Dokument ma'lumotlari

Narxi 25000UZS
Hajmi 80.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 15 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti

Sotib olish
“XIX asr oxiri XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti.” MUNDARIJA. Kirish……………………………………………………………………………3-5. ASOSIY QISM I.BOB. XIX – XX ASRLARDA QO‘QON SHAHRINING UMUMIY TAVSIFI VA MADANIY HAYOTI……………………………………………………..6-20. 1.1.XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining umumiy tavsifi…………………………………………………………………………..6-10. 1.2. XIX-XX asrda Qo‘qon shahrining madaniy jihatdan yuksalishi……10-20. II. BOB. QO‘QON SHAHRINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTIGA TURKISTON MUXTORIYATINING TA‘SIRI, XIX-XX ASRLARDA QO‘QON SHAHRINING ME‘MORIY OBIDALARI……………………21-34. 2.1. Turkiston muxtoriyati va muxtoriyatning Qo‘qon shahrining ijtimoiy- iqtisodiy hayotiga ta’siri…...………………………………………………...21- 26. 2.2. XIX – XX asrlarda Qo‘qon shahri me‘moriy obidalari…………….....26- 36. XULOSA……………………………………………………………………..36-38. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI…………………..…39-40. Kirish. Mavzuning dolzarbligi . Qo qonʻ   —   O‘zbekiston     Respublikasida joylashgan  shahar.  So x  daryosining  (tarmog i)  quyi  oqimida  joylashgan. ʻ ʻ Aholisi   —  310716  nafar  (2020-yil).   Qo qon  xonligining ʻ   poytaxti  bo lgan.  Bu ʻ shahar  Farg ona  viloyatining  yirik  shaharlaridan  biridir.  Mahalliy  tarixchi  va ʻ arxeologlar  orasida  shaharning  yoshi  2 ming  yildan  ziyod  degan  taxmin  mavjud. Qo qonga  oid  dastlabki  ma lumotlar  10-asr  yozma  manbalarida  uchraydi. ʻ ʼ Etimologiyasi  haqida  turli  taxminlar  bor.  Keyingi  asrlarda  “Ho qandi  Latif”  degan ʻ atama  ham  ishlatilgan.   Ikkinchi  jahon  urushiyillarida   mehnatkashlari  frontga  kiyim-kechak,  oziq- ovqat,  dori-darmon  jo natib  turdilar.  Shahar  aholisi  front  uchun  10,7  mln  so m  pul ʻ ʻ jamg arib  berdi.  Qo qonlik  jangchilardan  2 ming  682  tasi  sobiq  Sovet  Ittifoqining ʻ ʻ orden  va  medallari  bilan  mukofotlandi,  12  tasi  Sovet  Ittifoqi  Qahramoni  unvoniga sazovor  bo ldi.   ʻ Qo qon ʻ   Farg‘ona  viloyatining     (Farg ona  shahridan  keyin)  2-  o rindagi ʻ ʻ sanoat,  transport  va  madaniy  markazidir.  Shaharda  22  ishlab  chiqarish  korxonasi mavjud.  Shulardan  2 paxta  tozalash  zavodi,  “Ulug bek”,  “Qo qonadyol”,  “Shohi- ʻ ʻ atlas   to qish”,   “Ko nchi”,   “Zilol”,   “Qo qonyog moy”,   “Qo qonnon”, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ “Qo qongo sht”,  korxonalari,  motor  ta mirlash,  marmar,  mexanika,  “Elektromash” ʻ ʻ ʼ zavodlari, mashinasozlik,  g isht,  ishlab  chiqarish,  superfosfat,  “Qo qon”  ishlab ʻ ʻ chiqarish,  mebelsozlik,  qurilish  mahsulotlari  korxonalari,  ip  yigiruv,  paypoq- to quv,  poyabzal,  trikotaj-tikuvchilik  fabrikalari  ishlab  turibdi.   ʻ Tarix  dasturi  Qo qon  xonligi  29  gubernatorni  almashtirdi,  ikkinchisi  eng ʻ taniqli  Xon  Xudoyorxon  edi,  uning  qattiqligi  va  ochko zligi  bilan  shuhrat ʻ qozongan.  U  hukmdor,  bir  marta  aylana  shaklida  o z  taxtini  yo qotib,  uni  qayta ʻ ʻ tikladi.  U  shaharni  rivojlantirish  uchun  juda  ko p  ishlarni  amalga  oshirdi:  uning ʻ nazorati  ostida  bo lgan  guzarlar,  masjidlar  va  madrasalar  qurildi. ʻ Pedagogika  instituti  1931-yil,  (7  mingdan  ziyod  talaba),  14  kasb-hunar kolleji  (jumladan  Qodirjon  Haydarov  nomidagi  tasviriy  va  amaliy  san at  kolleji. ʼ 1997),  akademik  litseylar,  musiqa  va  san at  maktablari,  44  umumiy  ta lim  maktabi ʼ ʼ faoliyat  ko rsatadi.  12  kasalxona,  2 dispanser,  poliklichikalar,  dorixonalar,  2 ʻ sanatoriy a   mavjud.  19  kutubxona,  7 klub  muassasasi,  6 ta  muzey  (shu  jumladan, o lkashunoslik  muzeyi),  drama  teatri,  xalq  teatri  ishlab  turibdi.  4 bolalar  sport ʻ maktabi,  3 stadion,  sport  zallari  va  boshqa  sport  inshootlari  bor.  Qo qon  shoir, ʻ san atkorlar  shahri  sifatida  tanilgan.  Qadimda   ʼ “ Qo qon  adabiy  muhiti ʻ ”   mashhur bo lgan.  Shahardan  bir  qancha  adabiyot  namoyandalar:  Amiriy,  Gulxaniy,  Xon, ʻ G oziy,  Maxmur,  Muhyi,  Zoriy,  Muqimiy,  Qoriy,  Komiy,  Furqat,  Haziniy, ʻ Nasimiy  Ho qandiy  va  boshqa;  Hamza,  Ibrohim  Davron,  Ashurali  Zohiriy,  Mirzoi ʻ Ho qandiy,  Po latjon  Qayumiy  kabi  ma rifatparvar  ijodkorlar  yetishib  chiqqan; ʻ ʻ ʼ Nodira,  Dilshod,  Barno,  Anbar  otin,  Layli  xonim,  Mahzuna,  Mushtariy  kabi  ayol ijodkorlar  ham  shu  yerda  kamol  topgan.   XX   asr  o zbek  adabiyotiga  Abdulla ʻ Qahhor,  Sobir  Abdulla,  Usmon  nosir,  Amin  Umariy  va  boshqa  ijodkorlar  katta hissa  qo shgan. ʻ   Qo qon  tarixiga  doir  ko plab  tarixiy  asarlar  mavjud  ( ʻ ʻ “ Tarixi  jahonnoma ” , “ Shohnomai  Umarxon ” ,   “ Muntaxob  u t -tavorix ” ,   “ Ansob  us  salotin  vatavorixul- havokin ”   va  boshqalar).  Qo qon  me morligining  shakllanishi   ʻ ʼ XVIII   asrdan boshlanadi.  Shu  davrda  shaharda  madrasa,  masjid,  maqbara,  karvonsaroy,  ko prik ʻ va  boshqa  binolar  bunyod  etildi.  Monumental  inshootlar  O rta  Osiyoning  qadimiy ʻ shaharlari binolarining  tuzilishi  ta sirida  qurildi.  Qo qondagi  yirik  me moriy ʼ ʻ ʼ yodgorliklardan  xapq  orasida  Madrasai  Mir  nomi  bilan  mashhur  bo lgan ʻ Norbo tabiy  madrasasitr  (1798),  undan  tashqari  Daxmai  shohon  ansambli  (1825), ʻ Xudoyorxon  o rdasi  (19-asrning  2-yarmi),  Jome  masjid  (19-asr  1-choragi),  Kamol ʻ qozi  madrasasi  (1941)  va  boshqa  ham  saqlangan. Kurs ishining maqsadi   –Bugungi  kunda  Kurs  ishi  materiallaridan  Qo‘qon shahrining  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy  hayotini  o‘rganishda  olib  borilayotgan  ilmiy tadqiqotlarni  tarixshunoslik  doirasida  ularning  yo‘nalishlari  va  mohiyatini  tahlil etish  va  Zardushtiylik  ta’limotini  boshqa  dinlardan  farqi  va  o‘sha  davr  ijtimoiy hayotiga  qay  darajada  ta’sir  etganligini  o‘rganishdan  iborat.   Kurs ishining obyekti va predmeti: Kurs  ishi  materiallaridan  Qo‘qon shahrining  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy  hayotini   o‘rganishda,   tadqiqotchilarning ilmiy  izlanishlarda  qayd  etilgan  fikrlar,  qarashlar,  yondashuvlar.   Kurs ishining nazariy va metodologik asosi. Kurs  ishi  materiallaridan Qo‘qon  shahrining  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy  hayotini  o‘rganish  maqsadida bildirgan  fikr  va  mulohazalari,  kurs  ishining  metodologik  asosini  belgilashda muhim  manba  bo‘lib  xizmat  qildi.    Kurs ishining manbaviy asoslarini   Kurs  ishi  materiallaridan  Qo‘qon shahrining  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy  hayotiga  oid  chop  etilgan,  zardushtiylik dining  vujudga  kelishi,  ta‘limotning  asosiy  g‘oyalari  haqidagi  fikrlar  yoritilgan ilmiy  tadqiqotlar,  risolalar,  ilmiy  maqolalar  to‘plami,  konferensiya  materiallari, matbuot  materiallari,  o‘zbek  va  rus  tiliga  tarjima  qilingan  manbalar,  ilmiy- ommabop  nashrlar  tashkil  etadi.    Kurs ishining ilmiy-amaliy ahamiyati. Kurs ishi  materiallaridan  Qo‘qon shahrining  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy  hayotiga  oid  tarix  fanidan,  tarixshunoslik o‘quv  fanlarida,  maxsus  kurslarda  foydalanish  mumkin.   Kurs ishining metodlarini   tarixiy  tadqiqotlar  uchun  umumiy  qabul  qilingan xolislik,  tarixiylik,  tanqidiylik  tamoyillari,  muammoviy  mushohada,  qiyosiy  tahlil usullari  tashkil  etdi.  Xususan,  tarixshunoslikning  o‘ziga  xos  bo‘lgan  qiyosiy- tarixiy,  muammoli-xronologik  metodlardan  foydalanildi.   Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs  ishi  kirish,  ikki  bob,  xulosa, foydalanilgan  manba  va  adabiyotlar  ro‘yxatidan  iborat. I.BOB. XIX – XX ASRLARDA QO‘QON SHAHRINING UMUMIY TAVSIFI VA MADANIY HAYOTI. 1.1. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining umumiy tavsifi.   Mahalliy  tarixchi  va  arxeologlar  orasida  shaharning  yoshi  2 ming  yildan ziyod  degan  taxmin  mavjud.  Qo qonga  oid  dastlabki  ma lumotlar  X  asr  yozma ʻ ʼ manbalarida  uchraydi.  Etimologiyasi  haqida  turli  taxminlar  bor  (masalan,  Istaxriy va  Ibn  Havqal  asarlarida  “Havokand”  (Ho kand)  shaklida,  ya ni  “go zal”, ʻ ʼ ʻ “yoqimli”  yoki  “shamol  shahri”  ma nosida  uchraydi).  Keyingi  asrlarda  “Ho qandi ʼ ʻ latif”  degan  atama  ham  ishlatilgan.  Undan  tashqari  “balandlikdagi  Shahar”,  “hular shahri“  (ya ni,  “hu  (ku)  qabilasi ʼ   —  elati  shahri”)  versiyalari  ham  bor.  Qadimiy Xitoy  qo lyozmalarida  Qo qon  nomi  “Guyshan”  tarzida  ifodalangan. ʻ ʻ 1 1   O'zbekistonning  yangi  tarixi.  2-kitob.  O'zbekiston  sovet  mustamlakachiligi  davrida.  Ilmiy  muharrir:  M.Jo'rayev. —  Toshkent:  "Sharq",  2000.78-bet. Qo qonning XVIII  asrgacha  bo lgan  siyosiy  tarixi  haqida  ma lumotlar  juda ʻ ʻ ʼ oz.  Qo qon  podsho  Rossiyasi  qo shinlari  tomonidan  zabt  etilganda  Qo qon  xonligi ʻ ʻ ʻ arxivining  ko p  qismi  olib  ketilgan.  Qo qon  qadimda  Hindiston  va  Xitoyga ʻ ʻ boriladigan  karvon  yo lida  joylashgan.  XIII  asrda  mo g ullar  tomonidan  butunlay ʻ ʻ ʻ vayron  qilingan.  Shundan  keyin  XVIII  asrgacha  Qo qon  kichik  aholi  turar  joyi ʻ sifatida  mavjud  bo lgan.  1709-yili  Qo qon  xonligi  tashkil  topgach,  1711-yili ʻ ʻ Eskiqo rg on  qal asi  o rnida  hozirgi  Qo qon  shahriga  asos  solindi,  istehkom  va ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ qal a  barpo  etildi.  1732-yili  Abdurahimbiy  bu  ishni  nihoyasiga  yetkazdi  va ʼ shaharni  xonlik  poytaxtiga  aylantirdi.  Shu  davrdan  boshlab  shahar  Qo qon  deb ʻ atala  boshladi.  Shaharning  mustahkam  devori,  12  darvozasi  (Xo jand, ʻ G oziyog liq,  Quduqliq,  Sarmozor,  Namangan,  Chimyon,  So x,  Marg ilon, ʻ ʻ ʻ ʻ Rishton,  Mo yimuborak,  Qatag on,  Isfara)  bo lgan.  Qo qon  hududi  12  ma muriy ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ bo lak  (daha)  ga  taqsim  qilingan.  Shaharda  3 mingga  yaqin  xonadonda  31  ming ʻ kishi  yashagan.  Norbo tabiy  davrida  (1766-1798)  ravnaq  topdi,  Sharqning  savdo- ʻ sotiq  va  hunarmandchilik  markazlaridan  biriga  aylandi.  Olimxon  hukmronligi davrida  (1801-1810)  esa  Qo qonning  siyosiy  mavqei  kuchaydi.  Umarxon  (1810- ʻ 1822)  va  uning  o g li  Muhammad  Alixon  (1822-1842)  hukmronligi  davrida ʻ ʻ Qo qonda  fan,  madaniyat,  adabiyot  va  san at  markaziga  aylandi.  1842-yilda ʻ ʼ Buxoro  amirligi  hukmdori  Nasrulloxon  tomonidan  bosib  olindi.  Qo qon  xonligi  rus ʻ qo shinlari  tomonidan  ishg ol  etilib,  Turkiston  general-gubernatorligiga  qo shib ʻ ʻ ʻ olingach  (1876),  Qo qon  yangi  tashkil  etilgan  Turkiston  general-gubernatorligining ʻ Farg ona  viloyati  ma muriy  markazi  bo ladi.  Viloyat  markazi  Yangi  Marg ilonga ʻ ʼ ʻ ʻ ko chirilgandan  keyin  (1877-yil  27-aprel),  Farg ona  viloyati  uyezd  shahri,  so ng ʻ ʻ ʻ vodiyning  eng  yirik  shaharlaridan  biri  bo lib  qoldi. ʻ 2 Qo qon  qadimdan  hunarmandchilik  markazi  bo lgan.  Qo qonda  misgarlik, ʻ ʻ ʻ zargarlik,  o ymakorlik,  qurolsozlik,  kulolchilik,  qog ozgarlik,  badiiy  to qi- ʻ ʻ ʻ machilik,  do ppichilik,  kashtachilik,  temirchilik,  ko priksozlik  kabilar  rivoj  topgan. ʻ ʻ 2 Qo qon  asrlar  silsilasida.  Qo qon.  2004.  Otabek  Jo raboyev.  33-bet. ʻ ʻ ʻ Qo qon gazmollari  Sharqda  va  Rossiyada  mashhur  bo lgan.  Ayniqsa,  Qo qon ʻ ʻ ʻ qog ozi  hunarmandchilikning  alohida  tarmog i  sifatida  nom  qozongan.  Rus ʻ ʻ tabiatshunosi  A.   P.   Fedchenkoning  ta riflashicha  (1871-yilda),  O rta  Osiyodagi  eng ʼ ʻ sifatli  qog oz  Qo qonda  ishlab  chiqarilgan.  Shahar  hayotida  savdo  muhim  o rin ʻ ʻ ʻ tutgan  va  ichki  hamda  tashqi  savdoga  bo lingan.  Shahar  rus  qo shinlari  tomonidan ʻ ʻ zabt  etilgach,  podsho  Rossiyasi  hukumati  bu  yerda  Rossiya  manfaati  uchun  zarur bo lgan  paxtachilik  sanoatini  rivojlantirishga  ahamiyat  berdi.  XIX  asr  oxiri ʻ   —  XX asr  boshlariga  kelib  shahar  va  uning  atrofida  31  paxta  tozalash,  5 yog -moy,  7 pilla ʻ quritish  va  2 ipak  qurti  urug i  zavodlari  bunyod  etilib,  ishchilar  soni  3000  kishiga ʻ yetgan.  Turkiston  Umumrossiya  tovar  muomalasiga  tortilishi  natijasida  bir  qancha shaharlar,  jumladan,  Qo qonda  ham  paxta  xarid  qilish  va  uni  tashish  bilan ʻ shug ullanuvchi  rus  va  chet  el  shirkatlari  (“Andreyev  shirkati”,  “Rossiya  jamiyati”, ʻ “Kavkaz  va  Merkuriy”,  “Eron  savdo-sanoat  shirkati”,  “Sharqiy  jamiyat”  va boshqalar)  tashkil  qilingan.  1913-yilda  Qo qonda  5 mingdan  ortiq  savdo  do koni, ʻ ʻ 44  karvonsaroy,  20  bozor,  10  bank,  kasalxona,  tug ruqxona  va  2 dorixona  ishlab ʻ turgan.  Xonlik  davrida  Qo qonda  52  madrasa  faoliyat  ko rsatib,  ulardan  dastlabkisi ʻ ʻ “Madrasai  xishtin”  (1729)  bo lsa,  so nggi  qurilgani  “So fiyon”  (1891) ʻ ʻ ʻ madrasasidir.   XX  asr  boshida  Qo qonda  120  ta  eski  maktab,  o ndan  ortiq  jadid  maktabi,  3 ʻ ʻ ta  rus-tuzem  maktabi,  temir  yo l  va  savdo-tijorat  maktablari  va  boshqa  o quv  mas- ʻ ʻ kanlari  bor  edi.  XX  asrning  boshlarida  Qo qonda  “Sadoi  Farg ona”,  “Yangi ʻ ʻ Farg ona”,  “Qo qon  sadosi”  gazetalari  chop  etila  boshladi.  1917-yilning  kuzida ʻ ʻ Qo qonda  “Turkiston  muhtoriyati”  e lon  qilindi.  Ammo  ko p  vaqt  o tmay  bu ʻ ʼ ʻ ʻ ozodlik  harakatining  markazi  Qo qon  bolsheviklar  tomonidan  qonga  botirildi ʻ (1918-yil  fevral).  Tarixiy  ma lumotlar  bo yicha  bu  qirg inda  10  mingdan  ziyod ʼ ʻ ʻ kishi  qurbon  bo lgan.  1918-yilda  Qo qonda  sho rolar  hokimiyati  o rnatildi. ʻ ʻ ʻ ʻ Shaharda  bir  qator  madrasalarni  uchratish  mumkin.  Qo qonda  islom  dini ʻ rivojiga  hissa  qo shgan  olimlar  Abdulhafiz  Al-Qo qoniy,  Yorqinjon  Qori  Al- ʻ ʻ Qo qoniy  kabi  bir  qancha  ko‘zga  ko‘ringan  hanafiy  olimlar  yashagan. ʻ Abdukarimbiy Abdurahimbiyning  kenja  ukasi  edi,  u vafotidan  keyin  1734- yilda  Qo‘qon  xonligida  hokimiyatni  meros  qilib  oldi.  1740-yilda  u Qo qonni  yangi ʻ devor  bilan  o rab  olishni  buyurdi,  bu  keyinchalik  shaharni  jung orlar  bosqinidan ʻ ʻ himoya  qilishga  yordam  berdi.  1745-1747-yillarda  Qo‘qon  xonligi  jung‘orlar tomonidan  bosqinga  uchradi,  ular  O‘sh,  Andijon,  Marg‘ilonni  egallab,  Qo‘qonni qamal  qildilar.  Jiddiy  pallada  Abdurahimbiy  harbiy  tashkilotchi  iste dodini ʼ namoyon  etdi  va  dushman  poytaxtdan  quvib  chiqarildi.  Norbo tabiy  (1770-1798) ʻ davrida  nisbiy  siyosiy  osoyishtalik  o rnatilib,  iqtisodiy  taraqqiyot  uchun  qulay ʻ sharoitlar  vujudga  keldi.  Qo‘qonlik  tarixchi  Mulla  Olim  Maxdum  Xoji  Qo‘qon xoni  Norbo tabiy  hukmronligini  shunday  ta riflaydi:  Tarixchi  Mahmud  Hakim ʻ ʼ Yaufoniy  yozgan:  Norbo tabiy  fan  va  san at  homiysi  edi.  O sha  paytda  Qo qonda ʻ ʼ ʻ ʻ faol  qurilish  ishlari  olib  borildi.  1798-yilda  Norbo tabiy  madrasasi  qurilishi ʻ tugallandi. Norbo tabiy  davrida  bir  qancha  madrasalar  qurilgan:  1762-yilda ʻ   - Sulaymoniya,  1789-yilda-Eshon  Xonxo ja,  1794-yilda ʻ   -Imom  Bakir,  1795-yilda   - To ra  Hakim,  1798-yilda-Norbo tabiy  nomida  (hozirgi  kungacha  saqlanib  qolgan ʻ ʻ va  Madrasai  tinchlik  sifatida  ham  tanilgan).  O sha  davrda  Qo qonda  mashhur ʻ ʻ madaniyat  namoyandalari   —  Muhammad  G oziy,  Nodir,  Xo janazar  Huvaydo, ʻ ʻ Xo ja  Maslahatuddin  Ummatvaliy  va  uning  o g li  Xo ja  Muhammad  Nasriddinlar ʻ ʻ ʻ ʻ yashab  ijod  qilganlar.  Norbo tabiy  umri  davomida  Xo‘ja  Muhammad  Nasriddin  va ʻ Xo‘ja  Muhammad  Yoqub  Ohunlar  oldida  bosh  egib,  ularning  muridi  bolgan. O g illari  Muhammad  Amin,  Muhammad  Olim  va  Muhammad  Umarxonni  ham ʻ ʻ Muhammad  Nasriddinga  ta lim  olish  uchun  berdi.  Madaniy  qurilishda  Qo‘qon ʼ xoni  Umarxon  Amir  Temurga  taqlid  qilishga  urinib,  Qo‘qonda  ilm-fan  va adabiyotning  gullab-yashnashi  uchun  sharoit  yaratdi.  Uning  hukmronligi  davrida Qo‘qonda  o‘ziga  xos  adabiyot  markazi  vujudga  keldi.  Manbalarda  keltirilishicha, shaharda  70  dan  ortiq  shoir  ijod  qilgan.  Xon  saroyida  eng  yaxshi  shoirlar, rassomlar  va  xattotlar  to‘plangan.  Umarxonning  o‘zi   “Amiriy”  taxallusi  bilan she r  yozgan.  Uning  10  ming  misradan  ortiq  she rlar  to‘plami  bizgacha  yetib ʼ ʼ kelgan. O‘zbekiston  Respublikasi  Fanlar  akademiyasi  Abu  Rayxon  Beruniy nomidagi  Sharqshunoslik  institutida  Amiriy  she riy  devonining  o‘n  yetti ʼ qo‘lyozma  nusxasi,  o‘zbek  tilida  307  misra,  fors  tilida  159  bayt  bo lgan  544 ʻ she r ʼ   —  465  g‘azal,  53  muxammas  (besh  yarim  misradan  iborat  she riy  bayt),  5 ʼ musamman  (sakkiz  yarim  misradan  iborat  she riy  bayt),  6 musaddas  (olti  yarim ʼ misradan  iborat  she riy  bayt),  16  tuyuqlari  saqlanmoqda.  Saroy  hayotida ʼ Umarxonning  rafiqasi  Mohlaroyim  (Nodira)  (1792-1842)  muhim  o rin  egallagan. ʻ U  fan,  adabiyot  va  san at  homiysi  sifatida  xonlikning  madaniy  hayotida  faol ʼ ishtirok  etgan.  Amiriy  yaratgan  qudratli  adabiy  oqim  Farg ona  vodiysida  taniqli ʻ ma rifatparvarlar,  demokrat  shoirlarning  (Muqimiy,  Furqat,  Oraziy,  Tajalliy  va ʼ boshqalar)  paydo  bo lishiga  imkon  yaratdi.  Qo qonning  gullagan  davri ʻ ʻ Muhammad  Alixon  va  uning  onasi  Nodira  hukmronligida  davom  etdi.  Nodira zamondoshlari  (Hakimxon,  Hotif,  Mushrif  va  boshqalar)  ning  tarixiy-adabiy asarlarida  uning  san at  homiysi  sifatida  jamoat  va  madaniy  hayotda  faol  ishtirok ʼ etgani  haqida  ma lumotlar  bor.  Nodira  madrasa  binolari,  karvonsaroylar,  savdo ʼ maydonchalari  qurilishida  qatnashgan.  Xudoyorxon  ostida  1856-yilda  mahalliy quruvchi  Musulmonqul  tomonidan  qurilgan  ikkinchi  Derezlik  ko‘prigi  Ark ro‘parasida  joylashgan  edi.  Xuddi  G ishtko prik  singari  u ham  o rindiqlar  bilan ʻ ʻ ʻ to ldirilgan,  shiftlari  odamlarni  quyoshning  kuydiruvchi  nurlaridan  himoya  qilgan. ʻ O sha  kunlarda  Qo qon  12  ta  darvozali  18  km  uzunlikdagi  saxiy  qo rg on  devori ʻ ʻ ʻ ʻ bilan  o ralgan  edi.  Tashqi  devorlar  atrofidan  o tuvchi  3 qatorli  chuqur  ariqlar  suv ʻ ʻ bilan  to ldirilgan.  Qal’a  devorining  qurilishi  1842-1843-yillarda  Sheralixon ʻ hukmdorligida  nihoyat  tugallandi  Xudoyorxon  (1871—1873)  saroyi  yoki „O rda“ni  Xudoyorxonning  o‘zi  qurdirgan.  Mir  Ubaydullu  uning  rejalashtiruvchisi ʻ va  me mori  bo lgan.  Saroy  qurilishida  Qo qon,  Rishton,  Konibodom,  Chust, ʼ ʻ ʻ Namangan,  O ra-Tuba,  Qashqar  ustalari  qatnashgan.  Saroyning  umumiy  maydoni ʻ to rt  gektar  bo lib,  poydevori  uch  metrga  ko tarilgan.  Darvozaxonaning  yuqori ʻ ʻ ʻ qismida  arabcha  harflarda  “Buyuk  Said  Muhammad  Xudoyorxon”  deb  yozilgan. Shu  sababli  bosh  darvozaga  sharq  tomondan  kirish  uchun  maxsus  pandus  yo‘li qurilgan.  Shahar  to rt  qismga  (daha)  bo lingan:  Sarimozor,  Xo jand,  Rishton  va ʻ ʻ ʻ Marg ilon. Ularning  har  biri  XX  asr  boshlarida  72  ta  bo lgan  mahallalardan  iborat ʻ ʻ bo lib,  ularda  jami  10  mingga  yaqin  xonadon,  120  ta  maktab  (har  birida  10  dan  20 ʻ tagacha  talaba  o qiydi)  va  40  ta  madrasa  bo lgan.  Shahar  Qo‘qon  xonligi  gullagan ʻ ʻ davrida  butun  Farg‘ona  viloyatining  asosiy  diniy  markazi  bo‘lgan   —  unda  300  dan ortiq  masjidlar  faoliyat  yuritgan.  Shaharga  kirish  12  ta  darvoza  orqali  amalga oshirilgan  bo lib,  ular  qayerga  olib  borilishiga  qarab  (ulardan  chiqadigan  yo llar ʻ ʻ yo nalishidan)  nom  berilgan:  shimoliy  Sarimozor,  Ganjirovon  va  Namangan; ʻ janubiy  So‘x,  Qatag on  va  Isfara;  g arbiy  Xo jand,  Quduqluq  va  G ozi-Yag lik; ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ sharqiy  Rishton,  Chimyon  va  Marg ilon. ʻ 3 1.2. XIX-XX asrda Qo‘qon shahrining madaniy jihatdan yuksalishi. XIX  asrda  Qo‘qon  shahrining  madaniy  hayotiga  katta  hissa  qo‘shgan  shoira, shaharning  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy  hayotiga  qayg‘urgan,  davlat  ishlariga o‘zining  sezilarli  hissasini  qo‘shgan  shaxs  bu  Nodirabegimdir.   Nodira  (taxallusi; ismi  Mohlaroyim)  (1792-Andijon,  1842-Qo‘qon)  —  shoira,  ma’rifatparvar  va davlat  arbobi.  “Komila”  va  “Maknuna”  taxalluslari  bilan  ham  she’rlar  yozgan. Otasi  Andijon  hokimi  Rahmonqulbiy  —  ming  qabilasidan,  Farg‘ona  hukmdori Olimxonning  tog‘asi.  Olimxon  ukasi  Umarxonga  Marg‘ilon  hokimligini  beradi  va uni  1807-yilda  Nodiraga  uylantiradi.  Nodira  shu  xonadonda  she’r  yozishni  mashq qiladi,  shoira  Uvaysiy  bilan  tanishadi,  uni  muallima  sifatida  saroyga  taklif  etadi. Nodiraning  umr  yo‘ldoshi  Amir  Umarxon  ham  Amiriy  taxallusida  ijod qilgan.  1822-yilda  Umarxon  vafot  etib,  uning  o‘g‘li,  14  yoshli  Muhammad  Alixon (Ma’dalixon)  taxtga  ko‘tarildi.  Lekin  davlatni,  asosan,  Nodiraning  o‘zi  idora  qildi. U  madaniyat  va  san’atni  rivojlantirishga  intildi.  Nodiraning  zamondoshi  qozi Abdunabi  Xotifning  tamomlanmay  qolgan  voqeaband  dostonida  Nodiraning  hayoti va  ijtimoiy  faoliyati  ishonarli  dalillar  bilan  ko‘rsatib  berilgan:  “Asar  yozishdan 3   O'zbekistonning  yangi  tarixi.  2-kitob.  O'zbekiston  sovet  mustamlakachiligi  davrida.  Ilmiy  muharrir:  M.Jo'rayev. —  Toshkent:  "Sharq",  2000.  96-bet. maqsadim Nodiraning  oqila,  fahmli,  ilm  va  so‘zning  qadriga  yetadigan donishmand  ayol  ekanligini  ko‘rsatishdir. Umarxon  vafotidan  so‘ng  bu  iffat  sadafining  injusi  kunlarni  hasratu  firoq bilan  shu  tariqa  o‘tishini  noshukurlik  deb  bildi.  U  gulistondek  Chahorchaman bog‘iga  borib,  Farg‘ona,  Toshkent,  Xo‘jand,  Andijon  va  boshqa  shaharlardan fozillar,  olimlar,  xattotlar,  naqqoshlarni  o‘z  xizmatiga  chaqirtirib  keldi”.  Nodira  bir necha  kitoblarni  ko‘chirtirdi  va  shoirlarni  yangi-yangi  asarlar  yozishga  tashviq qildi.  Shoira  devonlarning  chiroyli  yozilishi,  muqovasining  bezatilishini  o‘zi shaxsan  ko‘zdan  kechirib  turgan.  U  yaxshi  ishlagan  kotiblarga  tilla  qalam,  kumush qalamdon  berib,  ularni  “Zarrin  Qalam”  lik  mansabiga  ko‘targan.  Nodira  bozor  va rastalar,  masjid  va  madrasalar,  karvonsaroylar  qurilishiga  e’tibor  bergan.  Go‘ristoni kalondagi  Madrasai  Chalpak,  Taqagarlik  rastasidagi  Mohlaroyim  madrasasini  bino ettirgan.   Buxoro  amiri  Nasrullo  1842  yilda  Qo‘qonga  bostirib  kirib,  Ma’dalixonni, ukasi  Sulton  Mahmudxonni,  14  yashar  o‘g‘li  Muhammad  Aminxonni  va  Nodirani fojiali  ravishda  o‘ldiradi.  Nodiraning  adabiy  merosi  o‘z  g‘oyaviy-badiiy  ahamiyati nuqtai  nazaridan  mumtoz  she’riyatning  go‘zal  namunalaridandir.  Uning  to‘la bo‘lmagan  o‘zbekcha  devoni  O‘zbekiston  Fanlar  akademiyasi  Sharqshunoslik instituti  fondida  saqlanadi.  Devonga  Nodiraning  109  (yoki  1704  misra)  g‘azali kiritilgan.  Nodiraning  o‘zi  yozgan  debochada  tarjimai  holiga  oid  ba’zi  muhim ma’lumotlar  berilgan.  XIX  asrda  ko‘chirilgan,  hozir  O‘zbekiston  Fanlar akademiyasi  Tarix  muzeyi  arxivida  saqlanayotgan  devonda  Nodiraning  “Komila” taxallusi  bilan  yozgan  19  (328  misra)  g‘azali  borligi  aniqlangan.  1962-yilda Namanganda  shoiraning  mukammal  devoni  topildi.  O‘zbekiston  Fanlar akademiyasi  Alisher  Navoiy  nomidagi  davlat  adabiyot  muzeyida  saqlanayotgan  bu devon  shoiraning  merosini  to‘liq  qamrab  olgan,  deyish  mumkin.  Bunda  shoira yozgan  debocha  mukammal  berilgan.  Devonda  shoiraning  “Nodira”  taxallusi  bilan yozgan  180  she’ri  jamlangan  (shulardan  136  tasi  o‘zbek  tilida,  44  tasi  tojik  tilida). Jumladan,  11  muxammas,  2 musaddas,  1 musamman,  1 tarji’band,  1 tarkibband  va 1 firoqnoma  ham  bor.  O‘zbekiston  Fanlar  akademiyasi  Sharqshunoslik  instituti fondida  Nodiraning  “Maknuna”  taxallusi  bilan  yozilgan,  333  g‘azaldan  iborat  bir devoni  mavjud.  Bugungi  kunda  biz  Nodiraning  o‘zbek  va  fors-tojik  tillarida yaratgan  10  ming  misraga  yaqin  lirik  merosiga  egamiz.  Nodira  she’riyatining asosini  lirika  tashkil  etadi.  Nodira  muhabbat,  sadoqat  va  vafo  kuychisidir.  U go‘zallik  va  sadoqatni,  Sharq  xotin-qizlarining  dard-alamlari,  ohu  fig‘onlarini kuyladi.  Shoira  o‘zini  ishq  oynasi  deb  atar  ekan,  bu  oynada  insonning  hayotga umid  bilan  qarashi,  ezgu  istaklari  va  orzusi  aks  etgan.  U  muhabbat  Alloh tomonidan  insonlar  qalbiga  solingan  mangu  yog‘du  ekanligini  kuyladi: Muhabbatsiz  kishi  odam  emasdur,  Gar  odamsan,  muhabbat  ixtiyor  et!  Nodiraning muhabbat  tushunchasi  chuqur  ijtimoiy  mazmun  kasb  etadi.  Muhabbat  shaxsiy tuyg‘ular  doirasidan  yuqori  ko‘tarilib,  odamiylikni  chuqur  idrok  qilish  vositasiga aylantiriladi.  Nodira  insonning  eng  yuksak  fazilati  vafodorlikda  deb  biladi. Shoiraning  fors-tojik  tilidagi  mebosh  radifli  g‘azalida  vafo  mavzui  keng  doirada qalamga  olinadi.  Shoira  himmat,  sabr,  qanoat,  nomus,  hayo  kabi  xislatlarni ma’rifat,  ya’ni  Xudo  vasliga  erishishni  yaqinlashtiruvchi  manzillar  sifatida  qayd etadi,  odam  ana  shu  sharafli  xislatlarni  o‘z  ruhiga  mukammal  singdirib  olishi  va uni  sobitqadamlik  bilan  ko‘ngil  ganjinasida  asramog‘ini  obrazli  qilib  tasvirlaydi. Odamzod  shu  sifatlardan  mahrum  bo‘lar  ekan,  u riyo  yo‘liga  kirib  ketadi.  Nodira o‘z  ijodida  dunyoviylik  bilan  bir  qatorda  tasavvufning  naqshbandiya  yo‘nalishiga asoslangan  bir  butunlik  orqali  insonning  jamiyat  va  tabiatga  munosabatini  ham, ilohiy  muhabbat  yo‘lidagi  ruhiy  dunyosini  ham  juda  go‘zal  va  jonli  misralarda ifodalab  beradi.  Nodira  she’rlarida  islom  ruhi,  tasavvuf  ta’limi  va  hayot  falsafasini chuqur  idrok  etgan  holda  hayotga  hamma  vaqt  umidbaxsh  nigoh  bilan  qaraydi  va undan  yaxshilik  urug‘ini  qidiradi.  Nodira  saroyda  yashasa  ham,  o‘zini  ma’naviy jihatdan  baxtiyor  hisoblay  olmas  edi.  Shuning  uchun  ham  u g‘azallaridan  birida: “Meni  saltanat  masnadida  ko‘rib,  gumon  etmang  ayshu  farogat  bilan”,  deydi. Nodira  olimlar,  shoirlar,  ayniqsa,  shoiralarni  o‘z  himoyasiga  olgan.  Shoira  o‘z devonlarining  “hamnishin  olima  afifalar,  fozila  hamsuhbat  sharifalarning maslahatlari  va  tashabbuslariga  ko‘ra  jamlangani”ni  o‘zbekcha  devoniga  yozgan so‘zboshisida qayd  etib  o‘tadi.  Nodira  mumtoz  she’riyatning  mavjud  hamma janrlarida  qalam  tebratdi.  Uning  o‘zbekcha  va  forsiycha-tojikcha  g‘azallari aruzning  turli  vaznlarida  5,  7,  9,  13,  hatto  18  baytli  hajmda  yaratilgan.  Shoira g‘azallarining  asosiy  qismi  7—9  baytlidir.  Nodira  mumtoz  adabiyot  an’analarini qunt  va  ixlos  bilan  davom  ettirgan.  Navoiy,  Fuzuliy,  Bedil  g‘azallariga muxammaslar  bog‘lagan.   4 Nodira  o‘z  g‘azallarida  ko‘proq  “mukarrar”  (so‘zning takrorlanib  kelishi)  va  “qo‘sh  mukarrar”  usullaridan  foydalangan.  Asarlarida talmeh,  majoz,  tashbeh,  istiora,  tazod,  tadrij,  tashxis,  intoq  kabi  badiiy  vositalar mahorat  bilan  qo‘llangan.  Nodira  fors-tojik  tilida  ham  go‘zal,  ta’sirchan  she’rlar yozgan.  Ular  ham  mazmun  va  badiiy  mahorat  jihatdan  o‘zbek  tilidagi  g‘azallaridek yuksak  darajada  yozilgan  bo‘lib,  shoira  ijodini  yana  ham  keng  va  to‘laroq o‘rganishda  muhim  rol  o‘ynaydi.  Nodira  ijodiga  bo‘lgan  qiziqish  shoira  hayotlik davridayoq  boshlangan.  Mashhur  shoira  Dilshod  (1800-1905)  Nodiraga  maxsus g‘azallar  bag‘ishlab,  uni  “ilm-adab  va  nazm  osmonining  yulduzi,  ushshoqlari g‘azalxoni,  shakar  sochuvchi  bulbul”  deb  ta’riflaydi.  Nodira  g‘azallariga  juda  ko‘p shoirlar  naziralar  yozganlar,  muxammas  bog‘laganlar.  O‘zbek  adabiyotida  va sahnada  Nodiraning  badiiy  obrazi  yaratildi.  H.  Razzoqovning  “Nodira”,  Turob To‘laning  “Nodirabegim”  musiqali  dramalari  sahnalashtirildi.  Komil  Yormatov  va M.  Melkumovlarning  stsenariysi  asosida  “Nodirabegim”  filmi  yaratildi.  Shoira asarlari  rus  va  boshqa  chet  tillarga  tarjima  qilingan.  G‘azallari  o‘zbek  maqomlari va  xalq  kuylariga  solingan.  O‘zbekistonning  shahar  va  qishloqlarida  ko‘plab ko‘chalar,  kinoteatr,  maktab  va  kutubxonalar  Nodira  nomi  bilan  yuritiladi. Dilshodi Barno. XIX  asr  ohirida  Qo‘qon  madaniy  hayotiga  o‘z  hissasini qo‘shgan  Dilshod  Otin,  Barno,  Dilshodi  Barno  (taxalluslari;  asl  ism-sharifi  Dilshod Rahimqul  so‘fi  qizi),  (1800,  O‘ratepa  -1905/06,  Qo‘qon)  —  shoira,  ma’rifatparvar. Otasidan  savod  o‘rgangan.  Maktabdorlik  qilgan  —  xotin-qizlarga  xat-savod o‘rgatgan.  Anbar  Otin  Dilshodi  Barnoning  iqtidorli  talabalaridan  bo‘lgan.  Dilshodi 4 Qo qon  asrlar  silsilasida.  Qo qon.  2004.  Otabek  Jo raboyev.  33-bet. ʻ ʻ ʻ Barno g‘azal,  muxammas,  masaddas,  chiston  va  boshqa  bilan  birga  xotiranomalar ham  yaratgan.  Uning  91  ta  o‘zbekcha  va  51  ta  tojikcha  she’ri,  “Tarixi  muhojiron” (“Muhojirlar  tarixi”)  badiiy-tarixiy  asarining  o‘zbekcha  va  tojikcha  3 qo‘lyozma nusxasi  (“Tazkirai  Barno”,  “Sabot  ul-bashar  maa  tarixi  muhojiron”  - “Inson matonati  va  muhojirlar  tarixi”,  “Muntaxab  al-ash’ori  Barno”  –  “Barnoning tanlangan  she’rlari”)  bizgacha  yetib  kelgan.  Bularda  o‘zaro  urushlar,  xalqning turmush  sharoiti  va  boshqa  ijtimoiy-siyosiy  voqealar  o‘z  ifodasini  topgan. Turkistonni  chor  Rossiyasi  bosib  olishiga  bo‘lgan  munosabatda  shoira zamondoshlaridan  ilgarilab,  bu  hodisaning  barcha  oqibatlarini  to‘g‘ri  tushungan. Shu  jihatdan  Dilshodi  Barno  she’riyati  xalq  taqdirining  badiiy  yilnomasi  darajasiga ko‘tarildi.  Shu  bilan  birga  shoira  baxtiyor  zamon,  yaxshi  kunlar  kelishiga  ishondi (“Bu  jabru  zulmat  albat  muvaqqat...”,  “Farg‘ona”  va  boshqa),  turkistonliklarni do‘st-inoq  yashashga  undadi  (“Xaloyiq,  borsangiz...”,  “Tarixi  muxosara”  va boshqa).  Dilshodi  Barno  lirikasida  muhabbat  va  sadoqat  mavzui,  vatan  va  inson ozodligi  masalasi  uyg‘unlashib  ketgan  (“Sochim  sunbul  deyurlar...”,  “Falakda suzuvchi   oy...”   va   boshqa). Dilshodi  Barnoning  “Tarixi  muhojiron”  asarida  19-asr  Qo‘qon  xonligidagi  tarixiy, ijtimoiy-siyosiy  voqealar  aks  etgan.  Ayollarni  ma’rifatli,  erkin,  jamiyatning  teng huquqli  a’zolari  bo‘lishga  chorlagan.  Shuningdek,  asarda  O‘ratepa  va  Qo‘qonda yashagan  30  dan  ortiq  shoir  va  shoiralar  ijodi  haqida  ma’lumot  keltirilgan. Dilshodi  Barno  asarlari  qo‘lyozmasi  O‘zbekiston  Fanlar  Akademiyasi Sharqshunoslik  institutida  saqlanadi.  Asarlari  o‘zbek  va  tojik  tillarida  nashr qilingan. Jahon otin Uvaysiy. XIX  asrda  Qo‘qon  shahrida  ijod  qilgan  Qo‘qon xonligining  madaniy  hayotigao‘z  hissasini  qo‘shgan  yana  bir  taniqli  shoira  Jahon otin  Uvaysiy   (1780-1845).  Atoqli  shoira,  o zbek  shoirlari  murabbiysi  Jahon  otin ʻ Uvaysiy   Marg ilonda ʻ   tug ilgan.  Otasi  Siddiqbobo  ikki  tilda  she rlar  yozgan.  Onasi ʻ ʼ Chinnibibi  otinoyi  bo lib,  akasi  Oxunjon  hofiz  sifatida  mashhur  edi.  Uvaysiyni ʻ Hojixon  ismli  kosibga  uzatishgan,  biroq  shaxsiy  hayoti  quvonchli  kechmagan.  U Nodira bilan  hamdardlikda  Qo qonda  xon  saroyida  yashay  boshlaydi.  65 ʻ yoshligida  Marg ilonda  vafot  etadi.  Uvaysiy  oilada  xatsavodini  chiqarib,  avval ʻ xalfa,  so ngra  onasining  yonida  maktabdorlik  qilgan.  Akasi  Oxunjon  hofizdan ʻ she riyat  ilmini  o rgangan,  tez  orada  shoira,  otin  sifatida  tanilgan.  Uvaysiy  ayniqsa, ʼ ʻ aruzni,  muammo  (she rda  fikrni  yashirib  ifodalash)  san atini  mukammal  egallagan. ʼ ʼ Qo qon  adabiy  muhiti  bilan  yaqinlashib,  mushoiralarda  qatnashgan.   ʻ Saroyda  Nodira  va  boshqa  xotin-qizlarga  she riyat  ilmidan  dars  berib, ʼ ustozlik  qilgan.  Dilshod  otinning  ma lumot  berishicha,  Uvaysiy  Nodira  bilan ʼ Konibodom,  Xo jand,  O ratepa,  Toshkent,  Andijon  kabi  shaharlarga  borgan. ʻ ʻ 1842   yilda   Buxoro  amiri  Nasrullaxon  Qo qonni  egallagach,  Marg ilonga  qaytib, ʻ ʻ umrining  oxirigacha  shu  yerda  yashagan.     Uvaysiy  4 devon  tuzganligi  ma lum. ʼ Lekin  bu  devonlarning  asl  qo lyozmalari  topilmagan.  Uvaysiy  mumtoz  o zbek ʻ ʻ she riyatining  barcha  janrlarida  ijod  qilgan.  Navoiy,  Fuzuliy  va  boshqalarning ʼ asarlariga  muxammaslar  bog lagan.  Shoiraning  adabiy  merosida  269  gazal,  29 ʻ muxammas,  55  musaddas,  1 murabba,  chistoy,  3 doston,  tugallanmagan  bir manzuma  bor.  Ijodining  g oyaviy  mavzu  doirasi  teran  va  ko p  qirrali. ʻ ʻ     Shoira adabiyotda  taraqqiyparvar  namoyandalarning  qarashlari  asosida  maydonga  kelgan inson  taqdiri,  shaxs  erki  va  ma rifatparvarlik  g oyalarida  latif  va  dilkash  asarlar ʼ ʻ yaratgan,  asarlarida  insonni  e zozlash,  odamlarni  tabiat  va  hayot  noz-ne matlaridan ʼ ʼ bahramand  bo lishga  undash,  do stlik,  vafo  va  sadoqat  haqidagi  ulug vor ʻ ʻ ʻ niyatlarini  Qur on  oyatlari,  hadislar  va  tasavvufiy  talqinlar  bilan  asoslagan  holda ʼ ijodiy  barkamollikka  erishgan.  Uning  she rlarida  tariqatning  talab  va  qoidalariga ʼ taalluqli  bo lgan  talqinlar  ko p  uchraydi. ʻ ʻ     Uvaysiy  o z  asarlarida  yuksak  odamiylikni,  shu  odamiylikni  qalb  to rida ʻ ʻ avaylovchi  vafodor  yorni  ulug laydi,  uni  Quyosh  bilan  qiyos  qiladi.  Quyosh  har ʻ tong  ufqdan  bosh  ko tarib,  o zining  otashin  nuri  bilan  olamga,  odamlarga  o z  mehr ʻ ʻ ʻ va  shafqatini  sochadi.  Shoira  yor  va  oftob  tashbihlaridan  qarshilantirish  san ati ʼ orqali  eng  go zal  tuyg ular  silsilasini  yaratadi.  Uning  lirik  qaxramoni ʻ ʻ mushohadakor  donishmand,  vafoli  oshiq.     Uning  anor  haqidagi  mashhur  chistoni o zining muhim  mazmuni  va  yuksak  badiiyligi  bilan  shoira  ijodining  yorqin  bir ʻ sahifasi  sifatida  ko zga  tashlanadi.   Uvaysiy  hayotlik  davridayoq  nafis  lirikasi  bilan ʻ mashhur  bo lgan  va  zamondoshlarining  e tiborini  qozongan.  Lirik  she rlaridan ʻ ʼ ʼ tashqari,  uning  “Shahzoda  Hasan”,  “Shahzoda  Husan”  kabi  liroepik  asarlari  va “Voqeoti  Muhammad  Alixon”  kabi  tarixiy  dostonlari  mavjud.  Shoiraning  liroepik dostonlari  islom  tarixi  bilan  bog liq  voqealar  asosida  yaratilgan. ʻ     Uvaysiy  asarlari o zining  latif  mazmuni  va  dilkash  badiiyligi  bilan  xalq  ommasi  orasida  keng ʻ yoyilgan,  hofizlar,  xonandalar  tomonidan  maqom  va  xalq  ohanglari  yo lida ʻ kuylanib  kelinadi.  Uning  xattotlar  tomonidan  ko chirilgan  3 nusxa  qo lyozma ʻ ʻ devoni  O zbekiston  FA  Beruniy  nomidagi  Sharqshunoslik  insituti  va  Andijon ʻ universiteti  kutubxonasida  saqlanadi.     Uvaysiyning  15.000  misraga  yaqin  she riy ʼ asarlari  mavjud.  Uning  bir  devoni   O zbekiston  Respublikasi  FA  Sharqshunoslik ʻ insitutida   saqlanadi.   XX  asr  Qo‘qon  madaniy  hayotiga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatgan  shaxslardan  yana biri  bu  Ashurali  Zohiriy  edi.   Ashurali Zohiriy   ma rifat  va  istiqlol  fidoyisi,  XX ʼ asrning  boshlari  va  20-yillarda  Turkistondagi  madaniy  va  ma rifiy  hayotning ʼ taniqli  namoyandalaridan  biri  edi. 5 Ashurali  Zohiriy  1885-yilda  Muqimiy,  Furqat,  Hamza,  Zavqiy  kabi  mashhur shoirlar  vatani  – Qo‘qon  shahri  yaqinidagi  Oyim  qishlog‘ida  tavallud  topadi.  U dastlab  shu  yerdagi  eski  usuldagi  maktabda,  so‘ng  Madalixon  madrasasida  o‘qiydi. Bu  yerda  u arab,  fors  tili,  sharq  klassik  va  ayniqsa  o‘zbek  klassik  adabiyotining buyuk  namoyandalari  asarlarini  muhabbat  bilan  o‘rgana  boshladi.  1908-1913- yillarda  o‘zi  dars  bergan  “Yangi  usul”  maktabida  ularning  asarlaridan  ma’naviy- ma’rifiy  tarbiya  quroli  sifatida  foydalanadi. Qo‘qon  shahridagi  Muhammad  Alixon  (Ma’dalixon)  madrasasida  tahsil ko‘rgan  (1914).  Tarix,  adabiyotni  chuqur  bilgan.  Arab,  fors,  ozarbayjon,  turk,  tatar 5   O'zbekistonning  yangi  tarixi.  2-kitob.  O'zbekiston  sovet  mustamlakachiligi  davrida.  Ilmiy  muharrir:  M.Jo'rayev. —  Toshkent:  "Sharq",  2000.  78-bet. va rus  tillarini  o‘rgangan.  Rus-tuzem  maktabida  o‘zbek  tili  va  adabiyotidan  daryo bergan,  Qo‘qonda  “G‘ayrat”  nomli  xususiy  nashriyot  tashkil  etgan.  “Sadoyi Farg‘ona”  (1916–1921),  “Farg‘ona”  (1922–1928)  gazetalarida  adabiy  xodim  bo‘lib ishlagan.  Vaqtli  matbuot  sahifalarida  ma’rifatparvarlik  maqolalari  bilan  faol ishtirok  etgan.  Yangi  usuldagi  maktablar  ochgan.  Qo‘qonda  “Dorulmuallimin” maktabini  tashkil  etib,  shu  yerda  ishlagan.  Qori-Niyoziy  rahbarlik  qilgan  Farg‘ona pedagogika  texnikumida,  Qo‘qon  pedagogika  bilim  yurti,  neft  texnikumi, savodsizlikni  tugatish  kurslari  va  maktablarda  muallimlik  qilgan.  Kishilarni  til o‘rganishga,  ilmli  bo‘lishga  da’vat  etgan.  S.Oqosov  bilan  hamkorlikda  maktab o‘quvchilari  uchun  “Turkiy  xrestomatiya  yoxud  terma  kitob”  darsligini  tuzgan (1912).  O‘zbek  tilida  birinchi  bo‘lib,  boshlang‘ich  sinflar  uchun  “Imlo”  darsligini yaratgan  (Qozonda  nashr  etilgan,  1916).  Navoiyning  “Muhokamat  ul-lug‘atayn”  va “Vaqfiya”  asarlari  ustida  matnshunoslik  tadqiqotlari  olib  borgan. “Muhokamat  ul-lug‘atayn”ni  husnixatda  ko‘chirib  (1916),  Qo‘qonda  Vayner kutubxonasida  chop  ettirgan  (1917).  “Vaqfiya”ni  ham  nashrga  tayyorlagan,  lekin noma’lum  sabablarga  ko‘ra  nashr  etilmagan.  “Ruscha-o‘zbekcha  lug‘at”  tuzgan (1925).  Cho‘lpon  bilan  hamkorlikda  “Adabiyot  parchalari”  to‘plamini  nashr ettirgan  (1926).  Hur  fikrlovchi  ziyoli  shaxs  sifatida  Ashurali  Zohiriy  sho‘ro  tuzumi uchun  xavf  tug‘dirdi.  Shuning  uchun  ham  u avval  1930-yilda  qamoqqa  olinib,  10 yilga  hukm  qilingan  va  muddatidan  oldin  qaytgan.  Ammo  1937-yilda  ikkinchi  bor qamoqqa  olingan  va  qatl  etilgan. Mazkur  davrda  Alisher  Navoiyning  mashhur  “Muhokamat-ul  lug atayn”  va ʻ “Vaqfiya”  asarlarini,  shuningdek,  Boburning  “Boburnoma”sini  nashr  ettiradi. 1914-yilda  “Ona  tili”  degan  maxsus  maqola  yozib,  unda  Alisher  Navoiyning “Muhokamat-ul  lug atayn”  asarini  o zbek  tili  tarixidagi  muhim  o rni  va ʻ ʻ ʻ ahamiyatini  alohida  ta kidlab  ko rsatadi.  “Sadoyi  Farg ona”  gazetasining  1914-yil ʼ ʻ ʻ 1-sonida  (3-aprel)  yozgan  “So zboshi”sida  milliy  hayot  va  millatning  taraqqiysida ʻ milliy  matbuot  va  adabiyotning  roli  haqida  qizg in  fikr  yuritadi,  yangi  adabiyot  va ʻ matbuotning  milliy  ong  va  hislarni  uyg otishda  ma naviy-ruhiy  tarbiya  sohasida ʻ ʼ muhim qudratli  qurol  ekanligini  ko rsatib  o tadi.  Jumladan,  u bu  haqda  alohida ʻ ʻ to xtab  shunday  deb  yozadi:  “Gazeta  har  bir  millatning  tarjimonidirki,  bilmagan ʻ narsalarini  bildirar  va  ham  millatning  muddaosini  boshqa larga  bildirar.  Yana boshqa  bir  so z  bilan  aytilsa,  gazeta  har  bir  millatning  tilidir.  Gazetasiz  millat ʻ tilsizdir.  Zero,  tili  va  adabiyoti  yo q  millat  millat  emasdir.  Har  kimning  dunyoda ʻ tirik  turmog i  uchun  havo  bilan  suv  qanday  lozim  bo lsa,  har  qavmning  hayoti ʻ ʻ saodati  uchun  ul  millatning  adabiyoti  va  matbuoti  bo lmog i  lozim” ʻ ʻ Bundan  tashqari  u  mazkur  yilda  buyuk  qrim-tatar  ma’rifatchisi  va islohotchisi  bo‘lgan  Ismoilbek  Gaspiralining  bevaqt  vafoti  bilan  “Marhum Ismoilbek  qanday  ishlar  qilgan?”  degan  yana  bir  muhim  maqola  e’lon  qiladi. Maqolada  Ismoil  Gaspiralining  Boqchasaroydagi  yoshlik  va  o‘qish  yillari,  ish faoliyati  va  keyinchalik  Moskva,  Parijdagi  o‘qishlari,  askariy  xizmatlari,  Qrimga qaytib,  yangi  usul  maktab  ochishi  va  “Tarjimon”  (1883)  nomli  gazeta  chiqarib, darsliklar  yozishi,  bularni  keyinchalik  butun  Rossiya  musulmon  matbuoti  va maktablarining  rivojiga  ko‘rsatgan  hayotbaxsh  ta’siri  haqida  fikr  yuritadi.  Ayniqsa, “Rusiya  musulmonlari”  kitobiga  katta  baho  berib,  bu  haqda  shunday  deb  yozadi: “Ismoilbek  janoblarining  “Rusiya  musulmonlari”  asari  30-40  sahifadan  iborat bo‘lsa  ham  “Ismoilbek”  deganda  hamma  turk,  tatar  birdan  Boqchasaroyg‘a  qarab ta’zim  qilmoqqa  loyiq  va  sazovor  etgan  xizmatlarining  bundan  necha  yil muqaddam  (butun  turk-tatar  olamini  qorong‘ulik  o‘rab  olg‘on  vaqtda)  tuzgan dasturni  istiqbolda  tasavvur  etgan  ishlarining  loyihasidir.  “Rusiya  musulmonlari” asaridan  turk  va  tatar  millati  ilm  va  hunardan  mahrumdirlar,  agar  shul  ketishda davom  etsalar,  oxiri  yutulib,  munqaruz  bo‘lurlar.  Endi  alarning  bu  zaif,  bunday keyinda  qolmoqlarig‘a  sabab  nima?  Turk-tatar  millatini  mahv  va  inqirozdan qutqarmoq  uchun  nima  qilmoq  lozim?  degan  savollar  berib,  bunga  javoban  qayd etadi:  bizning  bu  zaifligimizga  sabab  jahlimiz,  Ovro‘pa  ilm  va  maorifidan bahrasizligimizdir.  Bundan  qutulmoq  uchun  o‘qimog‘imiz  lozim,  Ovro‘pa  ilm afkorini  oramizg‘a  suqmaqlig‘imiz  lozimdir.  Lekin,  Ovro‘pa  ilm  va  maorifini  turk- tatarlar  orasig‘a  faqat  o‘z  maktab  va  madrasalarida  o‘z  tillari  bilan  idhol  etmoq mumkindir. Bu  jihatlar  birla  Rusiyada  yashag‘uvchi  turkiylarning  o‘z  adabiyotlari bo‘lur,  – degan  fikrini,  avval  turk-tatar  mutafakkirlarining  yuqori  tabaqalarig‘a ruscha  asari  bilan  bildirdi.  Umumiyroq  suratda  bildirmoq  qasdi  birla  1883-yilda “Tarjimon”  gazetasini  chiqarmoqqa  ruxsat  oldi  ham  shu  yil  10-apreldan  nashrg‘a boshlab,  o‘ylag‘on  fikrini  yozmoqg‘a  boshladi. “Tarjimon”  chiqmog‘i  bilan  bolalarg‘a  qirq  kun  ichida  turkcha  o‘qib, yozmoq  mumkin  ekanligini  ko‘rsatmoq  uchun  Boqchasaroyning  “Qaytmaz  og‘a” mahallasining  bir-ikki  maktabini  tuzatib,  madrasa  shogirdidan  Bakir  afandi talabaga  usuli  savtiya  ta’limlarini  o‘rgatib,  bo‘ladurg‘on  birinchi  muallimning  ham tadorkini  etdi. Ashurali  Zohiriyning  mazkur  maqolasi  ushbu  yilda  Ismoilbek  vafoti munosabati  bilan  yozilgan  Mahmudxo ja  Behbudiyning  “Ismoilbek  ila  musohaba”, ʻ Hamzaning  “Yavmul  vafot”  (1914)  kabi  maqolalari  va  S.Ayniy,  Tavallolarning marsiyalariga  g oyaviy  jihatdan  hamohang  edi. ʻ Ashurali  Zohiriy  bu  bilan  cheklanib  qolmadi.  Zamondoshlarining xotiralariga   qaraganda   u   1912-1913-yillarda   ichki   Rossiyadagi   tatar musulmonlarining  yangi  maktab  va  maorif  sohasidagi  tajribalarini  o rganishʻ maqsadida  Qozonga  ham  boradi,  u yerdagi  muallimlar  va  ularning  o qitishʻ metodlari  bilan  tanishadi.  Qosimiya  madrasasida  turk-tatar  tarixidan  dars  beruvchi Ahmad  Zakiy  Validiy  To g on  bilan  uchrashadi,  uning  1912-yilda  bosilgan  “Turk- ʻ ʻ tatar  tarixi”  kitobi  bilan  qiziqadi.  Kitob  muallifiga  ko pdan  Farg ona  xonlari ʻ ʻ tarixini  o rganib  yurganligi,  lekin  ularning  Turkiston  umumiy  tarixi  jarayonidagi ʻ o rnini  belgilashda  qiynalib  turganini  aytadi.  Qo qonga  qaytgach,  mazkur  sayohat ʻ ʻ taassurotlari  ostida  bu  yerdagi  taraqqiyparvar  do stlari  bilan  birga  “G ayrat”  nomli ʻ ʻ kutubxona  ochadi.  Qo qondagi  rus-tuzem  maktabi  o qituvchisi  Serkiboy  Oqaev ʻ ʻ bilan  hamkorlikda  “Turkiy  xrestomatiya  yoxud  terma  kitob”  (1912)ini  yozib,  unga yangi  usul  maktablarida  o qiydigan  talabalarni  ma naviy-ahloqiy  va  ruhiy  jihatdan ʻ ʼ tarbiyalash  uchun  oson  bo lgan  turli  badiiy,  didaktik  namunalarni  beradi,  ularni ʻ imlo,  xat-savod  jihatdan  to g ri  tarbiyalash  uchun  1916-yilda  ko rgazmali  “Imlo” ʻ ʻ ʻ risolasini nashr  ettiradi.  Asta-sekin  u,  ma rifatchilik,  matbuotchilik  ishlari  bilan ʼ birga,  o lkadagi  milliy  istiqlolchilik  ishlariga  ham  aralashib,  “El  bayrog i”  (1917) ʻ ʻ gazetasi  va  “Yurt’  jurnalida  faol  ishtirok  etadi.  Jumladan,  1917-yil  rus  fevral inqilobidan  keyin  mazkur  yilning  1-iyunidan  Qo qonda  o zi  chiqara  boshlagan ʻ ʻ “Yurt”  jurnalida  Cho lpon,  Shokir  Muxtoriy  va  boshqalarning  Turkiston ʻ muxtoriyati  g oyasi  uchun  kurash  ruhidagi  she r  va  maqolalarini  e lon  qiladi.  “El ʻ ʼ ʼ bayrog i”  gazetasida  Cho lponning  muxtoriyat  g alabasidan  cheksiz  quvonib ʻ ʻ ʻ yozgan  “Ozod  turk  bayrami”  she rini  bosadi.  Qo‘qon  shahrida  yashab  xalqning ʼ madaniy  jihatdan  rivojlanishiga  o‘z  ta’sirini  o‘tkaza  olgan  Ashurali  Zohiriy  1937  – yilgi  boshqa  siyosiy  qatag‘on  qurbonlari  kabi  faqat  Stalin  vafotidan  keyin  bir necha  yil  o‘tgach,  1958  – yil  15  – sentyabrdagina  oqlandi.  Lekin  haqiqiy  ma’noda faqat  Mustaqillikdan  keyingina  qadrini  topdi.  Umr  bo‘yi  Vatan  hurligini  orzu qilgan  va  bu  yo‘lda  fidokorona  kurashgan  ma’rifat  va  istiqlol  fidoyisi  nomi  dillarda mangu  yashaydi. II. BOB. QO‘QON SHAHRINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTIGA TURKISTON MUXTORIYATINING TA‘SIRI, XIX-XX ASRLARDA QO‘QON SHAHRINING ME‘MOEIY OBIDALARI 2.1. Turkiston muxtoriyati va muxtoriyatning Qo‘qon shahrining ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’siri. XIX  asr  oxiri  XX  asr  boshlarida  Qo‘qon  shahrining  ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga  katta  ta’sir  ko‘rsatgan  omillardan  biri-  bu  Turkiston  muxtoriyatining tashkil  topishi  edi.  1917-yil  boshlarida  Petrogradda  bo‘lib  o‘tgan  voqealar  ta‘siri ostida  Turkistonda  yangi  jamiyat  kurtaklarini  shakllantirish  uchun  harakat boshlanib  ketadi.  Turkiston  ijtimoiy-siyosiy  hayotida  o‘lka  muxtoriyati  muammosi asosiy  muammo  bo‘lib  qoladi.  Turkistonga  muxtoriyat  maqomini  berish  g‘oyasi nafaqat  jadid  taraqqiyparvarlari  o‘rtasida,  hatto  oddiy  odamlar  orasida  ham  ancha ommalashgan  edi.   “Muxtoriyat” atamasi  arabcha  so‘z  bo‘lib,  o‘zbekchada  u ixtiyori  o‘zida ma'nosini  anglatadi.  Muxtoriyat  so'zi  ruscha  avtonomiya  so'zi  bilan  bir  xil  ma'noda qo'llanmasligi  kerak.  “O'zbek  tili  izohli  lug‘atida”  muxtoriyat  so‘ziga  quyidagicha ta’rif  beriladi:  “Konstitutsiyaviy  huquqda  biron-bir  hududning  unga  konstitutsiya yo‘l  qo‘ygan  chegaralarida  davlat  hokimiyatini  mustaqil  amalga  oshirish  huquqi”. XX  asr  boshlarida  Turkiston  jadidlari  muxtoriyatchilik  harakati  mustaqil  davlat tuzish  yo‘lidagi  alohida  bosqich  sifatida  qaraganlar  va  bu  yo‘lda  kurashganlar. Toshkentda  bu  paytga  kelib,  “Sho‘royi  Islomiya”,  “Turon”,  “Sho‘royi  Ulamo”, “Ittifoqi  Muslimin”,  Qo‘qonda  “G‘ayrat”,  Samarqandda  “Ittifoq”,  Buxoroda  Yosh buxoroliklar,  Xorazmda  Yosh  xivaliklar  va  boshqa  milliy  tashkilotlar  faoliyat ko‘rsata  boshladi.   Mahmudxo'ja  Behbudiy,  Munavvarqori,  Abduvohid  Qori  Abduraufqoriyev, Ubaydullaxo‘ja  Xo‘jayev,  Ahmad  Zaki  Validiy,  Mustafo  Cho‘qay,  Fitrat,  Fayzulla Xo‘jayev,  Usmon  Xo‘ja,  Polvonniyoz  Yusupov,  Sherali  Lapin,  Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov  va  boshqalar  siyosiy  jabhada  faollik  ko‘rsatdilar. 6 Turkistonni  boshqarish  shakli  to'g'risidagi  masala  eski  hisob  bilan  1917-yil 26-28  noyabrda  (yangi  hsiob  bilan  9-11  -dekabr)  Qo'qon  shahrida  bo'lib  o'tgan Butunturkiston  musulmonlarining  favqulodda  IV  qurultoyi  diqqat  markazida  turdi. Qurultoyda  muxtoriyat  va  mustaqillik  e'lon  qilish  fikrini  hamma  qo'llab- quvvatladi.  Turkiston  Muxtoriyati  sovet  davri  adabiyotlarida  “Qo'qon  muxtoriyati” atamasi  bilan  ham  uchraydi,  shaxsan  men  bu  atamaga  qarshiman,  zero  bu Muxtoriyat  Qo'qon  yoki  Farg'ona  vodiysining  emas,  balki  butun  Turkiston xalqlarining  mustaqil  davlat  tuzishlariga  intilishi  edi.   Shuning  uchun  ham  biz  Turkiston  Muxtoriyati  atamasini  ishlatishimiz tarixiy  jihatdan  adolatli  bo'ladi.  Muxtoriyat  hukumati  qisqa  muddat  (1917-yil  26- noyabr  1918-yil  22-fevral)  faoliyat  ko'rsatgan  bo'lsa  ham,  u tariximizda  chuqur  iz 6   O'zbekistonning  yangi  tarixi.  2-kitob.  O'zbekiston  sovet  mustamlakachiligi  davrida.  Ilmiy  muharrir:  M.Jo'rayev. —  Toshkent:  "Sharq",  2000. qoldirdi. Butunturkiston  musulmonlarining  favqulodda  IV  qurultoyi  Turkiston o'lkasini  Rossiya  Federativ  Respublikasi  tarkibida  hududiy  jihatdan  muxtor  deb e’lon  qildi.  Shuningdek  qurultoy  Ta’sis  Majlisi  chaqirilgunga  qadar  hokimiyatni Turkiston  Muvaqqat  Kengashi  va  Turkiston  Milliy  Majlisi  (Millat  Majlisi)  qo'lida bo'lishi  kerak  deb  hisobladi.  Tarixchi  olimlarning  yozishicha,  Turkiston  tarixidagi dastlabki  demokratik  hukumatning  tarkibi  bilan  birgalikda  qurultoyda  Xalq  Majlisi ham  tashkil  qilindi.  Xalq  Majlisiga  54  o'rin  belgilandi.  Unga  32  nafar  vakil musulmon  tashkilotlaridan  va  yana  4 nafar  kishi  mahalliy  boshqarmalardan kiritilib,  ular  36  nafar  bo'ldi.  Yevropaliklaming  tashkilotlariga  esa  18  o'rin  ajratildi. Biroq,  Milliy  Majlis  raisi  lavozimiga  nomzodi  ko'rsatilgan  Sherali  Lapin  bu taklifni  rad  etgach,  bu  mas'ul  lavozimga  qurultoyda  boshqa  kishi  saylanmadi. Qurultoyda  Turkiston  Milliy  Majlisi  a'zolaridan  Turkiston  Muxtoriyati  hukumati  (8 nafar  kishidan  iborat)  tuzildi.  Yevropalik  aholi  vakillari  orasidan  ham  nomzodlar uchun  ularga  yana  4 o'rin  ajratildi. Tukiston  Muxtoriyati  hukumati  tarkibiga  1917-yil  dekabrda  Nosirxon  To'ra [Nosirxonto'ra  Kamolxonto'ra  o'g'li]  (1871-1935)  —  maorif  vaziri  sifatida  kiritildi. Saidnosir  Mirjalolov  (1884-1937)  hukumat  xazinachisi  bo'ldi.  Shuningdek,  Mirodil Mirzaahmedov  ham  hukumat  tarkibiga  kiritildi.  Bundan  tashqari  hukumat tarkibida  boshqa  o'zgarishlar  ham  bo'ldi.  Muhammadjon  Tinishboyev  Alash  o'rda hukumati  faoliyatida  qatnashish  uchun  dekabr  oyi  boshlarida  Orenburgga  jo'nab ketgach,  12-dekabrda  Mustafo  Cho'qay  uning  o'rniga  Bosh  vazir  lavozimini egalladi.  Abdurahmonbek  O'razayev  ichki  ishlar  vaziri  lavozimiga  tayinlandi. Islom  Sulton  Shoahmedov  Gersfeld  o'rniga  moliya  vaziri,  yirik  sarmoyador  Rafael Potelyaxov  Obidjon  Mahmudov  o'rniga  oziq-ovqat  vaziri  qilib,  Obidjon Mahmudov  esa  yustitsiya  vaziri  bo'ldi.  Polkovnik  Magdiy  Chanishev  hukumatning harbiy  kengashi  raisi  vazifasini  egalladi.  Magdiy  [Mahdi]  Muxamed-Rahimovich Chanishev  aslida  ufalik  agronom  bo'lgan.   Harbiy  ishlar  vaziri  bo'lgan  Ubaydulla  Xo'jayev  lavozimi  o'zgartirilib,  u xalq militsiyasi  rahbari  va  jamoat  xavfsizligi  vaziri  lavozimini  egalladi.  Bundan  tashqari hukumat tarkibiga  etnik  jihatdan  Buxoro  yahudiylariga  mansub  bo'lgan  yirik sarmoyadorlar  aka-uka  Yakub  Vadyayaev  (1868-1936)  va  Sion  Vadyayev  (1878- 1943)  hamda  “Yusuf  Davidov”  va  “Knapp  Zigell”  savdo  firmalarining  vakili Abram  Davidov  ham  kirirtildi.  Qo'qon  shahri  1918-yil  yanvar  oyi  oxiri  va  fevral oyi  boshlarida  Toshkent,  Skobelev  va  boshqa  shaharlardan  keltirilgan bolsheviklaming  harbiy  kuchlari:  qizil  gvardiyachilar  otryadlari  va  arman dashnoqlari  drujinalari  tomonidan  o'rab  olingan  paytda  Turkiston  Muxtoriyati hukumati  ichida  yana  o'zgarishlar  yuz  berdi.  1918-yil  fevral  oyi  o'rtalarida Ulamochilar  hukumatni  egallashdi.  Bosh  vazir  Mustafo  Cho'qay  va  uning  yaqin safdoshlari  hokimiyatni  tark  etdi  va  Qo'qondan  chiqib  ketdi.   7 18-fevralda  Qo'qon  shahar  mirshablarining  boshlig'i(qo'rboshisi)  Kichik Ergash  (1885-1918)  muxtoriyat  hukumatida  hokimiyatni  egalladi.  Kichik  Ergash qo'rboshi  20-fevralda  Qo'qon  shahridan  jang  bilan  chiqib  ketishga  majbur  bo'ldi.  U 18-22-fevralda  Turkiston  Muxtoriyati  hukumatini  boshqargan  edi.  O'lka bolsheviklari  Turkiston  Muxtoriyati  hukumatiga  katta  xavf  deb  qarardi.  Turkiston o'lkasi  ishchi,  askar  va  dehqon  deputatlarining  Toshkentda  1918-yil  19-26- yanvarda  bo'lgan  favqulodda  IV  syezdida  muxtoriyat  hukumatiga  munosabat masalasi  asosiy  o'rinda  turdi.  Syezd  Turkiston  Muxtoriyati  va  uning  a'zolarini qonundan  tashqari  deb  hisoblab,  vazirlarni  qamoqqa  olish  haqida  qaror  qabul  qildi. 30-yanvarda  Turkiston  O'lkasi  Xalq  Komissarlari  Soveti  Turkiston  Muxtoriyatini tugatish  uchun  harbiy  harakatlarni  boshladi.   Qo'qon  yangi  shahar  Soveti  raisi  Bolshevik  Yefim  Babushkin  (1880-1927) muxtoriyat  hukumatiga  qarshi  boshlangan  sovet  hokimiyatining  dastlabki  qurolli tajovuziga  rahbarlik  qildi.   Milliy  matbuotning  yozishicha,  31yanvarda  (yangi hisob  bilan  13-fevralda)  janglar  boshlandi.  O'sha  kuniyoq  Farg'ona,  Andijon, keyinchalik  Perovsk  (hozirgi  Qizilo'rda)  shaharlaridan  200  nafardan  ortiq  askarlar Qo'qonga  tashlandi.  Farg'onadan  keltirilgan  harbiy  otryadga  Konstantin  Osipov 7 Mustafo  Cho'qay  o'g'li.  Istiqlol  jallodlari  (1917-yil  xotiralari).  — Toshkent:  G'afur  G'ulom  nomidagi  nashriyot- matbaa  birlashmasi,  1992.  58-bet boshchilik qilgan.  Keyinchalik,  uning  o'zi  Toshkentda  1919-yil  yanvarda bolsheviklarga  qarshi  isyon  ko'targan  edi.  14-fevralda  Farg'ona  viloyatida  harbiy holat  e'lon  qilindi.  Dastlabki  jangda  muxtoriyatning  taxminan  1000  nafar  kishidan iborat  milliy  qo'shinidan  tashqari  qo'qonlik  tinch  aholi  vakillari  ham  qatnashdi. Asosan,  bolta,  cho'kich,  ketmon,  o'roq,  tayoq  ko'targan  xaloyiqning  soni  10000 kishiga  yetdi.  Shunga  qaramay,  qurolsiz  bu  kishilar  qizil  gvardiyachilarning Qo'qon  shahriga  qilgan  hujumini  uch  kun  davomida  mardonavor  qaytardilar.  Ayrim vazirlar  halok  bo'ldi  yoki  dushman  qo'liga  tushib  qoldi.   Mustafo  Cho'qayning  keyinchalik  yozishicha,  "Bu  paytda  hukumat a'zolaridan  Mirodil  Mirzaahmedov,  Abdurahmon  O'razayev,  Hidoyatbek  Yurg'uli hamda  men  Qo'qonda  edik...  Nosirxon  To'ra  Namanganda,  Harsfeld  (Gersfeld) Samarqandda,  Ubaydulla  Xo'ja  Ashxobod  - Samarqand  yo'lida,  Obidjon  Buxoroda, Shoahmadbek  (Islom  Sulton  Shoahmedov)  esa  Qo'qon  qo'rg'oni  ichida  ekan, bolsheviklar  qo'liga  tushib  qolgan  edilar.  Bolsheviklar  va  sovet  hokimiyati  bu  bilan cheklanmasdan  muxtoriyat  hukumatini  yugatish  uchun  bu  yerga  qo'shimcha  harbiy kuchlarni  jo'natdi.  1918-yil  19-fevralga  o'tar  kechasi  Toshkentdan  Turkiston  o'lkasi harbiy  komissari  Y.Perfilyev  boshchiligidagi  piyoda,  Otliq,  artilleriya  qismlaridan iborat  1l  ta  eshelondan  iborat  qo'shin  yetib  keldi.   Umumiy  qo'mondonlik  K.Osipov  zimmasiga  yuklandi.  Shu  kundan  boshlab 3  kun  davomida  bolsheviklarning  harbiy  kuchlari  shahar  ustiga  to'plardan yondiruvchi  va  kimyoviy  snaryadlar  yog'dirishdi.  Shahar  butunlay  vayron  bo'ldi  va olov  ichida  qoldi.  Qo'qonning  o'zida  3 kun  ichida  10000  nafardan  ziyod  kishi o'ldirildi.   “Ulug'  Turkiston”  gazetasi  chuqur  qayg'u  bilan  xabar  berganidek,  “20  (7) fevral  kuni  Xo'qand  (Qo'qon)  tarixining  eng  daxshatli  kuni  edi.  Bunda  armanilar ayricha  faoliyat  ko'rsatganlar”  Gazetadagi  ushbu  maqola  ”Xo'qand  - hozir  o'liklar shahri”  degan  dahshatli  ibora  bilan  tugaydi.  1918-yil  22-fevralda  Qo'qon shahridagi  Rus-Osiyo  banki  binosida  bolsheviklar  tomonidan  tayyorlangan “tinchlik  shartnomasi”  imzolandi.  Ushbu  shartnomaning  ikkinchi  moddasida “Aholi o'lka  Xalq  Komissarlari  Soveti  hokimiyati  va  barcha  mahalliy  sovet tashkilotlarini  tan  oldi”,  deb  yozilgan  edi.   8 Ha,  o'qqa  tutilgan,  o'ldirilgan,  talangan  va  tahqir  etilgan  qo'qonliklarning tirik  qolgan  qismi  sovet  hokimiyatini  tan  olishga  majbur  bo'ldi.  Turkiston Muxtoriyati  hukumati  atigi  72  kun  umr  ko'rgan  bo'lsa  ham,  u erksevar  xalqimizni milliy  mustaqillik  va  istiqlol  uchun  kurashga  da'vat  etdi.  Bu  hukumatning  zo'rlik bilan  ag'darilishi  turkistonliklar  tomonidan  Sovet  Rossiyasining  Turkistonga nisbatan  tajovuzkor  rejalari  mavjudligining  yana  bir  dalili  sifatida  qabul  qilindi. Turkistonliklar  tinch  yo'l  bilan  milliy  davlatchilikni  qayta  tiklash  mumkin emasligini  tushunib,  1918-yil  fevral  oyining  oxirida  qo'llariga  qurol  Olgan  holda Turkistonda  sovet  rejimi  va  bolsheviklarga  qarshi  qurolli  harakatni  boshlab yubordilar.   Sovet   davrida   ”bosmachilik”   harakati   deb   qoralangan turkistonliklarning  mazkur  milliyozodlik  kurashi  tarixga  istiqlolchilik  harkati sifatida  kirdi.   Turkiston  Muxtoriyatini  xalq  tomonidan  qo'llab-quvvatlanganini  quyidagi misollar  orqali  ham  ko'rishimiz  mumkin:  “Ulug'  Turkiston”  gazetasining yozishicha,  1 -dekabrda  Namangan  uyezdida  100000  kishi  qatnashgan  namoyish bo'ldi.  Namoyish  qatnashchilarining  bayroqlarida  “Yashasin  Muxtoriyatli Turkiston  va  uning  hukumati”,  deb  yozilgan  so'zlar  hilpirab  turardi.  6-dekabrda Jalolobod  volostidagi  Xonobod  qishlog'ida  muxtoriyat  o'rnatilishi  munosabati  bilan namoyish  bo'lib  o'tdi.   Bir  necha  mingdan  ortiq  kishi  Fozilxon  mozoridan  to  bozorga  qadar  yig'ilib turdi.  Namoyishda  Abdulla  Eshon  va  Huseyn  Validiy  nutq  so'zladi.  Ular  xalqqa muxtoriyatning  tashkil  etilishi  va  maqsadlarini  tushuntirishdi.  Bu  yerda  yangi hukumatga  yordam  uchun  500  so'm  miqdorida  iona  puli  yig'ildi.  Muxtoriyat hukumati  qisqa  muddat  ichida  xalq  o'rtasida  katta  e'tibor  qozondi.  Yangi  hukumat faoliyati  faqat  Qo'qonda  yoki  Farg'ona  vodiysida  emas,  balki  butun  Turkiston 8 Mustafo  Cho'qay  o'g'li.  Istiqlol  jallodlari  (1917-yil  xotiralari).  — Toshkent:  G'afur  G'ulom  nomidagi  nashriyot- matbaa  birlashmasi,  1992.  180-bet. mintaqasida yashayotgan  tub  yerli  xalqlar  tomonidan  qizg'in  qo'llab-quvvatlandi. Fitrat,  Cho'lpon,  Hamza  singari  shoirlarimiz  hukumatni  olqishlab  she'rlar  yozishdi. Fitrat  muxtoriyat  e'lon  qilingan  tunni  "Milliy  laylatulqadrimiz"  deb  atadi.  1917-yil 6dekabrda  Toshkentdagi  Jome'  masjidida  60000  kishi  ishtirok  qilgan  miting  va katta  namoyish  o'tkazildi.  Namoyish  Saidg'ani  Mahdum  raisligida  o'tdi. Munavvarqori  bilan  Sherali  Lapin  uning  muovinlari  edi.  Namoyishda  Miyon Buzruk,  Munavvarqori,  Mulla  Odil,  Sherali  Lapin  va  boshqalar  so'zga  chiqishdi. Yig'ilganlar  Muxtor  Turkiston  hukumatini  bir  ovozdan  ma'qulladilar  va Turkistonda  endi  ushbu  muvaqqat  hukumatdan  boshqa  hech  qanday  hukumatni  tan olmaslikka  qaror  qilganliklarini  e'lon  qildilar.   Xulosa  o'rnida  shuni  aytish  lozimki,  Turkiston  Muxtoriyati  ota- bobolarimizning  chin  ma'nodagi  mustaqil  demokratik  davlat  qurish  yo'lidagi istaklarining  mahsuli  edi.  Xalq  tomonidan  iliq  kutib  olingan  va  qo'llab- quvvatlangan  muxtoriyat  davlatchilik  tariximizda  muhim  ahamiyatga  ega. Bolsheviklar  tomonidan  katta  xavf  deb  bilingan  va  iloji  boricha  muxtoriyatni tezroq  yo'q  qilish,  xorijiy  davlatlar  bilan  aloqalar  o'rnatishiga  yo'l  qo'ymaslik uchun  jon-jahdlari  bilan  harakat  qilganlar,  bunga  erishganlar  ham.  Shunday bo'lishiga  qaramasdan  Turkiston  Muxtoriyati  va  uni  tashkil  qilgan  ajdodlarimiz xotirasi  xalqimiz  xotirasida  abadiy  qoladi.  Bu  voqealar  Qo‘qon  shahri  ijtimoiy- iqtisodiy  hayotiga  juda  katta  ta’sir  qildi.   9 2.2. XIX – XX asrlarda Qo‘qon shahri me‘moriy obidalari. Farg‘ona  vodiysining  g‘arbiy  qismida  joylashgan  Qo‘qon  Buyuk  ipak yo‘lidagi  eng  qadimiy  shahardir.  Xo‘qand,  Xovokand  haqida  birinchi  yozma ma'lumotlar  X  asr  yilnomalarida  uchraydi.  Shahar  Buyuk  Ipak  yo‘lidagi  muhim savdo  markazi  bo‘lgan.  XIII  asrda  O‘rta  Osiyoning  aksariyat  shaharlari  singari  u ham  mo‘g‘ullar  tomonidan  vayron  qilingan.  Shahar  XVIII  asrda,  eng  boy  va rivojlangan  Qo‘qon  xonligining  poytaxtiga  aylanganda  jahon  miqyosida  shuhrat 9 Mustafo  Cho'qay  o'g'li.  Istiqlol  jallodlari  (1917-yil  xotiralari).  — Toshkent:  G'afur  G'ulom  nomidagi  nashriyot- matbaa  birlashmasi,  1992.  52-bet. qozondi. XVIII  asrning  birinchi  yarmida  hozirgi  shahardan  uncha  uzoq  bo‘lmagan joyda  (o‘sha  paytdagi  Buxoro  amirligi  hududi)  Qo‘qon  xonlari  sulolasining asoschisi  Eskiqo‘rg‘on  qal’asiga  (1732)  asos  solgan  bo‘lib,  undan  Yangi  Qo‘qon aslida  boshlandi.  Dastlab  u Buxoro  amirligidan  ajratilgan  kichik  mulk  edi. Xonlik  XIX  asrning  birinchi  yarmida  o‘z  qudratiga  erishdi,  o‘shanda  uning hududiga  hozirgi  O‘zbekistonning  katta  qismi,  Janubiy  Qozog‘iston,  Qirg‘iziston, Tojikiston  va  Xitoyning  bir  qismi  kirgan.  Qo‘qon  xonligi  tarkibiga  Toshkent  va Chimkent  ham  kirgan.  Bu  yirik,  qudratli  davlat  – istiqbolli  savdo  va  diniy  markaz edi. Qo‘qonning  ulug‘vorligi  va  obodligi  uning  o‘sha  davrlardagi  hashamatli me’moriy  merosi  – koshinli  masjidlar,  maqbaralar,  madrasalarda  hamon  ko‘zga tashlanadi.  Buning  ajablanarli  joyi  yo‘q,  chunki  Qo‘qon  ta'lim  va  fan taraqqiyotining  markazi  edi.  XX  asr  boshlarida  660  masjid,  67  madrasa,  26 ziyoratgoh,  yuzdan  ortiq  xonaqoh,  6  markaziy  va  o‘nlab  ixtisoslashtirilgan bozorlar,  30  ga  yaqin  karvonsaroylar  mavjud  edi. Qo‘qonning  haqiqiy  durdonasi  va  shaharning  asosiy  tarixiy  diqqatga  sazovor joylaridan  biri  bu  Xudoyorxon  saroyi  bo‘lib,  u xalq  tomonidan  “Qo‘qon  o‘rdasi” deb  ham  ataladi.  Tarixdan  ma’lumki,  Qo‘qon  xonligida  29  dan  ortiq  xon almashgan,  lekin  eng  qudratlisi  Xudoyorxon  bo‘lib,  1845-yilda  12  yoshida  taxtga o‘tirib,  shiddatli  va  matonatli  hukmdor  sifatida  shuhrat  qozongan.  Majmua  1871 yilda  qurilgan  va  yettinchi  xon  saroyiga  aylangan.  Bu  xuddi  “Ming  bir  kecha” ertaklaridan  olingandek,  chinakam  muhtasham  sharqona  saroy. Saroy  qurilishiga  xonlik  va  qo‘shni  mulklarning  eng  yaxshi  ustalari  jalb qilingan.  Qurilish  ishlariga  Qo‘qonlik  iste’dodli  me’mor  Mir  Ubaydullo  rahbarlik qilgan.  Rishtonning  (qadimgi  kulolchilik  markazi)  eng  yaxshi  hunarmandlari saroyda  pardozlash  ishlari  bilan  shug‘ullangan. Dastlab,  majmua  4 gektar  maydonda  joylashgan  bo‘lib,  turli  binolarga  ega  7 hovlidan  iborat  edi.  Saroy  binosi  uch  metr  balandlikda  ko‘tarilib,  uzunligi  138  metr va eni  65  metr  edi.  Uzun  rampa  asosiy  kirish  eshigiga  olib  boradi,  uning  etagida ilgari  temir  va  mis  to‘plar  joylashgan  edi.  Ulkan  o‘yma  eshiklar  tepasida  arab  tilida “Buyuk  Seyid  Muhammad  Xudoyorxon”  degan  yozuv  bor.  Dastlab  saroyda  119  ta xona  bo‘lib,  ular  ganchdagi  ochiq  naqshlar  va  rang-barang  bezaklar  bilan bezatilgan.  Taxt  xonasi  va  xonning  qabulxonasi  alohida  o‘rin  tutgan.  Yaqin  atrofda xazina,  qirol  xazinasi,  harbiy  arsenal,  uning  bolalari  uchun  xonalar  va  xon  va  uning xotinlarining  shaxsiy  xonalari  joylashgan  edi. Afsuski,  hozirgi  kungacha  faqat  2 ta  hovli  va  19  ta  xona  saqlanib  qolgan. Xon  mulkining  katta  qismi  talon-taroj  qilingan  yoki  musodara  qilingan.  Bugungi kunda  jahon  muzeylarida  Qo‘qon  xonligi  davriga  oid  ayrim  ashyolarni  uchratish mumkin.  Ulardan  biri  – Xudoyorxonning  qimmatbaho  toshlar  bilan  bezatilgan  taxti Ermitajda  (Sankt-Peterburg)  saqlanadi.  Hozirda  saroyning  o‘zida  qudratli xonlikning  sobiq  ulug‘vorligi  haqida  hikoya  qiluvchi  o‘lkashunoslik  muzeyi joylashgan. Qo‘qon  hukmdorlarining  oilaviy  maqbarasi  bo‘lgan  noyob  Daxma-i-Shaxon ansambli  muhim  tarixiy  yodgorlik  hisoblanadi.  U  1825-yilda  tashkil  etilgan. Tarixiy  ma’lumotlarga  ko‘ra,  ushbu  me’moriy  obida  va  maqbarani  qurish  g‘oyasi buyuk  o‘zbek  shoiri  Moxlaroyim  Nodiraga  tegishli.  U  Andijon  hukmdorining  qizi va  oxirgi  Qo‘qon  xonlaridan  biri  Umarxonning  xotini  edi.  Nodiraning  g‘ayrioddiy aqli,  she’riy  iste’dodi  bor  edi.  1822-yilda  eri  vafot  etgach,  u ulkan  xonlikning adolatli  va  dono  hukmdoriga  aylandi.  U  eri  va  uning  ajdodlari  dafn  etilgan  oilaviy qabrdan  katta  me’moriy  majmua  qurishga  qaror  qildi,  keyinchalik  u bu  hududning muhim  diqqatga  sazovor  joyiga  aylandi.  Bu  yerda  Qo‘qon  hukmdorlari  dam oladigan  bir  qancha  qabr  va  sarkofaglar  paydo  bo‘lgan.  Ansambl  uch  qismdan iborat:  portalli  gumbazli  bino,  ikki  ustunli  masjid-ayvon  va  oilaviy  qabriston. Eshik  va  panjarali  derazalardan  tortib  tosh  plitalargacha  bo‘lgan  har  bir  detal alohida  badiiy  ahamiyatga  ega.  Ushbu  maqbarani  qurish  va  bezashda  yog‘och  va ganch  o‘ymakorligining  taniqli  ustalari  ishlagan. Maqbaraning go‘zal  pardozlangan  fasadli  past  binosi  bezaklar  va  yog‘och o‘ymakorlik  elementlari  bilan  bezatilgan  bo‘lib,  ularda  arab  tilida  Qur’on  suralari va  hukmdor  Umarxonning  she'r  satrlarini  o‘qish  mumkin.  Kirish  portali  ko‘k  va och  ko‘k  ranglarning  badiiy  uyg‘unligini  tashkil  etuvchi  sirlangan  koshinlarning mozaik  naqshlari  bilan  bezatilgan.  Portalning  ustki  qismi  farg‘ona  matolarida ko‘rish  mumkin  bo‘lgan  kompozitsiyalardan  hoshiya  va  naqshlar  bilan  bezatilgan. Yodgorlik  majmuasi  mavjud  bo‘lgan  davrda  uning  atrofida  ko‘plab  mazorlar (mahalliy  fuqarolarning  qabristonlari)  shakllangan  bo‘lib,  ular  mustaqil qabristonga  aylangan.  1971-yilda  qabr  mahalliy  hunarmandlar  tomonidan  qayta tiklangan.   Xuddi  shu  turdagi  yana  bir  bino  – markaziy  firuza  gumbazli  go'zal Modarixon  maqbarasi.  U  1825  yilda  ham  qurilgan.  Daxma-i-Shaxonning  oilaviy qabridan  farqli  o‘laroq,  bu  qabr  faqat  bitta  dafn  qilish  uchun  mo'ljallangan:  Qo‘qon hukmdori  Umarxonning  onasi  (tojikcha  modar  – ona).  Bu  maqbaraning  qurilishi ham  shoira  Nodira  nomi  bilan  bog‘liq.  Modarixon  maqbarasi  – kichik  o‘lchamli portal  gumbazli  qabr  bo‘lib,  uning  orqasida  qabriston  joylashgan.  Koshinli  portal o‘zining  rang  sxemasi  bilan  Qo‘qon  me'morchiligining  boshqa  namunalaridan biroz  farq  qiladi:  bu  yerda  nafaqat  oq  va  ko‘kning  an'anaviy  ranglari,  balki  sariq- qizil  va  yashil  naqshlar  ham  qo‘llaniladi.  Ustalar  asosiy  e'tiborni  binolarni dekorativ  bezashga  qaratdilar.  Shuning  uchun  ham  qabrlar  me'morchilik  mahorati asarlari  sifatida  emas,  balki  xalq  kulollari  qo‘li  bilan  yaratilgan  san'at  asari  sifatida qabul  qilinadi. Maqbaradan  uncha  uzoq  bo‘lmagan  joyda  oq  marmar  va  bronzadan  yasalgan yodgorlikni  ko‘rish  mumkin.  U  taqdiri  juda  ayanchli  bo‘lgan  Nodiraning  o‘zi sharafiga  qurilgan.  U  Buxoro  amiri  Nasrullo  uzoq  davom  etgan  o‘zaro  urushdan so‘ng  Qo‘qon  yerlarini  egallab  olganida  buyrug‘i  bilan  qatl  etilgan.  Uning qoldiqlari  Modarixon  maqbarasida  ham  tinchlik  topdi  va  keyinchalik  bu  qabr  xon oilasining  barcha  ayollari  dafn  etilgan  joyga  aylandi.  Nodiraning  buyrug‘i  bilan Qo‘qonda  ko‘plab  go‘zal  binolar,  jumladan,  Chalpaq  madrasasi  qurildi. Qo‘qonning musulmonlar  markazi  sifatidagi  merosi  saqlanib  qolgan  ko‘plab diniy  binolarda  o‘z  aksini  topgan,  ularning  ba'zilari  tashqi  ko‘rinishi  bilan  hayratga soladi.  Ulardan  biri  Chorsu  maydonidagi  ko‘rkam  va  nafis  Jomiy  masjididir.  IX– XII  asrlar  tarixiy  yilnomalarida  Qo‘qondagi  Chorsu  maydonida  joylashgan  sobor masjidi  haqida  eslatib  o‘tiladi.  Ammo  XIII  asrda,  mo‘g‘ullar  istilolari  paytida,  u ham  butun  shahar  kabi,  XIX  asr  boshlarida  Umarxon  tomonidan  vayron  qilingan va  qayta  tiklangan.  1805-yilda  Qo‘qon  hukmdori  Olimxon  sobor  masjidi  qurishni boshlab  yubordi,  ammo  qurilish  to‘xtatildi.  Va  faqat  1814  yilda  Olimxonning  ukasi –  Umarxon  yana  masjid  qurilishini  boshlaydi.   Qurilishga  rahbarlik  qilish  uchun  Ura-Tyubadan  iqtidorli  arxitektorni  taklif qildi.  Uning  rahbarligida  kamida  200  nafar  iqtidorli  quruvchilar  ishlagan.  Oradan ikki  yil  o‘tib  Jomiy  masjidi  qurilib,  uning  go‘zalligi  shuhrati  Qo‘qondan  ham olislarga  ham  tarqaldi.  Shu  kungacha  tilla  qo‘shilgan  ranglar  bilan  bo‘yalgan eyvonning  mohir  ustunlari  va  gullab-yashnagan  gumbazli  xonaqoni  hayratda qoldirish  mumkin.  Masjid  devorlarida  nafis  ganch  o‘ymakorligi  saqlanib  qolgan bo‘lib,  hovlining  o‘rtasida  balandligi  22,5  metr  bo‘lgan,  qirrali  gumbazli,  muazzin mo‘minlarni  namozga  chorlagan  nozik  yakka  minora  joylashgan.  Bu  erdan, afsonaga  ko‘ra,  xiyonatda  ayblangan  jinoyatchilar,  xoinlar  va  xotinlar  quvilgan. Minora  tepasidan  butun  Qo‘qon  ko‘rinib  turardi.  Hovlining  perimetri  bo‘ylab hujralar,  darsxonalar  bo‘lgan,  chunki  masjidda  1918  yilgacha  faoliyat  ko‘rsatgan madrasa  ham  bo‘lgan.1905  yilda  majmua  qayta  tiklandi.  Shahar  aholisi  shu kungacha  bu  yerga  navbatdagi  juma  namozini  o‘qishga  shoshilishadi.Jomiy masjidi  me'morchiligining  go‘zalligi  va  olijanobligi  uni  Samarqand  va  Buxoro me'moriy  yodgorliklari  bilan  bir  qatorga  qo‘ydi. G‘ishtlik  masjidi  20-asr  boshlarida  mahalliy  hunarmandlar  tomonidan  o‘z guzari-kvartallari  uchun  qurilgan.Pishirilgan  g‘ishtdan  qurilgan  simmetrik  bino 7,8x18,4  metr  o‘lchamdagi  zal  va  ayvondan  iborat.  Simmetriya  o‘qida  g‘arbiy devorlarda  lansetli  chuqurchalar  ko‘rinishidagi  mehrob  bo‘shliqlari  joylashgan. Darvozaxona  – masjidning  kirish  eshigi  – arxitekturasi  va  bezaklari  jihatidan barcha binolar  bilan  organik  ansamblni  tashkil  etadi.  U  uchta  kirish  lansetli teshikka  ega,  o‘rta  qismi  katta  hajmdagi  to‘rtburchaklar  shaklida.  Portalning dekorasi  mozaik  plitkali  katta  geometrik  naqsh  bo‘lib,  lanset  bo‘shliqlarida  gul naqshlari  tasvirlangan.  Portalning  zigzaglar  bilan  U  shaklidagi  mozaik  bezaklari tashqi  kiyim  uchun  Xon-atlas  – Farg‘ona  matosiga  o‘xshaydi.  Yozgi  qismning  tekis shiftini  ikki  qatorga  o‘rnatilgan  12  qirrali  yog‘och  ustunlar  qo‘llab-quvvatlaydi. Nurli  ship  konveks  tomoni  pastga  qarab  yotqizilgan  vassa  – yarim  silindrsimon perchlardan  yasalgan  bo‘lib,  bu  shiftning  plastik  eritmasini  boyitadi.  Zalni qoplagan  tuzilmalar  rus  muhandislarining  ta'sirini  ko‘rsatdi.  Bu  erda  an'anaviy oraliq  tayanchlarni  yo‘qotib,  to‘xtatilgan  shipli  yog‘och  rafters  tizimi  qo‘llaniladi. Masjidning  dekorativ  bezaklari  alohida  ahamiyatga  ega.  Shiftdagi  plafondlar o‘simlik  naqshlarining  nozik  ishlangan  bezaklari  bilan  qoplangan,  ularda  qizil  va yashil  ranglar  ustunlik  qiladi.  Qayta  tiklashdan  keyin  bino  kutubxona  sifatida ishlatilgan.  Hozirda  masjid  ishlab  turibdi.  Lakonik  reja  va  o‘ziga  xos  dekoratsiya G‘ishtlik  masjidini  Qo‘qon  me'morchiligining  eng  yaxshi  yodgorliklari  qatoriga qo‘ydi.   Yana  bir  kichik,  ammo  qiziqarli  madrasa  Kamol-qozi  Jomiy  masjidining g‘arbida  joylashgan.  U  o‘zbek  hukmdori  Muhammad  Alixon  (Madalixon)  davrida Qo‘qon  qozi-kamol  mablag‘lari  hisobidan  XIX  asrning  birinchi  yarmida  (1830– 1832  yillarda)  pishiq  g‘ishtdan  qurilgan  va  boshqa  an'anaviy  uslublar  singari manzarali  portal  bilan  bezatilgan  binolar.  XIX  asr  o‘rtalarida  Kamol-qozi madrasasi  mahalliy  zodagonlar  farzandlari  uchun  musulmon  oliy  ta'lim  muassasasi bo‘lib  xizmat  qilgan  va  darsxona  – o‘quv  xonasi,  hujr  – turar  joy  va  to‘rt  qavatli masjid-ayvondan  iborat  bo‘lgan  sharqda  kirish  eshigi  bo‘lgan  ustunlar. O‘rta  asr  Qo‘qonning  boshqa  yodgorliklari  singari,  faqat  madrasaning  yon silindrsimon  minorali,  geometrik  uslubdagi  rangli  koshinlar  va  mayolikalar,  arab yozuvlari  va  gumbazli  fonuslar  bilan  bezatilgan  kirish  eshigi  boy  bezaklari  bilan ajralib  turadi.  Madrasaning  ichki  qismi  ganch  o‘ymakorligi  bilan  bezatilgan  va qo‘lda chizilgan.  Me'moriy  yodgorlik  "O zbekiston  moddiy  madaniy  merosi ʻ ko‘chmas  mulk  ob'yektlari  milliy  ro‘yxati"ga  kiritilgan.   Farg‘ona  vodiysi  xaritasidagi  qiziqarli  joylardan  biri,  shubhasiz,  Sohibzoda hazratlari  madrasasidir  (boshqa  nomlari  Miyon  Hazrat  yoki  Miyon  Ahad).  Madrasa 1827–1860  yillarda  o‘zbek  Minlar  sulolasi  davrida  xalq  orasida  Sohibzoda Hazratning  hurmatli  nomini  olgan  atoqli  olim  va  davlat  arbobi  Miyon  Fazliy Ahadning  iltimosiga  binoan  barpo  etilgan.  Ma'lumki,  u 1825  yilda  uni  o‘zining ruhiy  ustozi  hisoblagan  hukmdor  Modalixonning  maxsus  taklifi  bilan  Peshovardan Qo‘qonga  ko‘chib  kelgan.  Binoning  me'mori  noma'lum.  Faqat  ajoyib  o‘yma darvozalarni  yasagan  usta  Iskandarxo‘ja  nomi  tilga  olinadi.  Eski  turar  joy mahallasi  – mahallada  dashtlar  qurish  hisobiga  yangi  madrasa  qad  rostladi. Shuning  uchun  u g‘alati  shaklga  ega  bo‘ldi  va  u uchta  hovlidan  iboratga  o‘xshaydi. Bu  xususiyat  funktsional  jihatdan  muvaffaqiyatli  kaltaklangan.  Hovlilarning  har biri  ta'limning  turli  darajalari  uchun  mo‘ljallangan:  birinchisi  adno,  o‘rtasi  avsat, eng  balandi  alo  edi.  Barcha  pishirilgan  g‘ishtli  binolar  ichki  gipsli  qoplamaga  ega. Madrasaning  bosh  gumbazi  janubiy  hovlining  g‘arbiy  tomonida,  binoga  gumbazli darvoza  orqali  kirish  joyi  joylashgan.  Janubiy  hovlining  o‘lchami  32x36  metr.  Bu yerda  minorali  masjid  ham  qad  rostlagan.  Darvozaga  tutash  hujralarda  hozir  shoir Muhammad  Aminxo‘ja  Mukimiyning  hujrasi  bor.  Sharqiy  (35x20  metr)  va  g‘arbiy (23x11  metr)  hovlilar  ham  hujralar  va  sinfxonalar  – darsxona  bilan  o‘ralgan.  Jami madrasa  24  hujradan  iborat  edi.  Ulardan  biri  boshqa  shoir  – Muxi  Qo‘qondiyga tegishli  edi.  Deyarli  barcha  kameralar  va  xonalar  qayta  tiklandi  va  tiklandi.  Ilgari ob'ektning  bir  qismini  "Shaxi  Atlas"  to‘quv  fabrikasi  egallagan  bo‘lsa,  endi  tarixiy obidaning  butun  hududi  muzeyga  o‘tkazildi. Atoqli  shoir  Aminxuja  Muqimiy  bu  madrasadan  boshpana  topdi,  dars  berdi  va uzoq  yillar  yashadi.  Muzey  ekspozitsiyasi  uch  qismdan  iborat  bo‘lib,  uning  hayoti va  ijodi:  Muqimiyning  xijrasi,  Muqimiy  ijodi  va  XIX  asr  ikkinchi  yarmidagi Qo‘qon  adabiy  she'riyati  haqida  hikoya  qiladi.  Qo‘qonlik  Xamza  Hakimzoda Niyoziy  1959-yilda  o‘z  uyida  ochilgan  muzeyga  bag‘ishlangan  bo‘lib,  bugungi kunda shaharning  muhim  diqqatga  sazovor  joyiga  aylangan.  Bu  shoir  iste'dodli yozuvchi,  dramaturg  va  sozanda,  xalq  irodasi  namoyandasi  sifatida  ma'lum darajada  e'tirof  qozongan. Bir  asrlik  tut  va  tokzor  barpo  etilgan  ozoda  hovli,  erkak  va  urg‘ochi yarmlarga  bo‘lingan  turar-joy  binosi  mehmonni  o‘zbek  oilasining  hayoti  va turmush  tarzi  bilan  tanishtiradi.  Muzey  ekspozitsiyasi  shahardagi  taniqli  tabib shifokori  Xamzaning  otasi  xonadonidan,  Xamzaning  o‘zi  kabinetidan  – bu  yerda uning  fortepianosi,  o‘zbek  cholg‘u  asboblari,  kitob  va  jurnallardan  iborat.  Uning yonida  shoirning  onasi  va  Xamza  vafotidan  keyin  o‘g‘lini  tarbiyalagan  singlisining xonasi  joylashgan.  Mana,  oddiy  uyda  chinakam  xalq  himoyachisi,  shoir-demokrat, dramaturg  va  bastakor  Xamzaning  iste'dodi  voyaga  yetdi. Qo‘qon  tarixi  asrlarga  borib  taqaladi...  Ming  yillar  avval  bu  hududda  ibtidoiy odamlar  yashagan,  X  asrda  shahar  paydo  bo‘lib,  XIX  asrda  butun  O‘rta  Osiyo mintaqasidagi  eng  nufuzli  shaharlardan  biriga  aylangan.  Bugun  esa  Qo‘qon  tarixi bilan  Xudoyorxon  saroyida  joylashgan  o‘lkashunoslik  muzeyida  tanishish mumkin.  1876  yilda  Qo‘qon  Rossiya  imperiyasi  qo‘shinlari  tomonidan  bosib olindi,  rus  garnizoni  xon  saroyiga  joylashdi.  1924  yilda  u yerda  qishloq  xo‘jaligi ko‘rgazmasi  bo‘lib  o‘tdi.  Oradan  bir  yil  o‘tib  bu  yerda  o‘lkashunoslik  muzeyi ochishga  qaror  qilindi.  Eng  muhim  tarixiy  voqealar  guvohi  bo‘lgan  saroy  Qo‘qon tarixining  timsoliga  aylandi.  Hatto  kiraverishda  ham  bo‘yalgan  minoralar,  o‘yilgan eshiklar,  shiftdagi  ganch  naqshlari  tashrif  buyuruvchilarni  Qo‘qon  me'morchiligi va  bezaklarining  boy  an'analari  bilan  tanishtiradi.  Muzeyning  o‘zi  bir  nechta  saroy xonalarida  joylashgan  bo‘lib,  oltita  bo‘limni  o‘z  ichiga  oladi:  tarix,  zamonaviy tarix,  san'at,  tabiat,  ilmiy-ma'rifiy  ishlar  va  muzey  fondi.  Muzey  ekspozitsiyasi  turli buyumlarning  boyligi  bilan  hayratda  qoldiradi.  Qadam-baqadam  Qo‘qon  tarixini ibtidoiy  davrlardan  tortib,  turli  arxeologik  topilmalar  bilan  ifodalangan  sopol parchalari,  boltalar,  tosh  qurollar,  XIX  asr  oxirigacha  bo‘lgan  uy-ro‘zg‘or buyumlarigacha  kuzatib  borish  mumkin.  Bu  yerda  qo‘qonliklar  hayotining  bir qismi  bo‘lgan  kiyim-kechak,  qurol-yarog‘,  kitoblar,  idish-tovoqlarni  ko‘rish mumkin. Boshqa  mamlakatlar  eksponatlari  alohida  e'tiborga  loyiqdir.  Asosan,  bu xonga  bir  paytlar  chet  el  elchilari  tomonidan  taqdim  etilgan  sovg‘alardir.  Alohida xonada  mahalliy  hunarmandlar  tomonidan  yasalgan  yoki  uzoq  mamlakatlardan xonga  olib  kelingan  saroy  mebellari  taqdim  etiladi.  Hovlida  rus  qo‘shinlari  saroyni qamal  qilganidan  beri  saqlanib  qolgan  ikkita  to‘p  bor.  Muzey  fondida  30  mingdan ortiq  eksponatlar  mavjud  bo‘lib,  Qo‘qon  o‘lkashunoslik  muzeyining  barcha boyliklari  haqida  so‘zlab  bo‘lmaydi  – buni  o‘z  ko‘zingiz  bilan  ko‘rishingiz  kerak. Muzey  ekspozitsiyasi  bugungi  kunda  ham  to‘ldirilmoqda.  Xodimlar  ko‘plab tadqiqot  ishlarini  bajaradilar.  Bundan  tashqari,  muzeyda  jamoat  tashkilotlari  bilan birgalikda  maktab  o‘quvchilari  va  talabalari  uchun  ko‘rgazmalar,  seminarlar, uchrashuvlar,  ko‘rik-tanlovlar,  festivallar  o‘tkazilmoqda.  Qo‘qon  o‘lkashunoslik muzeyiga  har  yili  70  mingga  yaqin  kishi  tashrif  buyursa,  ularning  katta  qismini xorijlik  sayyohlar  tashkil  etadi Shaharda  pravoslav  cherkovi  ham  bor.  1905  yilda  boshlangan  Qozon  Xudo ona  cherkovining  qurilishi  ikki  yarim  yil  davom  etdi  va  1908  yilda  yakunlandi. 1908  yil  boshida  ma'badda  xochlar  o‘rnatildi  va  muqaddaslash  marosimi  29  iyunda (yangi  uslub  bo‘yicha  12  iyul)  bo‘lib  o‘tdi.  Arxitektor  Vasilev  tomonidan  o‘ylab topilganidek,  ma'bad  XVII  asr  rus  yog‘och  me'morchiligi  yodgorliklari  ruhida qurilishi  kerak  edi.  Ma'badda  400  ta  parishioner  bor  edi.  Homiylar,  qo‘qonlik savdogarlar  Polunin  va  Xabarovlar  mablag‘lari  hisobidan  qurilgan  ibodatxonada O‘rta  Osiyodagi  cherkovlar  uchun  kamdan-kam  uchraydigan  elektr  yoritgichlari ta'minlangan.O‘sha  paytlarda  faqat  Toshkentdagi  Annush  cherkovigina  elektr  toki bilan  yoritilgan.  Cherkovning  o‘rta  qismida  beshta  cho‘zilgan  kamar  gumbazlari  va unga  tutash  qo‘ng‘iroqxona  ustida  yana  bittasi  bor  edi.  Binoning  tashqi  tomoni sharqona  uslubdagi  shlyapa  bilan  bezatilgan.  Ma'baddagi  ikki  qavatli  ikonostaz Moskvadagi  Bardygin  firmasining  xayr-ehsonlari  bilan  qilingan.  Qo‘ng‘iroqlar eski  to‘plardan  tashlangan.  Ulardan  eng  kattasi  300  funt  og‘irlikdagi  mis  qo'ng'iroq edi.  U  "General  Skobelev"  nomini  oldi.  1937  yilda  Sovet  hokimiyati o‘rnatilgandan so‘ng  (boshqa  ma'lumotlarga  ko‘ra,  1934  yilda)  ibodatxona portlatilgan.  Yangi  cherkov  1945  yilda  qurilgan. Xulosa. Farg‘ona  vodiysining  g‘arbiy  qismida  joylashgan  Qo‘qon  Buyuk  ipak yo‘lidagi  eng  qadimiy  shahardir.  Xo‘qand,  Xovokand  haqida  birinchi  yozma ma'lumotlar  X  asr  yilnomalarida  uchraydi.  Shahar  Buyuk  Ipak  yo‘lidagi  muhim savdo  markazi  bo‘lgan.  XIII  asrda  O‘rta  Osiyoning  aksariyat  shaharlari  singari  u ham  mo‘g‘ullar  tomonidan  vayron  qilingan.  Shahar  XVIII  asrda,  eng  boy  va rivojlangan  Qo‘qon  xonligining  poytaxtiga  aylanganda  jahon  miqyosida  shuhrat qozondi.  XVIII  asrning  birinchi  yarmida  hozirgi  shahardan  uncha  uzoq  bo‘lmagan joyda  (o‘sha  paytdagi  Buxoro  amirligi  hududi)  Qo‘qon  xonlari  sulolasining asoschisi  Eskiqo‘rg‘on  qal’asiga  (1732)  asos  solgan  bo‘lib,  undan  Yangi  Qo‘qon aslida  boshlandi.  Dastlab  u Buxoro  amirligidan  ajratilgan  kichik  mulk  edi. Xonlik  XIX  asrning  birinchi  yarmida  o‘z  qudratiga  erishdi,  o‘shanda  uning hududiga  hozirgi  O‘zbekistonning  katta  qismi,  Janubiy  Qozog‘iston,  Qirg‘iziston, Tojikiston  va  Xitoyning  bir  qismi  kirgan.  Qo‘qon  xonligi  tarkibiga  Toshkent  va Chimkent  ham  kirgan.  Bu  yirik,  qudratli  davlat  – istiqbolli  savdo  va  diniy  markaz edi. Qo‘qonning  ulug‘vorligi  va  obodligi  uning  o‘sha  davrlardagi  hashamatli me’moriy  merosi  – koshinli  masjidlar,  maqbaralar,  madrasalarda  hamon  ko‘zga tashlanadi. Buning  ajablanarli  joyi  yo‘q,  chunki  Qo‘qon  ta'lim  va  fan taraqqiyotining  markazi  edi.  XX  asr  boshlarida  660  masjid,  67  madrasa,  26 ziyoratgoh,  yuzdan  ortiq  xonaqoh,  6  markaziy  va  o‘nlab  ixtisoslashtirilgan bozorlar,  30  ga  yaqin  karvonsaroylar  mavjud  edi. Qo qon  shahrining  aholisi,  asosan,  o zbeklar,  tojiklar,  qirg izlar,  qozoqlar, ʻ ʻ ʻ uyg urlar,  qoraqalpoqlardan  iborat  edi.  Qo qon  shahrida  ham  yerga  egalik  qilish  va ʻ ʻ undan  foydalanish  turli  xil  bo lgan.  Xonlikka  qarashli  bo lgan  yerlar  amlok  yerlar, ʻ ʻ vaqf  yerlari,  mulki  xi-roj  va  mulki  ushriyaga  taqsimlangan.  Dehqonlar  o rtasidaʻ yakka  dehqon  xo jaligi  ham  rivojlangan.  O z  yerlaridan  ajralgan  kambag al ʻ ʻ ʻ dehqonlarning  ko pchiligi  yirik  yer  egalari  qo lida  chorakorlik  qilganlar.  Yerning ʻ ʻ bahosi  uning  unumdorligi  va  qanchalik  suv  bilan  ta minlanganligiga  qarab ʼ belgilangan.  Xonlar  sug orish  tarmoqlari  katta  daromad  manbai  bo lganligi  sababli ʻ ʻ ma lum  darajada  ularni  saqlashga,  sug orish  inshootlarini  yanada  kengaytirishga ʼ ʻ yaxshi  e ti-bor  berishgan.  Qo qon  shahrida  ko plab  paxta  va  poliz  ekinlari ʼ ʻ ʻ yetishtirilgan,  bog -dorchilik  hamda  pillachilik  taraqqiy  etgan.  Hunarmand- ʻ kosibchilik  mazmunan  boy  va  serqirra  bo lgan.  Bular:  misgarlik,  zargarlik, ʻ o ymakorlik,  harbiy  qurol  ishlab  chiqarish,  sopol  va  ko zagarlik,  qog ozgarlik, ʻ ʻ ʻ badiiy  to qimachilik,  do ppichilik,  kashtachilik,  ko priksozlik,  temirchilik  va ʻ ʻ ʻ shahrik. Bulardan  tashqari,  xonlikda  yer  osti  boyligi  ham  ma lum  darajada  qazib ʼ olingan.  Ammo  ularni  ishlab  chiqarish  sodda  va  kam  ediki,  ular  ehtiyojni  qondira olmasdi.  Mas,  xonlikda  ishlab  chiqarilgan  metall  Rossiyadan  olib  kelingan metalldan  qimmatga  tushardi.  Qo qon  shahrida  ishlab  chiqilgan  mahsulotlar  esa ʻ chet  ellarga  ham  olib  chiqilar  edi  va  ularga  talab  ham  bor  edi.  Shuning  uchun  bu soha  ma lum  darajada  rivojlana  borgan. ʼ Savdo-sotiq  Qo qon  shahri  hayotida  katta  va  muhim  o rin  egallagan.  U  ichki ʻ ʻ va  tashqi  savdoga  bo lingan.  Osiyo  xonliklarida  ichki  savdo,  asosan,  qad.  davrdan ʻ beri  o zaro  ko chmanchi  chorvador,  o troq  dehqonlar  va  shahar-qishloq ʻ ʻ ʻ hunarmandlari mahsulotlariga  asoslangan  edi.  Aholi  o zining  ehtiyojlarini  asosan ʻ o z  shahridagi  mahsulotlar  bilan  qondirishgan. ʻ Qo qon  shahrining  iqtisodiy  hayotida  Buxoro,  Xiva,  Qashqar,  Hindiston, ʻ Afg oniston,  Eron  va  ayniqsa,  Rossiya  bilan  bo lgan  tashqi  savdo  katta  o rinni ʻ ʻ ʻ egallagan.  Rossiya  bilan  olib  borilgan  savdo  munosabatlari  Qo qon  shahri  qishloq ʻ xo jaligi  ayrim  tarmoqlarining  rivojlanishiga  olib  keldi  va  rus  madaniyatining  ba zi ʻ ʼ jihatlari  aholi  turmush  tarziga  kira  boshladi.  Qo qon  shahri  Rossiyaning  xom  ashyo ʻ bazasiga  va  tashqi  savdo  bozoriga  aylana  bordi.  Rossiya  sanoati  tovarlarining  olib kelinishi  mahalliy  sanoat  korxonalarini  va  ayrim  hunarmandlarning  inqirozga uchra-shiga  sabab  bo ldi. ʻ Qo qon,  Marg ilon  va  Namangan  shaharlarida  ip  va  ipak  matolar  (atlas, ʻ ʻ shoyi,  beqasam,  adras,  chit,  bo z  va  boshqalar)  to qilgan.  Shuningdek,  boshqa ʻ ʻ hunarmandchilik  tarmoqlarida  xo jalik  asboblari,  dehqonchilik  uchun  kerakli ʻ uskunalar,  qurol-yaroqlar,  zargarlik  buyumlari,  qog oz  va  boshqa  nar-salar  ishlab ʻ chiqarilgan.  Yer  osti  boyliklaridan  neft,  oltin,  kumush,  mis,  rux,  temir,  qo rg oshin ʻ ʻ va  boshqa  ham  ma lum  miqdorda  qazib  olingan.  Xonlikda  paxta  va  poliz  ekinlari ʼ yetishtirilgan,  bog dorchilik  va  pillachilik  ham  taraqqiy  etgan. ʻ Qo qon  shahridan  chet  davlatlarga  quritilgan  mevalar,  jun,  teri,  ipak,  gilam, ʻ paxta  va  ipak  matolar  chiqarilgan.  tashqi  mamlakatlardan  esa  turli  metall  rudalari, metall  buyumlar,  qand  va  boshqa  mahsulotlar  keltirilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati. 1. O'zbekistonning  yangi   tarixi.   2-kitob.   O'zbekiston   sovet mustamlakachiligi  davrida.   Ilmiy  muharrir:  M.Jo'rayev.  —  Toshkent:  "Sharq", 2000. 2. Mustafo  Cho'qay  o'g'li.  Istiqlol  jallodlari  (1917-yil  xotiralari).  — Toshkent:  G'afur  G'ulom  nomidagi  nashriyot-matbaa  birlashmasi,  1992. 3. Rajabov  Q.  —  Turkiston  Muxtoriyati  vazirlari  hamda  milliy  majlis a'zolari  hayoti  va  taqdiri.  —  T:"Bodomzor  Invest",  Toshkent,  2021. 4. Bobobekov.  H.  Qo qon  tarixi.  T.,1966;   ʻ 5. Qo qon  asrlar  silsilasida.  Qo qon.  2004.  Otabek  Jo raboyev. ʻ ʻ ʻ 6. Beisembiev,  T.  K.  „The  Life  of  Alimqul:  A  Native  Chronicle  of Nineteenth  Century  Central  Asia“.  Published  2003.  Routledge  ISBN  978-0-7007- 1114-7. 7. Dubavitski,  Victor  and  Bababekov,  Khaydarbek,  in  S.  Frederick  Starr, ed.,  Ferghana  Valley:  The  Heart  of  Central  Asia. 8. Golden,  Peter  B.  (2011),  Central  Asia  in  World  History,  Oxford University  Press. 9. Nalivkine, V.   P.   Histoire  du  Khanat  de  Khokand.  Trad.  A.Dozon. Paris,  1889. 10. Nalivkine,  V.  P. Kratkaia  istoria  kokandskogo  khanstva.  Paris,  1990.   11. Istoria  Srednei  Azii.  A.   I.   Buldakov,  S.   A.   Shumov,  A.   R.   Andreev (eds.).  Moskva,  2003. 12. O zME.  Birinchi  jild.  Tashkent,  2000. ʻ 13. Muhammad  Yahyoxon  Xo’qandiy.  – Xo’qandi  latif  manoqibi.  – T:‘‘Movarounnahr’’.  2018.   14. 2Muhammad  Yahyoxon  Xo’qandiy.  –  Xudoyorxon  O’rdasi.  – T:‘‘Namangan’’.  2016.   15. Bobobekov  Haydarbek  Nazirbekovich.  – Qo’qon  tarixi.  – T:‘‘FAN’’. 1996.   16. Rajabov  Q,  Haydarov  M.  – Turkiston  tarixi.  – T:‘‘Universitet’’.  2002.b 5. 17. Muhammad  Yahyoxon  Dadaboyev.  – Xo’qandi  latif  mahalalari  va ko’chalarining  nomlanish  tarixi.  – T:‘‘Farg’ona’’.  2007. Internet saytlari. 18. www.arxiv.uz 19. www.ziyo.net 20. www.wikipedia.uz

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti

Sotib olish