Xiva xonligining davlat tuzumi va huquq manbalari - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	154.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Iyun 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

31 Sotish

Xiva xonligining davlat tuzumi va huquq manbalari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAQO`LTETI
T ARIX KAFEDRASI
“5120300 Tarix (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ” ta’lim
yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun
“ Xiva xonligining davlat tuzumi va huquq manbalari ” mavzusida yozgan

Qarshi
1 Bitiruv malakaviy Bitiruv malakaviy ishiishi

M U N D A R I J A
Kirish …………………………………………………………………………….3
I-bob. Xiva xonligining vujudga kelishi va rivojlaninshining bosqichlari
I.1. Xiva xonligining vujudga kelishi shakllanishining tarixiy-siyosiy shart-
sharoitlari…………………………………………………………………………..7
I.2. Xiva xonliging vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari………18
II-bob. Xiva xonligining davlat tuzumi
II.1. Oliy davlat hokimiyati organlari va ularning vakolatlari……………………32
II.2. Mahalliy davlat hokimiyati organlari tizimi, tuzilish tartibi va faoliyati…….46
III-bob. Xiva xonligining huquq tizimi
III.1. Xiva xonligi huquq tizimida shariat normalari asosiy huquq manbai
sifatida…………………………………………………………………………….52
III.2. Odat normalari va ularning jamiyat hayotida tutgan o`rni………………….62
Xulosa …………………………………………………………………………….74
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………77
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O`zbekistonda demokratik huquqiy davlatni barpo
etish o`zbek davlatchiligi tarixiy taraqqiyotini tadrijiy-tahliliy o`rganishni taqozo
etadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek,
«mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o`z yurti, tili, madaniyati,
qadriyatlari tarixini bilishga, o`zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Bu -
tabiiy hol. Odamzod borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o`zi tug`ilib
voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi» 1
.
Haqiqiy tarixni bilmasdan turib, o`zlikni anglash mumkin emas. Zero,
o`zbek davlatchiligi uzoq o`tmish qa’riga borib taqaladigan boy tarixiy taraqqiyot
yo`lini bosib o`tdi. Bu yo`lning notekis va ziddiyatlarga to`la bo`lganligini
O`zbekiston hududida ko`plab davlatlarni qamrab olgan imperiyalar, tarqoqlik
tufayli kichik-kichik davlatlar mavjud bo`lganligi isbotlab turibdi. Boshqacha
aytganda, davlatchiligimiz tarixi turli ijtimoiy-siyosiy jarayonlar zaminida davlat
qurilishi va huquqiy rivojlanishning turli bosqichlarini boshidan kechirdi. Milliy
davlatchilikni barpo etishda ajdodlarimizning davlatchilik borasida to`plagan boy
tajribasi nihoyatda qo`l keladi. Bugungi kunda ilm-fanning vazifasi ana shu
jarayonlarga qayta nazar tashlab, ularga haqqoniy ravishda siyosiy-huquqiy baho
berish, davlatchilik va huquqiy tizimni birlamchi manbalar asosida tahlil etishdan
iboratdir.
Xiva xonligi mustaqil davlat sifatida shakllanish, feodal tarqoq va
markazlashgan davlat tariqasida taraqqiy etish, shuningdek boshqa davlatlarga
1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak y o`q //Biz kelajagimizni o` z qo` limiz bilan q uramiz. T. 7. - T.:
O `zbekiston, 1999. - 232-254-b .
3

mustamlaka bo`lish kabi o`zgarishlarni boshdan kechirgan. Bu jarayonlar guvohi
bo`lgan muarrixlar, keyingi davr o`zbek, G`arb va Sharq olimlari Xiva xonligi
tarixiga oid asarlar yaratganlar. Xonlikning vujudga kelishi, shakllanishi va unda
yuz bergan siyosiy jarayonlar tadqiqotchilar tomonidan qisman o`rganilgan. Biroq
xonlikning mustaqil davlat sifatida shakllanishi, tarixnavislikda talqin etilish
holati, siyosiy tuzumi, davlat hokimiyati organlari, ularning vakolatlari, huquq
tizimi va uning xususiyatlari shu kunga qadar kompleks tadqiqot obyekti
bo`lmagan.
Xiva xonligi davlati va huquqi tarixini tadqiq etishda muhim manba
vazifasini o`taydigan arxiv materiallari - xonlarning farmon-yorliqlari, qozixona
hujjatlari, huquq-tartibot va davlat xavfsizligi xizmatiga oid nodir hujjatlar,
Turkiston general-gubernatorlari, Turkiston va Kavkaz harbiy okruglari,
Amudaryo bo`limi boshliqlari, sulxparvar sudlar va Samarqand okrug sudlari bilan
Xiva xoni o`rtasidagi yozishmalar, yurtimizda va xorijda yangi nashr qilingan
elchilar xotiralarining ko`p qismi ilmiy ishlar tahlili doirasiga tortilmagan.
Vaholanki, ularni o`rganish va ilmiy muomalaga kiritish bilan Xiva xonligining
o`zbek davlatchiligi tarixida tutgan o`rnini, davlat tuzumi va huquq manbalarini
to`laroq yoritish mumkin.
Xiva xonligi nomi ostida to`rt asrdan ko`proq vaqt faoliyat ko`rsatgan
davlatning siyosiy tarix sahnasida vujudga kelishidan tortib, tashqi siyosiy kuchlar
ta’sirida barham topishigacha kechgan davrdagi siyosiy shart-sharoitlar, davlat
qurilishi, siyosiy va huquqiy tizimini ilk marotaba maxsus o`rganish ushbu ishning
dolzarbligini belgilaydi.
Mavzuning o`rganilganlik darajasi . Xiva xonligi ilk marotaba rus
sharqshunos olimlari V. V. Bartold, N. I. Veselovskiy, V. I. Dal, M. I. Ivanin, A.
L. Kun, N. S. Likova, O. Shkaskiy va boshqalar tomonidan birlamchi manbalar
asosida o`rganilgan 2
.
2 Бартольд В. В. История Туркестана (Труды Туркестанского гос. ун-та. Вып. 2). - Ташкент, Туркестанское
гос. изд-во, 1922. - 50 с.; Бартольд В. В. Хорезм. Соч. Том 3. - М.: Наука, 1965. - 549 с.; Веселовский Н. И.
Очерк историко-географически сведений о Хивинском ханства. - СПб, 1877. - 327 с.; Иванин М. И.
Сведения о Хивинском ханстве //Журнал мануфактура и торговля.
- Санкт-Петербург, 1843. - С. 27-35; Даль В. Известия о Хиве, взятые из рассказ портупей прапорщика
Медянкина, бывщего в плену у хивинцев. - М.: Лит газ, 1840. - 14 с.
4

Sho`ro davri olimlaridan Z. Aksakov, A. K. Borovkov, L. V. Dmitriyeva, P.
P. Ivanov, S. P. Ivanov, A. N. Kononov, A. M. Muginov, A. N. Samoylovich,
T.To`xtametovlar manbashunoslik va boshqa yo`nalishlarda tadqiq etganlar 3
.
Xiva xonligining davlat va huquq masalalari A.Axmedov, B.A.Axmedov,
S.A’zamxo`jayev, H.Bobobekov, H.Boboyev, Z.Ziyoyev, A.Ziyayev, I.B.Zokirov,
A.I.Ishanov, M.Y.Yo`ldoshev, S.Kamolov, B.Mannonov, S.Matkarimova,
M.Matniyazov, Q.Munirov, O.Mutalov, Z.Muqimov, G.Nepesov, K.Normatov,
J.Raximov, S.Saburova, A.X.Saidov, X.Samatova, O.S.Sodiqov, J.Toshqulov,
M.M.Xayrullayev, A.Shayxova, U.X.Shalekenov, Sh.Z.Urazayev, M.Qayumov,
M.Quldashev, Y.F.G`ulomov kabi mamlakatimizning yetakchi huquqshunos va
tarixshunos olimlari tomonidan o`rganilgan .
Jumladan, Yahyo G`ulomov o`z asarlarida XIX asr Xiva xonligining tashqi
va ichki siyosati, ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni yoritish barobarida, davlat
tuzumiga qisman to`xtaladi. Akademik M.Yo`ldoshev «Xiva xonligida feodal yer
egaligi va davlat tuzilishi» nomli asarida yer egaligi masalasini soliqlarga oid arxiv
xujjatlari bo`yicha o`rganarkan, siyosiy-ijtimoiy masalalar qatori huquq-tartibot,
xarbiy ishlar va sud tizimiga maxsus o`rin ajratmagan . G.Nepesov,
O.Sodiqovlarning siyosiy, huquqiy masalalarni qamrab oluvchi asarlarida Xiva
xonligining qisqa davr mobaynidagi siyosiy hayotiga baho beriladi. Shuningdek,
yosh olima S.Saburovaning Xiva xonligi davlat tizimi tahliliga bag`ishlangan
ilmiy ishida tadqiqot obyekti sifatidagi mavzuning davri XIX asr va XX asr
boshlari hisoblanadi 4
.
Biroq unda davlat tuzumi, saroy boshqaruvi, boshqaruv lavozimlari va
unvonlari, sudlov tizimi, huquq-tartibot organlari Xiva xonligini ilk marotaba
o`rgangan o`zbek olimi akademik M.Yo`ldoshev keltirgan ma’lumotlar bilan
qiyosiy ravishda tadqiq etilmagan. M.Matniyozov va Y.Ollamovlar
xammuallifligidagi «Xorazm davlatchiligi tarixi» nomli o`quv-uslubiy
qo`llanmada qadim zamonlardan to xozirgacha bo`lgan davrdagi Xorazm
3 Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. - Л., 1940. - 289 с.; Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце
XIX - начале XX в. Победа Харезмской народной революции. - М., 1969. - 144 с.
4 Сабурова С. А. XIX аср ва XX аср бошларида Хива хонлигининг давлат тизими: Тарих фан. номз. ... дис.
автореф. - Т., 2002. - 9-15-б.
5

davlatchilik tarixi, jumladan, uning rivojlanish bosqichlaridan biri sifatida Xiva
xonligi davlatchiligi ham qiyosiy-huquqiy nuqtai nazardan o`rganilgan. Ammo
unda xonlik davri keng yoritilmaganligi hamda uning huquqiy tizimiga maxsus
o`rin ajratilmaganligini ko`rishi mumkin 5
.
Yuqorida keltirilganidek, Xiva xonligining siyosiy-huquqiy hayotiga turli
davrlarda muayyan hodisa va jarayonlar yuzasidan ozmi-ko`pmi nazar tashlangan.
Biroq o`zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining tutgan o`rni, uning davlat va
huquq masalalari to`laligicha va yetarlicha ilmiy tadqiq etilmagan, shuningdek
siyosiy-huquqiy tahlil doirasiga tortilmagan. Bu esa, ilmiy tadqiqot ishida ushbu
vazifani to`laqonli bajarishni taqozo etadi.
BMIning maqsadi va vazifalari: Xiva xonligining davlat oliy
hokimiyati, ijroiya va mahalliy boshqaruv tizimi hamda huquq manbalarini ilmiy
tahlil etishdan iborat.
Xiva xonligining vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy bosqichlari
hamda shakllanishining tarixiy shart-sharoitlarini o`rganish;
qo`ng`irotlar sulolasining hokimiyatni egallashi va davlatning boshqaruv
tizimini taxlil etish;
Xiva xonligining chor Rossiyasi protektorati davrida boshqaruv tizimi
xususiyatlarini o`rganish;
oliy hokimiyat organlari, ularning shakllanishi, hokimiyat tizimida tutgan
o`rni va vakolatlarini yoritish;
markaziy davlat boshqaruvi organlari, ularning tizimi, tuzilishi, vazifalari
hamda davlat tuzumidagi o`rnini yoritish;
maxalliy davlat hokimiyati organlari tizimi, tuzilishi hamda boshqarilishi
tartibi va faoliyatini taxlil etish;
xonlikning sudlov tizimini, uning xususiyatlarini tadqiq etish;
huquq-tartibot va davlat xavfsizligini ta’minlovchi organlar, qo`shinning
tuzilishi va maqomini o`rganish;
xonlikda amal qilgan huquq tizimi, soxalari, institutlari va ularning o`ziga
5 Matniyozov M., Ollamov Y. Xorazm davlatchiligi tarixi. - Urganch, 2008. - 127-172-b.
6

xos jixatlarini o`rganish;
BMIning tuzilishi . Bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta bob va sakkizta
paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tarkib topgan. Ishning
umumiy hajmi 83 sahifani tashkil etadi.
I-bob. XIVA XONLIGINING VUJUDGA KELISHI VA
RIVOJLANISHINING ASOSIY BOSQICHLARI
I.1. Xiva xonligining vujudga kelishi va shakllanishining tarixiy-siyosiy shart-
sharoitlari
XVI asr boshlarida siyosiy jarayonlarning jadallashuvi Xorazmda
hokimiyatning tez-tez o`zgarishiga olib keldi. Temuriy Sulton Xusayn davlati
(Samarqand) tarkibida bo`lgan va uning noibi Chin So`fi tomonidan yarim
mustaqil holda idora etib kelinayotgan Xorazmda 1505-1510 yillarda
Shayboniyxon hokimiyati o`rnatiladi. Bu davrda Xorazm Shayboniyxon noibi
(dorug`asi) Kupak Qo`shchi tomonidan idora etiladi.
1511 yil fevral oyida shayboniylardan Temur sulton bin Shayboniy,
Ubaydullo sulton va shox Ismoil Safaviy o`rtasida tuzilgan sulx bitimi 6
ga ko`ra
Xorazm ham Xuroson o`lkalari qatori eronliklar qo`liga o`tadi. Mamlakat Eron
shoxi dorug`alari tomonidan boshqariladi.
O`zga mazxabdagi Eron shoxi va xokimlari boshqaruviga xamda
Abulxayrxon oilasiga qarshi kurash davomida Jujixon avlodidan Elbarsxon bin
Yedgorxon Vazir shaxri oqsoqollari maslaxati hamda mahalliy xalq tashabbusi
bilan hokimiyatni egallaydi. Ta’kidlash joizki, maxalliy ulamolar amaldagi
udumlarga ko`ra uni mamlakatni boshqarishga haqli deb xisoblaydi. Dastlab
siyosiy-harbiy markaz xisoblangan Vazir shaxriga taklif etilgan Elbars Vazir xalqi
tomonidan Xorazm xoni deb e’lon qilinadi. U qisqa vaqt ichida Xorazmning
barcha shaxarlarida hokimiyatni egallaydi.
Shu o`rinda, «Shajarayi turk» ma’lumotlariga suyanib, eronlik
dorug`alarning Xorazmda qancha muddat xokimlik qilganligi masalasi va
6 Qatagan, Muuammadyor ibn Arab. Musaxxiril bilod. - Texron, 2007. - 101-b.
7

Elbarsning xon saylanishi, Xorazmning to`la ravishda dashti qipchoqliklar qo`liga
o`tishi sanasiga aniqlik kiritish lozim.
Abulg`oziyxonning yozishicha, eronliklar kelgach, ularga qarshi tashviqot
ishlari boshlanib, bu jarayon bir-ikki yil davom etadi. Shundan so`ng gina
Elbarsxon xuzuriga vakil yuborib, dashtlik o`zbeklarni chaqiradilar. Demak, bu
voqea 1513 yil boshida sodir bo`lgan. «Shajarayi turk» asarining Toshkent
nashrida esa, Elbarsning xon saylanishi sanasi «xijriy 911 sana, qo`y yili» 7
shaklida berilgan. Fikrimizcha, mazkur nashrga asos bo`lgan asarning qo`lyozma
nusxasidagi bu sana kotib tomonidan xato ko`chirilgan. Chunki xijriy 911 yil
milodiy 1505 yilni bildiradi va bu tarixiy xaqiqatga sira to`g`ri kelmaydi. O`sha
nusxa asosida bo`lsa kerak, tarixchi Munis xam «Firdavs ul-iqbol» asarida bu
voqeani 1911 xijriy yilda bo`lganligini ta’kidlaydi 8
.
V. V. Bartold esa, bu xato sanani to`g`rilab, o`zbeklarning hokimiyat
tepasiga kelishini milodiy 1511 yilga nisbat beradi. Shundan keyin boshqa
tadqiqotchilar tomonidan faqat shu ikkinchi sana qo`llanadigan bo`lib, unga
tanqidiy qaralmaydi va voqeaning 1511, 1512, 1513 yillarda ro`y bergani qayd
etiladi.
O`zbek olimlaridan akademik Y.G`ulomov, M.Yo`ldoshev, G.Xidoyatov,
B.Axmedov (masalan, B. Axmedov «safaviylar Xorazmda qisqa vaqt - 1510-1512
yillar hukmronlik qildilar» 9
deb yozadi), tadqiqotchilar I.Bekjonov,
K.Xudoyberganov, F.Ernazarov xam o`z maqola va dissertatsiyalarida shu fikrni
takrorlab, mazkur voqeaning 1511-1512 yoki 1513 yilda bo`lib o`tganligini
ta’kidlaydilar .
Endi, ikkinchi masala shundaki, «Shajarayi turk»dagi boshqa bir
ma’lumotga qarasak, muallif yuqoridagi «bir-ikki yil»dan so`ng gi izoxlarida
safaviy dorug`alarining Elbarsxon kelguncha Xorazmda «bir necha yildan beri»
yoki yana bir o`rinda «to`rt-besh yildan beri» xokimlik qilib kelayotgani 10
ga ishora
7 Abulgozi Bauodirxon. Shajarayi turk. - T., 1990. - 121-b.
8 Axmedov B. Историко-географическая литература Средней Азии XVI - XVIII вв. - Т.: Fan, 1985. - С. 120-
126.
9 Axmedov B. Tarixdan saboqlar. - T.: O`qituvchi, 1994. - 105-b.
10 Abulgozi Bauodirxon. Shajarayi turk. - T., 1990. - 121-b.
8

qiladi. Bundan eronliklarning Xorazmda 1514 yoki 1515 yilgacha turganliklari
anglashinadi. Demak, Elbarsxon Xorazm xonligiga 1514 yil saylangan, uch oydan
so`ng birin-ketin Urganj, Xiva va Xazoraspni qo`lga kiritish voqeasi 1514 yil
oxiri va 1515 yil boshiga to`g`ri keladi. Biroq boshqa birlamchi manbalarda bu
fikrni tasdiqlovchi ma’lumotlar uchramaydi.
Yuqoridagi xolatlardan kelib chiqib, mustaqillik uchun kurashlarning
boshlanishi va xonlikning jug`rofiy jixatdan shakllanish davri sifatida 1512-1515
yillarni ko`rsatish maqsadga muvofiqdir.
Xullas, Xorazm 1512-1515 yillarda ana shunday siyosiy-ijtimoiy zaminda
dashti qipchoqlik Elbarsxon boshlik o`zbek xonlari tasarrufiga va ular voxada
an’anaviy davlatchilikka mos boshqaruv tizimini joriy etadi. Xalqaro maydonda
siyosiy vaziyatning o`zgarishi, ya’ni Eron shoxi Ismoilning vafot etishi (1524 yil)
va sulolaviy janglarning boshlanib ketishi o`zbek xonlarining Xorazmda
mustaxkam o`rnashib olishiga imkon beradi.
Xonlik davlatchilik tarixi saxnasida avval «Urganj xonligi», keyinchalik
«Xiva xonligi» nomi ostida faoliyat ko`rsata boshladi. Bu davlat bosh`aruvidagi
o`lkani «Xorazm mamlakati» va davlat tepasida turgan xukmdorlarni gox «Urganj
р okimi», «Urganj voliysi», «Xiva xoni» deb atashgan. 1873 yil chor Rossiyasi
istilosidan so`ng xam ichki mustaqillik shartiga ko`ra xonlik rasmiy ravishda
«Xorazm mamlakati» deb qaralgan. Muxammad Raximxon Ikkinchining ajdodi
rasmida yana Xiva shaxri poytaxt sifatida tanilgan. Tangalarga «dor us-salom
Xorazm (Xorazm barqarorlik mamlakati)» va farmonlar so`z boshisi «Xorazm
mamlakati xoni so`zimiz... » tarzida yozilgan .
XIX asr birinchi o`n yilligida dashti qipchoqlik o`zbek xoni Elbarsxon asos
solgan Xorazm davlati nega bunday turli nomlar bilan atab kelingan? Ayrim
tadqiqotchilar aytganidek, haqiqatdan xam «Xiva shaxri Do`stxon bin Buchg`axon
davridan boshlab xonlik poytaxtiga aylanib, bu ish Arab Muxammadxon davrida
tugallangan»mi? Nega bu davlat «Arabshoxiylar davlati» nomi ostida xam tilga
olinadi? «Xiva xonligi XVII asrning birinchi yarmida ashtarxoniylar davlatining
parchalanishi natijasida» paydo bo`lganmi?
9

Mavzuni tadqiq etishga kirishishdan oldin bu kabi turli xil fikrlarga aniqlik
kiritishga, umuman, Xiva xonligi vujudga kelishidagi tarixiy siyosiy shart-
sharoitlarini o`rganishda, avvalo, XVI asr boshida Xorazmda Elbarsxon boshliq
mustaqil o`zbek davlati vujudga kelishidagi siyosiy-ijtimoiy omillar, yuz bergan
shakllanish, yuksalish va siyosiy inqiroz sabablarini qiyosiy taxlil etishga extiyoj
tug`iladi. Shu maqsaddan kelib chiqib, tarixiy xodisalar yozma manbalardagi yangi
ma’lumotlar taxlili asosida tadrijiy o`rganildi.
O`zbek sulolasi idora etayotgan mamlakat 1512-1516 yillarda ma’muriy-
xududiy jixatdan shakllanib bo`lgan edi. XVI asr boshida xududiy jixatdan
shakllangan bo`lsa, shu asrning o`rtalariga kelib uning xududi Xuroson etaklaridan
Eron shoxligiga qarashli Astrobodgacha cho`ziladi. XVI asrning oltmishinchi
yillarida esa kichik ma’muriy xudud va kuchsiz boshqaruv ostida qoladi. Shu
davrdan e’tiboran yana siyosiy va iqtisodiy saloxiyati osha boshlaydi.
Xonlik ilk tashkil topgan davrda «Xorazm xonligi» deb atalgan bo`lsa, Xiva
shaxri poytaxt sifatida faoliyat ko`rsatgan davrlardan boshlab «Xiva xonligi» deb
atala boshlangan. Chunonchi, xonlikka nisbatan «Xiva xonligi» degan nom o`zga
xududlarda, rus va g`arb olimlarining asarlarida qo`llanilgan bo`lib, maxalliy
nomlanishi «Xorazm davlati» bo`lgan. Maxalliy aholi tomonidan «podsholik»,
«xonlik», davlat boshlig`i esa «podsho» deb xam yuritilgan.
Odatda, xonlar yurtni xon ko`tarilgunga qadar o`zi idora etib kelgan
sultonligi yoki sobiq xon qarorgoxidan turib boshqargan. Ma’muriy-siyosiy va
xarbiy markazlar Vazir, Urganch (Kuxna Urganj), Xiva shaxarlari bo`lgan.
Bu o`rinda shuni aytib o`tish lozimki, Munis, Ogaxiy, Bayoniy, Tabibiy
ma’lumotiga ko`ra, «xijriy 964 (1556) yil Xivak dorussaltanasida taxtga chiqqan
birinchi kishi Do`stxon bin Buchg`axon (1557-1558 y.y.) bo`lib, u 3 yil Xivakda
xon bo`lgan». Bu ma’lumotga nisbatan shunday fikr bildirish joiz ko`rinadi:
bilganimizdek, bu paytda Urganj yoki boshqa biron shaxar poytaxt makomiga ega
bo`lmay, balki istalgan shaxar, ko`pincha, yuqorida eslatganimiz kabi, farovonlik
va kattalik, obodlik mavqeidan kelib chiqib, Urganj qal’asi xonlar qarorgoxi
bo`lgan va Do`stxonni bosh xon ko`targanlarida ana shu Urganjga yo`latmaslik
10

maqsadida Xivada qoldirganlar. Do`stxon esa bunga norozilik tariqasida Urganjda
turishga intilgan. Demak, bu paytda Xiva xech bir jixatdan mamlakat poytaxti
mavqeida tan olinmagan va u juda qisqa vaqt bosh xon Do`stxon uchun qarorgoh
vazifasini utagan.
Yuqoridagi muarrixlar fikriga suyangan Y. Gulomov 1941 yili e’lon qilgan
«Памятники г. Хиви» asarida «Do`stxon Buchg`axon o`g`li 1556 yili Xiva
mulkini o`ziga poytaxt qilib oldi» 11
degan bo`lsa, 1959 yili chop etilgan
«Xorazmning sug`orilish tarixi» kitobida «Arab Muxammad xonlik markazini
Xivaga ko`chirdi, shu davrdan boshlab, xonlik Xiva xonligi nomini oldi» 12
deb
yozadiki, bu baxsli fikr bo`lib, quyida bu masalaga xam to`xtalamiz.
Sultonliklar (xonlar sulolasi vakillari) davri, ya’ni sulolaviy boshqaruv
tizimi amal qilgan davrda xon oilasida uchrab turgan o`zaro ichki nizo va urushlar
hokimiyat boshqaruv tizimiga bevosita ta’sirini ko`rsatgan. Buni 1558 yil oktabrda
Vazirda xonlik qilayotgan Xrjimxon bilan shu qal’ada uchrashgan ingliz
tijoratchisi Antoni Jenkinson xam qayd etgan 13
.
Biroq buning asosiy sabablari manbalarda yetarli darajada taxlil etilmagan.
Bu borada shuni aytish lozimki, dastlabki davrlarda xon sulolasi (Yodgorxon
o`g`illari) qarama-qarshi 3 gurux (birinchi gurux - Elbarsning o`g`illari, ikkinchi
gurux - Beliqachning o`g`illari, uchinchi gurux - Amnakning o`g`illari)ga ajralgan.
Har bir gurux o`z vakilini hokimiyatni boshqarishga xaqli xisoblagan va shunga
intilgan. Bu esa ichki beqarorlikka olib kelgan. Sulola vakillari va zodagonlar
o`rtasida kechgan o`zaro kurashlar xijriy 944 (milodiy 1537) yilga kelib mamlakat
siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy xayotini va mudofaa qobiliyatini izdan chiqargan.
Bu xol shu davrdagi eronlik tarixnavis Xdsanbek Rumluning «Axsan at-
tavorix» asarida quyidagicha baxolangan: «Har bir sultonning boshida xonlik
qilish savdosi bor edi. Har burchakda zulm qo`li ko`tarilgan, gadolar vazirlik,
tubanlar raislik da’vosini qilar edi. Xalq axvoli kundan-kunga og`irlashib
11 Вамбери А. Путешествие в Среднию Азию. - Т., 2007. - С. 72.
12 G`ulomov Y. Xorazmning sug`orilish tarixi. - T.: UzFAN, 1959. - 207-b.
13 Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI - XV III вв. - Т.: ФАН, 1985. - С. 196-
197.
11

borardi» 14
. Abulg`oziy Baxodirxon bu holatga munosabat bildirarkan,
hukmdorlarning qarindosh-urug`chilikka berilishini qoralab, yaxshisi, ular
yonidagi navkarlari, oddiy xalqqa suyanishi, ularga mexribon bo`lishi lozim, degan
xulosaga keladi 15
.
Anushaxon (Abulg`oziyxonning o`g`li, 1664 - taxminan 1687) vag`otidan
keyin yuzaga kelgan siyosiy inqiroz sababli, davlat boshqaruvida yuqori nufuzga
ega bo`lib kelgan inoq, ya’ni xonlar shajarasiga mansub arboblar roli oshadi.
XVIII asrning boshlarida siyosiy hokimiyatning detsentralizatsiya qilinishi,
ya’ni markaziy hokimiyatning ba’zi vakolatlari maxalliy hokimiyatlarga berilishi
mamlakatning kuchsizlanishiga olib keladi. Turli guruxlarning hokimiyat uchun
o`zaro kurashi boshlanishi natijasida siyosiy inqiroz davri kuzatiladi .
1714 yili esa Buxorodan chaqirilgan sultoyetoziylar vakili Sherg`oziyxon
Xiva taxtiga chiqariladi. Davlat asoschisi Elbarsxon sulolasidan chiqqan bu xon
mamlakat xududini yana Xuroson yerlari xisobiga kengaytiradi. Oz fursatda
Mashxad, Nishopur kabi Eron shaxarlarida o`z hokimiyatini o`rnatib, aholisining
bir qismini Xorazmga ko`chiradi. Turkman qabilalari xonlikka bo`ysundiriladi.
Orol dengizi bo`yidagi qo`ng`irot urug`i vakillari Xiva xonligidan ajralib
chiqishi oqibatida uzoq yillar davom etgan ikki hokimiyatchilikka zamin
yaratiladi. Orol bo`yi o`zbeklari Sherg`oziyga qarindosh xisoblangan Shox
Temurg`oziy bin Musoxonni Buxorodan chaqirib hokimiyatga taklif etishadi.
Natijada keyingi Xiva xonlarining mamlakatni markazlashtirishga qaratilgan
xarakatlari XIX asrning o`rtalariga qadar davom etadi. Tabiiyki, bu davlat
zaiflashuvi sabablaridan biri sifatida o`z ta’sirini ko`rsatib keladi. Jumladan, Orol
bo`yi xonligi davlat zaiflashishi bilanoq uning ta’siridan chiqishga. intilib kelgani
bois 1715, 1728, 1735, 1859 yillarda Sherg`oziyxon (1714-1727/28 y.y.),
Elbarsxon (1728-1740 y.y.) va Sayyid Muxammadxon (1856-1864 y.y.)lar
tomonidan qayta bo`ysundiriladi 16
.
1727 yili otaliqlar tashabbusi bilan Elbars bin Shoxniyoz xonlik taxtiga
14 Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI - XV III вв. - Т.: ФАН, 1985. - С. 44-45.
15 Abulg`ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. - T., 1990. - 123-b.
16 Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI - XVIII вв. - Т.: ФАН, 1985. - С. 216.
12

o`tiradi. Uning davrida siyosiy barqarorlik birmuncha qaror topadi. Xonlikning
xarbiy qudrati oshiriladi. Masalan, u siyosiy muxoliflaridan kuchli chiqib, 1737 yil
baxorda Eron qo`shiniga qarshi jangda Buxoro xoniga yordamga yetib boradi, shu
yil dekabrda Xurosonga yurish qiladi .
Biroq 1740-1747 yillarda Xiva xonligi xarbiy saloxiyati kuchayib ketgan
Eron davlati ta’siriga tushib qoladi. Shu davrdan boshlab tez-tez o`zgarib turgan
xonlarning davlat boshqaruvidagi mavqei to`sha boshlaydi. Mustaqilligini qo`lga
kiritsa-da, mamlakatda yana siyosiy beqarorlik kuzatiladi. Ta’kidlash joizki, ilmiy
adabiyotlarda ushbu davr yetarli darajada taxlil etilmagan. Bu borada shuni aytish
mumkinki, mamlakat Eron ta’siri ostida bo`lgan davrda rasmiy xon sulolasi
vakillari tomonidan emas, Nodirshox xomiyligi ostida uning ishonchli, biroq ilgari
jamiyatda eng yuqori mavqega ega bo`lmagan, maxalliy tan olinmagan kichik juz
vakili Shoxniyoz va Abulxayr, noyib Toxirxon ashtarxoniy, Abulxayrning o`g`li
Nurali, noyib Abulmuxammad sulton bin Elbars, noyib Baxodir (Botir)xonning
o`g`li Goyib (Koyip) tomonidan idora etiladi. Bu esa vorisiy xonlarning amalda
hokimiyatdan chetlashishiga olib keladi. Mazkur xodisalarning guvoxi bo`lgan
eronlik muarrix Muxammad Kozim «Nomayi olam oroyi Nodiriy» nomli asarida
mustaqillik kurashlari va siyosiy axvol xaqida ma’lumotlar yozib qoldirgan.
Bu davrda hokimiyat amalda inoq va otaliqlar qo`lida to`planib, ular
o`rtasida ziddiyatlarning kuchayib borishi kuzatiladi. Eronlik noyiblar soliqlarning
ko`payishi va xalqning isyon ko`tarishi natijasida o`z mavqeini yo`qotadi. Pirovard
natijada Orol bo`yi va Xiva o`zbeklari o`rtasida hokimiyat uchun kurash avj oladi.
Xijriy 1170 (1756) yili taxtga chiqqan Sultoyetoziy avlodidan Temurg`oziy bin
Muxammad Raxim sulton isyonlarni bostirsa-da, o`zbek urug`larining mansabdor
vakillari o`rtasidagi nizoni bartaraf qila olmaydi. Xijriy 1176 (1762-1763) yili
Temurg`oziyxon suiqasdchilar tomonidan zaxarlab o`ldirilgach, siyosiy beqarorlik
va etnik guruxlar o`rtasidagi ziddiyatlar yanada kuchayadi. Jumladan, G`oziylar
sulolasidan 4 ta, 8 ta qozoq xoni, 2 qoraqalpoq vakili Xiva xonligi taxtida inoqlar
tashabbusi bilan qisqa muddat faoliyat yuritadi 17
.
17 Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI - XVIII вв. - Т., 1985. - С. 111-112;
O `zbekiston tarixi: Q is q acha ma’lumotnoma. - T.: Shar q , 2000. - 139 -b.
13

Natijada esa jamiyatda udumga ko`ra rasman xonlikni boshqarishga xaqli
xisoblangan xonlarning mavqei tushib, turli etnik va sulolaviy guruxlar xam
hokimiyatga da’vogarlik qila boshlaydi. XVI asrdan buyon amal qilib kelayotgan
sulolaviy boshqaruv tizimi xududiy (qabilaviy) boshqaruv tizimi bilan to`qnash
kelishi bois markaziy hokimiyat zaiflashadi. XVIII asr birinchi yarmining
oxirlarida urug`lar va qabilalar, etnik guruxlar o`rtasidagi o`zaro urushlar tufayli
siyosiy vaziyat izdan chiqadi. Shu urinda aytish kerakki, qo`ng`irot xonlari sulolasi
asoschisi Muxammad Amin inoqning siyosiy faoliyati aynan shu davrdan e’tiboran
faollashganini ko`ramiz.
Xonlik tarkibidagi etnik guruxlar o`rtasida XVIII asr boshlaridayoq yuzaga
kelgan ziddiyatlarning avj olishi, tarqoqlikning kuchayishi kabi omillar davlatning
inqirozga yuz tutishiga olib keldi. Tashqaridan xonlikning ichki ishlariga
aralashuvlar esa siyosiy inqirozning yanada avj olishiga sabab bo`ldi. XVIII
asrning 60-yillarida amalda hokimiyatni turkman yovmut qabilasi aslzodalari
boshqaradi. Yetakchi qabilalar va ittifoqchi guruxlar, jumladan yovmut va chovdar
turkman qabilalari, uyg`ur va qo`ng`irot o`zbek qabilalari o`rtasida hokimiyat
uchun keskin kurash kechadi. Mamlakat ichkarisida qiyin iqtisodiy-demografik
axvol ro`y berib, xalq Orol buyi va Buxoroga ko`chib ketadi.
Hokimiyatga da’vogar guruxlar O`rtasida kechayotgan o`zaro kurashlar
jarayonida 1768-1769 yillarda rasmiy hokimiyat an’anaga ko`ra chingiziy xonlar
qo`lida qolgan bo`lsa-da, o`zbek qo`ng`irot urug`i inoqlari kuchli ta’sirga ega
o`zbek feodallari, savdogar va ruxoniylarga tayanib hokimiyatni egallashga
erishadi. Amalda qo`ng`irot inoqlari boshqaruviga asos solinadi 18
. Darvoqe,
asrning ikkinchi yarmiga kelib Xivada qo`ng`irotlar, Buxoroda mang`itlar
hokimiyatni egallaydi. Shayboniylar sulolasi orasidagi xamjixatlik yo`qligi Xiva,
Buxoro va Qo`qon davlatlarining vujudga kelishiga sabab bo`ldi. Boshlangan
yangi davr xonlik taraqqiyotining aloxida bosqichini tashkil etadi.
1763-1770 yillarda hokimiyat qo`ng`irot sulolasidan Muxammad Amin
(inoq) qo`lida mujassamlashib, 1763-1790 yillarda davlat u tomonidan
18 Камалов С. Завоевание каракалпаков Хивинскими ханами в конце XVIII - начале XIX вв. - Нукус, 1958. -
С. 25; Иванов ПП. Архив Хивинских ханов XIX в. - Ленинград, 1940. - С. 9.
14

boshqariladi. Biroq uning hokimiyatiga 1782 yildan so`ng gina xech kim
da’vogarlik qilmaydi . Shu davrdan boshlab Xivada yangi hukmron sulola, ya’ni
qo`ng`irotlar faoliyati boshlanadi. Mazkur sulola vakillari keyingi davrlarda xon
unvonini olib, xonlik tugatilgunga qadar mamlakatni idora etib keladi.
Tarixshunoslikda ularning «xon» unvonini olishigacha bo`lgan davr «inoqlar
davri» 19
deb xam yuritiladi.
Amalda hokimiyatni qo`ng`irot inoqlarining vakillari boshqargan 1763- 1806
yillarda ular o`z mavqeini yetarli darajada mustaxkamlab olgan. Ular umume’tirof
etilgunga qadar rasmiy davlat boshlig`i xisoblangan va jamiyatda mavqei ustun
bo`lib, barcha etnik guruxlar tomonidan davlat boshlig`i sifatida tan olingan
chingiziy xonlardan Ortig`ozixon, Yodgorxon, Abulg`ozixon IV va Abulg`ozixon
V qabilarni taxtga o`tkazib kelganlar 20
.
Bilamizki, Amir Temur va uning avlodlari Yasok qoidalariga sodiq qolib,
o`zlarini xon emas «amir», «mirzo (amirzoda)» deb yuritganlar va shunga ko`ra
ular Amir Temurdan to Ulug`bek davrigacha bironta mug`ul chingiziyzodani
«xaqiqiy» xon sifatida taxtga o`tkazib qo`yishgan. Bobur esa Qobulni olgach,
oshkora ravishda yasaga sodiq temuriylar qoidasini buzib, o`zini «mirzo» emas
«podshox» deb e’lon qildi . Shundan keyingi taxtga chiqqan boburiyzodalar xam
«sulton» yoki «mirzo» atalmay, «podshox» unvoni bilan hukmronlik qiladi.
Bunday qoidaga rioya qilgan Muxammad Amin inoq va o`g`li Avazbiy inoq
xam o`zlarini «xon» deb e’lon qilmadilar va xonlik taxtiga chingiziylarni munosib
ko`rdilar. Biroq 1804 yili Eltuzar bin Avazbiy bin Muxammad Amin inoq o`zini
Xorazm (Xiva) xoni deb e’lon qildi. Keyingi davrlarda esa «xon» unvoni va
hokimiyati meros tariqasida o`tishini ko`rishi mumkin. Xivada hokimiyatni idora
etgan ushbu ikkinchi xonlar sulolasi tarixshunoslikda o`z urug`i nomi bilan
(Qo`ng’irot xonlari sulolasi) atalgan. Shu bilan birga, bu sulola vakillari sobiq
sulola xonlari kabi taxtga rasman egalik qilish uchun ilgarigi an’analarga amal
qilishgan.
19 O ` zbekiston xalqlari tarixi . II jild . - T ., 1994. - 51- b .
20 Камалов С. Завоевание каракалпаков Хивинскими ханами в конце XVIII - начале XIX вв. - Нукус, 1958. -
С. 29.
15

Xivada davlat va shaxarlar mudofaasi va xavfsizligiga katta e’tibor berilgan.
XVI asrlardayoq barcha xududlar o`z mudofaa qal’alariga, qal’alar esa kuzatuv va
qo`qiqlash joylariga ega bo`lgan. Keyingi davrlarga kelib xonlikning barcha
chegara xududlarida mudofaa inshootlari qurilgan. Jumladan, Orol bo`yida
Xo`janiyoz qal’asi va Sirdaryo bo`yida Jana-qal’a qo`rg’onlari mavjud bo`lgan.
Muxammad Raximxon butun qo`shni xududlarda markaziy Xiva hokimiyatini tan
oldirish xisobiga barcha chegara xududlarni, Olloqulixon esa 1842-1843 yillarda
poytaxtni mudofaa devori va darvozalari bilan mustaxkamlaydi. 1858 yillarda
Amudaryoning bir nechta o`tish yo`llari baland to`siqlar bilan tusiladi. Bundan
tashqari, aholi xududlarining deyarli barchasi uz mudofaa inshootlariga ega
bo`lgan 21
.
Pul daromadlari saroy xazinasida, natura daromadlar esa davlat omborlarida
saqlangan. O`z navbatida, xazina va omborlarda qat’iy nazorat yo`lga qo`yilgan
bo`lib, xar bir xolat belgilangan tarzda qayd etilgan. Davlat xarajatlari xon va
yuqori mansabdor shaxslar tomonidan ajratilgan. Yurt boshlig`i xisoblangan
xonlar xam o`z shaxsiy mabla`i xisobidan saroy, ark, xaram faoliyati va o`zlari
raxbarlik qilayotgan ishlarga ta’minot ajratganlar .
Xonlik ijtimoiy tuzumi ruxoniylar (ikki toifa: birinchi toifa - davlat
xizmatida faoliyat kursatuvchi ruxoniylar, ya’ni shayx ul-islom, kozi, rais, mufti,
mutavali, mudarris, imom; ikkinchi toifa - diniy ruxoniylar, ya’ni darvesh, shayH
eshon va boshk.), xunarmandlar 22
; yirik, O`rta va kichik yer egalari (dexkonlar);
chorvadorlar va ijarachi yersiz dexkon (bevatan, batrak, koranda, chorikor, vakfchi
yoki vaqfkor)lardan tashkil topgan.
Xonlikning shakllanishi va rivojlanishi bir tomondan uning etnik xolatiga
bog`liq bo`lgan. Xonlikdagi aholi etnik (milliy) jixatdan xam, madaniy-iqtisodiy
jixatdan xam bir-biridan fark qiluvchi uch guruxga bulingan: birinchi guruu -
dexkonchilik va chorvachilik bilan shug`ullanuvchi maxalliy o`zbeklar, ikkinchi
guruu - chorvachilik va qisman dexkonchilik bilan shug`ullanuvchi qoraqalpoqlar,
21 Abulg`ozi Bahodirxon. Shajarayi turk. - T., 1990. - 155-156-b. ZiyoyevX Turkistonda Rossiya tajovuzi va
hukmronligiga qarshi kurash. - T.: Sharq, 1998 .
22 Тураева С. Р. История ремесла Хивинского ханства во второй половине VIII - 70-х годах XIX века.
Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. - Т., 2010. - С. 10.
16

turkmanlar, qozoqlar va uyg`urlar, uchinchi guruh Elbarsxon bilan birga Dashti
Qipchoqdan kelgan ko`chmanchi o`zbeklardan iborat bo`lgan. Aholi boy yoki
kambag`alligiga ko`ra oliy, o`rta va quyi toifaga mansub bo`lgan. Umumiy
aholining asosiy qismi oliy va o`rta toifani tashkil etgan.
Ta’kidlash kerakki, milliy davlatchilik tarixida xonlikning tutgan o`rnini
to`laroq yoritishda tashqi siyosiy aloqalar o`rganilishi lozim bo`lgan soxa sifatida
ahamiyatga egadir. Binobarin, o`zbek davlatchiligi tarixida XVI asrdan XX asr
boshigacha faoliyat yuritgan Xiva xonligining chet ellar bilan tashqi siyosiy
aloqasi maxsus tadqiq qilinmagan mavzulardan biri xisoblanadi.
Y о zma manbalar va tarixiy xujjatlarda ko`rsatilishicha, davlatchilik tizimida
tashqi ishlar vazirligi faoliyat ko`rsatmasa-da, tashqi siyosatda Rossiya, Angliya,
Turkiya, Eron, Afg`oniston, Buxoro amirligi va Qo`qon xonligi bilan diplomatik
aloqalar elchilar va missiyalar orqali amalga oshirilgan 23
. Davlatlararo tashqi
aloqalar o`sha davrdagi siyosiy vaziyat, ichki va tashqi siyosatning tez-tez o`zgarib
turishi bilan izoxlanadi. Shunday qilib, Xiva xonligi XVI asr ikkinchi o`n
yilligining boshlarida O`rta Osiyo siyosiy saxnasidagi o`zgarishlar tufayli vujudga
keldi. Uning shakllanishi va taraqqiyoti O`rta Osiyo davlatlarining xalqaro
munosabatlari, xonlik aholisining mustaqillik uchun kurashi, davlat boshlig`ining
shaxsiy qobiliyati va layoqati, aholining etnik tarkibi bilan bog`liq xolda kechgan.
23 Madirimov X . R . Xiva xonligida diplomatik munosabatlar / Xalqaro munosabatlar .
- 2006. - № 2 - B. 82-87; MadirimovX. R. Xiva xonligining Avgoniston va Eron bilan diplomatik aloqalari /
Respublika yosh olimlarining an’anaviy ikkinchi ilmiy konferensiyasi materiallari to`plami. - T., 2010.
17

1.2. Xiva xonligining vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy
bosqichlari
Xiva xonligining mustaqil davlat tuzilmasi sifatida shakllanish, taraqqiy
etish va tugatilish tarixini o`rganish tizimli yondashishni taqoza etadi.
Xonlik tarixini siyosiy, huquqiy va boshqa mezonlarga ko`ra 5 ta bosqichga
ajratish, shuningdek sulolaviy boshqaruv tizimi, siyosiy tuzum va huquqiy tizimda
yuz bergan o`zgarishlarga ko`ra nisbatan yirik 3 ta bosqichni ko`rsatish mumkin.
Masalaga bunday yondashuv uni tizimli o`rganishni ta’minlashi shubxasiz.
Birinchi tasnifga ko`ra bosqichlarga quyida qisqacha tavsif keltiriladi:
Birinchi bosqich xonlikning vujudga kelishi va shakllanish davrlarini
(1512/1515-1621 y.y.) uz ichiga oladi. XVI asr boshlarida siyosiy jarayonlarning
jadallashuvi Xorazmda hokimiyatning tez-tez o`zgarishiga olib keldi. 1512-1515
yillarda Xorazm o`zbek xonlari hukmronligidagi mustaqil davlat bo`lib qoladi.
Poytaxt Xiva shaxriga ko`chirilishi natijasida tarixshunoslikda «Xiva xonligi»
nomi bilan atala boshlandi 24
.
Ikkinchi bosqich - bu davrda barqarorlik yuzaga kelib, davlat markazlashadi
va mustahkamlanadi. Biroq bu - qisqa davrni o`z ichiga olgan bosqich xisoblanadi.
U 1621/1623-1687 yillarni o`z ichiga oladi va unda mamlakatni xududini
kengaytirish, ichki tarqoqlikni tugatish, davlat hokimiyatini markazlashtirishga
qaratilgan isloxotlar amalga oshiriladi.
Uchinchi bosqich - bu davr (1687-1770 y.y.)da Anushaxon vafotidan so`ng
ichki bekarorlik, XVIII asr birinchi yarmida yuz bergan siyosiy inqiroz sharoitiga
to`g`ri keladi. Bu davrda xonlikning ichki qudrati juda zaiflashadi. 1740-1747
yillarda xonlik Eron, undan so`ng qisqa muddatda Buxoro davlati ta’siriga tushib
qoladi. Shu vaqtdan boshlab Xivada tez-tez o`zgarib turgan xonlar davlatda xal
qiluvchi kuchga ega bo`lmay qoladi. Natijada Shayboniylar sulolasi hokimiyatni
qo`ldan boy beradi.
To`rtinchi bosqich - bu bosqich 1770-1873 yillarni o`z ichiga oladi. Bu
24 Мамлакатнинг «Хива хонлиги» деб аталиши асосан гарб манбаларида кузатилади.
18

davrda Xivada o`zbeklarning qo`ng`irot urug`idan bo`lgan inoqlar hokimiyatni
egallaydi. 1770 yili Xorazmda hokimiyat amalda qo`ng`irot sulolasi vakili
Muxammad Amin inok qo`lida mujassamlashadi. Shunday qilib, XVIII asrda
Xivada taxtning meros tarikasida egallanishi, ya’ni «xon ko`tarish uyini» tugaydi
xamda yangi hukmron sulola - sunzirotlar faoliyati boshlanadi. Muxammad Amin
o`g`li Eltuzar inok qo`ng`irot urug`idan birinchi bo`lib o`zini xon deb e’lon
qilgan va rasmiy ravishda mamlakatni boshqargan. Muxammad Raximxon I
davrida xonlik markazlashadi va mustaxkam davlatga aylanadi. Davlat boshqaruvi
soxasida ko`pgina isloxotlar amalga oshiriladi. Olloqulixon davlatni
mustaxkamlashga erishadi. Uning davrida mamlakatda ichki va tashqi savdo
aloqalari rivojlanadi. Shu bosqichning oxirida chor Rossiyasi davlatining
Xorazmga mustamlakachilik xarakatlari boshlanadi.
Beshinchi bosqich - 1873-1920 yillarni o`z ichiga oladi. 1873 yilda chor
qo`shinlari Xivaga yurish qilib, shu yilning 12 avgustida chor Rossiyasi va Xiva
xonligi O`rtasida sulx tuziladi. Xiva xonligi chor Rossiyasiga karam mamlakatga
aylanadi. 1920 yil 2 fevralda Xivaning oxirgi xoni Said Abdullaxon taxtdan voz
kechadi. 1920 yil fevralida bolsheviklar tomonidan Xiva xonligi tugatiladi.
Birinchi bosqichda yuzaga kelgan ichki beqarorlik, siyosiy inqiroz tufayli
mamlakat 1536/37, 1593-1596 yillarda shayboniylar (Ubaydulloxon) ta’siriga
tushib qoladi 25
. 1596-1598 yillarda esa Xorazm Abdullaxon shayboniyning noibi
Xudoynazar Chuxra Og`ochi tomonidan (Urganj) boshqariladi 26
.
Biroq ko`p utmay mahalliy hukmron sulola vakillari ilgari o`zlari ishonmay
kelgan maxalliy turkmanlar bilan ittifoq tuzib, Durun xokimi Dinmuxammad bin
Avanish (Amnakxonning o`g`li, 1525/26-1538 y.y.) boshchiligida Xorazm xududi
yana kayta qo`lga kiritiladi va Ubaydulloxon (1533-1539 y.y.) bilan O`rtada sulx
tuziladi. Xorazmda yana mazkur sulola vakillari hokimiyat tepasiga keladi. Shu
davrdan boshlab Xuroson yerlari xorazmlik o`zbek xonlari nazorati ostidan
chiqadi.
25 Убайдуллохон бошлик шайбонийларнинг Хоразмга бостириб келиши Хдсанбек Румлунинг «Ах,сан ат-
таворих»ида х,ам муфассал баён килинган.
26 Абулгози Бауодирхон. Шажарайи турк. - Т., 1990. -143, 150-158-б.
19

Shu o`rinda aytish mumkinki, Hojimxon (Hoji Muxammadxon,
Akatoyxonning o`g`li, 1559/60-1602 y.y.) Xivaga ko`chib kelgan paytdan boshlab
Xiva bosh xonlar karorgoxi mavqeiga erishadi. Bu yerda taxtga o`tirgan xonlar
«Xiva xoni» nomi ostida ham tilga olinadi. Uning hukmronligi vaqtida yer- suv
isloxotlari amalga oshiriladi. Yuqorida ta’kidlanganidek, xonlikning iqtisodiy-
siyosiy nufuzi oshishiga erishiladi.
XVIII asrning o`rtalaridan boshlab, to`g`rirog`i, shu asr boshlarida sulolaviy
boshqaruv tizimi urnini mavkei ustun bo`lgan qabila va urug` boshliklari
boshqaruvi (vassal boshqaruv) tizimi egallaydi. Natijada markazlashgan boshqaruv
yuzaga keladi. Yangi boshqaruv tizimining vujudga kelishi katta yer egaligining
shakllanishi bilan xam bog`liq bo`lib , joylarda hokimiyati katta yer egalari qo`lida
to`plana boradi. Yangi boshqaruvning ba’zi belgilari ilgaridan mavjud bo`lib , kam
sonli qabila va urug` oqsoqollari (xon maslaxatchilari xisoblangan 5 ta inoq, qabila
aslzodalaridan 2 va undan ortiq otaliqlar) saroyda xon taxti atrofida o`rin
egallagan.
Arab Muxammadxon (Xoji Muxammadxonning o`g`li, 1602-1621 y.y.)
hokimiyatni boshqargan davrda ma’muriy, iqtisodiy va yer-suv isloxotlari amalga
oshiriladi. Xonlikning chegara xududlarida yashovchi qalmiq va qozoq
urug`larining xujumi bartaraf etilishi barobarida ular xonlik tarkibiga kiritiladi 27
.
Ikkinchi bosqichda, ya’ni Asfandiyorxon (Arab Muxammadxonning o`g`li,
1623-1643 y.y.) davrida, aynan 1629 yilda Xiva xonligi Eronga tobe yerlarni
egallaydi. Ichki siyosatda uz hokimiyati tayanchi bo`lgan turkman qabilalariga
katta imtiyozlar berishi sababli, etnik ziddiyatlar va siyosiy beqarorlik yuzaga
keladi. Tashqi siyosatda ashtarxoniylar va Eron shoxi bilan yaxshi do`stona
munosabat o`rnatiladi . Shuning uchun xam u vafot etgach (1643 yil), ashtarxoniy
Nadr Muxammadxon 1645 yil oxirigacha uning tarafdori sifatida Xivani o`z
ta’sirida ushlaydi. Shundan so`nggina Abulg`oziy to`la ixtiyorli bosh xon sifatida
Xivada taxt tepasida o`tiradi 28
.
27 Узбекистон тарихи: Кискача маълумотнома. - Т.: Шарк, 2000. -136-б.
28 Бекжонов И. Абулгозийхон такдирининг номаълум сахифаси // УзАС. - 2007. - окт. - № 32; Абулгози
Бауодирхон. Шажарайи турк. - Т., 1990. - 179-181-б; Худойберганов К. Хива хонлари шажараси. - Хива,
1996. - 15-б.
20

Abulg`ozi Baxodirxon (1644-1663 y.y.) va Anushaxon (1663-1686/87 y.y.)
hokimiyatni boshqargan davrda vaziyatni unglash, o`zaro kurashlar natijasida
og`irlashgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy axvolni barqarorlashtirish, ichki
tarqoqlikni tugatish, xon hokimiyatini mustaxkamlash va davlat qudratini oshirish,
kuchli mudofaa tizimini yaratishga qaratilgan qator islohotlar o`tkazishga majbur
bo`ldilar. Xususan, siyosiy-huquqiy, ma’muriy-xarbiy, pul va suv isloxotlari
amalga oshiriladi. Mamlakat siyosiy, iqtisodiy va xarbiy soxalarda ancha
yuksaladi, hokimiyat markazlashtiriladi. Xonlikka nisbatan amalga oshirilgan
barcha yurishlar bartaraf etilibgina qolmay, bir necha bor qarshi yurishlar qilinadi.
Abulg`ozi Baxodirxon etnik ziddiyatlarni bartaraf etish va barqaror ichki
muxitni yaratish yo`lida birinchilardan bo`lib , etnik guruxlarga aloxida xudud
xamda boshliqlar tayinlaydi. Yuqori mavqe va imtiyozlarga ega bo`lgan va eron
tobeligiga o`tib amalda hokimiyatni boshqargan turkmanlar ustidan uz ta’sirini
o`rnatib, ularni yana xonlik tarkibiga kiritadi. Orol xonligi xam Xiva xonligi
tarkibiga qo`shiladi. Balx xoni (Subhonqulixon) elchi yuborib, Xiva xonligi
tobeligiga utadi. Anushaxon Mashxad (Xuroson)ni egallab «shox» unvonini olib,
1684 yilda Buxoro va Samarqandda hokimiyatni egallaydi .
Ushbu bosqich xususida shuni aytish mumkinki, bu davrda xonlik ancha
taraqqiy etgan. Abulg`ozixon davrida boshlangan isloxotlar Anushaxon davrida
xam davom ettirilib, pul va suv isloxotlari o`tkaziladi.
Anushaxonga nisbatan suiqasd uyushtirilgandan so`ng qisqa muddat
siyosiy beqarorlik kuzatiladi. Otasi Anushaxon o`rniga taxtga o`tirgan
Xudoydodxon ikki yildan so`ng ukasi Arangxon tomonidan o`ldirilib, hokimiyat
egallanadi. Mazkur davrdan boshlab siyosiy beqarorlik yuzaga keladi xamda
Sherg`ozixon (1714-1727/28 y.y.) va Elbarsxon (1728-1740 y.y.) hukmronligi
yillaridan tashqari, xonlikning eronga tobe’ bo`lgan davri xamda undan keyin
hokimiyat qo`ng`irot inoqlari qo`liga utgunicha davom etdi 29
.
Shu vaqtlarda mamlakatda davlat inqirozi uz chukkisiga chikib, «xonlar
tankisligi» boshlanadi. Otaliqlar va inoklar tashabbusi bilan Buxoroga surgun
29 Веселовскаго Н. Очерки историко-географических сведений о Хивинском ханстве - Спб, 1877. - С. 194-
213.
21

kilingan xorazmlik sultonlar, chingiziylar avlodlari sanalgan dashti kipchoklik xon
va sultonlar Xorazm taxtiga taklif etiladi. Mazkur xodisalar, shuningdek inoklar
tomonidan rasmiy xonlarning chingiziy shaxzodalar orasidan tanlanib, taxtga
utkazilganligi sababli «xon-xon uyini», «soxta xonlar», «kUFirchok xonlar» 30
deya
baxo berilgan. Biroq ushbu xonlar merosiyligi nuktai nazaridan taxtga egalik
kilgan xakikiy xonlar xisoblanadi. Amalda hokimiyatni boshqarishda uz ta’siriga
ega bulmaganligi yuzasidan soxta yoki kalbaki xonlar, deya ta’riflanadi. Ularning
huquqiy xolati shunday bo`lganki, yiliga uch marta xalq oldiga chikishgan, boshqa
vaqtlarda nazorat ostida bo`lganlar.
To`rtinchi, ya’ni keyingi bosqichda Muxammad Amin (1770-1790 y.y.) va
Avaz inok (1790-1804 y.y.)lar chingiziy xonlar nomidan hokimiyatni inok unvoni
bilan boshqargan. Muxammad Amin davrida etnik guruxlar O`rtasida
yakdillikning yukligi tufayli XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab markaziy
hokimiyat mavkeini mustaxkamlash, xonlik xududini kengaytirishga karatilgan
isloxotlar amalga oshiriladi 31
. Binobarin, 1767-1805 yillar xonlik tarixida
mamlakatning markazlashtirilishi bilan tavsiflanadi. Jumladan, shu asrning
oxirlarida xonlikning shimoliy va shimoli-sharkiy xududlari uning tarkibiga kushib
olinadi. Yukoridagi xolatlarga asoslangan xolda, qo`ng`irot lar sulolasi davlat
boshqaruviga isloxotchilik xarakatlari bilan kirib kelgan, deyish mumkin.
Eltuzarxon davri vokealari Munis, Ogaxiy, Bayoniy va Komyob kabi
xorazmlik muarrixlar asarlarida bayon etilgan bo`lib , uning xonlikka mamlakatda
xarbiy, iqtisodiy isloxotlar utkazgani kayd etiladi 32
.
Eltuzarxon 1806 yilda vafot etgach, ukasi Muxammad Raxim ilgarigi
koidaga binoan chingiziylardan Abulg`oziyxon Beshinchini taxtga utkazadi.
O`zbek urug`lari boshliklari tashabbusi bilan besh oydan so`ng uzi Muxammad
Raximxon Birinchi nomi bilan Xiva taxtiga chiqadi.
Uning davrida xonlik markazlashtirilib, barqaror va mustaxkam davlatga
aylanadi. Ma’muriy, xarbiy, yer, soliq, pul va moliya isloxotlari amalga oshiriladi.
30 ЙулдошевМ Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши - Т.: Уздавнашр, 1959. -90-б.
31 Уша жойда. - 10-б.
32 Комёб. Таворих ул-хавонин. - Т.: Академия, 2002. - 98-б.
22

Ta’kidlash kerakki, manbalarda Muxammad Raximxon Birinchining davlat
siyosatini ishlab chikishida 1807 yilgi dexkonlar qo`zg`oloni muxim urin tutgani
kayd etiladi. U hokimiyatni boshqargan davrda davlat boshqaruvini takomillashtira
borib, feodal tarqoqlikning ijtimoiy tayanchi bo`lgan kentlar orqali boshqaruvni
bekor qiladi. Ma’muriy isloxotlar natijasida ular xon tomonidan tayinlangan
xokimlar orqali boshqariladi. Feodal urug`chilik davridan meros kolgan boshqaruv
lavozimlari bekor kilinib, yangi maxalliy boshqaruv organlari va lavozimlari ta’sis
etiladi. Yirik mansabdor shaxslardan tashkil topgan «Oliy Kengash» joriy etiladi.
Chegaralar bosqichma-bosqich mustaxkamlanadi. Orolbuyi xududlari xonlikning
shimoli-g`arbidagi kuchli xarbiy karorgoxga aylantiriladi. Bu davrga kelib xonlik
xududi Sirdaryoning Orol dengiziga kuyadigan joydan to Turkmanistondagi
Kushkagacha bo`lgan katta bir xududni uz ichiga olgan.
Xulosa qilib aytganda, Muxammad Raximxon qo`ng`irot xonlari
sulolasining asoschisi Muxammad Amin davrida boshlangan hokimiyatni
markazlashtirish va xonlik xududini kengaytirishga karatilgan isloxotlarni ma’lum
ma’noda yakunlaydi. O`rta Osiyo xonliklari O`rtasidagi chegara sarxadlariga
aniklik kiritilib, tashqi munosabatlar ijobiy tomonga uzgaradi va barqarorlashadi.
Manbalarda ushbu isloxotlar natijasida «uning butunlay yangi davlat barpo kilgani
va endilikda bu davlat O`rta Osiyodagi eng kuchli xonliklar jumlasiga kirishi»
xususida fikrlar bildiriladi.
1826 yili Sayyid Muxammad Raximxon Birinchi vafot etib, urniga o`g`li
Olloqulixon (1825-1842 y.y.) taxtga chiqadi. Bu xon XVI asr O`rtalaridagi
Xorazm xonligi davlat chegaralarini kayta tiklash yulida mamlakat xududini
Buxoro, Eron viloyatlari xisobiga kengaytiradi. Davlatni mustaxkamlash va
hokimiyatni markazlashtirish ishlariga katta e’tibor karatib, 18 yil davomida
Xorazm davlati qudratini tinimsiz oshirib boradi . Aholini kuchirish va yer
isloxotlari (1830 y) amalga oshirilib, yersiz dexkonlar, yarim ko`chmanchi va
ko`chmanchi aholiga yerlar ajratiladi .
Shuningdek, chor Rossiyasining ekspansiyachilik xarakatiga karshi Angliya
davlati Xiva bilan aloqani yaxshilashga intiladi . Chunki Xiva xonligi ruslar
23

qo`liga utsa, ular uchun Hindiston sari yul ochilib, Angliya manfaatlari
Afg`oniston va Hindistonda xavf ostida kolishi mumkin edi. Buning oldini olish
maqsadida Angliya 1840-1842 yillarda xonlikning Buyuk Britaniya ximoyasi
ostiga utishi yoki xarbiy ittig`ok tuzish xususidagi muzokaralarni olib boradi. Uz
kuchli davlatchilik siyosatiga tayangan Olloqulixon Xiva xonligi siyosiy erki va
xududiy yaxlitligini uzi ximoya kilishga kodirligini bildirib, bu zayl takliflarga
xech kachon xech qanday shart asosida moyil emasligini ta’kidlaydi. Shu bilan
birga, u Devkora nomli joyda rus boskiniga karshi xarbiy chegara istexkomini
qurdiradi. Rus davlatining oshkora taxdidiga karshi Eron bilan muzokaralar olib
boradi .
Xarbiy mojarolarga karamay, Xiva va Rossiya O`rtasidagi, shuningdek
Eron, Qo`qon xonligi va Buxoro amirligi O`rtasidagi diplomatik aloqalar davom
etadi. Qo`shnichilik munosabatlari va iqtisodiy aloqalar jonlanadi 33
.
Raximqulixon vag`otidan so`ng, 1846 yili an’anaga ko`ra, Xazoraspdagi
inoq, ya’ni valiaxd Muxammad Amin to`ra (1845-1855 y.y.) taxtni egallaydi.
Manbalarga ko`ra, u Xorazm o`zbek xonlarining mashxurlaridan bo`lib,
mamlakatning 400 yil oldingi shuxratini qayta tiklagan. Mamlakat taraqqiy etib,
soliq va suv isloxotlari utkazilgan 34
. Uning davrida Marv qayta-qayta qo`lga
kiritilgan. Turkmanlarning kup sonli urug`i buysundirilgan. Tashqi siyosatda xam
yana jonlanish ruy berib, Buxoro amiri Nasrulloxon bilan turli bitimlar
imzolangan 35
. Shuningdek, Rossiya, Turkiya, Eron davlatlari, Qo`qon xonligi,
Xirot va Qobul xukumatlari elchilar almashinilgan .
1855-1856 yillarda Muxammad Aminxon vafotidan so`ng siyosiy bekaror
vaziyat xukm suradi. Davlatda siyosiy turFunlik va tarqoqlik boshlanadi. Bu
davrda hokimiyat vazir Yokub mextar qo`lida tuplanadi. Yuzaga kelgan siyosiy
bekaror vaziyatda xonlikning Sirdaryo buyida joylashgan Jana-kal’a qo`rg`oni
ilgari Sirdaryo buylarida yashagan va rus tobeligiga utgan qozoqlar, Orolbuyida
33 Муниров Ц. Хоразмда тарихнавислик. - Т.: Адабиёт ва санъат, 2002. - 113-б; Мууаммад Алихон Fафур.
Хоразм сафари кундалиги. - Т.: ФАН, 2004. - 43-б .
34 Худойберганов К. Хива хонлари шажараси. - Хива: 1996. - 61-65-б.
35 Баёний. Шажарайи хоразмшохий. - Т., 1991. - 203-204-б.
24

joylashgan Xujaniyoz kal’asi esa ruslar tomonidan bosib olinadi. Fikrimizcha,
O`rta Osiyoga, xususan Xivaga nisbatan rus podsholigi boskini ayni shu davrdan
boshlanadi, desak mubolag`a bo`lmaydi.
1856 yil martida Sayyid Muxammad bin Muxammad Raximxon Birinchi
Xiva xonligi taxtiga kutariladi. U Muxammad Aminxonning tuFishgan akasi
bo`lib , Muxammad Aminxon siyosatini davom ettiradi. Markaziy hokimiyat
mavkeini kuchaytirish xamda siyosiy tarqoqlikni tugatishga karatilgan kator
isloxotlarni amalga oshiradi. Jumladan, 1859 yilda mustaqil deb e’lon qilingan
Orolbuyi xududi markaziy hokimiyatga buysundiriladi.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan, ya’ni Sayyid Muxammad hokimiyatga
kelgan vaqtdan boshlab, mamlakatni iqtisodiy yuksaltirishga karatilgan isloxotlar
jadallashtiriladi. Qishloq xo`jaligi, iqtisodiy va madaniy soxalar yuksaladi.
Sayyid Muxammad davlat siyosatiga xos narsa shu bo`ldiki, u otasi utkazgan
siyosiy isloxotlarni davom ettirdi. Tashqi siyosatda kushni davlatlar bilan tinchlik
yulini tanladi. Bu davrga kelib, Rossiya podsholigi uz chegaralarini Qo`qon
xonligi va Buxoro amirligi xududlaridan tashkari, Xorazmga karashli Farbiy
Orolbuyi yerlarigacha kengaytirib, u yerlarning qozoq, qoraqalpoq aholisini uz
tomoniga OFdirib olayotgan edi. Shu jixatdan
Sayyid Muxammadxon tashqi siyosatda avvalambor, Rossiya davlati bilan
yaxshi kushnichilik aloqalarini davom ettirdi .
Sayyid Muxammadxon vag`otidan so`ng, 1864 yil 22 sentabr kuni uning
O`g`li Muxammad Raximxon Soniy (1863-1910 y.y.) taxtga chiqadi. Muxammad
Raximxon Ikkinchi xonligi davrining boshlanishi Rossiya davlatining O`rta Osiyo
mamlakatlariga nisbatan boskinchilik siyosatining amalda ruy berishga kirishgan
of’ paytga to`g`ri keldi. Kolaversa, 1870 yilga kelib, Xiva xonligi shark, Farb va
shimoldan xam fakat Rossiya davlati bilan qo`shni bo`lib koldi. Chor
Rossiyasining O`rta Osiyoni bosib olishiga iqtisodiy manfaat sabab bo`lganligini
o`sha davr rus va Yevropa, keyinchalik sovet davri olimlari xam ta’kidlagan.
Mavzuga oid manbalarni urgangan xolda, ushbu fikrga kushilish mumkin. O`sha
vaziyatdagi ichki va tashqi siyosiy vokealarni aks ettiruvchi Ogaxiy, Bayoniy,
25

Komyob kabi maxalliy muarrixlarning asarlari kimmatli tarixiy manba
xisoblanadi.
Beshinchi bosqich xususida tuxtaladigan bulsak, Xiva xonligining
Rossiyaga karam bulishini kursatib bergan ilk huquqiy xujjat 6 iyun (18 iyun) kuni
Muxammad Raximxon Ikkinchining Rossiya davlatiga itoat etish xakidagi OFzaki
roziligi buyicha Xiva xukmdori bo`lib kolishi va rus qo`shini Xorazm xududidan
ketgungacha xonlikni boshqarish yuzasidan Devon (kengash) tuzish xaqidagi
Kaufmanning buyruFi bo`ldi. 1873 yil 12 (24) iyunda yetti nafar a’zosidan uch
nafari Rossiya tarafdori bo`lgan Devon karori yuzasidan mamlakatda qo`lchilikni
bekor kilish va barcha tutkunlarni ozod kilish to`g`risidagi xon farmoni e’lon
kilindi.
Xiva xonligi va Rus podsholigining o`zaro munosabatlari 1873 yilda ular
O`rtasida tuzilgan «Dustlik» («Tinchlik», «Xanduman») shartnomasi (sulH
traktat) asosida amalga oshirilgan. 1873 yil 12 avgustda ikki davlat O`rtasida
tuzilgan 18 moddadan iborat ushbu sulx bitimi Xiva shaxriga yakin Gandimiyon
kishloFida imzolangan. Sayyid Muxammad Raximxon Ikkinchi uzining Butun
Rossiya imperatoriga sodik mulozimligini rasman tan olarkan, chor xukumatining
O`rta Osiyodagi oliy vakillari xabarisiz va ruxsatisiz kushni davlatlar bilan
bevosita yoki boshqa dustona aloqa urnatmaslik, ularga karshi xarbiy xarakatlarni
amalga oshirmaslik xakida majburiyat olishi 36
Xiva xonligining yarim mustamlaka
sifatida tashqi siyosiy nufuzi va faoliyatini qo`ldan berganini anglatdi (Xivaning
bosib olinish jarayonlari va Gandimyon sulxi xakidagi fikrlar tarixshunoslikda
keng yoritilgani va ishimiz asosan siyosiy-huquqiy taxlil yunalishida bo`lgani
uchun bu tarixiy urinlarga tuxtalmadik).
Mazkur sulx chor Rossiyasi davlati va Xiva xonligi O`rtasida tuzilgan
asosiy huquqiy xujjat sifatida quyidagilarni xam belgilab berdi:
birinchidan, ular O`rtasidagi chegara xududlarni (2-band);
ikkinchidan, rus davlati va Xiva xonligi xududlari (Amudaryoning ung
KirG`OFidagi yerlar) (76 000 kv.km) Rossiya xukumati ixtiyoriga utib, xonga
36 Тухтаметов Т. Курсатилган асар. - 29-б.
26

fakat chap kirG`Okka (62237,2 kv.km.) egalik kilish huquqi berilishini (3-band);
uchinchidan, rus imperatori xoxlagan vaqtda ung tomon kirG`Okdagi
yerlarni Xiva xoni boshqaruvidan olib quyish huquqiga egaligini (4-band);
to`rtinchidan, Amudaryoda rus xukumati va fukarolariga tegishli paroxodlar
va kemalarning erkin xarakatlanishi va bu huquqdan Xiva kemalari O`rta
Osiyodagi yukori turuvchi rus xukumatining ruxsati bilan g`oydalanishi
mumkinligini (5-band);
beshinchidan, rus xukumati Amudaryoning chap tomonida inshootlar kurit
huquqiga egaligi va Xiva xonligi bu joylarda shart-sharoit va xavfsizlikni
ta’minlash bilan bog`liq majburiyatlarni uz zimmasiga olishini (6-7- bandlar);
oltinchidan, Xiva xonligining barcha xududlarida rus savdosi, uni yuritish va
tashkillashtirish erkinligini, rus savdogarlarining xonlikka kirish-chikishda boj,
mamlakat ichkarisida esa zakot tulamasliklari va barcha turdagi savdo
majburiyatlaridan ozod etilishi xamda rus karvoni va omborlari xavfsizligi uchun
xon xukumati mas’ulligini (8-11-bandlar);
yettinchidan, rus fukarolarining xonlik xududida kuchmas mulkka ega bulish
huquqini, ular tomonidan kilingan murojaatlarning Xiva xukumati tomonidan va
ularga nisbatan maxalliy fukarolarning kilgan arz va shikoyatlarining Rus
xukumati tomonidan kurilishi tartibini (14-15- bandlar);
sakkizinchidan, rus fukarolarining Xivaga kelish tartibi va Xiva xukumati
rus fukarolardan bo`lgan jinoyatchilarni ushlab, yakin atrofdagi rus amaldorlariga
topshirish majburiyatini olganligini
Chunonchi, mazkur sulx Xiva xukumati zimmasiga yiliga 5 g`oiz kushimcha
quyish xisobiga 8 yil muxlat bilan 2 200 000 rubl mikdorida tovon tulash
majburiyati yuklanadi. Tovon mikdorining bir qismi (300 000 rubl)ni tulash
majburiyati turkman qabilalari zimmasiga yuklanadi.
Shunday qilib, bu davrda Xiva xonligi Rus davlatiga karam davlatga
aylantiriladi. Rus podsholigi uz ta’sir doirasini yanada kengaytirish
(Amudaryogacha) va suv yulidan (Samarqand-Buxoro-Kerki-Amudaryo-Kundus)
erkin g`oydalanish yulida mustamlaka boshqaruv tizimini urnatadi.
27

Gandimyon shartnomasi moddalariga binoan iqtisodiy-siyosiy huquqlari
kamsitilgan Xiva xonligi 1873 yildan boshlab, mustaqilligi va nomi saklanib
kolgan bulsa-da, amalda dunyo siyosiy-iqtisodiy maydonida Rossiya tarkibidagi
ulka sifatida namoyon bo`ldi. Zero, Rossiyaning Turkiston general-gubernatorligi
tomonidan joriy etilgan karor, yuriknoma va shartnoma kabi normativ-xujjatlari
xonlik boshqaruviga xam daxldor edi.
Aytib utish joizki, bu bosqichda, rus xukumati tomonidan mustamlakachilik
siyosati olib borilayotgan bir vaqtda hokimiyatni boshqargan. Sayyid Muxammad
Raximxon uz faoliyatida markaziy hokimiyat mavkei va xonlikning xarbiy
qudratini saklashga xarakat qiladi 37
.
Turkiston general-gubernatorligi rus mollari kiritiladigan bozor va xom
ashyo (paxta, buFdoy, teri...) manba sifatida xonlikning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
xayoti chukur urganib chiqadi. Natijada isloxotlar dasturi ishlab chiqiladi. Unda
xon vakolatlarini qisqartirish va majburiyatlar yuklash, pul, soliq, pochta-telegraf,
irrigatsiya, boshqaruv, yer, ta’lim, sud-huquq isloxotlarini amalga oshirish nazarda
tutiladi.
1910 yilda, ya’ni Muxammad Raximxon II vag`otidan so`ng, taxt vorisi
xisoblangan Asfandiyor ushbu, ya’ni «imperator xukumatining 13 ta banddan
iborat zaruriy isloxotlar dasturini amalga oshirish» sharti bilan xon sifatida tan
olinadi. Mazkur dastur tula amalga oshirilmagan bulsa-da, Asfandiyorxon uning
asosiy bandlarini hokimiyatga kelgan yili uz manifestida aks ettiradi.
XVIII asr ikkinchi un yilligining oxirlari (1917-1919 y.y.) Xiva xonligida
siyosiy, xarbiy bekaror davr bo`lib xisoblanadi. YA’ni, bu davr siyosiy xayotida
ayrim xukumat a’zolari, yirik savdogar va ruxoniylardan iborat Yesh xivaliklar
tashkiloti xamda ularga kushilmagan turkman yovmut qabilasining junaid urug`i
vakili Junaidxon (Kurbon Memed) boshchiligida xon xukumati va feodal davlat
tarafdori bo`lgan aloxida kuchlar shakllanadi.
Yesh xivaliklar dastlab xalq hokimiyatiga asoslangan davlat, keyinchalik
konstitutsion monarxiya kurish yulida xarakat qiladi. Natijada 1917 yil apreldan
37 Баёний. Шажараи Хоразмшохий. - Т., 1991. - 175-266-б.
28

1918 yil yanvargacha Xiva xonligida rus askarlari deputatlari shurosi va yosh
xivaliklar tazyiki ostida rasman konstitutsiyaviy monarxiya boshqaruv shakli amal
qiladi. Konun chikaruvchi (Muvakkat kumita, Maxkamai adliya, Adliya kumitasi)
va ijroiya (Muvakkat xukumat) organlar shakllantiriladi.
Yuz berayotgan o`zgarish jarayonida vakf, xususiy mulk va davlat
yerlarining daxlsizligi saklangani xolda, xazinaning kirim va chikimlari ustidan
nazorat urnatilib, shariat sudlari davlat ta’minotiga o`tkaziladi. Poytaxtda 300 ta
navkardan iborat militsiya xizmati tashkil etiladi. Nozirlar kengashining raisi
lavozimi urnida Bosh vazir (Xusainbek) lavozimi tashkil etiladi.
Bu davrdan to xonlik tugatilgunga kadar Xiva davlatchiligiga oid masalalar
Rossiya Muvakkat xukumati tomonidan kurib chikilgan. Jumladan, Muvakkat
xukumat Turkiston kumitasining 1917 yil 11 avgustdagi yiFilishida «Xiva
xonligidagi Rossiya komissariga yuriknoma» va Xiva xonligi uchun konstitutsiya
loyixasi ishlab chiqiladi. Ular siyosiy vaziyat takozosi bilan amalga kiritilmay
qoladi. Moxiyati jixatdan mazkur konstitutsiya Muvakkat xukumatning rus
hukmron doiralarining millatlararo siyosatini, jumladan, davlat oliy organlarini
tarkatib yuborish va unga yangi saylovlar utkazishni belgilash fakat rus xukumati
vakillari bilan kelishilgan xolda amalga oshirilishi mumkinligi va boshqa
masalalarni aks ettirgan.
1920 yil fevral oyida Sovet Turkistoni va bolsheviklar kizil armiyasi
tomonidan Junaidxon boshlik Xiva qo`shini yengildi. Gox mustaqil va gox vassal
sifatida xukm yurgizgan Xiva xonligi tashqi siyosiy kuch xisoblangan Rossiya
kommunistik partiyasi raxbarligidagi Sovet davlati tazyiki ostida butunlay barxam
topdi. Xususan, 1920 yil 2 fevral kuni Xiva xonligining oxirgi xoni Sayyid
Abdullaxon (1918-1920 y.y.) taxtdan voz kechadi va xonlik tuzumi tugatiladi.
1920 yil 27-30 aprelda Xiva shaxrida bo`lib utgan I Butunxorazm Kurultoyi Xiva
xonligining bekor etilgani va uning urnida Xorazm Xalq Respublikasi tuzilganini
e’lon qiladi.
Shunday qilib, turt asr davomida faoliyat kursatgan Xiva xonligi tarixan
murakkab ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va xalqaro shart-sharoitlar ta’siri ostida
29

rivojlandi. Xonlikda ichki tarqoqlik va o`zaro urushlar davrini yengib
markazlashgan, kuchli davlat tuzishga intilish ustuvor bo`lgan. Xonlik
faoliyatining so`ngi davrida mustamlakachi davlatlarning sa’y- xarakati bilan
barxam topdi.
Xorazm voxasida eronlik xokimlar boshqaruviga chek quyish va mustaqil
davlatga asos solish maksadida maxalliy xalq sa’y-xarakati bilan Xiva xonligi
davlatchilik saxnasiga kirib keldi. Uning shakllanishi va xon hokimiyatining
mustaxkamlanishi siyosiy-huquqiy shart-sharoitlardan kelib chikib, bosqichma-
bosqich amalga oshib bordi. Kuchmanchi o`zbeklar tomonidan asos solingan
mamlakatda utmish davlatchilik an’analari rivojlantirib kelindi.
Elbarsxon Xorazmda urnatgan davlatning mintakada siyosiy-ijtimoiy jixatdan
mavkei mustaxkamlangan. U ulkada uz davlatchilik an’anasiga ega bo`lib kelgan
chingiziylar, temuriylar, shayboniylar davlat tuzumidan deyarli fark kilmagan.
Chingiziylar dasturi buyicha, bu davrda xonlik taxti bosh xon sulolasi ichida yoshi
uluF vakilga utgan. Mamlakat dastlab markazlashmagan, uluslarga bulingan xolda,
sulola vakillari sultonlar tomonidan yarim mustaqil xolda amalga oshirilgan.
Uluslar xon hokimiyatiga tobe xisoblansa- da, xon mamlakatda mutlak
hokimiyatga ega bulmagan. Xududlar uz kushiniga, kabila boshliklari esa mustaqil
mavkega ega bo`lgan. Bu xol tuxtovsiz ravishda ziddiyatlarning kelib chikishiga,
uzaro nizo va urushlarga, ba’zi xollarda esa, hokimiyat almashinuviga olib kelgan.
Umuman olganda, davlatchilikning shakllanishida mamlakatdagi ichki
omillar kuprok rol uynagan. Ular mamlakatning mustaxkamlanishi va inkirozga
yuz tutishiga sabab buluvchi tarqoqlik, markaziy hokimiyatga karshi siyosiy
guruxlarning faoliyat yuritishiga zamin yaratgan. Tashqi omillarning ta’siri esa,
mamlakatdagi oliy boshqaruv tizimi xamda xududiy tuzilishi, davlat makomining
belgilanishida namoyon buladi. Shu bilan birga, davlat boshl’i xonlarning mavkei,
kobiliyati va xarbiy maxorati davlatning shakllanishiga bevosita bog`liq bo`lgan.
Xiva xonligi taraqqiyoti davomida davlat boshqaruvini yaxshilash va
mustaxkamlash maksadida, AbulG`OZi Baxodirxon davrida markaziy
boshqaruvga asoslangan ma’muriy-xududiy boshqaruv tizimi yulga quyildi.
30

Muxammad Raximxon oliy boshqaruv tizimida Oliy kengash joriy etib,
davlatchilikni mazmunan boyitdi.
Xonlik siyosiy tuzumida chor Rossiyasi hukmronligi davrida tub o`zgarish
yuz bermaydi. Fakat xon va xonlikning huquqiy makomi, xududini belgilash,
ommaviy huquq normalarini joriy etish kabi o`zgarishlar amalga oshiriladi.
Xiva xonligi davlatining kushni Buxoro davlati bilan tuknashuvlari xamda
Eronga mustamlaka davlatga aylantirilishida xududiy da’volar sabab bo`lgan. Chor
Rossiyasining vassalliga aylantirilishida esa, uning maxalliy tabiiy boyliklarga
bo`lgan kizikishi asosiy sababdir. Bu xol manbalarda ta’kidlab utilgan va bu fikr
asoslidir. Mamlakatning mustamlaka boshqaruvidan chikish va uz mustaqilligini
qo`lga kiritishida uzga davlat vakillari boshqaruvidagi uzboshimchalikka karshi
xalq noroziligi xamda maxalliy xonlar boshqaruvini tiklash va ularni qo`llab-
kuvvatlash xarakatlari xal qiluvchi rol uynagan.
II-BOB. XIVA XONLIGINING DAVLAT TUZUMI
2.1. Oliy hokimiyat organlari va ularning vakolatlari
Xiva xonligining davlat tizimi kam urganilgan mavzulardan bo`lib ,
akademik M. Yuldoshev ta’kidlaganidek, tarixnavislarning bizgacha yetib kelgan
31

asarlarida bu mavzuga maxsus urin berilmagan. Bu xakda AbulG`Ozi
Baxodirxonning «Shajarayi turk» asarida, shuningdek o`sha davrda Xorazmga
kelgan ingliz, rus, eronlik mualliflar asarlarida xam mavzuga oid ma’lumotlar
uchramaydi. Munis, Ogaxiy, Komyob, Bayoniy kabi muarrixlar uz asarlarida bu
davr ma’lumotlarini AbulG`OZi Baxodirxon asaridan iktibos keltirish bilan birga,
ularni uz davri nuktai nazaridan talkin etadilar. Jumladan, X. Vamberi oliy
hokimiyat organi va ma’muriy apparatni quyidagi tartibda kursatadi: «xon, inok
(4) - xonning 2 tuFishgan ukasi va 2 karindosh- urug`idan, nakib - paYFambar
avlodidan sanalgan ruxoniy ota» 38
.
M. Yuldoshev ilmiy istifodaga olib kirgan arxiv materiallari asosida keyingi
davr ilmiy ishlarida davlat tizimining XIX asr va XX asr boshiga tegishli shakli
barcha davrlar uchun bir xil tatbik kilingan. Mavzu keng va anik yoritilmasdan
kolgan. Mazkur ilmiy ishning yunalishi XVI-XX asr birinchi choragini tula
kamrab olgani uchun Xiva xonligi davlat boshqaruviga oid fikrlarni davriy
jixatdan bayon kilishga xarakat kilindi.
Davlat boshlig`i, konun chikaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat egasi xon
xisoblangan. U xonlikdagi oliy mansabdor shaxs va oliy hokimiyat egasi bo`lib ,
uz navbatida oliy kumondon sifatida xarbiy soxani idora etgan.
M. Yuldoshev asarida «Xiva xonligi mutlak yakka xokimlik davlati bo`lgani
uchun oliy sud hokimiyati xon ixtiyorida bulsa-da, birok shunga karamay, kozi
kalon xam bor edi» 39
deyiladi. Bu borada shuni ta’kidlaymizki, islom axkomiga
suyangan oliy sud hokimiyati rasman xon vakolatida bo`lgan emas. Mutlak
xokimlik imtiyozlaridan foydalangan xon millat otasi sifatida fakat oliy jazo
to`g`risidagi xukmlarni kurib chikkan va unga uzgartishlar kiritgan. Kozilarning
muxim ishlar yuzasidan xukmlarini tasdiklash va bekor kilish vakolatiga ega
bo`lgan.
Oliy hokimiyatni shakllantirish jarayonini an’ana va odatlar bilan tartibga
soluvchi muayyan tartib amal kilgan. Jumladan, mamlakatni boshqarayotgan xon
38 Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. - Т., 2007. - С. 348-349.
39 Уша жойда. - 276-б.
32

vafot etgan takdirda, dastlab butun mamlakatga sobik xonning vafot etganligi
e’lon kilingan va so`ng yangi xon saylangan 40
.
Barqaror vaziyat xukm surgan davrlarda aksariyat xollarda fikrlar xilma-
xilligi asosida yangi xonni saylash marosimi utkazilgan. Xonlikka nomzod
shaxsga quyiladigan talablar mamlakatdagi vaziyatga karab belgilangan. Taxtni
egallashga asosan hokimiyatni boshqayotgan xon oilasi vakili, sobik xonning
avlodidan taxt vorisi bo`lgan shaxzoda xakli xisoblangan.
Xon hokimiyati barcha davrlarda xam meros tarikasida utgan. Xususan,
dastlabki davrlarda xonlik taxti sulolaviy an’anaga ko`ra uzaro kengashgan xolda
xon sulolasining yoshi uluF vakiliga utgan. Yangi xon saylangunga kadar an’anaga
muvofik mamlakat yoshi uluF yoki katta siyosiy va xarbiy tajriba xamda
saloxiyatga ega sulton tomonidan idora etilgan. Jiddiy boshqaruv karorlari esa,
sulola a’zolaridan iborat kengash tomonidan chikarilgan. Xoji Muxammadxon
(Akatoyxonning uFli, 1559/60-1602 y.y.) davriga kelib, taxt meros tarikasida
otadan katta uFilga utgan. Chunonchi, bu davrga kadar uzaro nizolar okibatida xon
sulolasi vakillari xalok bo`lib , hokimiyatga da’vogarlar keskin kamaydi.
Qo`ng`irot lar sulolasi hokimiyatni boshqargan davrda xon kengash tartibida
sulola a’zolari tomonidan emas, balki yukori dunyoviy va diniy mansabdor
shaxslardan iborat kengash tartibida saylangan. Shuningdek, bu davrda xon
farzandlari orasidan taxt vorisini belgilash masalasi xon va yukori mansabdor
shaxslar maslaxatida xal etilgan. So`ngra taxt vorisiga «valiaxd» unvoni berilgan
va bu xakda mamlakatga e’lon kilingan. Oliy hokimiyatni shakllantirish bilan
bog`liq ushbu odatlar xonlik tugatilgunga kadar saklanib kolgan.
Darvoke, shu urinda ta’kidlash lozimki, sulola ichida vorislik huquqi orqali
taxtga chikishga navbatda turganlar xam inok deb atalgan. Merosxurlik huquqidan
ayrilganlar xam inoklikda kolganlar. Ularga karindosh sifatida katta lavozim
berilgan va davlat xisobidan ta’minot ajratilgan. Ular saroy kengashlarida ishtirok
etishgan. Muxammad Amin inok shuning uchun xam taxtga intilsa-da,
xukmdorlikni qo`lga olishiga karamay, uzini xon deb e’lon kilmagan. Masalaning
40 Йулдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. - Т.: Уздавнашр, 1959. - 279-280-б.
33

bu tomonlarini xisobga olmagan N. Muravyev va akademik M. Yuldoshev
inoklarning Xiva xonligidagi urniga to`g`ri baxo va ta’rif bermaganlar. Shunday
ekan, valiaxd-inoklarni taxtga vorislikdan uzoklashgan karindosh-inoklar bilan
almashtirmaslik lozim (masalan, 1841 yildan to Olloqo`lixon vafoti, ya’ni 1842 yil
4 dekabrga kadar Xazorasp valiaxd-inok Raximqo`li tura tomonidan idora etilgan).
Yangi saylangan xonning taxtga utirishiga baFishlangan marosim «xon
kutarish» deb atalgan. U kadimgi turkiy xalqlarga oid boshqaruv udumi
xisoblanib, an’anaviy tarzda davom etgan. Unda barcha oliy, markaziy va maxalliy
mansabdor shaxslar ishtirok etgan. Dastlabki davrlarda mazkur xon kutarish
marosimida yangi xon ok kushma kigizning O`rtasiga utirgan, kigizning turtta
uchini xon oila a’zolari (tuFishgan aka-ukalari va karindoshlari)dan iborat turt
kishi, keyingi davrlarda, ya’ni qo`ng`irot lar davrida albatta chiFatoy (o`zbek
urug`i)dan turt kishi (inoklar) tutib, uch marta «Xon! Xon! Xon!» deya osmonga
otgan va taxtning oldiga kadar kutarib borib taxtga utirFizgan. Bu an’ana xonlik
tashkil topishidan oldingi davrda xam amal kilgan. Xususan, XV asrda
Yodgorxonni otasi Temur Shayxning xududida ok kigizga utkazib, «xon»
kutarganlar.
Yangi xon saylanganidan so`ng mavjud an’analarga ko`ra, butun xalqka jar
chakirilib, yangi xon davri e’lon kilingan 41
. So`ngra yangi xonning taxtga utirishi
munosabati bilan, xon oilasining barcha a’zolari, diniy va dunyoviy amaldorlar,
jamoat arboblari ishtirok etishi shart bo`lgan rasmiy marosim - kabul (salom
berish) utkazilgan 42
.
Xon uz vakolati doirasida nishon (oliy nishon), farmon, yorlik, buyruk
chikarish huquqiga ega bo`lgan. Ushbu xujjatlarning kanday masalalar yuzasidan
kabul kilinganligini xavola kilamiz. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Markaziy
Davlat arxivida saklanuvchi xujjatlardan biri Ano`sha Muxammad bin
AbulG`OZiyxon tomonidan Mullo Maxmud shayx farzandlarining soliqlardan
ozod kilinishi xakida x. 1075 (m. 1664) yil berilgan oliy nishondir . Farmon va
41 Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. - Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. - 27-б; Баёний. Шажараи
Хоразмшохий. - Т., 1991. - 189-б.
42 Уша жойда. - 189-258-б.
34

buyruklar, odatda, kurilish, iktisodiy jazolar qo`llash, lavozimga tayinlash va
singari ishlar yuzasidan chikarilgan .
Yerliklar asosan maxalliy lavozimga tayinlash, jangni tuxtatish xususida,
fukarolarga imtiyozlar, xususan tarxon unvonini berish yuzasidan
rasmiylashtirilgan. Nishon yorloti sobik xonlar tomonidan berilgan mulkning
yangi xon tomonidan konuniyligini tasdiklashda, suyurG`Ol buyicha mansabga,
xususan kozi va raislikka tayinlash va mansab vazifalarini belgilashda chikarilgan.
Xonlar davlat boshqaruvi, ijtimoiy-iktisodiy va moliyaviy soxalarda xamda
xalqaro soxalarda keng vakolatlarga ega bo`lgan. Taxliliy umumlashtirish asnosida
mamlakatni boshqarish, davlat hokimiyati organlari tizimini shakllantirish,
boshqarish va nazorat kilish, xonlikning ma’muriy- xududiy tuzilishini belgilash,
xalqaro aloqalarni yulga quyish va olib borish kabi vakolatlarini ko`rsatish
mumkin.
1886 yilda kabul kilingan «Turkiston ulkasini boshqarish to`g`risidagi
Nizom»ga muvofik, Amudaryo bulimi boshliFi Xiva xukumati ustidan nazorat
kilish vakolatiga ega bo`lib , uning ruxsatisiz biror-bir katta tadbir utkazilishi
mumkin emasligi belgilab quyildi. Ushbu mansabdor shaxs zimmasiga chor
xukumati yuriknomasiga muvofik, Xiva xonligining ichki siyosiy xolati uchun
javobgarlik majburiyati yuklatildi.
Xon bevosita Turkiston general-gubernatoriga, bilvosita Rus podsholigining
xarbiy va tashqi ishlar vaziri xamda imperatorga buyso`ngan bulsa-da, ular bilan
Amudaryo bulimi orqali aloqa kilgan 43
. Xususan, Xiva va Rossiya O`rtasidagi
diplomatik, ijtimoiy, iktisodiy, xarbiy va boshqa munosabatlar fakat Amudaryo
bulimi orqali amalga oshirilgan.
Xonlar adolat nazoratchisi sifatida oldindan butun xalqka e’lon kilingan
xolda xalq arz-dodini eshitib, bevosita mulokotda bo`lgan. Fukarolar asosan
kunduzi poytaxtda kabul kilingan bo`lib , bu vaqt - «arz-dod vaqti» deb atalgan .
Ayrim xollarda xon farmoniga binoan, xon nomidan taxt vorisi - shaxzoda-valiaxd
joylarga borib fukarolarni kabul kilish vakolatiga ega bo`lgan. Unda maxalliy
43 Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. - Т., Адабиёт ва санъат, 1994. - 27-б.
35

boshliklar, xar bir fukaro uz arzi bilan murojaat etishi mumkin bo`lgan.
Fukarolarning arzlari eshitilib, kilingan karorning ijrosini ta’minlash choralari
kurilgan.
Xon oliy davlat boshqaruvini saroy boshqaruviga tayangan xolda amalga
oshirgan. Yukorida qisman kursatilganidek, saroyda davlat ishlarida muxim rol
uynovchi, xususan, xon topshiriklari ijrosini amalga oshiruvchi va lavozimi meros
tarikasida utuvchi mansablar joriy etilgan. Ular ruyxati akademik M. Yuldoshev,
K. Munirov, S. Saburova kabi olimlar ishlarida kursatib utilgan. Shakllantirilishi
va vakolatlari kabi masalalar esa chukur urganilmagan. Xonlik boshqaruvida
barcha davrlarda oliy mansabdor shaxs xisoblangan xon bilan birga, oliy organ
sifatida «kengash» xam faoliyat kursatgan. Uning yotilishlari «mashvarat»,
«majlis» deya nomlangan. Tarkibi turli davrlarda o`zgarib turgan. AbulG`OZi
Baxodirxonning yozishicha, davlat asoschisi Elbarsxon karor kabul kilishda qo`l
ostidagi barcha urug` oqsoqollari bilan kengash utkazgan 44
. Keyinchalik
AbulG`OZiyxon bu kengashning tartibini mukammallashtirgan (bu borada Munis
kengash tarkibida Elbarsxon davridan buyon mavjud bo`lgan saroy lavozimlarini
xam kursatgan). Qo`ng`irot lar sulolasi asoschisi Muxammad Amin xam «maxsus
kengash»ga tayanadi. Birok u qisqa muddatgagina Avaz inok (1790-1804 y.y.)
tomonidan tugatilgan. Sayyid Muxammad Raximxon Birinchi (1806-1825 y.y.)
davrida doimiy, yangicha tartib kasb etgan oliy davlat organiga aylangan. U oliy
va markaziy boshqaruvni amalga oshiruvchi mansabdor shaxslardan iborat oliy
ijroiya boshqaruv organi xisoblangan.
Ushbu kengash xakida tarixchi Munis, xonlikka kelgan N. Muravyev, akademik
M. Yuldoshevlar asarida, tarixshunos olima S. Saburovaning tadqiqot ishida ayrim
baxsli fikrlar bildiriladi. Zero, kengash maslaxat organi bo`lib , unda mamlakat
ichki va tashqi ishlari yuzasidan zarur xukumat karorlari kabul kilingan. Unga XIX
asr O`rtasidagi chet ellik mexmonlar nazari bilan karash ilmiylikdan yirok
yondashish xisoblanadi.
Xonlar keng vakolatlarga ega bulmagan sulolaviy boshqaruv tizimi davrida oliy
44 Абулгози Бауодирхон. Шажарайи турк. - Т., 1990. - 123-б.
36

boshqaruv buyicha davlat va jamiyat xayotiga molik masalalar yuzasidan quyidagi
doiralarda uchta bosqichli kengash utkazilgan: xon va xon oila a’zolari (xon oila
a’zolarining umumiy yotin maslaxatlari); xon va uning otaloti; mansabdor shaxslar
kengashi.
Xududiy boshqaruv davrida, ya’ni XVII asrga kelib, xon mamlakatda
mutlak oliy hokimiyatga bulishi bilan oliy boshqaruv ishlari kuriluvchi kengash
fakat poytaxt saroyida faoliyat kursatadi. Shu nuktai nazardan, u manbalarda «oliy
kengash» deb xam atalgan. Mazkur kengash tarkibi xon, oliy va markaziy
mansabdor shaxslar, kotibdan iborat bo`lgan. Ayrim xollarda maxalliy xokimlar
xam katnashgan. Uning y’inlarida boshqaruv soxasida faoliyat yuritmaydigan xon
oila a’zolari katnashmagan . Ma’lumotlarning guvoxlik berishicha, mayetit xonlari
boshqargan Buxoro amirligi va kuyetirotlar Xorazm xonligining markazlashgan
davlat tuzumidagi mansablarning muximlik darajasi amaldorlarning kengash
majlislarida xon utirgan joyga nisbatan urin olishiga karab belgilangan.
Masalan, Osiyo va Yevropalik sayyox va rus xarbiylari tomonidan
bildirilgan fikrlarini olaylik. Xiva tarixchisi Xudoyberdi ibn Kushmuxammad
«Dili Faroyib» asarida 1807 yili xalqning Muxammad Raximxon Birinchi oldiga
kuygan talabi xakida yozar ekan, Oliy kengashdagi oqsoqollar orqali yetkazilgan
ushbu talablarda soliqlarning davlat uchun ishlatilishi, jinoiy jazoning esa shariat
asosida amalga oshirilishi lozimligi, aks xolda xon hokimiyatini tan olmasliklari
ta’kidlanadi 45
.
Oliy kengashning faoliyatiga bevosita tuxtaladigan bulsak, uning yotilishlari
joriy yil boshida va oxirida, shuningdek lozim topilgan xollarda, odatda ish kuni
tugagandan so`ng chakirilgan. Odatda, majlisning muxokama jarayonida fikr
erkinligi tamoyili amal kilib, tegishli masala yuzasidan xar bir mansabdor shaxs uz
fikrini bildirish huquqiga ega bo`lgan. Kengash a’zolari yakdil karorga kela
olmagan xollarda, xon muayyan masalaga aniklik kiritish va bu xakda karor
chikarish huquqiga ega bo`lgan. Bunda majlis so`ngida kelingan tuxtam xonga
ma’lum kilingan va xon lozim topilgan u yoki bu karorni qo`llab-kuvvatlagan.
45 Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI - XV III вв. - Т.: ФАН, 1985. - С. 148.
37

Xonlikdagi bu oliy organ va mansabdor shaxslar faoliyati va vakolati XIX
asr 70-yillarigacha tula mazkur asos va yusinlar buyicha amalga oshdi. Xiva
xonligi yarim mustamlakaga aylangan 1873 yildan boshlab esa, chorizmning
Rossiya ichki va tashqi siyosatini ifodalovchi oliy organlari vakolatining Xivada
xam ustun mavkega egaligi va davlat tuzumining o`zgarishi xon va oliy boshqaruv
organlari vakolatini chegaralab kuydi. Xiva xonligining Bojxona ittifokiga
kushilishi, Amudaryo bulimining nazorati, Rossiya talablari buyicha xonning
manifestlar chikarishi (garchi, ular xayotga tulik tatbik kilinmasa xam), Turkiston
general-gubernatorligiga karashli sulxparvar sudlarning Xorazm xududida sodir
etilgan jinoyatlarni xam tekshirish huquqiga egaligi yoki xonlikdagi Rossiya
fukarolarining (bunday fukarolikni kuplab xorazmliklar xam ola boshlagan edi)
ishlari fukarolik sudlarida kurilishi kabilar ana shunday cheklashlar xisoblanadi.
Aytib utish lozimki, ba’zi manbalarda chorizm boshqaruv tizimi
urnatilgandan so`ng oliy boshqaruvda oliy konun chikaruvchi va ijro etuvchi
hokimiyat organi sifatida kengash (devon) joriy etildi 46
, degan fikrlar mavjud. Bu
borada yukoridagi fikrlarga tayanish urinlidir. Jumladan, birinchi gurux
manbalarda boshqaruv idorasi (Devon)ga rus xukumati vakili polkovnik Ivanov
(Amudaryo bulimi boshlig`i) raislik kilgan deyilsa, ikkinchi bir gurux manbalarda
devonni boshqarish xon zimmasiga yuklatilganligi kayd etiladi . Fikrimizcha,
keyingi davrlarda Amudaryo bulimi boshl’i uz vakolati doirasida xon xukumati
faoliyatini nazorat etishi nazarda tutilsa, ikkinchi ma’lumot xakikatga to‘g‘ri
keladi.
Rus mustamlakachiligi davrida rus xukumati tomonidan kengashning asosiy
vazifasi ikki tomonlama munosabatlarni muvofiklashtirish xamda xon xukumati
ustidan doimiy nazoratni olib borish etib belgilangan. Qisqa muddat ichida
vaqtinchalik vakolatlarni amalga oshirish maksadida tuzilgan Kushma kengash
tugatiladi.
Shunday kilib, davlat oliy hokimiyati xon va Oliy kengash tomonidan
amalga oshirilgan. Sulolaviy boshqaruv tizimi davridagi xon vakolatlari va
46 Саидов А., Тошцулов Ж. Узбекистон давлати ва хукуки тарихи. - Т., 1995. - 68-71 -б.
38

kengash tarkibi, oilaviy an’ana amal kilgan davrga kelib uzgargan. Bu xolat
mamlakatning markazlashuvi xolati bilan bog`liq xolda kechgan. Markaziy
boshqaruv (ijroiya) organlari tizimi va vakolatlari Xiva xonligining o`zbek
davlatchiligi taraqqiyotidagi urnini o`rganishda markaziy boshqaruv organlari
tizimi, ularning davlat tuzumidagi ahamiyati va tutgan urni masalasi muxim
ahamiyatga ega. Turli mualliflar, tadkikotchilar tomonidan Xiva xonligining
davlat tuzumini o`rganish borasida ilmiy izlanishlar olib borilgan bulsa-da,
markaziy boshqaruv organlari aloxida o‘rganilgan emas. Xiva xon boshqaruvidagi
feodal tuzumga xos davlat bo`lib , davlat hokimiyatining uziga xos tizimi amal
kilgan. Ilk davrlardan boshlab, yuz bergan o`zgarishlar jarayonida yangi
lavozimlar joriy etilib, ba’zi mansablarning mavkei va vakolati doirasi nisbatan
o`zgarib borgan bulsa-da, siyosiy tuzumda jiddiy o`zgarishlar ruy bermagan. O`rta
asr shark va Farb davlatchiligiga xos xususiyat shundaki, xarbiy yurish yoki
boshqaruvda lavozimidan kat’i nazar, barcha amaldorlar safarbar kilingan. Uz
mavkei va vakolat doirasidan kelib chikib, taxtning ung va chap tomoniga
bulingan xolda uz urinlarida utirganlar. AbulG`OZIy uzining «Shajarai turk»
asarida xonlikning tashkil topgan davrlari, ya’ni ajdodlari davrida amal kilgan va
keyingi davrlarda xam tulik saklanib kolgan boshqaruv an’analarini yoritar ekan,
markaziy mansabdor shaxslarning mavkeiga ko`ra xon atrofida joylashishi
masalasi muFul udumiga asoslanganligini, yurak inson tanasining chap qismida
joylashganligi bois sul (chap) ungdan ustun turishini va bu ramziy ma’noga
egaligini bayon etadi 47
.
Markaziy mansabdor shaxslar unvonli va unvonsiz mansabdor shaxslarga
bulingan. Ular xazinadan xon tomonidan kat’iy belgilangan maosh bilan
ta’minlanganlar. Davlatda xondan keyingi mansabdor shaxslar Vaziri jumlat ul-
muluk, mextar, kushbegi, devonbegi, shayx ul-islom, bosh mutavalliy, rais, a’lam,
mirobboshi xisoblangan. Yukorida ta’kidlab utganimizdek, markaziy-ijroiya
boshqaruvida kuchmanchi aholi nomidan ish kuruvchi, uz xalqi boshqaruvi
buyicha yukori mansabdor shaxslar xam bevosita ishtirok etgan.
47 Абулгози Бауодирхон. Шажарайи турк. - Т., 1990. - 114-116-б.
39

Afsuski, XVI-XVIII asr yarmigacha xukm surgan shayboniy, ashtarxoniy va
to XX asr boshigacha Buxoroda taxt tepasida utirgan ma’itlar davlatidagi bosh
vazir va soxa vazirliklari nomlarini bilgan xolda, Xorazm xonligida faoliyat
yuritgan yukori mansabdor shaxslar lavozimining XVI-XVIII asrlardagi anik
nomlanishi, ta’sis etilish davri xakida birlamchi manbalarda ma’lumotlar
uchramaydi. Jumladan, AbulG`OZiyxon va boshqa mualliflar xondan keyingi
yukori mansabdor shaxsni «vazir» nomi ostida tilga oladilar. Tarixchi Munis
«mextar» atamasi vazir nomi urnida XIX asr boshidan qo`llanganiga ishora
kiladi 48
. Ba’zi xorijiy manbalarda esa devonbegi lavozimi XIX asrda ta’sis etilgan,
degan fikr ilgari suriladi .
Ma’lumotlarning taxlili asosida ko`rsatish mumkinki, Bosh vazir (Vaziri
jumlat ul-muluk, Vaziri akbar, Vaziri buzruk) mansabi XIX asr boshi va
O`rtalarida mextar, keyin esa devonbegi, XX asr boshlarida vaziri a’zam deb
atalgan. Bu atamalar yoniga eski an’ana buyicha «jumlatul mulk» iborasi xam
kushib ishlatilgan. Bu xolatni mansabdor shaxslarning davlat boshqaruvidagi
tajribasi asosida xon tomonidan keng vakolatlar berilganligi va yukori mavkega
ega bo`lganligi bilan baxolash urinlidir.
Avvalo shuni ta’kidlash lozimki, mextar, kushbegi va devonbegi
lavozimlari ilgaridan mavjud bulsa, vaziri jumlat ul-muluk, ya’ni bosh vazir
lavozimi Sayyid Muxammad Raximxon tomonidan (1882-1883 y.y.) joriy etiladi.
XX asr ikkinchi un yilligining boshlarida bu mansab bush koladi va keyingi
davrlarda xech kim tayinlanmaydi . Mazkur lavozim mextar va kushbegi
vakolatlarining qisqartirilishi xisobiga joriy etiladi. Boshqacha aytganda,
xonlikning shimoliy va janubiy xududlar boshqaruvi buyicha yurt daftarlarini
yuritish yakka mansabdor shaxs (Ibroximxuja) vakolatiga utishi bilan bevosita
boFlik. Chunonchi, bu davrga kadar mamlakatning janubiy va shimoliy qismi
uzaro bulingan xolda mextar va kushbegi tomonidan boshqarib kelingan bo`lib ,
ular umumiy boshqaruvni amalga oshirish vakolatidan foydalanmaganlar. Natijada
mavkei yukori yangi lavozim tomonidan xukumat ishlari boshqaruvi, ya’ni
48 Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI - XVIII вв. - Т.: ФАН, 1985. - С. 124.
40

umumiy ijroiya boshqaruvi amalga oshira boshlanadi. Ayni shu davrdan mextar va
kushbegilarning vakolatlari ancha qisqaradi.
Ayrim manbalarda keltirilishicha, XX asr boshida (1901 y.) amaldagi
devonbegining vafoti tufayli lavozimi bush kolishi va unga xech kim
tayinlanmaganligi munosabati bilan Vaziri jumlat ul-mulukning zimmasiga
kuchmanchi aholi va xonlik O`rtasidagi munosabatlarni muvofiklashtirish,
soliklarni yigish va yiFim daftarini yuritish vazifalari xam yuklatiladi. Bundan
tashkari, xon safarga ketgan vaqtlarda xukumat ishlariga mas’ul kilib
biriktirilgan . Bosh vazir Islom xuja Sayyid Muxammad Raximxon (1863 1910
y.y.) vafotidan so`ng Asfandiyorxon (1910-1918 y.y.) taxtga utirgunga kadar
davlatni boshqargan.
Kushbegining vakolatlari doirasiga xonlikning janubiy qismidagi aholini
boshqarish, mamlakat janubiy qismidan ulpon yotish va irrigatsiya ishlariga
umumiy raxbarlik kilish, saroyda saklanayotgan otlar saklanishini nazorat kilish
va boshqalar kirgan.
Devonbegining asosiy vakolatlari saroy kotibiyati, davlat devoni va arxivi,
bojxona (gumrikxona)ni boshqarish, xazina va omborlar xisobini yuritish, xon
farmonlarining joylarga yuborilishini ta’minlash, soliklar va yotimlarni undirish
ishlarini boshqarish va umumiy nazoratini olib borish kabilardan iborat bo`lgan 49
.
Ushbu mansabdor shaxslarning vakolatlari to`g`risida 1854-1864 yillarda
Xivada asirlikda bo`lgan eronlik xarbiy - general Ismoil Mirpanjiy shunday
yozadi: «Mamlakat ishlarini boshqarishga xonlarga uch vazir yordam beradi:
birinchisi Meutar, ikkinchisi Kushbegi, uchinchisi Devonbegi. Mextar solFut
yotadi. SolFit katta moliyaviy ulushning yarmi bo`lib , u xarbiy ishlarga, chet
mamlakatlarga elchi tayyorlash va yuborish, elchilarni kutib olish kabi davlat
ishlariga xarj qilinadi. Agar moliyaviy ishlarda kamomad chiksa, mextar javobgar
xisoblanadi. U kunda bir marta xon oldiga kiradi. Zarur ish chikkanda istagancha
va navbatsiz kiraveradi. Kushbegi moliya mablaFining ikkinchi yarmiga karaydi.
U ichki va tashqi ishlar, rasmiy marosimlar, sovg‘a-salom va in’omlarni uz
49 Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. - Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. - 10-б; Баёний. Шажараи Хоразмшохий.
- Т., 1991. - 205-б.
41

zimmasiga olgan. Xizmat yuzasidan xon oldiga kira oladi. Devonbegi elatlar,
savdogarlardan bojxona va zakot pullarini undiradi. U bevaqt xon oldiga kira
olmaydi. Xonga arzi bulsa, mextar yo kushbegi orqali amalga oshiradi. Asirlik
paytim Muxammad Aminxon davrida bu uchta vazir quyidagilar edi: Yokub
mextar, Muxammad Karim Kushbegi va Xdsanboy devonbegi» .
Ushbu mansabdor shaxslarga xos umumiy xususiyat shundaki, ular uz
davrida vaziyat takozo etsa, doimiy vakolatidan tashkari xon farmoniga binoan
davlat nomidan ish kurish, xon poytaxtda yukligida mamlakatni boshqarish, uzga
davlat elchilarini kutib olish xamda muzokaralar utkazish va boshqa faoliyatlarni
xam olib borganlar. Ayrim xollarda muayyan boshqaruv vakolati bir mansabdor
shaxs zimmasidan olinib, ikkinchi bir mansabdor shaxs zimmasiga yuklatilgan. Bu
fikrning isbotini kupgina maxalliy va xorijiy manbalarda xam kurish mumkin.
Mavjud tartibga ko`ra, yukori mansabdor shaxslar xonlikda bulayotgan xar
bir vokeadan, xususan, mextar va kushbegi uz boshqaruvidagi xududlardagi aholi
va u yerdagi vaziyatdan xabardor bo`lib turishi shart bo`lib , uz faoliyati va
kundalik kilingan ishlar yuzasidan devonbegi orqali xonga xisobot berib turganlar.
Xon bilan yakka tarzda maslaxatlashganlar. Ba’zi xollarda saroyda kundalik
kilingan ishlar muxokamasi yukori mansabdor shaxslardan iborat tor tarkibli
majlisda kurib chikilgan. Bunda ularning xisobotlari, taklif va e’tirozlari
eshitilgan.
Bu davrgacha bo`lgan 250 yil davomida Xiva xonligining Xurosondagi
shimoliy xududlarni uz tasarrufi ostida saklashga intilib kelgani va Kobul, Xirot
xukumati bilan ittifokdosh bo`lgani sababli, mazkur axborotning zarurligi xakida
tuxtalishning xolati yuk. Qo`limizdagi xatdan keyingi vokealar manzarasini tiklash
mumkin. Axborotdan ma’lum bulishicha, 1866 yilga kelib, jamshidiylar axvoli
battar Og‘irlashgan. Kojor shoxining taka turkmanlar ustiga lashkar junatgani va
ular yengilgani, shoxga karashli Xuroson yerlarida iktisodiy-ijtimoiy axvol
tangligi xam bir paytlar Astrobod kabi yerlarni uz tarkibiga kiritgan Xiva xonligi
uchun kimmatli axborot edi.
Chunonchi, ushbu mavzuga oid xat bilan 1854 yili Okosiy degan axborotchi
42

tomonidan Muxammad Avazbek ismli amaldorga Eron va AfG`Oniston urushiga
Angliya vositachiligida chek quyilayotgani, Xirotni afG`Onlarga berishga
kelishilgani va Dust Muxammadxonning uFli xokim etib tayinlangani xabar
kilingan.
Markaziy mansabdor shaxslarning navbatdagisi Shayx ul-islom xisoblanadi.
Shayxulislom kengashda musulmon aholining xukmdori - xon taxtining ung
tomonida utirgan. Ruxoniylarning faoliyatiga boshchilik kilgan va eng yukori
martabali ruxoniy xisoblangan. Siyosiy-diniy marosimlardan tashkari, xarbiy
yurishlarda fatvo beruvchi muftilar boshlig`i, xarbiylarni ma’naviy-ruxiy
raFbatlantiruvchi ruxoniy, kozi askar nazoratchisi va goxida biror xarbiy bulinma
boshliFi sifatida katnashgan. Raislarni lavozimga tayinlash buyicha nomzodlarni
xon tasd’iga kiritgan.
Keyingi mansabdor shaxs - mutavalli mansabining mavkei vakf yerlarining
kupayib borishi bilan oshib borgan. Bosh mutavalli vakf buyicha masjid,
madrasalar faoliyatini boshqargan va nazorat kilgan. Saroyda xon taxtining chap
tomoni (turt va beshinchi urin)da vakf ishlari va yerlari ustidan markaziy
boshqaruvni amalga oshiruvchi 2 ta mutavalliy joy egallagan.
Bosh mirob, ya’ni mirobboshi xonlikda katta kanallar kazish, ularning
faoliyatini ta’minlash va bosh qismini tartibga solish, yangi kurilayotgan kanallar
uzunligi va kengligini belgilash, xar bir irrigatsiya inshootini (kanal va xk.) kurittt
buyicha anik loyixalar ishlab chikish va boshqa vazifalarni amalga oshirgan. U
suvdan foydalanish ishlari maxkamasiga boshchilik kilgan. Xonning chap
tomonidan joy egallagan.
Tabibboshi (sarvari atibbo, tabiblar sarvari) butun xonlik xududida tibbiy
xizmat ko`rsatish faoliyatini olib boruvchi tabiblar ustidan umumiy boshqaruvni
amalga oshirgan.
Shoirlar boshligi xonlikda faoliyat olib boruvchi shoirlar ustidan boshqaruv
va nazoratni amalga oshirgan. Sozandalar boshlizi asosan saroyda faoliyat
kursatuvchi sozandalar faoliyatini boshqargan.
Markaziy ijroiya boshqaruv tizimini yoritish jarayonida yangicha
43

yondashgan xolda kuchmanchi aholi boshqaruvini xam yoritishga xarakat kilindi.
Binobarin, kuchmanchi aholi boshqaruvini olib boruvchi mansabdor shaxslar bir
vaqtning uzida xon maslaxatchilari xisoblangan.
Kabila va urug`lar xon nomidan, kengashilgan xolda bevosita uz vakillari
tomonidan idora etilgan. Ular xon tomonidan lavozimga tayinlangan va
lavozimidan ozod etilgan. Lavozimlar jamoa fikri va xon tasdoti asosida meros
tarikasida utgan. Kuchmanchi o`zbek kabilalari boshliklari, ya’ni yukori
mansabdor shaxslari «inok» (jami 4 ta), qoraqalpoq xalqlarida esa «biy» deb
atalgan.
Ba’zi manbalarda turkmanlar ustidan boshqaruvni yurituvchi mansabdor
shaxs lavozimlari «biy» deb atalganligi kayd etiladi 50
. Birok biror-bir tarixiy-
maxalliy manbada bu fikrni tasdiklovchi ma’lumot uchramaydi. Aksincha,
turkman oqsoqollari xon bilan bevosita muzokara utkazib, butun xalq nomidan
xonga murojaat kilib, ish olib borganlar. Uz navbatida, uz xalqi bilan kengashgan
xolda ish yuritganlar va ularning roziligi bilan bunday vakolatga ega bo`lganlar.
Kuchmanchi aholi boshqaruv tizimida inots, otalits, biy, beklar begi
lavozimlari va unvonlari bo`lgan. Jumladan, kuchmanchi o`zbek urug` (kabila)lari
xisoblangan Ma’it, UYFur, Kipchok otaliqlari bo`lgan . Unvonlar tizimida eng
kattasi inok bo`lib , so`ngra otaliq va biy unvonlari turgan. Biy xizmatni uddalay
borsa, otaliq va inok darajasiga kutarilishi mumkin bo`lgan. Chunonchi, XIX asr
oxirlariga kelib biy va otaliq lavozimlari tugatilib, fakat faxriy unvon sifatida
saklanib koladi.
XVIII asrning oxirlariga kelib, qo`ng`irot inoklari sulolasi hokimiyatini
mustaxkamlagunga kadar inok unvoni (inokiyat instituti) uz ahamiyatini yukotadi.
XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, yana inok mavkeining oshishi kuzatiladi.
Ularning asosiy va faxriy burchi udumga ko`ra «xon kutarish» marosimida xozir
bulish, xonni ok kigizga utkazib kutarish va taxtga utkazish xisoblangan 51
.
Muxammad Amin inok (1770-1790 y.y.) va Sayyid Muxammad Raximxon
50 Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце XIX - начале XX в. Победа Харезмской народной революции. -
М., 1969. - С. 10-11.
51 Маткаримов М. М. Феруз - йирик давлат арбоби // Феруз - шох ва шоир: Туплам. - Урганч: Хоразм, 1994. -
3-13-б.
44

(1863-1910 y.y.) hokimiyatni boshqargan davrda qoraqalpoq (ulusi) biylarini
boshqarish vakolati berilgan «biy» yoki «oga biy» (maxalliy biylar Oydust va
Yerejep) lavozimi joriy etiladi. Undan oldingi va keyingi davrlarda esa, ushbu
lavozimga xech kim tayinlanmaydi . Sayyid Muxammadxon (1856-1864 y.y.)
qoraqalpoqlar ma’muriy boshqaruv tizimiga kator uzgartishlar kiritib, biy
lavozimidan yukori turuvchi otalits (dastlab 2 ta, so`ngra 6 ta), beklar begi (2 ta),
noyib (2 ta) lavozimlari joriy etiladi.
Shunday kilib, jamiyatdagi turli soxalar boshqaruvi xon tomonidan
lavozimga tayinlanuvchi va ozod etiluvchi mansabdor shaxslar tomonidan olib
borilgan. Davlat tizimida vaziri jumlat ul-mulk, mextar, kushbegi va
devonbegining mavkei yukori va vakolatlari nisbatan keng bo`lgan. Ushbu
mansabdor shaxslar, odatda, muayyan soxaning boshqaruvini yuritsalar-da, u yoki
bu kushimcha vazifalarni xam amalga oshirganlar.
2.2. Maxalliy davlat hokimiyati organlari tizimi, tuzilish tartibi va faoliyati
Xiva xonligi ilk tashkil topgan davrlardan boshlab ma’muriy-xududiy
tuzilishi va maxalliy boshqaruviga ko`ra kushni davlatlar xisoblangan Buxoro
amirligi va Kukon xonligidan fark kilgan. Jumladan, ularda ma’muriy- xududiy
45

birliklarga nisbatan «beklik» atamasi qo`llanilgan. Xivada esa utrok va
kuchmanchi aholi istikomat qiluvchi ma’muriy-xududiy birliklar barcha davrlarda
«viloyat», «shaxar» va «tuman» deb yuritilgan. Bir vaqtning uzida maxalliy
boshqaruv lavozimlari, ya’ni «xokim» va «sulton» mansabi nomidan kelib chikkan
xolda, dastlabki davrlarda «sultonlik» va «xokimlik» deb xam yuritilgan.
AbulG`OZiyxon, eronlik tarixchilar, rus elchilari ma’lumotlari va
Asfandiyor sulton, Sharif Muxammad sulton yorliklarida kurganimizdek, XVI
asrda maxalliy davlat hokimiyati markazdan boshqarilmay, chingiziylarning ulka
taksimoti koidasiga binoan, xar bir sulton uz yeriga egalik huquqini qo`lga
kiritgan. Joylarda xon (AbulG`OZiyxon xatto «Nisoyda podshoxlik kildi», «Marv
xoni» degan iborani ishlatadi) sanalib, maxalliy davlat apparatini vujudga
keltirganlar. Xududlarni uzlari tayinlagan xokim, kengash va maxalliy ma’muriy
davlat tuzilmasi orqali boshqarganlar. AbulG`OZiyning «Shajarayi turk» asarida
va ingliz savdogari Antoni Jenkinson uz xotiralarida yozishicha, poytaxtdan uzok
Niso, Obivard va Marvdagi sultonlar aloxida xonlik da’vosi bilan bosh xon
ruxsatisiz Eron xududlariga yurishlar uyushtirganlar. Uz nomlaridan elchilik
aloqalarini yulga quyib, tashqi siyosatda mustaqil ish kurganlar.
XVI asr Xorazm xonligi davlatchiligi uchun oliy xukmdor xisoblangan bosh
xonning konun chikarish, markaziy ijroiya, nazorat va bosh kumondonlik
huquqlari cheklangan. Tabiiyki, bu xolat maxalliy davlat boshqaruvi emas, aloxida
davlat tartibida bo`lgan.
Manbalarda bu davr davlat boshqaruvida otaliq, xokim, nakib, xazinachi,
parvonachi, miroxur, bojbon (muxassili, solik va ulpon yiFuvchi), mirob, yasovul,
kozi, rais, mufti, mutavvali, poshshab (turma boshlig`i, jallod), oqsoqol, chuxra va
boshqalar xizmat kilganligi kayd etiladi. Chunonchi, ushbu lavozimlar xonlikning
keyingi davrida xam mavjud bo`lgan.
Sultonlik davriga xos jixatlar shundaki, barqarorlik xukm surgan davrlarda
mamlakat xon tomonidan ug‘li sultonlarga in’om tarikasida berilgan. Ayrim
xollarda bitta sultonlik sobik bosh xonning farzandlari ixtiyoriga berilgan. Bir
nechta ma’muriy-xududiy birlik bir sulton tomonidan idora etilishi mumkin
46

bo`lgan.
1644 yildan so`ng maxalliy boshqaruv endi bosh xon tomonidan
tayinlangan inoklar, yer-suv va moliyaviy vakolatlar otaliqlar ixtiyoriga utgan.
XVIII-XIX asr birinchi yarmida viloyat va uluslar inoklar xamda biylar tomonidan
boshqarilgan. Valiaxd-inok asosan mamlakatning muxim strategik va katta viloyat
sanaluvchi Xazoraspni boshqargan. XIX asr 60-yillaridan boshlab, to xonlik
tugatilguncha maxalliy boshqaruv kobiliyatli xujalar avlodi va xon oilasi yakinlari,
shuningdek ishonchli kishilar tomonidan yuritildi.
Sulolaviy boshqaruv tizimi urnini xududiy boshqaruv tizimi egallagan
davrlarga kelib, yirik ma’muriy-xududiy birliklar uzaro bulingan xolda, sultonlar
tomonidan emas, balki maxalliy mansabdor shaxs - xokimlar tomonidan
boshqarilgan. Noiblik xisoblangan Marv viloyatiga xon tomonidan lavozimga
tayinlanadigan va undan ozod etiladigan noib tayinlangan. Xiva tarkibiga
kiritilgan Xuroson yerlariga aloxida xokimlar tayinlagan. Ilgarigi davrlar singari to
xonlik tugatilgunga kadar poytaxt va unga tutash xududlar bevosita xon tomonidan
boshqarilgan.
Xokimlar xon tomonidan lavozimga tayinlangan va lavozimidan ozod
etilgan. Ayrim xollarda xonlar joylarga borganda shu yerlik aholi orasidan
maxalliy mansabdor shaxslarni lavozimga tayinlagan, shuningdek munosiblarini
uz lavozimida koldirgan va takdirlagan. Uz navbatida, xokimlar ustidan kilingan
arzlar xon tomonidan kurib chikilgan . An’anaga ko`ra, joylarga xokim sifatida
baxodir, otaliq, maxram, xuja, devon kabi mansab va unvon egalari tayinlangan.
Maxalliy boshqaruv organlarida devon mavjud bo`lib , uz budjetiga ega
bo`lganlar. Mansabdor shaxslar ta’minoti mazkur budjet xisobidan amalga
oshirilgan.
Ba’zi manbalarda maxalliy hokimiyat organlarida kam sonli maxram
lavozimlari xam mavjud bo`lganligi xakida ma’lumotlar uchraydi 52
. Fikrimizcha,
maxramlar fakat saroyda faoliyat kursatgan va xon maxrami deb yuritilgan. Ular
xon topshiriklarini ijro etishgan.
52 Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII - XIX веках. - Т.: Фан, 1968. - С. 127.
47

Maxalliy manbalarda keltirilishicha, xokimlar koshida yollanma kushin
xozir bo`lgan. Zarur xollarda, xon farmoniga binoan xokim boshchiligida
xarakatlangan.
Kuchmanchi aholi xududlarining barcha davrlardagi xokimlari xisoblangan
kabila boshl’ining vakolat doirasi utrok aholi xokimlarining vakolatidan fark
kilgan. Ularning ta’siri aholi (masalan, qoraqalpoq ulusi), kabila yoki urug`i
mikyosi bilan cheklangan. Biylar va oqsoqollar kabila yoki urug` ichidagi
muzokaralarni, yer-suv va boshqa masalalarni xal etish, odat huquqi normalari
asosida urug`ning ekzogamikasi va ichki leviritini buzish, kalin tulamaslik
xolatlari yuzasidan sud ishlarini yuritish vakolatiga ega bo`lgan.
Kuchmanchi aholi vakillari utrok aholi xududlari singari bir vaqtning uzida
masjid-kavmlar (bir masjidga yotiluvchi aholi yashash joyi)ga uyushgan bo`lib ,
etnik tuzilishiga ko`ra nisbatan farklanuvchi ichki boshqaruv tizimlari xam amal
kilgan. Xar bir etnik guruxga mansub aholi, avvalo, kabilani tashkil etuvchi
urug‘larga bulinib urug‘ boshliklari tomonidan idora etilgan. Kishloklar oqsoqollar
tomonidan boshqarilgan. Oqsoqol masjid-kavm fukarolari tomonidan saylangan va
nomzodi xon tasdotidan utgan. Manbalarda keltirilishicha, oqsoqollar jamoat
tartibotiga oid ishlarni xam amalga oshirgan .
Aytish joizki, kuchmanchi aholi ichida quyi boshqaruvni amalga oshiruvchi
mansabdor shaxslar «oqsoqol» deb yuritilgan. Kushimcha tarzda xar bir aholi uz
tilida ularni turlicha atagan. Jumladan, turkmanlar va qoraqalpoqlarda ular
«katxudo» deyilgan. Birok ayrim manbalarda oqsoqol lavozimi «baxshi», «vakil»
deb xam atalgan, degan fikrlar kayd etilgan. Bu urinda, istisno tarikasida, oqsoqol
lavozimiga jamoa ichida yukori obru- e’tiborga ega shaxslar katorida akobir,
baxodur, baxshi va boshqalar tayinlanganligi, kuchmanchi xalqlarning ijtimoiy
tuzumi chukur urganilmagan xolda anglashmovchilikka yul quyilgan, deyish
mumkin. Umuman olganda, barcha aholi xududlarida xuddi bugungi kundagi
singari «oqsoqol» deb yuritilgan.
Oqsoqollar uz vakolati doirasida uzaro ichki nizolarni xal etish huquqiga
ega bo`lgan. Lekin ularning karorlari majburlov kuchiga ega bulmagan. Urug`
48

oqsoqollari muxrini saklovchi va olib yuruvchi - «muxrdor» deb atalgan. Urug`lar
ichidagi mansablar xam meros tarikasida utgan bo`lib , buning uchun albatta xon
tasdoti shart bo`lgan.
Qoraqalpoq xalqi ichida katta ovullarni biy (shajara boshlig`i’ar, katta ovul
ichidagi tuzilma - koshe (kucha)larni oqsoqol yoki xon tasdiFi shart bulmagan
kushe biylar boshqargan. Urug‘lar kabilalar mikyosida kabila oqsoqollari
xisoblangan biylar tomonidan boshqarilgan. Biylar otaliq (urug` boshliFi)ka,
otaliqlar esa saroyda faoliyat kursatuvchi xon tomonidan tayinlanadigan va butun
xalq - ulus nomidan ish ko`radigan beklar begiga buyso`ngan 53
. Biylar kabila
xamda urug‘ boshlig`i xisoblangan biylarga bulinib, kabila a’zolari soniga karab,
soni turlicha bo`lgan. Xususan, qoraqalpoqlar boshqaruvi buyicha 16 biy faoliyat
kursatgan bo`lib , 4 ta biy bitta otaliqka, 4 ta otaliq esa markaziy apparatdagi 2 ta
beklarbegiga buyso`ngan. Bitta beklarbegi qo`ng`irot , ikkinchisi mayetitlar
boshqaruvini olib borgan. Biy mansabi jamoa fikri va xon tasdoti asosida meros
tarikasida utgan.
Darvoke, maxalliy mansabdor shaxslar xam xonga xatlar orqali turli
masalalar yuzasidan murojaat etish huquqiga ega bo`lgan. Masalan, Xiva xonlari
arxivi xujjatlaridan birida Qozoqiya ulusidagi Eshniyoz biy «xazrati xorazmshox»
Sayyid Muxammadxonga ariza junatib, bobosi, otasi, akasi ega bo`lgan biylik
mansabini utgan yil xon (Sayyid Muxammadxon) tomonidan unga berilgani, birok
xokim Yormuxammad ellarni birlashtirishi natijasida mansabsiz kolganini va iloji
bulsa, yana uz eli va urug`iga biy kilib tayinlashni iltimos kilganligi kayd etilgan.
Ayrim manbalarda xon yorl’iga binoan lavozimga tayinlangan va ozod
etilgan «mingboshi» va «yuzboshi» maxalliy boshqaruvni amalga oshiruvchi
mansabdor shaxslar bo`lib , xarbiy xarakatlar jarayonida kushin boshqaruviga jalb
etilgan, degan fikrlar keltiriladi 54
. Bu urinda biz kushin boshqaruvi soxasi xududiy
mikyosda xam amalga oshirilgan bulishi mumkin degan, uz farazimizni ilgari
suramiz.
53 Саидов А., Тошцулов Ж. Узбекистон давлати ва хукуки тарихи. - Т., 1995.
54 МаткаримовМ. М. Феруз - йирик давлат арбоби // Феруз - шох, ва шоир: Туплам. - Урганч: Хоразм, 1994. -
11-12-б.
49

Xon tomonidan shaxar va katta kishloklarga diniy-axlokiy normalarning
bajarilishini nazorat etuvchi raislar tayinlangan. Odatda, ular mufti va oxunlar
orasidan tanlash yuli bilan tayinlangan.
Raislar joylarda odamlarning xatti-xarakatlarini diniy-sha’riy koidalarga
mosligini tekshirish, ya’ni musulmon aholining kundalik turmushda (uylarda)
shariat koidalariga rioya etishlarini, diniy an’ana va marosimlarni utkazish
tartibiga rioya etilishi yoki anik bajarilishini nazorat kilish, masjidlarda namozga
kelgan-kelmaganlarni aniklash, ota- onalarning bolalarni maktabga junatishlari
ustidan nazoratni olib borish, shaxarlar tozaligi, obodonchiligi va xavfsizligini
kuzatish, yullar va uning tevarak-atrofini ta’mirlanganlik xolati va savdo-sotik
koidalariga rioya kilinishini nazorat kilish, bozorlardagi ulchov vositalari va
tarozilarning tug‘riligini tekshirish, madrasalar faoliyatini tekshirish va boshqa
vakolatlarni amalga oshirgan. Uz navbatida, diniy-sha’riy koidalarning buzilish
xolatlari yuzasidan intizomiy va jinoiy jazo choralarini qo`llash vakolatiga ega
bo`lgan. Shuningdek, mullo, imom va muftilar kursatma berib borgan.
Suv xujaligi soxasiga ushbu soxani mukammal bilgan «mirob»lar tanlab
olingan. Miroblar xon tomonidan tegishli xududning maxalliy aholi vakillari
orasidan suFormachilik ishlariga yaxshi tushunadigan kishilardan tayinlangan.
Ular katta va kichik miroblarga bulingan. Katta mirob suvni tashqi katta kanallar
orqali, kichik miroblar esa, ichki kanallar orqali suv taksimotini amalga oshirgan.
Suv yullari va inshootlarini kurish va ta’mirlash ishlariga aholini safarbar etish
kabi vazifalarni bajarishgan.
Shuning uchun xam Xerman Vamberi miroblarni huquq- tartibotchilar
sifatida tilga olgan. Aytib utish joizki, kattik chora kurish, jazo berish vakolati
miroblar ixtiyorida bulmagan. Mirob uzini ijobiy jixatdan namoyon etsa, maxalliy
xududlarga xokim etib tayinlanishi mumkin bo`lgan.
Maxalliy-ma’muriy hokimiyat tizimida faoliyat kursatuvchi mansabdor
shaxslar vazifasiga muvofik tarzda aloxida unvonlar bilan takdirlab borilgan. Kup
xollarda ushbu unvonlar faxriy unvon sifatida namoyon bo`lgan. Bundan tashkari,
50

jamoat arboblari belgilangan unvonlar bilan takdirlanganlar 55
.
Ma’lumot urnida arxiv materillariga tayangan xolda aytib utish joizki,
joylarda kungilli fukarolarning jamoat tartibotini saklash borasida xalqka ozor
yetkazgan bir nechta uFrini ushlab kelish xakida xon oldida uz xoxishi bilan
majburiyat olganligi xolati uchraydi. Bu xolni esa, jamoat tartibotini ta’minlashda
fukarolar xam jonbozlik ko`rsatishi, deyish mumkin.
III-BOB. XIVA XONLIGINING HUQUQ TIZIMI
3.1. Xiva xonligi huquq tizimida shariat normalari asosiy huquq
manbai sifatida
55 МаткаримовМ. М. Феруз - йирик давлат арбоби // Феруз - шох, ва шоир: Туплам. - Урганч, 1994. - 9-б.
51

Ma’lumki, O`zbekiston xududida arablar hukmronligi urnatilishi bilan
ulkada musulmon huquqi joriy etiladi. Bu davrga kadar esa O`zbekiston xududida
huquqning kadimgi manbai odat va zardushtiylik dinining mukaddas kitobi Avesto
bo`lgan 56
. Keyingi huquqiy taraqqiyot bosqichlarida, xususan XIII asrga kelib
Movoraunnaxr fikx maktabi shakllangan. Musulmon huquqining barqarorligiga
esa 1000 yillar davomida erishilgan.
Xiva xonligining huquq tizimi tarixan turli-tuman huquq manbalarining
amal kilishi natijasida shakllangan. Odat huquqi huquqning asosiy manbalaridan
biri bo`lib kolavergan. Sharkshunos P. Geissning ta’biri bilan aytganda, «azaliy
odat huquqi shariat bilan almashtirilmagan.
Utrok aholi, shuningdek qisman yarim kuchmanchi aholi xududlarida
ijtimoiy munosabatlar maxalliy an’ana va urf-odatlar bilan uYFunlashgan islom
huquqi normalari asosida tartibga solingan.
Maishiy huquq islom huquqi normalariga tayangan. Xususan, xonlikning
shaxar va kishloklarida ijtimoiy xayot islom konunlariga asoslangan. Shariat
normalari xonlikda yashovchi barcha xalqlarda oila-nikox, meros bilan bog`liq
ishlarni kurib chikishda muxim rol uynagan. Kuchmanchi aholi orasida nikoxdan
keyingi oilaviy munosabatlar aynan odat asosida kurilgan. Maxalliy aholi
musulmon bulsa-da, davlat boshqaruvi, taxt vorisligi, oila- nikox munosabatlari,
xarbiy kurilish soxasi, suvdan foydalanish masalalari musulmon huquqi bilan
birga odat huquqi bilan xam belgilangan.
Xiva xonligi huquqiy tizimi mustaqil davlat sifatida tashkil topgan ilk
davrlardan boshlab, to chor Rossiyasi davlati bilan ikki tomonlama sulx tuzilgunga
kadar, ya’ni mustamlakachilik tuzumi urnatilgungacha bir xil maromda bo`ldi.
Chor mustamlakasi davrida maxalliy aholi va rus fukarolari O`rtasidagi
munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yaratildi, mavjudlari esa uzgartirildi va
bekor kilindi. Natijada mintakada imperiya huquqi, kolonial huquq (maxalliy
aholining huquqlarini cheklovchi turli kushimcha, tuzatish va uzgartishlar)
shakllandi. Boshqaruvga bevosita aloqasi bulmaganligi tufayli, xususiy huquq
56 Мукимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане ( VIII - XIX вв.): Автореф. дисс. ... д-
ра. юрид. наук. - Т., 1997. - С. 6.
52

soxasi jiddiy o`zgarishlarga uchramadi.
Xonlik huquqiy tizimiga mamlakatda amal kilgan asosiy huquq
manbalarining bir shakli sifatida musulmon va odat huquqlari katorida xonlik va
boshqa davlatlar O`rtasida tuzilgan shartnomalarni xam kiritish maksadga
muvofikdir. Zero, Xiva xonligi huquqiy taraqqiyotida davlatlararo ikki tomonlama
tuzilgan xujjatlar xam muxim urin tutgan. Jumladan, AbulF0Zi Buxodirxon (1662
y.) va Raximqo`lixon (1842-1846 y.y.) hokimiyatni boshqargan davrda Xiva va
Buxoro O`rtasida uzaro urush kilmaslik xakidagi sulx, chor Rossiyasi (rus
imperatori vakili G. I. Danilevskiy) bilan 1842 yilda tashqi savdo, xarbiy
munosabatlar va qo`lchilik masalalariga oid ikki tomonlama bitim, Muxammad
Aminxon (1845-1855 y.y.) davrida Buxoro amiri bilan uzaro urush kilmaslik va
ikki tomonlama munosabatlarni yaxshilash to`g`risida imzolangan sulx (ushbu
xujjatning imzolangan anik vaqti manbalarda kursatilmagan), chor Rossiyasi
mustamlakachilik tuzumi urnatilishi natijasida chor imperiyasi va Xiva xonligi
O`rtasida xonlik huquqiy makomini belgilash maksadida 1873 yil avgustda
tuzilgan ikki tomonlama shartnoma (ushbu sulx so`nggi davrlarga kadar ommaviy
va xususiy huquq soxalarida asosiy huquq manbai sifatida amal kildi), 1900 yil 16
aprel, 1903 yil 1 oktabrda rus imperatori Nikolay II tomonidan tasdiklangan Xiva
manotlarini tushirilgan narxda rus pullariga almashtirilish xakidagi nizom va
boshqalarni ko`rsatish mumkin.
Shuningdek, asosiy normativ-huquqiy xujjat sifatida xonlik huquqiy tarixida
XX asr boshlarida, ya’ni 1917 yilda Yosh xivaliklar va xon O`rtasida imzolangan
manifest, 1919 yil aprelda RSFSR va Junaidxon O`rtasida imzolangan Xiva
xonligining «chor davlati vassali» makomidan chikkanligi va 1873 yil 12 avgustda
chorizm bilan Xiva O`rtasida tuzilgan sulx shartnomasi rasman uz kuchini
yukotganligi xakidagi sulxlar karalishi mumkin.
Mamlakatda shariat normalari orqali huquqiy munosabatlarni tartibga solish,
huquq normalarini amalga oshirish va qo`llashda musulmon huquqi manbalari,
ya’ni Kur’on, sunna, ijmo va kiyosga tayanilgan. Islom dini va huquqining asosiy
manbalaridan biri xisoblanuvchi Kur’oni karim Allox taolo tomonidan
53

PaYFambarimiz Muxammad alayxissalomga 23 yil mobaynida sura, oyat tarzida
farishta - Jabroil orqali iloxiy vaxiy kilingan. Bakara surasi 213-oyatda «Allox
paYFambarlar bilan birga odamlar orasida chikkan kelishmovchiliklarni xal
etadigan xukmlarni chikarsin deb (iloxiy) Kitob xam nozil kildi» 57
, deyiladi.
Ushbu oyat mazmunidan shariatning asosiy manbai Kur’oni Karim ekanligiga
yana bir ikror bulish mumkin.
Huquqiy qo`llanma tarzida amalda keng foydalanilgan, tarixan uzining
ijobiy tasdigini topgan va tan olingan, XIII asrda Imom Burxoniddin Abul- Xasan
Ali Ibn Abu Bakr Ibn Abduljalil Ad-FarG`Oniy Ad-MarFinoniy tomonidan
yaratilgan «Al-Xidoya» asari xisoblanadi . Ushbu Xanafiy fikx mazxabiga oid
qo`llanma islom dunyosidagi mashxur ikkita asardan bittasi bo`lib , undan Xiva
xonligida xam asosiy huquqiy manba sifatida foydalanib kelingan. Jumladan,
ushbu asar musulmon huquqshunoslari, kozilik idoralarida to 1928 yilga kadar
dasturi amal bo`lib xizmat kilgan.
Uzga davlatlarga yuborilgan elchilar xonlik nomidan ish kurish huquqiga
ega bo`lganlar 58
. Siyosiy boshpana surab murojaat etilgan xollarda, istisno qiluvchi
xolatlar bulmasa, imkon kadar kondirilgan. Masalan, Buxoro amiri Muzaffarning
uFli Abdumalikka nisbatan Xivada siyosiy boshpana berilib, shoxona shart-sharoit
yaratiladi.
Chor Rossiyasi vassalligi urnatilgandan keyin xam xonlik qisman bulsa- da,
Rossiya davlati bilan ikki tomonlama munosabatlarni yuritgan. Jumladan, xon rus
imperatoridan Xiva mudofaasida jiddiy karshilik kursatgan va so`ngra surgun
kilingan devonbegi (Muxammadmurod) va yasovulboshi (Raxmatulla)ni avf
etishni, ularni Xivaga kaytarishni surab murojaat kiladi. So`ngra uz vakolati
doirasida ularni oldingi lavozimlariga tayinlaydi .
Xonlar mamlakatni boshqarishda uz vakolati doirasida nishon, farmon,
yorlik, buyruk chikarganlar (ba’zi manbalarda farmon va yorlik bir xil ma’noda
keltiriladi). Joriy oliy yuridik xujjatlar chikarilgan, yangi me’yoriy koidalar orqali
57 Куръони Карим маънолари таржимаси. - Т.: Ислом университети, 2001. - 33-б.
58 : Узбекистон халклари тарихи. II жилд. - Т.: Фан, 1994. - 71-б.
54

mamlakat idora etilgan. Jumladan, xon farmoniga binoan, joylardagi muayyan
etnik guruxlarga nisbatan turli xil jazolar (suv yulini tusish) qo`llanilgan.
Oila-nikox munosabatlarida utrok va kuchmanchi aholi xududlarida xam
kup xotinlilik amal kilgan. Jumladan, 4 tagacha xotin olish mumkin bo`lgan.
Turkman xalqlarida nikox yoshi uFil bolalar uchun 15 yosh, kiz bolalar uchun 12
yoshdan boshlangan. Qoraqalpoq urug`larida kizlarga nisbatan 13-14 yosh, uFil
bolalarga nisbatan 17-18 (15) yosh belgilangan . Farzandlar voyaga yetmagan
davrda nikox ota-onalar tomonidan tuzilishi mumkin bo`lgan.
Nikox kurishda cheklovlar voyaga yetmagan kizlarga nisbatan amal kilgan.
Erkak kishi uylansa, ayolni uz uyiga olib ketgan. Voyaga yetmagan kizlarga
turmush kurgunga kadar bulgusi eri bilan birga yashashga ruxsat etilmagan. Bunga
kadar ota-onasi, karindoshlari va vasiyning uyida yashashi lozim bo`lgan.
Turkman xalqlarida kiz 12 yoshga yetgandan keyin bulgusi eri tomonidan olib
kochilib, ota-onasi yoki vasiyning roziligi bulmasa-da, kizning roziligi asosida
kurilgan nikox xam xakikiy xisoblangan.
Nikox ogzaki shaklda mulla va kamida 2 ta musulmon erkak kishi
guvoxligida tuzilgan. Agar kelin shia mazxabida bulsa, u sunniy mazxabiga utishi
va undan so`ng mulla nikox marosimini utkazish mumkin bo`lgan.
Oilaviy munosabatlarda ayollar uchun huquqlar uz me’yorida erkaklar
huquqi bilan tengdir. Ayollarga nisbatan erkaklarda bir daraja ziyodlik bor. Bu
ularning oila boshligi ekanligi bilan ta’kidlanadi . Nikoxning bekor bulish asoslari
shariat normalariga tayanadi. Nikox er tomonidan, shuningdek xotinning murojaati
asosida sud orqali bekor kilinishi mumkin. Nikox davrida er yetarli ta’minot
(nafaka) ajratmasa xotin arz kilgan va sud orqali er xotiniga zaruriy sharoit
yaratishga majbur kilingan, aks xolda nikox bekor kilingan. Bedarak ketgan erning
karindoshlari bilan kelishilgan xolda belgilangan muddat tugagach, xotin erini
kutmasdan turmushga chikishi xolati shariatda takiklangan.
Utrok va kuchmanchi xalqlarda xam ota-onalar uz farzandlari ustidan keng
vakolatlarga ega bulishgan. Ota-onaning majburiyati balogatga yetmagan bolalarni
15 yoshgacha bokish va tarbiyalash, uFilni sunnat kilish va imkoniyatidan kelib
55

chikib kalin puli tulashda yordam berish, kiz bolani esa turmushga berish
xisoblangan. 15 yoshga yetgan bolalar mulkiy munosabatlarda voyaga yetgan
xisoblanadi. 15 yoshga tulmagan va otasi vafot etgan bolalarga vasiy tayinlangan.
Agarda yer maydoni 3 yil davomida karovsiz kolsa, uning egasi yerga
bo`lgan huquqini yukotgan va istalgan fukaro uni talab kilib olish huquqiga ega
bo`lgan. Birok agarda yerning sobik egasi utgan vaqt uchun oshirilgan mikdorda
solik tulasa, yangi boshqaruvchi yerni oldingi egasiga kaytarishi shart bo`lgan.
Xonlikda shafoat instituti mavjud bulsa-da, kuchmanchi aholi xududlarida u
uzgacha tartibda amal kilgan. Jumladan, turkmanlarda amalda mulkni tasarruf
etmokchi bulsa, shafoat (shifat, shepe, shepelik) huquqi buyicha imtiyoz sifatida
avvalo kushniga tavsiya etilgan. Shafoatning ustunligi shundaki, kushniga kushnisi
tomonidan mulkni unga sotilishini talab kilish huquqini beradi. Shafoat
imtiyozidan foydalanishni xoxlovchi uzining huquqi buzilganini bilgan zaxotiyok
xalq sudiga murojaat etishi va uz huquqini tiklanishini talab kilishi shart bo`lgan.
Albatta, buning uchun begonalashgan mulkni kiymatini tulash imkoniga ega
bulishi lozim.
Fuqarolik munosabatlarida oldi-sotdi (shartli va shartsiz), ijara (shaxsiy
ijara), buyurtma, muzrabat (sheriklikda ish yuritish uchun tuzilgan), muzrab
(xomiylik), karz shartnomalari amal kilgan. Og‘zaki shartnomalar tuzishda
tomonlar musulmon dinining mukaddas kitobi Kur’oni karimni ushlab ont ichgan.
Yozma shakldagi shartnomalar 3 nusxada kozixonada (ayrim xollarda xon
ishtirokida) tuzilgan. Shartnomalarning bitta nusxasi kozida, kolgan ikkita nusxasi
tomonlarda saklangan 59
. Ularning predmeti yer va boshqa moddiy kiymatga ega
turli predmetlardan iborat bo`lib , taraflarning xoxishi bilan tuzilgan va kozi
tomonidan tasdiklangan.
Jismoniy shaxslar xususiy yer egasi sifatida bitim (vasika) tuzish orqali
sotish huquqiga ega bo`lgan. Shuningdek, xunarmand 0Fzaki shartnoma asosida
fukarodan uy-ruzg‘or buyumlari va boshqa maxsulotlarni tayyorlash to`g`risida
buyurtma olishi, uz maxsulotini sovg‘a kilishi, qo`lning egasi esa uz qo`lini sotish
59 Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. - Л., 1940. - С. 24-25.
56

va qo`llikdan ozod kilishi mumkin bo`lgan.
Kupgina manbalarda Xiva xonligining solik tizimi majburiyatlar tizimi bilan
birgalikda keltirilgan bo`lib , aloxida urganilmagan. Jumladan, A. A. Gordiyenko
uz asarida umumiy tarzda «rasman belgilab quyilgan 55 ga yakin solik va
majburiyat turi mavjud bo`lgan» deya kayd etadi. Jumladan, solik va tulovlar
kayta kurib chikilgan xollarda, yangi belgilangan mikdor rasman tasdiklangunga
kadar xar bir solik tulovchi subyekt tegishli joylarga shikoyat kilish huquqiga ega
bo`lgan. Solik tulamaslik - shariat koidalarini buzish, solik tulash va olish - shariat
xukmi, deb karalgan.
Xonlikda amal kilgan majburiyatlarni quyidagi ikkita guruxga ajratish
mumkin: birinchidan, ijtimoiy, ya’ni natura majburiyatlar (ariklar va katta suv
yullarini kazish, tug‘on va kupriklar kurish xamda ta’mirlash); ikkinchidan, davlat
majburiyati «begar», ya’ni davlat va jamiyat ahamiyatiga molik inshootlarni
kurish va ta’mirlash; «xarbiy majburiyat», boshqacha aytganda, «xarbiy
chakiruv», u xarbiy yurishlar vaqtida xon farmoniga binoan joylarda e’lon
kilingan, aholi soni va xususiyatini inobatga olgan xolda ixtiyoriy-majburiy tarzda
amalga oshirilgan. Natijada fukaro yollanma navkar sifatida navkarlik xizmatiga
jalb etilgan. Jumladan, qoraqalpoqlar uz xisobidan xonlik kushini uchun 2000
navkar saklashi, shuningdek uz vakillarini ariklarni tozalash va boshqa kator
majburiyatlarni bajarish uchun yuborishlari shart bo`lgan.
Ba’zi manbalarda «navkarlik xizmati xon va uning yakinlariga nisbatan
bo`lib , u feodal majburiyat xisoblangan» deyiladi. Manbalarni o`rganish
jarayonida yukorida kursatib utilgan «xarbiy chakiruv» majburiyati orqali
navkarlik xizmati kelib chikishini inobatga olsak, uni aloxida majburiyat tarzida
keltirish urinlidir. Shunday ekan, doimiy kushin tarkibidagi navkarlar faoliyatini
vaqtinchalik navkarlik majburiyati, deb bo`lmaydi.
Chunonchi, ibrat tarikasida kozi xukmidan tashkari jazo turlarining xam
qo`llanishi maxalliy sharoit, konun tusiga ega urf-odatga karab amalga oshgan.
Bular shariat bilan birga amal kilgan gayriinsoniy xarakatlardir. Ulardan sud
amaliyotida qo`llanilgan ayrimlarini sanab utamiz: aybdorning bugzidan pichok
57

tortib uldirish, umurtka pogonasini falaj kilib, kattik kiynokka solib uldirish, dorga
osish, bugib uldirish, minoradan tashlash, otga sudratish, tup ogziga solib otish va
xakozo.
Darra yoki kamchi bilan urish jazolari intizomiy jazo tarikasida xam
qo`llanilgan. Farki esa, ularning sonida bo`lgan. Jumladan, qo`llarning kochishga
tayyorgarlik kurishi, kochishga suikasd kilishi, shuningdek kochishi ogir jinoyat
xisoblangan va jinoiy jazo sifatida kup marta darra urishga xukm etilgan.
Intizomiy jazo sifatida kamchi urish jazosining qo`llanilishiga misol keltiradigan
bulsak, davlat ahamiyatiga molik yolgon xabar yetkazganlik uchun aybdor shaxs
xon buyrugiga binoan kaltaklangan.
Ozodlikdan maxrum etish jazosining turlari asosan zindonda saklash, uy
kamoFi, kabristonlardagi jinnixonalarda tutkin xolatda jazolash kabilardan iborat
bo`lgan. Zindonlar koroli va zax, u yerdagi bandilar sodir etgan jinoyati darajasiga
karab oyok-qo`li va buyniga yog‘och kunda yoki zanjir solingan xolda saklangan.
Oliy amaldor va jamiyat xamda davlat xayotida yukori martaba va mavkega
ega bo`lgan mansabdor shaxsni lavozimdan ozod etish bilan bog‘lik farmonda,
agarda amaldor o‘z xizmat vazifalariga lokaydlik kilgan yoki mansab vakolatini
suiiste’mol kilgan bo‘lsa, u xolda unga nisbatan qo`llaniladigan jazo turi xam
kursatilgan. Ular tomonidan jinoyat sodir etilgan xollarda, obrulirok xisoblangan
jinoiy jazo turlari, ya’ni «tunda xos xovlida boshini kesish», «kunduzi orkasidan
xanjar sanchish», «orkadan kelib bug‘ish» kabi jazolar qo`llanilgan. Ularga
nisbatan keng qo`llanilgan jazo turlaridan biri - bu mol-mulkni musodara kilish
jazosi bo‘lgan. Ushbu jazoni tayinlashda dastlab aybdorning ayni vaqtdagi va
davlat xizmatiga kelishidan oldingi moddiy axvoli urganilgan xamda kelingan
xulosalar asoslantirilgan. Mansabdor shaxsga nisbatan intizomiy jazoga tortish
xaoid xon buyruFi uning xuzurida ijro etilgan 60
.
Joylardagi poshshobxonalar xam tergov kilish xonasi, xam zindonxona
vazifasini utagan. Kozixonalarda esa guvoxlik berish, yuzlashtirish, kasam ichish
singari sudlov ishlari, vaqtincha garovda ushlab turish amalga oshirilgan.
60 Каранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. - Т., 1994. - 11-16-б.
58

Saroydagi maxsus xona yoki mazkur poshshobxonalarda kiynashning urish,
oyokni falakka solib burash, darra bilan tovonga urish va uning yorilgan joyiga tuz
sepish, boshga kizigan kozonni kiydirish, kopga mushuk bilan birga solib urish
kabi turlari qo`llanilgan. Bunda gumondor ulib kolsa, javobgarlik yuzaga
kelmagan.
Xiva xonligida ishning kozixonalarda kurilib, jazo tayinlashidan tashkari,
mukaddas avliyolarni O`rtaga quyib kasam ichirish, masalan, turkman, qozoqlar
uchun xam pir sanalgan Paxlavon Maxmud makbarasidagi kasam marosimi eski
udum va axlokiy-majburiy huquq mezonlaridan biri bo`lgan. Xususan, xijriy 1324
yil (1906) rabi’ ul-oxirda «Xiva xonligidagi kaltamonlarni ruyxat kilish kitobi»da
kayd etilgan xatda yovmut kaltabon (bezori, mardumozor, buzuki, yultusar
kishilar)ning Xivaga olib kelinayotgani, Ukuz xalqi (turkmanlar) kaltabonlarini
Xivaga olib borilgani va ularning Polvon pir makbarasida kasam ichish marosimi
bo`lib utgani 61
xakida yozilgan.
Ma’lumki, jinoyat kidiruv, jinoyat ishlari, sudlov, aybdorni oklash
masalalari buyicha Amudaryo bulimi va Xiva xonligi O`rtasida kuplab
yozishmalar olib borilgan. Ulardan biri - polkovnik Ivanovning 1875 yil 7
noyabridagi xatida 1873 yilgi «Gandumiyon» sulxi shartidagi tovon (jarima
ulponi) xaliga kadar tulik tulanmagani, kirgiz, qozoqlardan tulanmagan zakot,
tutun puli, solgut akchasini undirishga yordam bersalar, uni mazkur jarima ulponi
xisobiga kiritib yuborilishi aytilgan 62
.
Quyidagi 1874 yil 27 iyundagi xatda xonning Xivadagi turkistonlik
kochoklarni topishda yordam berishi , 1902 yildagi yarashtiruvchi sudning Xiva
fukarosi xakidagi karori , 1892 yilgi vakilnoma (vakolatnoma) egasi Xiva fukarosi
Avaz bin SHermuxammadning meros taksimi buyicha bo`lib , shtab xodimi
kapitan Markov tomonidan imzolangan 63
.
Xujjatlar orasida Samarqand okrugi sud prokurorining 1903 yili Gurlan,
61 Каранг: Книга учета калтаманов в Хивинское ханстве // УзМДА ф. 125, р. 1, ж. 576. - 1-2-в.
62 Каранг: Переписка с Мадраим - ханом II по вопросу хив. подданных //УзМДА ф. 125, р. 1, ж. 5. -1-в.
63 Каранг: Вакалат. Доверенности, оформленные в канцелярии казий // УзМДА ф. 125, р. 2, ж. 584. - 1-16-в.
59

Xonka, Urganch, Kuna Urganch xokimliklari 64
va Shuraxon (Amudaryo bulimi)
volosti boshliklari va kozi, sudyalariga yuborgan xati xam mavjud 65
. Уларда хам
jinoyat ishlari bilan bog`liq masalalar kutarilgan.
Islom mamlakatlarida inson huquqlari islom dinining shar’iy huquqlariga
asoslangan. Birok Xiva jamiyatida inson huquqlari tula amalda bulmagan.
Masalan, shariatda inson uzi olloxning qo`li, qo`lning esa qo`l saklashga xakki
yuk, deyilishiga karamay, Xiva xonligida qo`l oldi-sotdisi amal kilgan. XV asrda
Turkiston va Buxoroda qo`l bozorlari rivoj topgan bo`lib , XVII asrga kelib bu
gayriinsoniy xolat Xiva xonligida xam avj oldi.
XVI asrdan to chor Rossiyasi istilosi kadar xonlikda qo`l makomidagi asir-
tutkunlar mikdori tarixiy manbalarda turlicha kursatilgan 66
. Kozi xujjatlarida esa,
ularning oldi-sotdisi, uzlari va xujayinlari tomonidan tovon puli tulab ozod etilish
jarayonlari rasmiylashtirilgan 67
.
Umuman olganda, qo`llar mavzusi, inson huquqlarining kay darajada
poymol etilganligi M. Yuldoshev, Y. Gulomov, K. Munirov kabi olimlarning
asarlarida, kozixona xujjatlari, arxiv materillari, xotira, elchilik xisoboti singari
yozma manbalar asosida maxsus urgangan T. Fayziyev, M. Koriyeva, O. Jalilov
asarlarida xam yoritilgan . Ma’lumki, Gandumiyon sulxiga Xivada qo`l oldi-
sotdisi man kilinishiga oid shart kiritiladi 68
.
Shunday kilib, maxalliy aholining butun xayoti shariat koidalari bilan
belgilangan. Oila-nikox, fukaroviy masalalarni tartibga solishda bevosita
musulmon huquqi manbalari va odatga tayanilgan. Oliy hokimiyatni
shakllantirishda odatga, davlat boshqaruvi faoliyatida esa, shariat va odatga xavola
etilgan. Jinoiy jazoning ba’zi turlari islom huquqshunosligida yukligi, ayrim
64 Каранг: Переписка с Мадраим - ханом II по вопросу хив. подданных // УзМДА ф. 125, р. 1, ж. 5. - 4-10-в.
65 Каранг: Переписка о взыскании долгов с разных лиц по исполнительным листам // УзМДА ф. 125, р. 1, ж.
66. - 1-10-в; О розыске лиц, обвиняемых в кражах скота в переделах Хивинского ханства, о вручении
повесток, о вызрве в суд и т.п. // УзМДА ф. 125, р. 1, ж. 90. - 13-в; Переписка об ограблении Хивинских
купцов и об убийствах // УзМДА ф. 125, р. 1, ж. 112. - 1-12-в; Переписка о взысканиях по исполнительным
листам и выдаче постановлений суда Хивинско подданным // УзМДА ф. 125, р. 1, ж. 140. - 9-11-в.
66 Каранг: Тухтаметов Т. Россия и Хива в конце XIX - начале XX в. Победа Харезмской народной
революции. - М., 1969. - С. 8; Комёб. Таворих ул-хавонин. - Т.: Академия, 2002. - 97-98-б.
67 Каранг: Айний С. Куллар. - Т. - Сам.: 1935; Файзиев Т. Кулчилик хакида хужжатлар // Шаркшунослик. -
Тошкент, 1990. - № 1. - Б. 102-107.
68 Каранг: Баёний. Шажараи Хоразмшохий. - Т., 1991. - 233-234-б.
60

xollarda, xon tomonidan aybdorning afv etilishi huquq me’yorlarining buzilishi
sifatida talkin kilinib, xon va kozilarga nisbatan salbiy munosabatni keltirib
chikargan. Mansabdorlik jinoyatlari yuzasidan asosiy jazo turlaridan tashkari,
kushimcha jazolar xam qo`llanilgan.
3.2. Odat normalari va ularning jamiyat hayotida tutgan urni
Ma’lumki, odat huquqi insoniyat tarixining jamiyatda jamoa-urug`chilik
61

tuzumi amal kilgan davrda vujudga kelgan. Professor Z. Mukimovning kayd
etishicha, odatning ba’zi normalari yaratilishi eramizdan avvalgi 2000 yilliklarga
borib takaladi 69
. So`nggi davrlarda odat huquqi shariat ta’sirida ayrim
o`zgarishlarga uchragan. Shariatda ta’kiklanmagan normalari xonlik tugatilgunga
kadar saklangan.
Shariat normalari odat huquqi yukori mavkega ega kuchmanchi aholi
xududlarida asosan umumiy boshqaruv extiyojlari (huquq-tartibot va xk.)dan kelib
chikkan xolda tatbik etilgan. Xususan, oila-nikox, meros va soliklar borasida
shariat normalariga tula tayanilgan. Bu borada rus olimi I. V. Pogorelskiyning
«xonlikdagi barcha huquqiy munosabatlar musulmon huquqi, shariat asosida
shakllangan»1 degan fikrini xam keltirish mumkin. Birok bu xususda aytish
kerakki, shariat va odat normalari tashqi tomondan uxshash bulsa-da, bir-biridan
uzlashtirilgan deb karab bo`lmaydi.
Ta’kidlash joizki, Xiva xonligi odat huquqi tarixshunoslikda deyarli
urganilmagan bo`lib , u bilan boglik ma’lumotlar manbalarda kam uchraydi.
Odatning ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi vosita sifatida ko`radigan
bulsak, uni ijtimoiy xayot soxalari yoinki ommaviy va xususiy huquq tasniflab
o`rganish maksadga muvofikdir. Davriy nuktai nazardan esa ulkani rus podsholigi
tomonidan bosib olinguniga kadar bo`lgan xamda undan keyingi davrdagi odatga
ajratish mumkin. Chunonchi, sharkshunos A. Lomakin odat huquqini turkman
xalqi misolida protsessual va moddiy huquqka
ajratadi .
Birinchidan, uning tizimlashtirilmaganligi amalda qo`llashda kiyinchiliklarni
keltirib chikargan. Bu esa uni qo`llovchi maxsus mansabdor shaxslarga kaysidir
ma’noda ixtiyoriy tarzda sharxlash imkonini bergan.
Ikkinchidan, odat huquqi tarkibiga azaliy odat normalaridan tashkari, kup
takrorlanishi natijasida yuzaga kelgan huquqiy urf-odatlarni, shuningdek kundalik
ijtimoiy xayotda yuzaga kelgan masalalar buyicha oqsoqollar kengashining huquq
ijodkorligi faoliyati natijasida shakllantiriluvchi ba’zi yangi odatlarni xam kiritish
69 Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и
начала XX в. - Л., 1968. - С. 31.
62

mumkin (bu xakda quyida ma’lumot beriladi).
Uchinchidan, odat amal kilgan xududda, ya’ni kuchmanchi aholi vakillari
orasida jamoatchilik fikri, «huquqiylik» va «nohuquqiylik» tushunchalari muxim
urin tutgan. Uz navbatida, jamoatchilik fikri mazkur «huquqiylik» va
«nohuquqiylik» tushunchalarini tula kadrlagan. Masalan, ruspodsholigi boskini
jarayonida xonlikka kelgan ingliz muxbiri Mak Gaxan O`rta Osiyo xalqlari
xayotini o`rganish asosida quyidagi fikr va xulosalarni keltiradi: 1) maxalliy utrok
va kuchmanchi xalqlarning madaniyat uchoFi bir bo`lgan va buning belgilari
saklanib kolgan; 2) xalq xayotida axlok normalarining ta’siri kuchli va unga imkon
kadar amal qilinadi 70
.
Maxalliy manbalarda keltirilishicha, odat huquqi utrok aholi orasida xam
yukori nufuzga ega bo`lgan 71
. Yukoridagi mazkur umumiy jixatlar odat
huquqining ahamiyati va moxiyatini aks ettiradi.
Ma’lumki, davlat boshqaruvi soxasida qo`ng`irot inoklari hokimiyatga
kelgunga kadar sulolaviy boshqaruv tizimi amalda bo`lgan. Ushbu boshqaruv
tizimining ildizi uzok davrlarga borib takalishi bois, asosan tarixan shakllangan
mavjud an’ana va udumlardan iborat odatga tayanilgan. Chunonchi, kuyetirot
inoklari rasman «xon» unvoniga ega bo`lib , qo`ng`irot xonlari sulolaviy
boshqaruv tizimiga asos solingan davrda xam ilgarigi davrlardan rioya etib
kelingan an’ana va udumlar saklanib koldi. Binobarin, ularga rioya etilgan
xollardagina xon hokimiyati xalq va amaldorlar tomonidan tan olingan, aks xolda,
xon yukori mavkeiga ega bulmagan yoxud u kuchli ta’sirga ega bulmasdan,
vakolat muddati xam uzok davom etmagan.
Jumladan, 1) Yodgoriylar sulolasi davri (XVI-XVIII asrlar)da mugullar
udumiga ko`ra sul (chap) ungdan ulug xisoblangan 72
. Saroyda xon taxtining chap
tomonida ung tomondagi amaldorlarga nisbatan jamiyat va davlat xayotida yukori
mavkega amaldor (xususan, nakib - kushin kumondoni, shayx ul-islom - diniy
ishlar boshligi va boshk.)lar urin egallagan. Ushbu koidaga kungirot sulolasi
70 Каранг: Военныя дейсгая на Оксусе и падаше Хивы. - М., 1875. - С. 230-250.
71 Каранг: МатниязовМ., ОлломовЯ. Хоразм давлатчилиги тарихи. - Урганч, 2008. - 172-186-б.
72 Каранг: Абулгози Бауодирхон. Шажарайи турк. - Т., 1990. - 118-б.
63

vakillari hokimiyatni boshqargan davrlardan to xonlikning tugatilish davrlariga
kadar rioya etildi; 2) dastlabki davrlarda xon kutarish marosimida bulgusi xon ok
kigizning O`rtasiga utirgan va turt uchini turtta xon oilasi a’zosi (tugishgan aka-
ukalari va karindoshlari)dan turt kishi tutib kutargan va taxtga olib kelib
utirgizgan 73
.
Norasmiy tarzda, ya’ni oila a’zolari (Kengash) roziligisiz taxtni egallagan
xon, xatto u xon oilasidan bulsa-da, mamlakatda oliy hokimiyat egasi sifatida tan
olinmagan. Mazkur udum kungirot xonlari sulolasi davrida biroz boshqacha
kurinish olgan. Unda turtta xon oila a’zosi emas, balki turtta inok (urug boshligi)
kigizning turt uchidan tutib kutargan.
Xonlik davrida xukumat tomonidan umumiy boshqaruv extiyojlaridan kelib
chikkan xolda odat normalarining qo`llanilishi xolatini u yoki bu xalqlar
buysundirilganda yoki xonlik tarkibiga ixtiyoriy kirganda kelishuv dastlab yer-suv
masalalari xakida olib borilgani, lozim topilsa, mamlakat xududidan muayyan
yerlar ajratilganida xam kurish mumkin. Binobarin, davlat boshliklari uzining
huquqni qo`llash faoliyatida odat huquqi normalari asosida aloxida davlat-huquqiy
isloxotlarni amalga oshirganlar. Jumladan, odat huquqining «tarxon» institutini
muayyan shaxsga nisbatan xon tomonidan qo`llanilgan .
Kuchmanchi aholi xisoblanuvchi xonlik xalqlarida urug`-kabilalarning ichki
ishlari odat huquqi (konuni)ga asoslangan 74
.
Odat huquqining yer va suvdan foydalanish bilan bog`liq me’yorlari
kadimiy xisoblanadi. Odatdagi yer huquqiga ko`ra yaylovdan tashkari
suForilmaydigan yerlar kadrsiz yerlar sifatida karalgan.
Suv inshooti va yuliga egalik kilish huquqi, kim ularni ta’mirlash va ishga
tushirishda ishtirok etgan bulsa, unga tegishli xisoblangan 75
.
Suvdan foydalanuvchi va suv egasining uz vaqtida suvdan foydana olish
huquqini kafolatlashga xarakat kilingan. Xalqning kupchilik qismi sun’iy suForish
tizimiga ega bo`lgan. Odat huquqida yer-suvdan foydalanishning quyidagi 3 ta turi
73 Каранг : Курсатилган асар . - 150- б .
74 Каранг : Geiss P. G. Pre-tsarist and tsarist Central Asia. - London, 2003. - 145-p.
75 Каранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII - XIX веках. - Т.: Фан, 1968. - С. 89.
64

amal kilgan: jamoaviy (sanashik), tula egalik kilish huquqi asosida, ijara huquqi
asosida (karanda) 76
.
Turkmanlar orasida yer-suvdan foydalanishning birinchi shakli keng
tarkalgan. Chunki, sun’iy suForish inshootlarini kurishda jamoa mexnati talab
etilgan. Bu esa suvdan foydalanishda jamoaviy tartibni keltirib chikargan. Yer-
suvga tula egalik kilish huquqi jamoa bilan kelishuv yoki shaxsiy tashabbus bilan
suv yullarini kurish orqali yoxud jami jamoa kanallari va yerlarini yoki ularning
bir qismini tozalashdagi xizmatlari uchun aloxida shaxslarga berilgan huquq
natijasida kelib chikkan. Uchinchi shakli esa keyingi davrlarda vujudga kelgan.
Kupgina kuchmanchi aholi ovullarida aholi jamoa huquqi buyicha suv
inshootlari orqali keluvchi suvdan foydalanilgan. Bunda arikdan suForish
maksadida belgilangan suv mikdorini olish huquqidan foydalanishda jamoaning
roziligi talab etilgan. Odatda, ovul jamoasining xar bir a’zosi suvni umumiy
xajmidan kelib chikkan xolda olishi mumkin bo`lgan suv (su) xajmi belgilangan.
Yer egalari sonini inobatga olgan xolda navbat asosida suvdan foydalanganlar.
Odatga ko`ra xar yili kuzda (ba’zi joylarda kuzda va baxorda) jamoa
tartibida suvdan foydalanuvchi aholi O`rtasida yer va suv taksimoti amalga
oshirilgan. Unda barcha oilalar, jumladan yangi oilalarga xam suv va yer maydoni
ajratilishi lozim bo`lgan. Bevalar va yetimlarga xam suvdan foydalanishga ruxsat
etilgan.
Odat huquqida mulk masalasi borasidagi karashlar shariatdan fark kilgan.
Jumladan, mulk xisoblanuvchi yer maydoni meros tarikasida utishi yoki uzgaga
berish natijasida begonalashib ketishi mumkin. Shariatda esa bu xolatlar nazarda
tutilmagan.
Odatga ko`ra kuduk, koriz, bulok suvlaridan tula mulkiy huquq asosida
ularni uziga ajratilgan mulk yerida kazgan shaxsgina foydalangan.
Odat huquqi amal qiluvchi xalqlarda yer va suvni mulk sifatida ogzaki
kelishuv asosida ijaraga berish odati amal kilgan. Shu asosda yer-suvdan ijara
huquqi asosida foydalanish mumkin bo`lgan. Jumladan, ma’lum shartlar evaziga
76 Каранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. - Асхабадъ, 1897. - С. 106-107.
65

yer maydonlari foydalanish uchun ijaraga berilgan. Xiva xonligida ijaraga olingan
mulkdan foydalanuvchi «karanda» deb atalgan. Kup xollarda karanda xosilning bir
qismini mulk egasiga berishi shart bo`lgan. Urnatilgan koidaga ko`ra ijarachi
ijaradorning xarajatisiz yerga ishlov berishi, ekinga tayyorlashi va sugorishi lozim
bo`lgan.
Kadimiy turkman odatiga ko`ra bugdoy xosilining undan bir qismidan
yarmigacha bo`lgan ijara xakini tulaganlik uchun ragbatlantirishning muayyan
anik mikdori belgilanmagan. Odatda u mulk yerdan olingan xosil xisobidan
amalga oshirilgan. Keyingi vaqtlarda yer va suvlarni, jumladan sanashik yer va
suvlarni xam ma’lum vaqtga yoki umrbod muddatga ijaraga berish odati amal
kilgan. Ijara xaki pul yoki uy xayvonlari xisobida xam berilishi mumkin bo`lgan.
Ijara shartnomasini xosil olingunga kadar uzrli sabablarsiz buzish mumkin
bulmagan. Bu odatni buzgan tomon ikkinchi tomonga shartnoma buzilishi
natijasida kelib chikkan zararni koplashga majbur xisoblangan.
Ba’zi sabablarga ko`ra (masalan, kasallik tufayli va xk.) ijarachi ma’lum
shartlar evaziga ijaraga olingan yerni boshqa shaxsga berishi mumkin. Buning
uchun yer egasining roziligi shart bulmagan, birok ijara xakini yer egasiga birinchi
ijarachi tulashi lozim bo`lgan 77
.
Odatga ko`ra xayotiy tajribasi katta dexkonlar tashabbusi bilan jamoa
extiyojidan ortikcha yer va suv xisobidan kungilli ravishda yotilgan urug` asosida
ekilgan yer maydonlari tashkil etilgan. Ushbu yerlardan olingan xosilning katta
qismi yetim-yesirlar, beva-bechoralar va umuman kambag`al oilalar foydasiga
bo`lib berilgan. Xrsilning kolgan oz qismi esa sotilib, undan tushgan mablaFga 1
ta kuchkor sotib olingan. So`ngra uning gushtidan palov tayyorlanib, bobo-dexkon
yeriga ishlov bergan, suForgan va xosilni yiFib olishda ishtirok etgan jamoa
a’zolariga tortik kilingan.
Odat huquqida suvdan uzboshimcha foydalanishni mumkin emas, degan
koida urnatilgan. Xalq suForiladigan yerlarga suv taksimotini amalga oshirish, suv
inshootlarini boshqarish uchun kishlok xujaligi bilan yaxshi tanish bo`lgan
77 Каранг: Уша манба. - 143-б.
66

shaxslarni saylab kuygan. Ular «mirob» deb yuritilgan.
Miroblar uz vakolati doirasida irrigatsiya tarmoklarini tozalash buyicha
natura majburiyatni bajaruvchilarga raxbarlikni xam olib borgan. Miroblar
faoliyatini moliyaviy ta’minlash, raFbatlantirish xamda vakolatini su’istemol
kilganligi uchun lavozimidan chetlashtirish masalalari jamoa tomonidan xal
etilgan 78
.
Kuchmanchi aholi vakillari solik va tulovlarni shariat xamda odat asosida
utrok aholi vakillari kabi bir xilda tulashlari lozim bo`lgan. Ular ijtimoiy
majburiyatlarga uzlari yashaydigan xududlardagina jalb etilgan 79
. Majburiyatlarni
tashkillashtirish va tartibga solish jarayoni utrok aholi xududlari singari deyarli bir
xil bo`lgan. Bu xakda 3.1-paragrafda batafsilrok tuxtalingan.
Oila boshligi va xotinning huquqiy makomi, er-xotin O`rtasidagi
munosabatlar odat asosida belgilangan. Odat oilada ayolning oila boshligi va eriga
buysunishi, ularning talablarini suzsiz bajarishini talab etadi. Oila a’zolari
xisoblanuvchi ayollar oila boshligining xotini tomonidan boshqarilgan. Er
xotinning fel’-atvorini tuzatish choralarini kurishga xakli bo`lgan. Uydagi barcha
narsalar erning shaxsiy mulki xisoblangan. Xotin ulardan shikast yetkazmaslik
sharti bilan foydalanishi mumkin bo`lgan. Erning roziligisiz xotin tomonidan
tuzilgan mulkiy shartnomalar kuchga ega bulmagan. Umuman olganda, xotin
uzining ba’zi huquqlaridan foydalanishi uchun erining roziligi talab etilgan. Ushbu
koidalarga asoslangan xolda patriarxal oilaning kator jixatlari saklanib kolgan,
deyish mumkin.
Uziga xotin olmokchi bo`lgan xar bir turkman kelinning otasi, agar u vafot
etgan bulsa karindoshlari, vasiysi, umuman kelinni tarbiyalagan va uni turmushga
chikargan shaxsga sotib olish shaklida ma’lum mikdorda kalim (kalin puli) tulashi
lozim. Turkmanlarda kalin puli kelinning foydasiga olinmagan. Bu taomil buyicha
turkmanlarning odati shariatdan tashkari. Shariatda esa tulov olinishi va sarflanishi
aynan kelinning xoxish-istagi bilan boglik.
78 Каранг: Уша манба. - 145-146-б.
79 Каранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. - Л., 1940. - С. 143; Документы архива Хивинских
ханов по истории и этнографии каракалпаков. - М.: Наука, 1967. - С. 293-297.
67

Kalin puli bilan boglik odat XIX asrning oxirlariga kelib o`zgarishga
uchragan. Ilgari kalin puli tulik xolda tanga shaklida tulangan bulsa, endi uning
yarmi natura shaklda (kora mol) tulash koidasi urnatilgan. Kalin puli masalasida
bir tuxtamga kelishda va unga oid odatlarga rioya etilishida kabilaning faxriylari,
yukori obruga ega fukarolar va aholining fikri muxim urin tutgan. Agarda shartlar
bajarilmasa, kalin olish huquqiga ega tomon sudga murojaat kilgan 80
.
Turkmanlar orasida amaliyotda kalin pulisiz kelin almashish xollari
kamdan-kam uchragan. Qoraqalpoqlarda kalimsiz uylanish mumkin bulmagan.
Uning mikdori imkoniyatga karab 60 bosh koramolgacha borgan 81
.
Nikox tuzish marosimi, nikoxni xakikiy va xakikiy emas, deb topish
mumkin bo`lgan xolatlar odatda uz aksini topgan 82
. Nikoxning xakikiyligi
to`g`risidagi baxs, munozaralar ulkaning rus podsholigi tomonidan bosib
olingunga kadar kozilar tomonidan kurib chikilgan va xal kilingan.
Keyingi davrda esa eskpert-kozi va mulla ishtirokida xalq sudlari tomonidan
xal kilingan. Kozi tomonidan yozilgan ajrashish akti (talok xati) guvoxlarning
ismi-sharifi kursatilgan xolda imzolangan va muxr bosilgan. Ushbu ajrashish
aktida sobik er va xotinning undan keyingi davrdagi majburiyatlariga oid koidalar
kayd kilingan.
Turkmanlarning odati xalqning axlokiy kadriyatlarini saklash uchun er va
otaga xotini va kizini buzukchilik kilayotgan vaqtda ushlasa sherigi bilan birga
uldirish huquqini beradi. Bu xolatda buzukchilik kilayotganlar bir vaqtning uzida
uldirilgandagina er yoki otaga nisbatan xech kanday javobgarlik xolati kelib
chikmagan, xun olishga olib kelmagan.
Odatga ko`ra beva ayol marxum erining aka-ukasi, agar ular bulmasa uning
yakin karindoshiga turmushga chikkan. Urug` tarkibidagi oila uz oilasining
bevasini begonalashishiga yul kuymagan. Bu koidagi agarda, bevaning farzandi
bulsa kat’iy rioya etilgan. Shu bilan birga, beva ayol bolalarini marxum erining
80 Каранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. - Асхабадъ, 1897. - С. 6-8.
81 Каранг: Толстова Л. С. Каракалпаки за пределами Харезмского оазиса в XIX - начала XX века. - Нукус-
Ташкент: Каракалпакгиз, 1963. - С. 156-157.
82 Кизни мажбурлаб турмушга бериш, эрлик аёлнинг эри билан ажралмасдан туриб бошка эрга чикиши, бир
вактнинг узида бешинчи хотин олиш х,олатларида никох, хакикий эмас деб топилган.
68

oilasiga berib, erining oilasi roziligi bilan turmushga chikishi mumkin. Bu odat,
patriarxal-urug`chilik tarzi saklangan kupgina xalqlarda amal kilgan.
Turmushga chikkan kizi vafot etsa, kizning ota-onasi vafot etgan katta
kizining urniga kichik kizini turmushga berish odati mavjud bo`lgan. Birok ushbu
odat majburiy xarakterga ega bulmagan. Agarda nikoxga kadar katta kizi vafot
etsa, ota-ona rozi bulmasa, kichik kizini uning urniga turmushga uzatmagan va
kalimni kaytargan. Nikoxdan so`ng bu xolat yuz bersa, marxumaning singlisi
turmushga uzatilgan va kalim olinmagan 83
.
Xonlik xududida yashovchi qoraqalpoq kabilalarida (mangit kabilasidan
tashkari) urug ichidagi uzaro nikoxga kurishga salbiy karalgan va ruxsat
berilmagan. Buxoro qoraqalpoqlarida uz urugidan 7 avlod almashgandan so`ng
kiz olish mumkin bo`lgan. Qoraqalpoq xalqlarida kamdan-kam xollarda boshqa
xalqlar bilan nikoxga kirilgan.
Odat huquqida balogatga yetmagan bolalarga nisbatan shariatda mavjud 3
turdagi vasiylikdan fakat bir turi «vasi» instituti amal kilgan.
Odat huquqida xos marosimlar sifatida oilada ugil farzand, ayniksa tungich
ugil tugilishi munosabati bilan katta tuy marosimlari utkazilishini ko`rsatish
mumkin 84
. Unda mexmonlar tashrif buyurgan va kurash, ot poygasi, baxshilar
kuylashi bo`lib utgan.
Patrialxal oila asosiga tayanuvchi odat ota-onalar uz farzandlaridan suzsiz
buysunishi va xurmat-extirom ko`rsatishini talab kilish huquqini bergan. Bu
majburiyat nafakat bolalarning ota-onalariga bo`lgan munosabati, umuman barcha
yoshlarning kattalarga, xususan keksalarga, xattoki boshqa urugning yukori
mavkega ega shaxslariga bo`lgan munosabatida xam talab etilgan. Otasiga
buysunmagan farzand so`nggi chora sifatida oqsoqollar maslaxati bilan jamoadan
xaydalishi mumkin bo`lgan 85
. Bunday xolatda ota farzandidan rasman voz kechishi
muxim rol uynaydi.
83 Каранг: Толстова Л. С. Каракалпаки за пределами Харезмского оазиса в XIX - начала XX века. - Нукус-
Ташкент: Каракалпакгиз, 1963. - С. 152-153.
84 Каранг: Уша манба. - 154-б.
85 Каранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. - Асхабадъ, 1897. - С. 41.
69

Odatga binoan turkman xalqlarida farzandlar kelib chikishi buyicha
farklangan. Jumladan, turkman millatiga mansub er va xotin nikoxidan tugilgan
(ig), turkman ayoli bilan turkman bulmagan erning (eronlik, avgon) nikoxidan
(qo`l, kirnak) xamda nokonuniy nikoxdan tuFilgan bolalar (xaromzoda, valadi
zino). Birinchi toifa ikkinchi toifa bilan meros olishda tenglashtirilgan. Kolgan
barcha xollarda birinchi toifa ustunlikka ega bo`lgan. Xususan, uziga tuk turkman
kizlari xech kachon qo`lga turmushga berilmagan. Uchinchi toifaga mansub
bolalarning voyaga yetgandan keyingi mulkiy huquqlari (yer-suvdan foydalanish
huquqi) ikkinchi toifaning mulkiy huquqlariga tenglashgan.
Kuchmanchi aholining odat huquqida bola asrab olishga oid kadimiy odat
mavjud bo`lgan. Kup xollarda farzandi yuk O`rta xol va badavlat oilalar vafotidan
keyin merosiga egalik qiluvchi sifatida uFil bolalarni asrab olishgan. Kiz bolalar
juda kamdan-kam xollarda asrab olingan. Asrab olingan UFil bola «kiyomatlik
uFil» 86
deb atalgan. Bola asrab olish huquqidan uzining aloxida rUzForiga ega
katta yoshli fukarolar foydalanishi mumkin. Bu xolat xujjat orqali
rasmiylashtirilmagan. Asrab olinuvchilar soni cheklanmagan.
Kuchmanchi aholi xududlarining sud jarayonida kasam ichish xolati shariat
asosida tartibga solingan. Mustamlaka davriga kadar sud jarayonida ma’lum tulov
evaziga kasam ichishdan ozod kilinishi mumkin. Bu xolatda aybdor tomon uzini
xak deb xisoblasa va rozi bulsa, sudning kelishuvi asosida ma’lum tulovni berishi
lozim bo`lgan. Masalan, 1896 yil xalq sudlarining favqo`lodda syezdi uzining
yozgi sessiyasida Atek pristavligidagi Muxammad Uroz ovulida yashovchi ayolni
uz ovuldoshini uning nomusiga tajovuz kilgani uchun uldirishi bilan bog`liq ish
kurilayotganda xunning yarim mikdorini tulab kasam ichishdan ozod etiladi 87
.
Odatga ko`ra kotillik va tan jaroxati uchun konli kasos olishga ruxsat
etilgan. Kotillik uchun marxumning karindoshlari, tan jaroxati uchun jabrlanuvchi
va karindoshlari kasos olgan. Konli kasos odati barcha kadimiy xalqlarda uzaro
bog`liq bulmagan xolda urnatilgan. Keyingi vaqtlarda bu odat tulovsiz narsa berish
86 Ломакин А. Обычное право туркменъ. - Асхабадъ, 1897. - С. 39.
87 Каранг: Курсатилган асар. - 92-б.
70

bilan almashtirilgan. Konli kasosni pul mablaFi bilan almashtirish Xiva xonligida
yashovchi turkman kabilalarida amal kilgan. Bu shariatda nazarda tutilmagan.
Turkman xalqlarida kuprok konli kasos urnida aybdorga nisbatan xun - tulov
belgilanib, pul yoki koramol shaklida tulangan. Xun mikdori ishni xolati va
yetkazilgan jaroxat darajasiga ko`ra belgilangan.
Nomusga tegish yoki nomusga tegishga suikasd kilganlik uchun
jabrlanuvchining eri yoki karindoshlari sharmandalik xolati yuzasidan ma’lum
tulov olish uchun da’vo kilgan. Agarda ayblanuvchi uziga quyilgan aybni inkor
etsa, dalil talab kilingan. Bunda bitta kasam ichgan yoki ikkita kasam ichmagan
ishonchli guvoxning kursatmasi dalil sifatida kabul kilingan. Ayblanuviga esa
guvoxlar intirokisiz kasam ichdirilgan.
Odat huquqida uFrilik xolatiga nisbatan karashlar jiddiy bo`lgan, deyish
mumkin. Utrilik va talonchilik xolatlarini xar tomonlama kurib chikishni talab
kilgan. Xalq sudlarida kuriluvchi jinoyatlar orasida uFrilik va talonchilik birinchi
urinda turgan.
Odat huquqiga ko`ra uFrilar, uFirlangan narsalarni uzlashtirib olgan shaxs
va jamoalar uFrilik bilan bog`liq quyidagi xollarda javobgarlikka tortilgan: uFri
uFrilik kilayotganda ushlansa, agar jabrlanuvchi uFrilikning bevosita guvoxi bulsa
va uFri yashiringa ulgursa, uFrilik xolatining guvoxlari bulmasa-da, yukolgan
narsalar topilsa va x k. Ushbu xolatlar uz navbatida isbotlanishi lozim bo`lgan.
Birinchi xolatda uFrilangan mulkni egasi kaytarib olgan va ugri tovba kilib boshqa
ugrilik kilmaslikka suz bersa javobgarlikdan ozod etilgan 88
.
Uzganing mulkini uzlashtirish uchun jazo belgilanmagan. Agar da’vogar
xalq sudida uz mulkiga javobgar tomonidan shikast yetkazilgan bulsa, unga
mulkini butun xolda, agar u yoki uning bir qismi yukolgan bulsa, uning kiymatini
koplash majburiyati yuklangan. Jazoning mikdori mulkning egallangan yoki
uzlashtirilgan vaqtdagi xolati bilan boglik bo`lgan.
Ijtimoiy xavfi katta bulmagan jinoyatlar va huquqiy bulmagan xulk- atvorlar
yuzasidan odat buyicha aloxida savollar nazarda tutilmagan. Birok jabrlanuvchi
88 Каранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. - Асхабадъ, 1897. - С. 93-103.
71

tomonidan shikoyat tushsa ularga nisbatan uz vaqtida tegishli jazo tayinlangan.
Ijtimoiy xavfi katta bulmagan jinoyatlar va huquqbuzarliklarga tinchlikni buzish,
xakorat kilish, aldash, firibgarlik, mushtlashish, janjal kilishni ko`rsatish mumkin.
Ta’kidlash kerakki, odat huquqi amal qiluvchi kuchmanchi aholi
xududlarida tan jazosi qo`llanilishi nazarda tutilgan jamoatchilik kengashi karorini
ijro etish uchun biy, juz basi, otaliq va boshqalar koshidagi navkarlar
chakirtirilgan 89
.
Darvoke, xonlik jazo tizimida jamoaviy javobgarlik prinsipi xam amal
kilgan. Jumladan, katta mikdorda talonchilik kilgan aybdor shaxs kochib ketgan
takdirda, uning oila a’zolariga nisbatan katl etish va uyini yokib yuborish kabi jazo
tayinlangan . Bu xolatni esa odat huquqining bitta instituti sifatida ta’kidlash
mumkin.
Jinoyat sodir etilishi xolatida tayinlanadigan oliy jazo tugrisidagi xukmga
xon tasdigining shartligini inobatga olib, uning chor mustamlakasi davridagi
ijrosiga tuxtalib utmokchimiz. Xiva xonlari arxivida saklanuvchi ba’zi xujjatlarda
Amudaryo bulimi xududida jinoyat kilganlar Buxoroga kochgani va bunda
xonlikning aloqador tashkilotlari Amudaryo bulimi mutasaddilariga yordam
berganliklari kayd etiladi. Quyidagi xujjat matnini namuna sifatida kurish mumkin.
U Amudaryo bulimidan Xiva xoni nomiga kelgan. Xat rus tilida yozilgan va
o`zbek tilidagi tarjimasi bilan bulimning ilgarigi xatiga xon javobi yuzasidan
yuborilgan: «H. 1294 yil 17 shavvol. «O`zbek Baxodur va Xoja Nafas va Pukan
degan taka (turkman)larning yaxshi odamlar erkanligi menga burundan ma’lumdir
va Yomgur degan eroniy dugma (qo`l)ni chopkon ermastur» deb yozgon erkansiz.
Albatta, alarning Sizga aytkan suzlari rost bulsa alarni tutmok darkor ermas. Lekin
guvoxlar bilan urinikli bilmak lozim erdi. Shul uchunkim, mazkur eroniy
aytadurkim, alar bizlardin chopib olgon mollarimiz ushbu vaqtda uzlarining
qo`linda Xivada bor, deb. Albatta, bu ishni yaxshilab surasangiz. Umuman, ishni
shariat konuni asosida kurish lozim erdi. [Chunki] ugirlikda gumondor va da’vogar
89 Каранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII - XIX веках. - Т.: Фан, 1968. - С . 133.
72

musulmon va Xiva fukarolaridir» 90
. Demak, ushbu xujjatidan kurinadiki,
kuchmanchi xalqlarning huquqiy muxofazasi bevosita davlat tomonidan
ta’minlangan.
Xulosa sifatida shuni ta’kidlash mumkinki, odat normalari yer-suv
munosabatlari va fukaroviy munosabatlar (oldi-sotdi shartnomalarni tuzish va x
k.)ni tula tartibga solgan. Shariat normalari esa nikox va meros masalalarini xal
kilishda asos bo`lib xizmat kilgan. Normativ huquqiy xujjatlar ommaviy huquq
manbai sifatida nufuzi yukori bo`lgan. Umuman olganda, odat kuchmanchi aholi
xududlarida asosiy huquq manbai sifatida amal kilgan. Kuchmanchi xalqlarning
deyarli butun ijtimoiy xayotini kamrab olgan. Jamiyat xayotida muxim urin tutgan
va nufuzi yukori bo`lgan.
XULOSA
1. Xiva xonligi O`rta Osiyoda mavjud bo`lgan boshqa xonliklar - Buxoro va
90 Переписка о перекочёвка киргиз в хивинское ханство // УзМДА ф. 125, р. 1, ж. 16. - 30-в.
73

Kukon xonligi kabi, Temuriylar saltanatining tanazzulga yuz tutishi, maxalliy
xukmdorlarning markazga nisbatan mustaqil siyosat yuritishi natijasida Kadimgi
Xorazm va Xorazmshoxlar mamlakati zaminida 1512 yilda tashkil topgan.
2. XVI asr boshida Markaziy Osiyo mintakasida ruy bergan siyosiy-
ijtimoiy xodisalar ta’sirida dashti kipchoklik kuchmanchi o`zbek xonlarining Xiva
xonligi barpo etilgan. Elbarsxon asos solgan kuchmanchi o`zbeklar davlati ilk
davrdagi tarqoq davlat boshqaruvidan 1630 yillarga kelib, markazlashgan davlat
boshqaruviga erishgan. Oliy, markaziy va maxalliy boshqaruv tizimi vujudga
keltirilgan.
3. Xiva xonligi murakkab, keskin va uziga xos taraqqiyot yulini bosib utib,
milliy davlatchilik an’analarini uzida mujassam etgan davlat tuzilmasi xisoblanadi.
Xonlik uzining ijtimoiy tuzumi, aholisining etnik tuzilishi va diniy-mafko`raviy
nuktai nazaridan O`rta Osiyo xonliklariga uxshash bo`lgan.
4. Buxoro va Kukon xonliklari kabi dastlabki davrlarda sulolaviy
boshqaruv tizimiga amal kilgan. Odatga ko`ra, xonlikdagi asosiy mansablar
xonning karindosh-uruglari, ishonchli kishilar tomonidan egallangan. Ma’muriy-
xududiy boshqaruv xam shu kurinishda tashkil etilgan.
Sulolaviy boshqaruv tizimi davrida xon sulolasi uchta guruxga bulinib,
ularning huquqiy makomini belgilovchi yagona koida bulmagan. Shu sababli
sulolaning xar bir vakili yoki maxalliy xudud boshliklari kuchayib ketgan
vaqtlarda uzlarini taxtga da’vogar deb xisoblashgan. Bu esa, uz navbatida,
mamlakatda bekarorlik kelib chikishiga sabab bo`lgan.
Xiva xonligining shakllanish jarayoniga, xonlarning davlatni
mustaxkamlash, tarqoqlikni tugatish va aholini birlashtirishga karatilgan
faoliyatiga tashkaridan bulayotgan xujumlar xamda mamlakat ichkarisidagi uzaro
urushlar, etnik ziddiyatlar uzining katta ta’sirini kursatgan. Xonlik taraqqiyotining
barcha davrlarida mamlakat iktisodiy inkirozga uchrashi bilanok, etnik guruxlar
O`rtasida ziddiyatlar, kushni davlatlarning uning ichki ishlariga aralashish xolatlari
yuz bergan.
5. Taxtni egallashda «soxta xon kutarish» xollari uchrab turgan.
74

Hokimiyatni uzok vaqtlardan buyon egallab kelayotgan sulola vakili bulmagan
shaxslar xukmdor bo`lganda, u uzini ma’naviy jixatdan kuvvatlantirish, shu orqali
uz hokimiyatiga konuniy tus berish maksadida, o`sha sulolaning biror- bir vakilini
rasman taxtga utkazgan. Amalda hokimiyat va mamlakat boshqaruvi xukmdor
qo`lida bo`lgan.
Xonlikning iktisodiy-siyosiy barqarorligi, siyosiy tuzumi, xududiy
chegaralari, etnik guruxlar O`rtasidagi aloqalar, tashqi munosabatlar aksariyat
xollarda davlat boshlig`ining shaxsiy sifatlari, bilimi, ukuvi, boshqaruvchilik
kobiliyati, uzokni ko`ra bilish xislati xamda irodasiga kup jixatdan bog`liq
bo`lgan.
6. Xonlik davlat boshqaruvi O`rta asrlarga xos xususiyatni saklab kolib,
davlat idoralarining tashkil etilishi, faoliyat ko`rsatishi, lavozimga tayinlash va
ozod etish, mansabdor shaxslarning vakolatlari, vazifalari anik belgilab
quyilmagan. Davlat boshqaruvida vujudga keluvchi munosabatlar asosan, shariat
normalaridan tashkari odat va an’ana normalari bilan tartibga solingan.
7. 1873 yilda Xiva xonligi ustidan Rossiya protektoratining urnatilishi
bilan davlat mustaqilligiga barxam berilgan. Xonlik mustaqil tarzda tashqi
munosabatlarni yuritish huquqidan maxrum bo`lgan.
8. Bolsheviklar va muxolifatchi kuchlar - Yosh xivaliklar partiyasi Xiva
xonligida xon hokimiyatining tugatilishi va Xorazm Xalq Sovet Respublikasi
urnatilishini amalga oshirganlar. Inkilobiy organlar kurinishidagi yangi boshqaruv
organlari shakllantirilishi bilan xonlik tuzumi barxam topgan.
9. Xonlikda sudlov ishlari shariat konunlari asosida olib borilgan. Sud
tizimida kozilar, kozikalon va koziaskar faoliyati fukarolar huquqini ta’minlashda
muxim urin tutgan. Xonlar jazo choralarini qo`llashda mutlak xukm chikaruvchi
ovozga ega bo`lgan. Uta muxim va muammoli ishlarni kurish jarayonida ishtirok
etgan.
10. Huquq-tartibot va davlat xavfsizligi organlari faoliyati davlatchilik
talablariga javob bergan. Huquq-tartibot soxasida maxsus amaldorlar, shuningdek
maxalliy mansabdor shaxslar faol ishtirok etishgan.
75

Xarbiy soxa mamlakat xavfsizligi va mudofaasini ta’minlovchi muxim omil
bo`lgan. Xarbiy kushin boshqaruvi bosh kumondon nakib tomonidan amalga
oshirilgan. Kushin mikdori va ixtisosligidan kelib chikkan xolda qismlarga
ajratilgan. Yollanma kushin asosan mudofaa janglarida maxalliy aholi vakillaridan
jamlangan.
11. O`zbek xalqi tarixida mavjud bo`lgan Xiva xonligining huquqiy tizimi
boy huquqiy tajriba va meros sifatida namoyon buladi. Xiva xonligi uzining katta
tarixiy tajribasiga xam ega bo`lgan. Xonlik aloxida mustaqil davlat sifatida faoliyat
kursatgan barcha davrlarda yagona huquqiy manbaga tayanilmagan. Uning
huquqiy tizimi turli-tuman huquq manbalarining amal kilishi natijasida
shakllangan. Agarda utrok aholi O`rtasidagi ijtimoiy munosabatlar islom huquqi
normalari asosida tartibga solingan bulsa, kuchmanchi aholi O`rtasida asosan odat
normalari amal kilgan.
Mamlakatda yagona tartibotni yaratish maksadida, kuchmanchi aholi
xududlarida kamdan-kam xollarda shariat normalari qo`llanilgan. Davlat oliy
hokimiyatini shakllantirish jarayonida an’ana va udumlar amal kilgan bulsa, davlat
boshqaruvida asosan shariat normalariga tayanilgan. Huquq normalarini tatbik
etishdagi muammoli xolatlarda joriy konunchilik xujjatlari chikarilib, yangi
huquqiy me’yorlar urnatilgan.
76

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Karimov I. A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. - T.:
O`zbekiston, 1996. - 364 b.
2. Karimov I. A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T.2. - T.: O`zbekiston, 1996. -
380 b.
3. Karimov I. A. Vatan sajdagox kabi muqaddasdir. T.3. - T.: O`zbekiston, 1996. -
366 b.
4. Karimov I. A. Bunyodkorlik yo`lidan. T.4. - T.: O`zbekiston, 1996. - 349 b.
5. Karimov I. A. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. T.5. - T.: O`zbekiston,
1997. - 384 b.
6. Karimov I. A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo`lida. T.6. - T.: O`zbekiston,
1998. - 429 b.
7. Karimov I. A. Biz kelajagimizni o`z qo`limiz bilan quramiz. T.7. - T.:
O`zbekiston, 1999. - 413 b.
8. Karimov I. A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon xayot - pirovard
maqsadimiz. T.8. - T.: O`zbekiston, 2000. - 525 b.
9. Karimov I. A. Vatan ravnaqi uchun xar birimiz mas’ulmiz. T.9. - T.:
O`zbekiston, 2001. - 439 b.
10. Karimov I. A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T.10. - T.:
O`zbekiston, 2002. - 432 b.
11. Karimov I. A. Biz tanlagan yo`l - demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo,
hamkorlik yo`li. T.11. - T.: O`zbekiston, 2003. - 336 b.
12. Karimov I. A. Tinchlik va xavfsizligimiz o`z kuch-qudratimizga,
hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog`liq. T.12. - T.: O`zbekiston, 2004. - 400
b.
13. Karimov I. A. O`zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo`lmaydi. T.13.
- T.: O`zbekiston, 2005. - 448 b.
14. Karimov I. A. Inson, uning huquq va erkinliklari - oliy qadriyat. T.14. - T.:
O`zbekiston, 2006. - 334 b.
15. Karimov I. A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish,
ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning xayot darajasini oshirish - barcha
ishlarimizning mezoni va maqsadidir. T.15. - T.: O`zbekiston, 2007. - 320 b.
16. Karimov I. A. Mamlakatni modernizatsiyalash va iqtisodiyotni barqaror
rivojlantirish yo`lidan. T.16. - T.: O`zbekiston, 2008. - 368 b.
17. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008. -
171 b.
18. Karimov I. A. Vatanimizni bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini
ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz. T. 17. - T.: O`zbekiston, 2009. - 280 b.
77

19. Karimov I. A. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatni
modernizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko`tarish sari. T.18. -
T.: O`zbekiston, 2010. - 280 b.
20. Karimov I.A. Demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini shakllantirish - mamlakatimiz taraqqiyotining asosiy mezonidir. T.19. -
T., 2011. - 360 b.
21. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. - T., 2011. - 440
b.
Kitoblar, monografiyalar, darsliklar, to`plamlar
1. Abbosqulixon. Buxoro safarnomasi. 1844 yil. - T.: Maxpirat nomidagi O`rta
Osiyo xalqlari tarixi instituti, 2007. - 94 b.
2. Abdurasulov A. Xiva: tarixiy-etnografik ocherklar. T.: O`zbekistan, 1996. - 144
b.
3. Abu Toxirxoja va boshq. Samariya / Abu Toxirxoja. Buxoro tarixi / Narshaxiy.
Shajarai Xorazmshoxiy / Bayoniy. Fargona tarixi / Ibrat. / Tarixiy esse / Taxrir
xay’ati: B. Axmedov va boshq. // («Meros» turkumi / Mas’ul muxarrir, so`zboshi
muallifi Xurshid Davron). - T.: Kamalak, 1991. - 336 b.
4. Azizov B. T. - Xodim. Xorazm navozandalari: XIX asr oxiri - XX boshlarida
Sayid Muxammad Raximxoni Soniy davrida yashagan shoirlar xaqida esdaliklar
(1965 y). -T.: Adabiyot va san’at, 1994. - 96 b.
5. Ayniy S. Qullar. - T.: O`zdavnashr, 1952. - 471 b.
6. Аминов А. М., Бабаходжаев А. Х. Экономические и политические
последствия присоединения Средней Азии к России. - Т.: Узбекистан, 1966. -
212 с.
7. Atoqli shoir , tarixnavis , tarjimon : Ogaxiy xaqida maqolalar / Taxrir xay ’ ati : A .
Abdug ` afurov , T . Mirzayev , B . Nazarov va boshq .: Mas ’ ul muxarrir : A .
Abdug ` afurov . - T .: Xalq merosi , 1999. - 152 b .
8. Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI-
XVIII вв. - Т.: ФАН, 1985. - 262 с.
9. Axmedov B . Tarixdan saboqlar / Mas ’ ul muxarrir X . Ziyoyev . - T .: O ` qituvchi ,
1993. - 432 b .
10. Baxodirxon A. Shajarayi turk / Mas’ul muxarrir va so`z boshi muallifi B. A.
Axmedov. - T.: Cho`lpon, 1990. - 192 b.
11. Bobojonov P., Otayev A. Xiva tarixiga bir nazar: xonlik xukmdorlar
shajarasi va xayot faoliyatidan ayrim lavxalar. - Urganch: Xorazm, 1997. - 24 b.
12. Boboyev X., Normatov K. Milliy davlatchilik xaqida. - T.: Yozuvchi,- 48 b.
13. Boboyev X. O`zbek davlatchiligi tarixi. - T.: Fan, 2004. - 294 b.
14. Boboyev X B., Xidirov Z.M., Shodiyev J.M., Axmedova M.T. O`zbek
davlatchiligi tarixi. II kitob. - T.: Fan, 2009. - 425 b.
78

15. Bobur Zaxiriddin Muxammad. Boburnoma: Nashrga tayyorlovchi P.
Shamsiyev; muxarrir A. O`ktam. - T, 1989. - 368 b.
16. Борба трудяшихся Каракалпакии против социалного и колониалного
гнета (1873-февраль 1917 г.) / Отв. ред. С. К. Камалов. - Т., Фан, 1971. - 156 с.
17. Вамбери Арминий. Путешествие по Средней Азии. Институт истории
народов Средней Азии имени Махпират. - Т., 2007. - 488 с.
18. O`zbekiston tarixi: yangi nigox. Jadidlar xarakatidan milliy mustaqillikka
qadar: Davra suxbati materiallari. - Toshkent, 1998. - 94 b.
19. Do`simov Z. Xorazm toponimlari / Mas’ul muxarrir prof. A.P. Xojiyev. - T,
1995. - 104 b.
20. Jabborov S. I. Musulmon huquqi va odat normalari (etnoyuridik lavxalar):
O`quv qo`llanma / Mas’ul muxarrir prof. A. X. Saidov. - T.: O`zbekiston
Respublikasi IIV Akademiyasi, 2001. - 116 b.
21. Jumaxo`ja Nusratullo. Feruz madaniyat va san’at xomiysi. - T.: Fan, 1995. -
92 b.
22. Ziyoyev A. O`zbek davlatchiligi tarixi: eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar / Mas’ul muxarrir B. Axmedov. - T.: Sharq, 2000. - 368 b.
23. Ziyoyev X. Turkistonda Rossiya tajovuzi va xukmronligiga qarshi kurash
(XVIII-XX asr boshlari) / Jamoatchi muxarrir M. Sa’diy. - T. : Sharq, 1998. - 480
b.
24. Ziyoyev X- O`zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi: (Miloddan
oldingi asrlardan to 1991 yil 31 avgustgacha). - T.: Sharq, 2001. - 448 b.
25. Гулямов Й. Памятник г. Хиви. - Т.: УзФАН, 1941. - 80 с.
26. Гулямов Й. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших
дней. Т .: УзФАН , 1957. - 314 с .
27. Исхаков Ф. Б. Националная политика саризма в Туркестане. - Т., 1997. -
204 с.
28. История Бухари с древнейших времен до наших дней. - Т.: Фан, 1976. -
383 с.
29. История Узбекской ССР. Т.1. Книга первая. - Т.: Фан, 1955. - 520 с.
30. История Узбекистана. Т. 3. (ХВИ-первая половина ХИХ века). - Т.:
Фан, 1993. - 476 с.
31. История Харезма. С древнейших времен до наших дней. Под ред. акад.
АН УзССР И. М. Муминова. - Т.: Фан, 1976. - 316 с.
32. Yuldoshev M . Y . Xiva xonligida feodal yer egaligi va davlat tuzilishi . - T .:
O ` zdavnashr , 1959. - 364 b .
33. Камалов С. Завоевание каракалпаков Хивинскими ханами в консе-
начале XIX вв. - Нукус, 1958. - 48 с.
34. Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII - XIX веках (К истории
79

взаимоотношений с Россией и среднеазиатскими ханствами) / Отв. ред. д-р
ист. наук Х. Ш. Иноятов). - Т.: Фан, 1968. - 328 с.
35. Каримов Э. Регести казийских документов и ханских ярликов
Хивинского ханства XVII - начала XX в. - Т.: Фан, 2007. - 224 с.
36. Католог хивинских-казийских документов XIX - начало XX vv . -
Ташкент-Киото, 2001. - 725 с.
37. Komyob Sayyid Xomid tura. Tavorix ul-xavonin. - T.: Akademiya, 2002. -
98 b.
38. Маннонов Б. Из истории русско-иранских отношений в консе XIX -
начале ХХ века. - Т., 1964. - 156 с.
39. Matniyozov M., Ollamov Y. Xorazm davlatchiligi tarixi. - Urganch:
Xorazm, 2008. -342 b.
40. Mirpanjiy I. Asirlikdagi xotiralar. - Urganch: Xorazm, 1997. - 43 b.
41. Munirov K. Xorazmda tarixnavislik (XVII-XIX va XX asr boshlari). T.:
Adabiyot va san’at, 2002. - 192 b.
42. Mutribiy. Xind safari. - T.: Maxpirat, 2004. - 35 b.
43. Muxammadyor ibn Arab Qatagon. Musaxxir al-bilod / Fors tilidan Ismoil
Bekjonov, Dilorom Sangirova tarjimasi. - T.: Yangi asr avlodi, 2009. -430 b.
44. Muqimov Z. O`zbekiston davlati va huquqi tarixi: Oliy o`quv yurtlari
talabalari uchun darslik. - T.: Adolat, 2003. - 203 b.
45. Muxammad Yusuf Bayoniy. Shajarayi Xorazmshoxiy. - T.: Adabiyot va
san’at, 1994. - 104 b.
46. Muxammad Alixon Gafur. Xorazm safari kundaligi. 1842 yil. - T.: FAN,
2005. - 50 b.
47. Непесов Г. Из истории Хорезмской революции. - Т., 1962. - 70 б.
48. Ne’matov T. Xiva va Rossiya munosabatlari tarixidan (XIX asrning 20-50
yillari). - T.: O`zbekistoni Surx, 1959. - 40 b.
49. Низамутдинов И. Из истории Среднеазиатско-индийских отношений.
T .: Узбекистан, 1969. - 144 б.
50. Nurjonov K., Yoqubov X- Xazorasp tarixi. - Urganch: Xorazm, 1998. - 105
b.
51. Ogaxiy Muxammad Rizo Mirob Erniyozbek o`g`li. Asarlar: 6 jildlik /
Nashrga tayyorlovchi S. Dolimov, mas’ul muxarrir F. Karimov. - T.: Adabiyot va
san’at, 1978. 5 jild: tarixiy asarlardan parchalar. - 216 b.
52. Ogaxiy Muxammad Rizo. Asarlar: 6 jildlik. Nashrga tayyorlovchi F.
Karimov; Mas’ul muxarrir S. Dolimov - T.: Adabiyot va san’at, 1980. Jild
53. Tarixiy asarlardan parchalar. - 208 b.
54. Описание действий Туркестанского отряда в Хивинскую экспедитсию
1873 года (под редаксию генералного штаба генерал-лейтенант В.Н.
80

Тротского). - Т., 1882. - 246 с.
55. Orifjonov E . K . Chor Rossiyasining O ` rta Osiyodagi mustamlakachilik
siyosati va uning oqibatlari : O ` quv qo ` llanma . - T : O ` zbekiston Respublikasi IIV
Akademiyasi , 1995. - 40 b .
56. Rajabova M. A. Shariatda jinoyat va jazo / Mas’ul muxarrir prof. F. A.
Axmedov. - T.: Adolat, 1996. - 134 b.
57. Ризаев Г. Р. Аграрная политика Советской власти в Туркестане (1917 -
1965). - Т.: Узбекистан, 1967. - 186 с.
58. Садиков А. Экономические связи Хиви с Россией во второй половине -
начале ХХ вв. - Т.: Наука, 1965. - 183 с.
59. Садиков А. Россия и Хива во второй половине XIX и в начале ХХ в. -
Т.: ФАН, 1972. - 211 с.
60. Saidaxmedov i . Davlat va huquq tarixi : O ` quv qo ` llanma . - T ., 2007. - 310 b .
61. Saidov A ., Toshqulov J . O ` zbekiston davlati va huquqi tarixi . - T .:
O ` zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi , 1995. - 136 b .
62. Saidov A. X, Juzjoniy A. Sh. Sharq va inson huquqlari: tarixiy- huquqiy
lavxalar. - T.: Ijtimoiy fikr, 1998. - 142 b.
63. Siyosiy va huquqiy ta’limotlar tarixi: Oliy o`quv yurt. huquqshunoslik
mutaxassisligi bo`yicha ta’lim olayotgan talabalar uchun darslik / Mas’ul muxarrir
X. B. Boboyev va boshq. - T.: TDYUI, 2003. - 205 b.
64. Solix Muxammad. Shayboniynoma: Doston / Taxrir xay’ati A. Qayumov va
boshq.; nashrga tayyorlovchi va suz boshi muallifi E. Shodiyev. - T.: Adabiyot va
san’at, 1989. - 336 b.
65. Толстова Л. С. Каракалпаки за пределами Харезмского оазиса в XIX -
начала ХХ века. - Нукус-Ташкент: Каракалпакгиз, 1963. - 228 с.
66. Tuxtaxonov U. Sovet-Xiva munosabati va uning rivojlanishi (1917 1920
yillar). - T.: O`zbekistoni Surx, 1960. - 50 b.
67. Федоров Е. Очерки национално-освободителного движения в Средней
Азии. -Т.: Госиздат, 1925. - 82 с.
68. Feruz - shox va shoir / Mas’ul muxarrir S. R. Ruzimboyev. - Urganch:
Xorazm, 1994. - 58 b.
69. Xiva davlat xujjatlari. XIX asr. Tom II. / O`zbekiston SSR Fanlar
akademiyasining korrespondent a’zosi M. Y. Yuldoshev taxriri ostida. - T.: FAN,
1960. - 404 b.
70. Xudoyberganov K. Xiva xonlari shajarasi. - Xiva, 1996. - 104 b.
71. Xudoykulov M. Rivoyatlar va xikoyatlar. - T.: O`zbekiston, 1998. - 368 b.
72. Юлдашев М. К истории крестян Хиви ХИХ века. - Т.: Фан, 1966. - 136
с.
73. O ` zbekiston tarixi . 4 tomlik . / Bosh taxrir xay ’ ati : R . X . Aminova va boshq .;
81

mas ’ ul muxarrir Y . F . G ` ulomov , bosh muxarrir : I . M . Muminov . T.1. Qadimiy
davrlardan XIX asrning birinchi yarmigacha. - T.: Fan, 1970. - 774 b.
74. O`zbekiston tarixi va madaniyati: Ma’ruzalar to`plami / Tarix fanlari
nomzodi, dotsent Sh. Karimov raxbarligi va taxriri ostida. - T.: O`qituvchi, 1992. -
296 b.
75. O`zbekiston xalqlari tarixi. II jild. / O`zbekiston Respublikasi FA akademigi
A. Asqarov taxriri ostida. - T.: Fan, 1994. - 256 b.
76. O`zbekiston tarixining dolzarb muammolariga yangi chizgilar: Davriy
to`plam. № 2 / Taxrir xay’ati: D. Alimova (mas’ul muxarrir) va boshq. T.: Sharq,
1999. - 208 b.
77. O`zbekiston tarixi: qisqacha ma’lumotnoma / X. Bobobekov, Sh. Karimov,
M. Sodiqova va boshq.; mas’ul muxarrir: Sh. Karimov. - T.: Sharq, - 400 b.
78. O`zbekiston tarixi: ma’ruzalar to`plami. I kism / E. K. Arifdjanov, B. V.
Xasanov, B. A. Irmuxamedov va boshq. - T.: O`zbekiston Respublikasi IIV
Akademiyasi, 2000. - 159 b.
79. O`zbekistonning yangi tarixi. K. 2. O`zbekiston Sovet mustamlakachiligi
davrida. M. Jo`rayev, R. Nurillin, S. Kamolov va boshq. Taxrir xay’ati: A.
Azizxo`jayev (rais) va boshq. - T.: Sharq, 2000. - 688 b.
80. O`zbekistonda urbanizatsiya jarayonlari: tarix va xozirgi zamon // Xalqaro
ilmiy-amaliy anjuman materiallari (2-qism). - T., 2007. - 226 b.
81. O`zbekiston tarixining dolzarb masalalari yosh olimlar tadqiqotlarida: asosiy
yo`nalishlar va yondashuvlar // Respublika yosh olimlarining an’anaviy ikkinchi
ilmiy konferensiyasi materiallari to`plami. - T., 2010. - B. 286.
82. O`zbekiston tarixi: O`zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi tizimidagi
oliy ta’lim muassasalari uchun darslik / D. D. Baxronov, I.R. Igamberdiyev, E.K.
Arifdjonov, Sh.K. Alimov, F.S. Kubayev, D.F. Xoshimova, A.V. Narbekov, N.K.
Yorazbayev, KB. Qodirov. Mas’ul muxarrir tarix fanlari nomzodi D.D. Baxronov.:
- O`zbekiston Respublikasi IIV Yong`in xavfsizligi oliy texnik maktabi, 2011. -
524 b.
83. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi // Tarjima va izoxlar muallifi
Abdulaziz Mansur. Mas’ul muxarrir X. Karomatov. - T.: Islom universiteti, 2001. -
617 b.
84. Xasanov B. V., Arifdjanov E. K., Alimov Sh. K. O`zbekiston tarixi:
Ma’ruzalar to`plami. II kism. - T.: O`zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi,
2003. - 182 b.
85. Xofiz Tanish ibn Mir Muxammad Buxoriy. Abdullanoma (Sharafnomai
shoxiy) / Mas’ul muxarrir Uz SSR fan. akad. akademigi Y. F. Gulomov. Fors. filol.
fan. nomz. S.Mirzayev tarj. 2-t.- T.: Fan, 1969. - 392 b.
82

Xiva xonligining davlat tuzumi va huquq manbalari

Sotib olish