali miyonsaroyga kiriladi. Miyonsaroy
ʻ
gumbazi qalqonsimon bag allarga tayangan. Miyonsaroy yonlarida hovli bilan
ʻ
o zaro bog langan darsxonalar joylashgan. Hovli atrofidagi hujralar oldi ravoqli.
ʻ ʻ
Janub tomonidagi peshtoq-gumbazli masjiddan ayvon sifatida foydalanilgan.
Darsxona va masjid gumbazlari o zaro kesishgan toqilar ustiga o rnatilgan,
ʻ ʻ
hujralar balxi gumbazli. Bosh tarzi Xorazm me morligiga xos uslubda bezatilgan.
ʼ
Yirik o quv dargohi hisoblangan
ʻ 31
.
Muhammad Aminxon madrasasi – Xivadagi me moriy yodgorlik (1852-
ʼ
1855). Muhammad Aminxon qurdirgan. Ichan qal aning g arbiy qismida
ʼ ʻ
joylashgan. Madrasa ikki qavatli. Birinchi qavatidagi hujralar dahlizli, ikkinchi
qavatdagilar ayvonli. Bu us-lub Xiva madrasalari me morligida ilk bor shu binoda
ʼ
qo llanilgan. Ayvonlarning qurilishi sodda, hovlining umumiy me morligiga mos.
ʻ ʼ
Ikki qavatli ayvonlardagi qanoslar va qarama-qarshi qo yilgan peshtoqlar sirkor
ʻ
parchinlar bilan naqshlangan. Hujralar tomi balxi gumbaz bilan berkitilgan.
Sharqiy qanotidagi masjid va g arbiy qanotidagi darsxonaning gumbazlari
ʻ
burchaklaridan chiqarilgan toqili qiya sath-bag alga qo yilgan. Peshtoqining 6
ʻ ʻ
qirrali ko rkam ravog i ham sirkor parchinlar bilan bezatilgan. Masjidning baland
ʻ ʻ
gumbazi peshtokidan ancha yuqori ko tarilib turadi. Madrasaning baland va
ʻ
bezakdor peshtoqi o ziga xos mayda ravoqchalarga bo lingan, burchaklaridagi
ʻ ʻ
mezanali guldastalar binoga salobat va go zallik bag ishlaydi. Binoda Xiva
ʻ ʻ
31 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 5-жилд. –Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2003. –Б.522.
30

me morlik maktabiga xos uslublarning eng yaxshi namunalari qo llangan. Boshʼ ʻ
tarzidagi miyonsaroy 2 oshyonli, 5 gumbazli bo g imlarga ajratilgan. Yog och
ʻ ʻ ʻ
o ymakorligida ishlangan eshik va panjaralar noyob san at asari hisoblanadi.
ʻ ʼ
Madrasa ta mirlanib, mehmonxona uchun moslashtirilgan, o tmishda yirik o quv
ʼ ʻ ʻ
dargohi va shahar devonxonasi bo lgan
ʻ 32
.
Nurullaboy saroyi – Xivadagi me moriy yodgorlik. Asfandiyorxonning
ʼ
sobiq rasmiy qabulxonasi (XX asr). Bu saroy-bog ni Xiva xoni Muhammad
ʻ
Rahimxon II Feruz o g li Asfandiyorxon uchun qurdirgan (Nurullaboy degan
ʻ ʻ
shaxsning bog i o rniga qurilgani uchun Nurullaboy saroyi deb ataladi).
ʻ ʻ
Nurullaboy saroyi 9 ta katta-kichik xonalar, darvozaxona, saroy, qabulxona,
arzxona, madrasa, xizmatchilar uchun turar joy, bog , gulzorli hovlilardan iborat.
ʻ
Majmuaga janubdagi ariq ustiga qurilgan ko prik orqali darvozadan kiriladi.
ʻ
Darvozaxonaning dalonida bir necha xonalar bor. Saroy to g ri to rtburchak
ʻ ʻ ʻ
tarhli, 4 hovlili, qal -aband devor bilan o ralib, burjlar ishlangan. 3 hovlida 2
ʼ ʻ
qavatli, janubiy-g arbiy hovlida 1 qavatli xonalar joylashgan. Bosh tarzi darvozasi
ʻ
madrasa, turar joy va arzxona bilan o zaro bog langan. Saroy shimolidagi 2 hovli
ʻ ʻ
ayvonlarning tomi ikkinchi qavat uchun o tish joyi vazifasini o taydi. Katta hovli
ʻ ʻ
saroyning shimoliy-g arbiy qismini egallagan. Hovlida quduq bor. Qabulxona
ʻ
saroyning shimoliy-sharqida, o ziga xos evropacha uslubda qurilgan. Bosh tarzi
ʻ
janubga qaratilgan. 1 qavatli, 7 xonasi bor. Old va orqa tomoni ayvonli. Arzxona
saroyning sharqida joylashgan. Tarhi “G” shaklida, janubiy qismi uch burchakli,
shimol va g arbga qaratilgan ayvonlari mavjud. Madrasa bosh tarzi sharqqa
ʻ
qaragan. Janubiy-sharqiy burchagida 4 ustunli 2 qavatli masjid, shimoliy-g arbida
ʻ
ayvon, hovli atrofida darsxona va hujralar joylashgan. Tashqi devorlari va 4
burchagidagi guldastalar pishiq g isht va koshin bilan bezatilgan.
ʻ
Olloqulixon karvonsaroyi va timi – Xivadagi me moriy yodgorlik (1832-
ʼ
33). To g ri to rtburchak tarxli, burchaklariga guddasta – minoralar
ʻ ʻ ʻ
ishlangan. Karvonsaroyga shimoliy va janubiydagi peshtoq orqali kiriladi. Uning
32 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 6-жилд. –Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2003. – Б .186.
31

keng hovlisi va hovli atrofidagi 2 qavatli hujralar bir xil hajmda 105 tani tashkil
qiladi. Hujralar hovli sahniga qaratilgan. Burchaklaridagi 8 ta hujralar gumbazi
baland qilib ishlangan, ular eshik tepasidagi toba-don panjaralari orqali yoritiladi.
Tomi balxi gumbazli. Xovliga kiriladigan yo lak 2 tomondan peshtoq bilanʻ
chegaralangan. Peshtoq qanotlari ichida 2-qavatga olib chiqiladigan aylanma
zinalar bor. Pastdagi xonalarda yuk saqlangan, yuqoridagilaridan mehmonxona
sifatida foydalanilgan.
Karvonsaroyning tashqi va ichki tuzilishida o ziga xos tomonlar bor.
ʻ
Macalan, shu tipdagi binolarda ichkariga maxsus xonalar orqali aylanib o tilsa, bu
ʻ
y erda ichkariga yuklar bilan 2 gumbaz ostidan to g ri o tish mumkin. Hovli o rtasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
otaravaga mol yuklashga qulaylashtirilgan. Tim karvonsaroyga nisbatan keyinroq
qurilgan. Karvonsaroyning bosh tarzi tim qurilishi (1835-1938)da tamoman
o zgartirilgan. Pastki qavatda ravoqlar asosi mustahkamlangan, 24 ta hujraning
ʻ
2qavati butunlay buzilgan va tim gumbazlarini o rnatish uchun moslashtirilgan.
ʻ
Tim tarxi, 2 ta katta gumbaz (markazida va g arbida), 2 qatorli 12 ta mayda
ʻ
gumbazlar karvonsaroy oldidagi katta gumbazli xonaga kelib taqalgan, xuddi
shunday gumbazli xona timning g arbida ham bor. Tim ichkarisi gumbazlardagi
ʻ
tuynuklar orqali yoritilgan. Timda savdo rastalari joylashgan. Gumbazlarni
qurishda ustalar binoga mos (to rtburchak, chorsi, olti qirrali shakllarda) qurilma
ʻ
asosini topa olganlar.
Olloqulixon madrasasi – Xivadagi me moriy yodgorlik (1834-35). Madrasa
ʼ
qurilishi Ichan qal aning yaxlit ansambl bo lib shakllanish tarixi bilan bog liq.
ʼ ʻ ʻ
O rta Osiyo me morligida keng tarqalgan qo shmadrasa uslubida, Olloqulixon
ʻ ʼ ʻ
timi, Xo jamberdibiy madrasasi, Polvon darvoza bilan o zaro bog langan.
ʻ ʻ ʻ
Olloqulixon timi sun iy tepalik ustiga qurilgan, shu tufayli qo shni binolardan
ʼ ʻ
ancha baland ko rinadi. Madrasi to g ri to rtburchak tarhli, peshtog i g arbga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qaragan. Bosh tarzini miyon-saroy, masjid va darsxona hamda 2 qavatli hujralar
egallagan. Eshikdagi yozuvda binoning qurilgan sanasi saqlangan. Hovli tomoni
o ziga xos, undagi 2 qavatli qator hujralar Polvon darvozaning kichik gumbazlari
ʻ
32

ustiga va qisman tim gumbazlari chekkasiga joylashgan. Masjid va darsxona
tuzilishi bir xil. Usti yarim aylana shaklidagi pastak gumbaz bilan yopilgan. Yirik
o quv dargohi hisoblangan. ʻ
Toshhovli , Olloqulixon saroyi – Xivadagi me moriy yodgorlik. Olloqulixon
ʼ
qurdirgan (1830-1838). Xalq ustalari Nurmuhammad, usta Toji va usta Qalandar
Xivakiy tomonidan bunyod etilgan. Toshhovli uch hovli, 111 ta xonadan iborat:
Arz hovli (darvozasi g arbga), ishrat hovli, haram. Xorazm mahalliy turar joy
ʻ
me morligiga xos uslubda, shahar tashqarisidagi qo rg on-hovli ko rinishida
ʼ ʻ ʻ ʻ
bo lganligi uchun toshhovli deb nomlangan. Har bir hovlida alohida xizmatchilar
ʻ
xonasi, xo jalik xonalari, otxona bo lgan. Hovlilarda ayvonlar o ziga xos uslubda
ʻ ʻ ʻ
joylashgan. Haramning janubida 2 qavatli bino oldiga baland qilib 1 ustunli ayvon
ishlangan, arz hovli va ishrat hovlidagi binoning faqat 2-qavatida 1 ustunli, panjara
to siqli ayvon bor. Hovli markazidagi doira shaklli supaga chodir o rnatilib
ʻ ʻ
mehmonlar kutilgan. Toshhovlining tashqi tarzi bezaksiz, yaxlit devorli. Hovli
atrofidagi ayvon va xonalar milliy me morlik an -analari asosida pardozlangan.
ʼ ʼ
Devordagi ustungo shalar oralig iga namoyonlar ishlanib, choksiz ko k va
ʻ ʻ ʻ
oq koshin qoplab, girih parchinlardan naqsh hosil qilib terilgan. Ishrat hovli va arz
hovli devorlari namoyonlarga ajratilib, ko k, oq va havo rang koshindan gilam
ʻ
nusxa mujassamot yaratilgan. Ayvon devorlaridagi girih va islimiy naqshlar
orasidagi doira shakllar ichida arabiy yozuvlar uchraydi. Marmar poyustun va
o ymakori yog och ustunlardagi doira shakllarda Ogahiyning Xiva xonlari tarixiga
ʻ ʻ
oid she rlari, xon ayvonidagi sharqiy poyustunda 1832 yil va ishrat hovli katta
ʼ
ayvon poyustunida, arz hovli katta ayvon bezaklari orasida 1838 yil hamda usta
Abdulla jin nomi saqlangan. Toshhovli (haram qismi)da Xiva “Ichan qal a” davlat
ʼ
tarixiy-me moriy muzey-qo riqxonasining hunarmandchilik muzeyi ekspozitsiyasi
ʼ ʻ
joylashgan.
Yosh xivaliklar – Xiva xonligida jadidlar tashkil qilgan partiya (firqa)
(1914-1921). O z safida milliy ziyolilar, hunarmand, dehqon, savdogarlar, islom
ʻ
ulamolari va ayrim davlat amaldorlarini birlashtirgan. 1914 yil avgustda Yosh
33

xivaliklar partiyasiga Polvonniyoz hoji Yusupov asos soldi. Jumaniyoz
Boboniyozov, Bobojon Yoqubov, Jumaniyoz Sultonmurodov, Nazir Sholikorov,
Sultonqori Jumaniyozov, Xudoybergan Devonov, Husaynbek devonbegi
Matmurodov, Muhammadyorxo ja Abdullaev partiyaning faollari edi. Partiyaningʻ
e lon qilingan dasturida xon hokimiyatini cheklaydigan islohotlar o tkazish,
ʼ ʻ
mamlakatda konstitutsiyaviy monarxiya o rnatish, xalqni ma rifatli qilish
ʻ ʼ
mo ljallangan. Xiva xonligidagi 1916 yil qo zg olonida faol qatnashgan Yosh
ʻ ʻ ʻ
xivaliklarning rahbarlaridan biri qozikalon Bobooxun Salimov (1874-1929)
qo zg olonchilar faoliyatini yashirin ravishda boshqardi
ʻ ʻ 33
. 1917 yil fevral inqilobi
Yosh xivaliklar faoliyatiga kuchli ta sir ko rsatdi, ular ochiq kurash yo liga o tdi.
ʼ ʻ ʻ ʻ
1917 yil 5 aprelda Xiva xoni Asfandiyorxon Yosh xivaliklar taqdim etgan
manifestni imzolashga majbur bo ldi. Manifestda yangi usul maktablari ochilishi,
ʻ
mamlakatda temir yo l, pochta, telegraf barpo etilishi zarurligi, davlat xazinasi
ʻ
nazorat ostiga olinishi, barcha amaldorlarning saylanishi va maosh bilan
ta minlanishi, butun aholining shariat oldida tengligi ta kidlangan edi. Islohotlar
ʼ ʼ
amalga oshirilishini nazorat qilish uchun 30 vakildan iborat muvaqqat qo mita
ʻ
tashkil topdi. 8 aprelda mamlakatni boshqarish uchun Xivada xon huzurida Majlis
(raisi – Bobooxun Salimov) va Nozirlar Kengashi (raisi Husaynbek devonbegi
Matmurodov) tuzildi. P. Yusupov (1861-1936)ga Rossiya hukumati va rus
qo shinlari bilan munosabatlarni barqarorlashtirish vazifasi yuklatildi. Muvaqqat
ʻ
qo mita tarkibiga keyinchalik yana 19 kishi, shuningdek, 7 turkman kiritildi. Yosh
ʻ
xivaliklar Xiva xonligida hokimiyatni boshqaruvchi hukmron kuchga aylandi. 1917
yil mayda Majlis raisi Bobooxun Salimov boshchiligidagi delegatsiya Muvaqqat
hukumat vakillari bilan muzokara o tkazish uchun Toshkentga jo nadi.
ʻ ʻ
Asfandiyorxon Muvaqqat xukumatning Xivadagi vakili general Xo ja
ʻ
Mirbadalov (millati tatar) boshchiligidagi harbiy kuchlarga tayanib, iyunda
Majlisni tarqatib yubordi. Xon o ziga ma qul kishilardan yangi tarkibdagi Majlis
ʻ ʼ
(raisi – Ortiq Oxun) va Nozirlar Kengashi (raisi Ishoqxo ja Xo jaev)ni tayinladi,
ʻ ʻ
33 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. –Тошкент:
Шарқ, 2000. –Б.113.
34

Yosh xivaliklardan shafqatsiz o ch olishga kirishdi. H. Matmurodovʻ
boshchiligidagi sobiq Majlisning 17 a zosi qamoqqa olindi, Bobooxun Salimov
ʼ
ustidan kuchli nazorat o rnatildi, Yosh xivaliklar partiyasining barcha a zolari
ʻ ʼ
kofir, deb e lon qilindi. 1917 yil sentyabrda Xivaga polkovnik Zaytsev katta kazak
ʼ
otryadi bilan etib keldi. 21 noyabrda Yosh xivaliklar ustidan “qozilarning shariat
sudi” o tkazildi. 1917 yil noyabrda Asfandiyorxon rus kazaklari yordamida
ʻ
Majlisni butunlay tugatdi. Xonning istibdod tuzumi bilan kurashda mag lubiyatga
ʻ
uchragan Yosh xivaliklar mamlakatdan chiqib ketishga majbur bo ldi. 1917 yil
ʻ
noyabr- dekabrda P. Yusupov, N. Sholikorov (1881-1938) Toshkentga, mulla
Jumaniyoz Sultonmurodov – Petro-Aleksandrovsk (hozirgi To rtko l)ga etib
ʻ ʻ
borishdi. Yosh xivaliklar partiyasining boshqa etakchilari Husaynbek
Matmurodov, Ishoqxo ja Xo jaev, Abdusalom Hoji Islomxo jaev, Hoji Avazberdi
ʻ ʻ ʻ
Eshonov xon buyrug i bilan qatl qilindi (1918 yil 18 may)
ʻ 34
.
Yosh xivaliklar inqilobiy qo mitasi
ʻ 1920 yil 2 fevralda Xivada tuzilgan.
Unga To rtko ldagi Yosh xivaliklar inqilobiy qo mitasining boshlig i
ʻ ʻ ʻ ʻ
Jumaniyoz Sultonmurodov – rais, Majlisning sobiq raisi Bobooxun Salimov,
ulamolar vakili Odamoxun Ortiqov, yirik savdogar Matpanoboy Madrahimov,
turkmanlar vakillari
Mulla O roz Xo jamuhamedov va Mulla Navro z Ro ziboev a zo bo ldi. 9
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
aprelda Muvaqqat inqilobiy qo mita ishini yaxshilash uchun uning tarkibida 10
ʻ
kishidan iborat dastlabki xalq hukumati – Nozirlar Sho rosi tashkil qilindi.
ʻ
Kundalik masalalarni hal qilish uchun Jumaniyoz Sultonmurodov (rais),
Polvonniyoz Hoji
Yusupov, Bobooxun Salimovdan iborat hay at saylandi. 1920 yil 26-30
ʼ
aprelda
Butun Xorazm xalq vakillarining I qurultoyida Xorazm Xalq Sovet
Respublikam (XXSR) tashkil topdi. Yosh xivaliklar dasturi qurultoyda qabul
etilgan muvaqqat konstitutsiyaga asos qilib olindi 35
. Unda Xiva xonligi
34 Маткаримов М. Хоразм республикаси: давлат тузилиши, нозирлари ва иқтисоди. –Урганч, 1993. –Б.49.
35 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. –Тошкент:
Шарқ, 2000. –Б.121.
35

tugatilganligi va Xorazm Xalq Respublikasi tuzilganligi e lon etildi. Qurultoyda 15ʼ
kishidan iborat respublika xukumati – Xalq Nozirlari Sho rosi tuzildi. Polvonniyoz
ʻ
Hoji Yusupov boshchiligidagi xukumat tarkibiga Jumaniyoz Sultonmurodov
(raisning 1muovini), Bobooxun Salimov (adliya), Bekjon Rahmonov (maorif),
Eshchon-qori Jabborqulov (xalq xo jaligi), O roz Xo jamuhamedov (tashqi ishlar),
ʻ ʻ ʻ
Navro z Ro ziboev (hukumat kotibi), Qo shmamedxon Sapiev (raisning 2-
ʻ ʻ ʻ
muovini), G ulomalixon Bahodir (ijtimoiy ta minot), Shomurod Baxshi (sog liqni
ʻ ʼ ʻ
saqlash), Muhammadpanoboy Abdullaev (moliya), Xudoybergan Devonov (oliy
mufattishnazorat), Rizo Shokirov (harbiy), Hakim Bobojonov (ziroat-
dehqonchilik), Nazir Sholikorov (ichki ishlar) nozir sifatida kiritildi. Nozirlarning
aksariyati jadidlardan iborat bo lgan va shu sababli hukumat Yosh xivaliklar
ʻ
hukumati deb yuritilgan. Yosh xivaliklar mamlakatda xonlikdan qolgan asoratlarni
tugatish, respublikada demokratik tuzumni qaror toptirish, mustaqil Xorazm
davlatini barpo qilish uchun kurashdi. Rossiya rasmiy doiralari, Turkkomissiya va
Turk-front vakillari mustaqil siyosat yuritishga intilayotgan Yosh xivaliklar
hukumatini badnom qilish uchun jon-jaxdi bilan harakat qildi. Sho rolar
ʻ
davlatining qurolli ig vogarliklariga qaramay, Yosh xivaliklar hukumati qariyb bir
ʻ
yil yashadi. 1921 yil 6 martda qizil askarlar Xivada 2-marta davlat to ntarishi
ʻ
yasab, Yosh xivaliklar hukumatini ag darib tashladi. Bolsheviklar xalq nozirlarini
ʻ
qamoqqa olib, ko pchiligini otib tashladi. Ayrim nozirlar Junaidxon va
ʻ
istiqlolchilar safiga qo shildi, ba zilari chet ellarga o tib ketdi. Yosh xivaliklarning
ʻ ʼ ʻ
bir qismi keyinchalik afv qilindi va ular Xorazmdagi sho ro davlati qurilishida faol
ʻ
ishtirok etdi (1923 yil oktabrgacha). Ularning aksariyat qismi 30-yillar
qatag onlarida yosh buxoroliklar singari halok bo ldi
ʻ ʻ 36
.
Yosh xivaliklar qo mitasi
ʻ – 1918 yil boshlarida Toshkentda tuzildi (raisi –
Polvonniyoz Yusupov). Yosh xivaliklar taktik maqsadlarni ko zlab, bolsheviklar
ʻ
bilan yaqinlashdi. To rtko ldagi Yosh xivaliklardan bir guruh inqilobchilar bilan
ʻ ʻ
ajralib, 1919 yil boshida kommunistik guruh (fraktsiya) tuzganligini e lon qildi
ʼ
36 Ражабов Қ. К., Мустақил Туркистон фикри учун мужодалалар. – Тошкент, 2000. –Б.46.
46
Юсупов Полвонниёз Ҳожи. Ёш хиваликлар тарихи (Хотиралар). –Урганч, 1999. –Б.89.
36

(raisi – Jumaniyoz Sultonmurodov) 46
. Yosh xivaliklar partiyasiga ko plab a zolarʻ ʼ
kelib qo shildi. Uning yangi dasturi qabul qilinib, unda demokratik islohotlar
ʻ
dasturi bayon etildi. Xiva xoni, to ralar va beklarga qarashli butun mol-mulkni
ʻ
xalqqa berish, katta boylarning erlarini kambag allarga taqsimlash, bepul
ʻ
shifoxonalar va maktablar ochish, yo llar va ko priklar qurish, siyosiy erkin-lik,
ʻ ʻ
milliy tengxuquqlilik, xonlik tuzumini ag darib tashlab, demokratik xalq
ʻ
hokimiyati – respublikani barpo qilish ko zda tutildi. Rossiya va Turkistonning
ʻ
bolshevik rahbarlari Xiva xonligidagi barcha muxolif kuchlarni jipslashtirishga
zo r berib intildi. 1919 yil noyabrda Yosh xivaliklar, To rtko ldagi inqilobchi
ʻ ʻ ʻ
kommunistlar guruhi hamda Qo shmamedxon Sapiev va G ulomalixon Bahodir
ʻ ʻ
boshchiligidagi turkman qabilalari Xiva xoni Sayd Abdullaxon va turkman
yovmutlarining etakchisi Junaidxonga qarshi kurash boshlash uchun o zaro ittifoq
ʻ
tuzib, Xivani egallash uchun qizil askarlarni yordamga chaqirdi. 1919 yil noyabr –
1920 yil yanvar oylaridagi keskin janglar natijasida Turkiston fronti Amudaryo
(Xiva) guruhining qo shinlari (qo mondon N. M. Shcherbakov, siyosiy rahbar G.
ʻ ʻ
B. Skalov) 1920 yil 1 fevralda xonlik poytaxti Xivani bosib oldi. Xiva xoni Sayd
Abullaxon taxtdan voz kechdi. Junaidxon janglar bilan Qoraqumga chekindi.
Xulosa qilib aytganda, Xiva xonligida faoliyat yuritgan davlat muassasalar
o zlarining vazifalari va faoliyatlari bilan ajralib turgan. Ko plab muassasalar
ʻ ʻ
Qo qon va Xiva xonligida ham bir xil vazifa bajarganligi, yoki O zbekiston
ʻ ʻ
xududida xukm surgan ayrim sulolar davrida ham faoliyat yuritganligini ko rish
ʻ
mumkin.
37

XULOSA
XIX asrning boshlarida Xiva xonligida yangi sulola – Qo ng irotlar o zʻ ʻ ʻ
hukumatini o rnatib, mamlakatda XX asrning 20- yillarigacha boshqarganlar. Bu
ʻ
davr nafaqat Xiva, balki O rta Osiyo davlatlari uchun ham o ta murakkab va
ʻ ʻ
siyosiy voqealarga boy bo lgan davr hisoblanadi.
ʻ
Kurs ishi yakuniga ko ra quyidagi xulosalarga kelindi:
ʻ
1. O zbekiston hududida davlat muassasalarining tashkil topishi va
ʻ
ularning faoliyatini alohida o rganish O zbekiston tarixi, Xiva xonligi tarixi, O rta
ʻ ʻ ʻ
Osiyo va O zbekistonda davlat muassasalari tarixi fanlaridan muhim manba
ʻ
sifatida foydalanish mumkin.
2. Xivaning shu davrdagi tarixi o rganishda ko rish mumkinki, Qonun
ʻ ʻ
chiqaruvchi, ma muriy va sud ishlarini boshqaruvchi oliy hokimiyat tepasida katta
ʼ
er egalarining vakili sifatida xon turgan. Xon huzurida rasmiy maslahatchi va
mashvaratchi bir kengash tarzida oqsoqollarning oliy kengashi faoliyat yuritganini
ko rish mumkin.
ʻ
38

3. Saroy va xonlik boshqaruvida faoliyat yuritgan davlat muassasalari
faoliyatlari izchillik bilan o rganishga yordam beradi; ʻ
4. Xiva xonligida ijtimoiy-iqtisodiy sohadagi rasmiy faoliyat yuritgan
davlat muassasalari tarixini o rganish muhim ahamiyat kasb etadi.
ʻ
5. Xiva xonligi davlat muassasalari faoliyatlari o rganish orqali ularning
ʻ
har biriga tavsif berilib, boshqa davrlarda yoki Buxoro amirligi va Qo qon
ʻ
xonligidagi faoliyatlariga tarixiy nuqtai-nazardan solishtirildi.
6. Xiva xonligi davlat muassasalari ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o rni,
ʻ
vazifasi va tarixiga e tibor qaratildi.
ʼ
7. Xiva xonligi davlat muassasalarining davlat boshqaruv organlari va
ularning tarkibi, turli yillarda egallab turgan mansablari to g risidagi ma lumotlar
ʻ ʻ ʼ
mujassamlashtirilgan. Keltirilgan ma lumotlar orqali arxiv fondlarining manbaviy
ʼ
ahamiyati nechog lik muhimligi yana bir bor o z tasdig ini topdi.
ʻ ʻ ʻ
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Xiva xonligi davlat muassasalari
faoliyatlari, ularni tashkil qilinishi masalalari, ularning vakolatlari kabi masalalar
ilmiy muomalaga kiritilishida arxiv hujjatlari, tarixiy manbalar, bu davrga oid
manbalarni – Rossiya bosqini davriga oid, sovet mustamlakasi davriga oid,
mustaqillik davriga oid manbalar orqali biz o sha davrdagi boshqaruv tizimining
ʻ
qay darajada tashkil qilinganligini, undagi yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish
orqali ulardan tarixiy saboqlar chiqarishga imkon beradi.
39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Rasmiy adabiyotlar:
1.1. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. –Toshkent:
O’zbekiston, 1997. — 326 b.
1.2. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. –Toshkent:
O’zbekiston, 1998. — 32 b.
1.3. Karimov I. A. O’zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram
bo’lmaydi. –
Toshkent: O’zbekiston, 2005. — 445 b.
II. Umumiy adabiyotlar:
2.1. Abdurahimova N. A. va boshq. Davlat muassasalari tarixi. Kasb-
hunar kollejlari uchun o quv qo llanma. – Toshkent: Sharq, 2007. – B. 128.
ʻ ʻ
2.2. Abdurasulov A. Xiva (Tarixiy-etnografik ocherklar.) – Toshkent:
O’zbekiston, 1997;
2.3. Abduraximova N. A., Ergashev F. Turkistonda chor mustamlaka
tizimi. – Toshkent: Akademiya, 2002. — 240 b.
2.4. Alimova D. va b. O’zbekiston tarixi (1917-1991 yy.). – Toshkent,
2000.
2.5. Bayoniy. Shajarai Xorazmshohiy. – Toshkent, 1994.
2.6. Bobobekov H., Karimov Sh., Sodiqov M., Usmonov Q., Xolboev S.,
Shoymardonov I. O’zbekiston tarixi. Qisqacha ma’lumotnoma. – Toshkent:
Fan, 2007.
2.7. Bobojon Tarroh. Xorazm navozandalari. – Toshkent: Adabiyot va
san’at, 1994;
2.8. Vohidov Sh., Qodirov A. Sharqning mashhur sulolalari. –Toshkent:
Akademnashr, 2013. –B. 547.
2.9. Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi
tarixidan. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. — 72 b.
2.10. Ismoilov M., Sharopov A. Tarix atamalar lug’ati. –Toshkent:
Akademnashr, 2013. –B. 292-293.
2.11. Yo’ldoshev M. Y. Xiva xonligida feodal er egaligi va davlat tuzilishi.
– Toshkent, 1959. –B. 259
40

XIVA XONLIGIDA BOSHQARUV TIZIMI

Sotib olish