XIX asr oxiri XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	80.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti

Sotib olish

“XIX asr oxiri XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti.”
MUNDARIJA.
Kirish……………………………………………………………………………3-5.
ASOSIY QISM
I.BOB. XIX – XX ASRLARDA QO‘QON SHAHRINING UMUMIY TAVSIFI
VA MADANIY HAYOTI……………………………………………………..6-20.
1.1.XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining umumiy
tavsifi…………………………………………………………………………..6-10.
1.2. XIX-XX asrda Qo‘qon shahrining madaniy jihatdan yuksalishi……10-20.
II. BOB. QO‘QON SHAHRINING IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTIGA
TURKISTON MUXTORIYATINING TA‘SIRI, XIX-XX ASRLARDA
QO‘QON SHAHRINING ME‘MORIY OBIDALARI……………………21-34.
2.1. Turkiston muxtoriyati va muxtoriyatning Qo‘qon shahrining ijtimoiy-
iqtisodiy hayotiga ta’siri…...………………………………………………...21-
26.
2.2. XIX – XX asrlarda Qo‘qon shahri me‘moriy obidalari…………….....26-
36.
XULOSA……………………………………………………………………..36-38.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI…………………..…39-40.

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi . Qo qonʻ — O‘zbekiston Respublikasida
joylashgan
shahar. So x daryosining (tarmog i) quyi oqimida joylashgan. ʻ ʻ
Aholisi —
310716 nafar (2020-yil). Qo qon xonligining ʻ poytaxti bo lgan. Bu ʻ
shahar
Farg ona viloyatining yirik shaharlaridan biridir. Mahalliy tarixchi va ʻ
arxeologlar
orasida shaharning yoshi 2 ming yildan ziyod degan taxmin mavjud.
Qo qonga
oid dastlabki ma lumotlar 10-asr yozma manbalarida uchraydi. ʻ ʼ
Etimologiyasi
haqida turli taxminlar bor. Keyingi asrlarda “Ho qandi Latif” degan ʻ
atama
ham ishlatilgan.
Ikkinchi
jahon urushiyillarida mehnatkashlari frontga kiyim-kechak, oziq-
ovqat,
dori-darmon jo natib turdilar. Shahar aholisi front uchun 10,7 mln so m pul ʻ ʻ
jamg arib
berdi. Qo qonlik jangchilardan 2 ming 682 tasi sobiq Sovet Ittifoqining ʻ ʻ
orden
va medallari bilan mukofotlandi, 12 tasi Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga
sazovor
bo ldi. ʻ
Qo qon
ʻ Farg‘ona viloyatining (Farg ona shahridan keyin) 2- o rindagi ʻ ʻ
sanoat,
transport va madaniy markazidir. Shaharda 22 ishlab chiqarish korxonasi
mavjud.
Shulardan 2 paxta tozalash zavodi, “Ulug bek”, “Qo qonadyol”, “Shohi- ʻ ʻ
atlas
to qish”, “Ko nchi”, “Zilol”, “Qo qonyog moy”, “Qo qonnon”, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
“Qo qongo sht”,
korxonalari, motor ta mirlash, marmar, mexanika, “Elektromash” ʻ ʻ ʼ

zavodlari, mashinasozlik, g isht, ishlab chiqarish, superfosfat, “Qo qon” ishlab ʻ ʻ
chiqarish,
mebelsozlik, qurilish mahsulotlari korxonalari, ip yigiruv, paypoq-
to quv,
poyabzal, trikotaj-tikuvchilik fabrikalari ishlab turibdi. ʻ
Tarix
dasturi Qo qon xonligi 29 gubernatorni almashtirdi, ikkinchisi eng ʻ
taniqli
Xon Xudoyorxon edi, uning qattiqligi va ochko zligi bilan shuhrat ʻ
qozongan.
U hukmdor, bir marta aylana shaklida o z taxtini yo qotib, uni qayta ʻ ʻ
tikladi.
U shaharni rivojlantirish uchun juda ko p ishlarni amalga oshirdi: uning ʻ
nazorati
ostida bo lgan guzarlar, masjidlar va madrasalar qurildi. ʻ
Pedagogika
instituti 1931-yil, (7 mingdan ziyod talaba), 14 kasb-hunar
kolleji
(jumladan Qodirjon Haydarov nomidagi tasviriy va amaliy san at kolleji. ʼ
1997),
akademik litseylar, musiqa va san at maktablari, 44 umumiy ta lim maktabi ʼ ʼ
faoliyat
ko rsatadi. 12 kasalxona, 2 dispanser, poliklichikalar, dorixonalar, 2 ʻ
sanatoriy a
mavjud. 19 kutubxona, 7 klub muassasasi, 6 ta muzey (shu jumladan,
o lkashunoslik
muzeyi), drama teatri, xalq teatri ishlab turibdi. 4 bolalar sport ʻ
maktabi,
3 stadion, sport zallari va boshqa sport inshootlari bor. Qo qon shoir, ʻ
san atkorlar
shahri sifatida tanilgan. Qadimda ʼ “ Qo qon adabiy muhiti ʻ ” mashhur
bo lgan.
Shahardan bir qancha adabiyot namoyandalar: Amiriy, Gulxaniy, Xon, ʻ
G oziy,
Maxmur, Muhyi, Zoriy, Muqimiy, Qoriy, Komiy, Furqat, Haziniy, ʻ
Nasimiy
Ho qandiy va boshqa; Hamza, Ibrohim Davron, Ashurali Zohiriy, Mirzoi ʻ
Ho qandiy,
Po latjon Qayumiy kabi ma rifatparvar ijodkorlar yetishib chiqqan; ʻ ʻ ʼ
Nodira,
Dilshod, Barno, Anbar otin, Layli xonim, Mahzuna, Mushtariy kabi ayol
ijodkorlar
ham shu yerda kamol topgan. XX asr o zbek adabiyotiga Abdulla ʻ
Qahhor,
Sobir Abdulla, Usmon nosir, Amin Umariy va boshqa ijodkorlar katta
hissa
qo shgan. ʻ

Qo qon tarixiga doir ko plab tarixiy asarlar mavjud ( ʻ ʻ “ Tarixi jahonnoma ” ,
“ Shohnomai
Umarxon ” , “ Muntaxob u t -tavorix ” , “ Ansob us salotin vatavorixul-
havokin ”
va boshqalar). Qo qon me morligining shakllanishi ʻ ʼ XVIII asrdan
boshlanadi.
Shu davrda shaharda madrasa, masjid, maqbara, karvonsaroy, ko prik ʻ
va
boshqa binolar bunyod etildi. Monumental inshootlar O rta Osiyoning qadimiy ʻ

shaharlari binolarining tuzilishi ta sirida qurildi. Qo qondagi yirik me moriy ʼ ʻ ʼ
yodgorliklardan
xapq orasida Madrasai Mir nomi bilan mashhur bo lgan ʻ
Norbo tabiy
madrasasitr (1798), undan tashqari Daxmai shohon ansambli (1825), ʻ
Xudoyorxon
o rdasi (19-asrning 2-yarmi), Jome masjid (19-asr 1-choragi), Kamol ʻ
qozi
madrasasi (1941) va boshqa ham saqlangan.
Kurs ishining maqsadi
–Bugungi kunda Kurs ishi materiallaridan Qo‘qon
shahrining
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayotini o‘rganishda olib borilayotgan ilmiy
tadqiqotlarni
tarixshunoslik doirasida ularning yo‘nalishlari va mohiyatini tahlil
etish
va Zardushtiylik ta’limotini boshqa dinlardan farqi va o‘sha davr ijtimoiy
hayotiga
qay darajada ta’sir etganligini o‘rganishdan iborat.
Kurs ishining obyekti va predmeti: Kurs
ishi materiallaridan Qo‘qon
shahrining
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayotini o‘rganishda, tadqiqotchilarning
ilmiy
izlanishlarda qayd etilgan fikrlar, qarashlar, yondashuvlar.
Kurs ishining nazariy va metodologik asosi. Kurs
ishi materiallaridan
Qo‘qon
shahrining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayotini o‘rganish maqsadida
bildirgan
fikr va mulohazalari, kurs ishining metodologik asosini belgilashda
muhim
manba bo‘lib xizmat qildi.
Kurs ishining manbaviy asoslarini
Kurs ishi materiallaridan Qo‘qon
shahrining
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayotiga oid chop etilgan, zardushtiylik
dining
vujudga kelishi, ta‘limotning asosiy g‘oyalari haqidagi fikrlar yoritilgan
ilmiy
tadqiqotlar, risolalar, ilmiy maqolalar to‘plami, konferensiya materiallari,
matbuot
materiallari, o‘zbek va rus tiliga tarjima qilingan manbalar, ilmiy-
ommabop
nashrlar tashkil etadi.

Kurs ishining ilmiy-amaliy ahamiyati. Kurs ishi materiallaridan Qo‘qon
shahrining
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayotiga oid tarix fanidan, tarixshunoslik
o‘quv
fanlarida, maxsus kurslarda foydalanish mumkin.
Kurs ishining metodlarini
tarixiy tadqiqotlar uchun umumiy qabul qilingan
xolislik,
tarixiylik, tanqidiylik tamoyillari, muammoviy mushohada, qiyosiy tahlil
usullari
tashkil etdi. Xususan, tarixshunoslikning o‘ziga xos bo‘lgan qiyosiy-
tarixiy,
muammoli-xronologik metodlardan foydalanildi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs
ishi kirish, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan
manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I.BOB. XIX – XX ASRLARDA QO‘QON SHAHRINING UMUMIY
TAVSIFI VA MADANIY HAYOTI.
1.1. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining umumiy
tavsifi.

Mahalliy tarixchi va arxeologlar orasida shaharning yoshi 2 ming yildan
ziyod
degan taxmin mavjud. Qo qonga oid dastlabki ma lumotlar X asr yozma ʻ ʼ
manbalarida
uchraydi. Etimologiyasi haqida turli taxminlar bor (masalan, Istaxriy
va
Ibn Havqal asarlarida “Havokand” (Ho kand) shaklida, ya ni “go zal”, ʻ ʼ ʻ
“yoqimli”
yoki “shamol shahri” ma nosida uchraydi). Keyingi asrlarda “Ho qandi ʼ ʻ
latif”
degan atama ham ishlatilgan. Undan tashqari “balandlikdagi Shahar”, “hular
shahri“
(ya ni, “hu (ku) qabilasi ʼ — elati shahri”) versiyalari ham bor. Qadimiy
Xitoy
qo lyozmalarida Qo qon nomi “Guyshan” tarzida ifodalangan. ʻ ʻ 1
1
O'zbekistonning
yangi tarixi. 2-kitob. O'zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Ilmiy muharrir: M.Jo'rayev.
—
Toshkent: "Sharq", 2000.78-bet.

Qo qonning XVIII asrgacha bo lgan siyosiy tarixi haqida ma lumotlar juda ʻ ʻ ʼ
oz.
Qo qon podsho Rossiyasi qo shinlari tomonidan zabt etilganda Qo qon xonligi ʻ ʻ ʻ
arxivining
ko p qismi olib ketilgan. Qo qon qadimda Hindiston va Xitoyga ʻ ʻ
boriladigan
karvon yo lida joylashgan. XIII asrda mo g ullar tomonidan butunlay ʻ ʻ ʻ
vayron
qilingan. Shundan keyin XVIII asrgacha Qo qon kichik aholi turar joyi ʻ
sifatida
mavjud bo lgan. 1709-yili Qo qon xonligi tashkil topgach, 1711-yili ʻ ʻ
Eskiqo rg on
qal asi o rnida hozirgi Qo qon shahriga asos solindi, istehkom va ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
qal a
barpo etildi. 1732-yili Abdurahimbiy bu ishni nihoyasiga yetkazdi va ʼ
shaharni
xonlik poytaxtiga aylantirdi. Shu davrdan boshlab shahar Qo qon deb ʻ
atala
boshladi. Shaharning mustahkam devori, 12 darvozasi (Xo jand, ʻ
G oziyog liq,
Quduqliq, Sarmozor, Namangan, Chimyon, So x, Marg ilon, ʻ ʻ ʻ ʻ
Rishton,
Mo yimuborak, Qatag on, Isfara) bo lgan. Qo qon hududi 12 ma muriy ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
bo lak
(daha) ga taqsim qilingan. Shaharda 3 mingga yaqin xonadonda 31 ming ʻ
kishi
yashagan. Norbo tabiy davrida (1766-1798) ravnaq topdi, Sharqning savdo- ʻ
sotiq
va hunarmandchilik markazlaridan biriga aylandi. Olimxon hukmronligi
davrida
(1801-1810) esa Qo qonning siyosiy mavqei kuchaydi. Umarxon (1810- ʻ
1822)
va uning o g li Muhammad Alixon (1822-1842) hukmronligi davrida ʻ ʻ
Qo qonda
fan, madaniyat, adabiyot va san at markaziga aylandi. 1842-yilda ʻ ʼ
Buxoro
amirligi hukmdori Nasrulloxon tomonidan bosib olindi. Qo qon xonligi rus ʻ
qo shinlari
tomonidan ishg ol etilib, Turkiston general-gubernatorligiga qo shib ʻ ʻ ʻ
olingach
(1876), Qo qon yangi tashkil etilgan Turkiston general-gubernatorligining ʻ
Farg ona
viloyati ma muriy markazi bo ladi. Viloyat markazi Yangi Marg ilonga ʻ ʼ ʻ ʻ
ko chirilgandan
keyin (1877-yil 27-aprel), Farg ona viloyati uyezd shahri, so ng ʻ ʻ ʻ
vodiyning
eng yirik shaharlaridan biri bo lib qoldi. ʻ 2
Qo qon
qadimdan hunarmandchilik markazi bo lgan. Qo qonda misgarlik, ʻ ʻ ʻ
zargarlik,
o ymakorlik, qurolsozlik, kulolchilik, qog ozgarlik, badiiy to qi- ʻ ʻ ʻ
machilik,
do ppichilik, kashtachilik, temirchilik, ko priksozlik kabilar rivoj topgan. ʻ ʻ
2
Qo qon
asrlar silsilasida. Qo qon. 2004. Otabek Jo raboyev. 33-bet. ʻ ʻ ʻ

Qo qon gazmollari Sharqda va Rossiyada mashhur bo lgan. Ayniqsa, Qo qon ʻ ʻ ʻ
qog ozi
hunarmandchilikning alohida tarmog i sifatida nom qozongan. Rus ʻ ʻ
tabiatshunosi
A. P. Fedchenkoning ta riflashicha (1871-yilda), O rta Osiyodagi eng ʼ ʻ
sifatli
qog oz Qo qonda ishlab chiqarilgan. Shahar hayotida savdo muhim o rin ʻ ʻ ʻ
tutgan
va ichki hamda tashqi savdoga bo lingan. Shahar rus qo shinlari tomonidan ʻ ʻ
zabt
etilgach, podsho Rossiyasi hukumati bu yerda Rossiya manfaati uchun zarur
bo lgan
paxtachilik sanoatini rivojlantirishga ahamiyat berdi. XIX asr oxiri ʻ — XX
asr
boshlariga kelib shahar va uning atrofida 31 paxta tozalash, 5 yog -moy, 7 pilla ʻ
quritish
va 2 ipak qurti urug i zavodlari bunyod etilib, ishchilar soni 3000 kishiga ʻ
yetgan.
Turkiston Umumrossiya tovar muomalasiga tortilishi natijasida bir qancha
shaharlar,
jumladan, Qo qonda ham paxta xarid qilish va uni tashish bilan ʻ
shug ullanuvchi
rus va chet el shirkatlari (“Andreyev shirkati”, “Rossiya jamiyati”, ʻ
“Kavkaz
va Merkuriy”, “Eron savdo-sanoat shirkati”, “Sharqiy jamiyat” va
boshqalar)
tashkil qilingan. 1913-yilda Qo qonda 5 mingdan ortiq savdo do koni, ʻ ʻ
44
karvonsaroy, 20 bozor, 10 bank, kasalxona, tug ruqxona va 2 dorixona ishlab ʻ
turgan.
Xonlik davrida Qo qonda 52 madrasa faoliyat ko rsatib, ulardan dastlabkisi ʻ ʻ
“Madrasai
xishtin” (1729) bo lsa, so nggi qurilgani “So fiyon” (1891) ʻ ʻ ʻ
madrasasidir.

XX asr boshida Qo qonda 120 ta eski maktab, o ndan ortiq jadid maktabi, 3 ʻ ʻ
ta
rus-tuzem maktabi, temir yo l va savdo-tijorat maktablari va boshqa o quv mas- ʻ ʻ
kanlari
bor edi. XX asrning boshlarida Qo qonda “Sadoi Farg ona”, “Yangi ʻ ʻ
Farg ona”,
“Qo qon sadosi” gazetalari chop etila boshladi. 1917-yilning kuzida ʻ ʻ
Qo qonda
“Turkiston muhtoriyati” e lon qilindi. Ammo ko p vaqt o tmay bu ʻ ʼ ʻ ʻ
ozodlik
harakatining markazi Qo qon bolsheviklar tomonidan qonga botirildi ʻ
(1918-yil
fevral). Tarixiy ma lumotlar bo yicha bu qirg inda 10 mingdan ziyod ʼ ʻ ʻ
kishi
qurbon bo lgan. 1918-yilda Qo qonda sho rolar hokimiyati o rnatildi. ʻ ʻ ʻ ʻ
Shaharda
bir qator madrasalarni uchratish mumkin. Qo qonda islom dini ʻ
rivojiga
hissa qo shgan olimlar Abdulhafiz Al-Qo qoniy, Yorqinjon Qori Al- ʻ ʻ
Qo qoniy
kabi bir qancha ko‘zga ko‘ringan hanafiy olimlar yashagan. ʻ

Abdukarimbiy Abdurahimbiyning kenja ukasi edi, u vafotidan keyin 1734-
yilda
Qo‘qon xonligida hokimiyatni meros qilib oldi. 1740-yilda u Qo qonni yangi ʻ
devor
bilan o rab olishni buyurdi, bu keyinchalik shaharni jung orlar bosqinidan ʻ ʻ
himoya
qilishga yordam berdi. 1745-1747-yillarda Qo‘qon xonligi jung‘orlar
tomonidan
bosqinga uchradi, ular O‘sh, Andijon, Marg‘ilonni egallab, Qo‘qonni
qamal
qildilar. Jiddiy pallada Abdurahimbiy harbiy tashkilotchi iste dodini ʼ
namoyon
etdi va dushman poytaxtdan quvib chiqarildi. Norbo tabiy (1770-1798) ʻ
davrida
nisbiy siyosiy osoyishtalik o rnatilib, iqtisodiy taraqqiyot uchun qulay ʻ
sharoitlar
vujudga keldi. Qo‘qonlik tarixchi Mulla Olim Maxdum Xoji Qo‘qon
xoni
Norbo tabiy hukmronligini shunday ta riflaydi: Tarixchi Mahmud Hakim ʻ ʼ
Yaufoniy
yozgan: Norbo tabiy fan va san at homiysi edi. O sha paytda Qo qonda ʻ ʼ ʻ ʻ
faol
qurilish ishlari olib borildi. 1798-yilda Norbo tabiy madrasasi qurilishi ʻ
tugallandi.
Norbo tabiy
davrida bir qancha madrasalar qurilgan: 1762-yilda ʻ -
Sulaymoniya,
1789-yilda-Eshon Xonxo ja, 1794-yilda ʻ -Imom Bakir, 1795-yilda -
To ra
Hakim, 1798-yilda-Norbo tabiy nomida (hozirgi kungacha saqlanib qolgan ʻ ʻ
va
Madrasai tinchlik sifatida ham tanilgan). O sha davrda Qo qonda mashhur ʻ ʻ
madaniyat
namoyandalari — Muhammad G oziy, Nodir, Xo janazar Huvaydo, ʻ ʻ
Xo ja
Maslahatuddin Ummatvaliy va uning o g li Xo ja Muhammad Nasriddinlar ʻ ʻ ʻ ʻ
yashab
ijod qilganlar. Norbo tabiy umri davomida Xo‘ja Muhammad Nasriddin va ʻ
Xo‘ja
Muhammad Yoqub Ohunlar oldida bosh egib, ularning muridi bolgan.
O g illari
Muhammad Amin, Muhammad Olim va Muhammad Umarxonni ham ʻ ʻ
Muhammad
Nasriddinga ta lim olish uchun berdi. Madaniy qurilishda Qo‘qon ʼ
xoni
Umarxon Amir Temurga taqlid qilishga urinib, Qo‘qonda ilm-fan va
adabiyotning
gullab-yashnashi uchun sharoit yaratdi. Uning hukmronligi davrida
Qo‘qonda
o‘ziga xos adabiyot markazi vujudga keldi. Manbalarda keltirilishicha,
shaharda
70 dan ortiq shoir ijod qilgan. Xon saroyida eng yaxshi shoirlar,
rassomlar
va xattotlar to‘plangan. Umarxonning o‘zi “Amiriy” taxallusi bilan
she r
yozgan. Uning 10 ming misradan ortiq she rlar to‘plami bizgacha yetib ʼ ʼ

kelgan. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayxon Beruniy
nomidagi
Sharqshunoslik institutida Amiriy she riy devonining o‘n yetti ʼ
qo‘lyozma
nusxasi, o‘zbek tilida 307 misra, fors tilida 159 bayt bo lgan 544 ʻ
she r
ʼ — 465 g‘azal, 53 muxammas (besh yarim misradan iborat she riy bayt), 5 ʼ
musamman
(sakkiz yarim misradan iborat she riy bayt), 6 musaddas (olti yarim ʼ
misradan
iborat she riy bayt), 16 tuyuqlari saqlanmoqda. Saroy hayotida ʼ
Umarxonning
rafiqasi Mohlaroyim (Nodira) (1792-1842) muhim o rin egallagan. ʻ
U
fan, adabiyot va san at homiysi sifatida xonlikning madaniy hayotida faol ʼ
ishtirok
etgan. Amiriy yaratgan qudratli adabiy oqim Farg ona vodiysida taniqli ʻ
ma rifatparvarlar,
demokrat shoirlarning (Muqimiy, Furqat, Oraziy, Tajalliy va ʼ
boshqalar)
paydo bo lishiga imkon yaratdi. Qo qonning gullagan davri ʻ ʻ
Muhammad
Alixon va uning onasi Nodira hukmronligida davom etdi. Nodira
zamondoshlari
(Hakimxon, Hotif, Mushrif va boshqalar) ning tarixiy-adabiy
asarlarida
uning san at homiysi sifatida jamoat va madaniy hayotda faol ishtirok ʼ
etgani
haqida ma lumotlar bor. Nodira madrasa binolari, karvonsaroylar, savdo ʼ
maydonchalari
qurilishida qatnashgan. Xudoyorxon ostida 1856-yilda mahalliy
quruvchi
Musulmonqul tomonidan qurilgan ikkinchi Derezlik ko‘prigi Ark
ro‘parasida
joylashgan edi. Xuddi G ishtko prik singari u ham o rindiqlar bilan ʻ ʻ ʻ
to ldirilgan,
shiftlari odamlarni quyoshning kuydiruvchi nurlaridan himoya qilgan. ʻ
O sha
kunlarda Qo qon 12 ta darvozali 18 km uzunlikdagi saxiy qo rg on devori ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan
o ralgan edi. Tashqi devorlar atrofidan o tuvchi 3 qatorli chuqur ariqlar suv ʻ ʻ
bilan
to ldirilgan. Qal’a devorining qurilishi 1842-1843-yillarda Sheralixon ʻ
hukmdorligida
nihoyat tugallandi Xudoyorxon (1871—1873) saroyi yoki
„O rda“ni
Xudoyorxonning o‘zi qurdirgan. Mir Ubaydullu uning rejalashtiruvchisi ʻ
va
me mori bo lgan. Saroy qurilishida Qo qon, Rishton, Konibodom, Chust, ʼ ʻ ʻ
Namangan,
O ra-Tuba, Qashqar ustalari qatnashgan. Saroyning umumiy maydoni ʻ
to rt
gektar bo lib, poydevori uch metrga ko tarilgan. Darvozaxonaning yuqori ʻ ʻ ʻ
qismida
arabcha harflarda “Buyuk Said Muhammad Xudoyorxon” deb yozilgan.
Shu
sababli bosh darvozaga sharq tomondan kirish uchun maxsus pandus yo‘li
qurilgan.
Shahar to rt qismga (daha) bo lingan: Sarimozor, Xo jand, Rishton va ʻ ʻ ʻ

Marg ilon. Ularning har biri XX asr boshlarida 72 ta bo lgan mahallalardan iborat ʻ ʻ
bo lib,
ularda jami 10 mingga yaqin xonadon, 120 ta maktab (har birida 10 dan 20 ʻ
tagacha
talaba o qiydi) va 40 ta madrasa bo lgan. Shahar Qo‘qon xonligi gullagan ʻ ʻ
davrida
butun Farg‘ona viloyatining asosiy diniy markazi bo‘lgan — unda 300 dan
ortiq
masjidlar faoliyat yuritgan. Shaharga kirish 12 ta darvoza orqali amalga
oshirilgan
bo lib, ular qayerga olib borilishiga qarab (ulardan chiqadigan yo llar ʻ ʻ
yo nalishidan)
nom berilgan: shimoliy Sarimozor, Ganjirovon va Namangan; ʻ
janubiy
So‘x, Qatag on va Isfara; g arbiy Xo jand, Quduqluq va G ozi-Yag lik; ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sharqiy
Rishton, Chimyon va Marg ilon. ʻ 3
1.2. XIX-XX asrda Qo‘qon shahrining madaniy jihatdan yuksalishi.
XIX
asrda Qo‘qon shahrining madaniy hayotiga katta hissa qo‘shgan shoira,
shaharning
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayotiga qayg‘urgan, davlat ishlariga
o‘zining
sezilarli hissasini qo‘shgan shaxs bu Nodirabegimdir. Nodira (taxallusi;
ismi
Mohlaroyim) (1792-Andijon, 1842-Qo‘qon) — shoira, ma’rifatparvar va
davlat
arbobi. “Komila” va “Maknuna” taxalluslari bilan ham she’rlar yozgan.
Otasi
Andijon hokimi Rahmonqulbiy — ming qabilasidan, Farg‘ona hukmdori
Olimxonning
tog‘asi. Olimxon ukasi Umarxonga Marg‘ilon hokimligini beradi va
uni
1807-yilda Nodiraga uylantiradi. Nodira shu xonadonda she’r yozishni mashq
qiladi,
shoira Uvaysiy bilan tanishadi, uni muallima sifatida saroyga taklif etadi.
Nodiraning
umr yo‘ldoshi Amir Umarxon ham Amiriy taxallusida ijod
qilgan.
1822-yilda Umarxon vafot etib, uning o‘g‘li, 14 yoshli Muhammad Alixon
(Ma’dalixon)
taxtga ko‘tarildi. Lekin davlatni, asosan, Nodiraning o‘zi idora qildi.
U
madaniyat va san’atni rivojlantirishga intildi. Nodiraning zamondoshi qozi
Abdunabi
Xotifning tamomlanmay qolgan voqeaband dostonida Nodiraning hayoti
va
ijtimoiy faoliyati ishonarli dalillar bilan ko‘rsatib berilgan: “Asar yozishdan
3
O'zbekistonning
yangi tarixi. 2-kitob. O'zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Ilmiy muharrir: M.Jo'rayev.
—
Toshkent: "Sharq", 2000. 96-bet.

maqsadim Nodiraning oqila, fahmli, ilm va so‘zning qadriga yetadigan
donishmand
ayol ekanligini ko‘rsatishdir.
Umarxon
vafotidan so‘ng bu iffat sadafining injusi kunlarni hasratu firoq
bilan
shu tariqa o‘tishini noshukurlik deb bildi. U gulistondek Chahorchaman
bog‘iga
borib, Farg‘ona, Toshkent, Xo‘jand, Andijon va boshqa shaharlardan
fozillar,
olimlar, xattotlar, naqqoshlarni o‘z xizmatiga chaqirtirib keldi”. Nodira bir
necha
kitoblarni ko‘chirtirdi va shoirlarni yangi-yangi asarlar yozishga tashviq
qildi.
Shoira devonlarning chiroyli yozilishi, muqovasining bezatilishini o‘zi
shaxsan
ko‘zdan kechirib turgan. U yaxshi ishlagan kotiblarga tilla qalam, kumush
qalamdon
berib, ularni “Zarrin Qalam” lik mansabiga ko‘targan. Nodira bozor va
rastalar,
masjid va madrasalar, karvonsaroylar qurilishiga e’tibor bergan. Go‘ristoni
kalondagi
Madrasai Chalpak, Taqagarlik rastasidagi Mohlaroyim madrasasini bino
ettirgan.

Buxoro
amiri Nasrullo 1842 yilda Qo‘qonga bostirib kirib, Ma’dalixonni,
ukasi
Sulton Mahmudxonni, 14 yashar o‘g‘li Muhammad Aminxonni va Nodirani
fojiali
ravishda o‘ldiradi. Nodiraning adabiy merosi o‘z g‘oyaviy-badiiy ahamiyati
nuqtai
nazaridan mumtoz she’riyatning go‘zal namunalaridandir. Uning to‘la
bo‘lmagan
o‘zbekcha devoni O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik
instituti
fondida saqlanadi. Devonga Nodiraning 109 (yoki 1704 misra) g‘azali
kiritilgan.
Nodiraning o‘zi yozgan debochada tarjimai holiga oid ba’zi muhim
ma’lumotlar
berilgan. XIX asrda ko‘chirilgan, hozir O‘zbekiston Fanlar
akademiyasi
Tarix muzeyi arxivida saqlanayotgan devonda Nodiraning “Komila”
taxallusi
bilan yozgan 19 (328 misra) g‘azali borligi aniqlangan. 1962-yilda
Namanganda
shoiraning mukammal devoni topildi. O‘zbekiston Fanlar
akademiyasi
Alisher Navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyida saqlanayotgan bu
devon
shoiraning merosini to‘liq qamrab olgan, deyish mumkin. Bunda shoira
yozgan
debocha mukammal berilgan. Devonda shoiraning “Nodira” taxallusi bilan
yozgan
180 she’ri jamlangan (shulardan 136 tasi o‘zbek tilida, 44 tasi tojik tilida).
Jumladan,
11 muxammas, 2 musaddas, 1 musamman, 1 tarji’band, 1 tarkibband va

1 firoqnoma ham bor. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti
fondida
Nodiraning “Maknuna” taxallusi bilan yozilgan, 333 g‘azaldan iborat bir
devoni
mavjud. Bugungi kunda biz Nodiraning o‘zbek va fors-tojik tillarida
yaratgan
10 ming misraga yaqin lirik merosiga egamiz. Nodira she’riyatining
asosini
lirika tashkil etadi. Nodira muhabbat, sadoqat va vafo kuychisidir. U
go‘zallik
va sadoqatni, Sharq xotin-qizlarining dard-alamlari, ohu fig‘onlarini
kuyladi.
Shoira o‘zini ishq oynasi deb atar ekan, bu oynada insonning hayotga
umid
bilan qarashi, ezgu istaklari va orzusi aks etgan. U muhabbat Alloh
tomonidan
insonlar qalbiga solingan mangu yog‘du ekanligini kuyladi:
Muhabbatsiz
kishi odam emasdur, Gar odamsan, muhabbat ixtiyor et! Nodiraning
muhabbat
tushunchasi chuqur ijtimoiy mazmun kasb etadi. Muhabbat shaxsiy
tuyg‘ular
doirasidan yuqori ko‘tarilib, odamiylikni chuqur idrok qilish vositasiga
aylantiriladi.
Nodira insonning eng yuksak fazilati vafodorlikda deb biladi.
Shoiraning
fors-tojik tilidagi mebosh radifli g‘azalida vafo mavzui keng doirada
qalamga
olinadi. Shoira himmat, sabr, qanoat, nomus, hayo kabi xislatlarni
ma’rifat,
ya’ni Xudo vasliga erishishni yaqinlashtiruvchi manzillar sifatida qayd
etadi,
odam ana shu sharafli xislatlarni o‘z ruhiga mukammal singdirib olishi va
uni
sobitqadamlik bilan ko‘ngil ganjinasida asramog‘ini obrazli qilib tasvirlaydi.
Odamzod
shu sifatlardan mahrum bo‘lar ekan, u riyo yo‘liga kirib ketadi. Nodira
o‘z
ijodida dunyoviylik bilan bir qatorda tasavvufning naqshbandiya yo‘nalishiga
asoslangan
bir butunlik orqali insonning jamiyat va tabiatga munosabatini ham,
ilohiy
muhabbat yo‘lidagi ruhiy dunyosini ham juda go‘zal va jonli misralarda
ifodalab
beradi. Nodira she’rlarida islom ruhi, tasavvuf ta’limi va hayot falsafasini
chuqur
idrok etgan holda hayotga hamma vaqt umidbaxsh nigoh bilan qaraydi va
undan
yaxshilik urug‘ini qidiradi. Nodira saroyda yashasa ham, o‘zini ma’naviy
jihatdan
baxtiyor hisoblay olmas edi. Shuning uchun ham u g‘azallaridan birida:
“Meni
saltanat masnadida ko‘rib, gumon etmang ayshu farogat bilan”, deydi.
Nodira
olimlar, shoirlar, ayniqsa, shoiralarni o‘z himoyasiga olgan. Shoira o‘z
devonlarining
“hamnishin olima afifalar, fozila hamsuhbat sharifalarning
maslahatlari
va tashabbuslariga ko‘ra jamlangani”ni o‘zbekcha devoniga yozgan

so‘zboshisida qayd etib o‘tadi. Nodira mumtoz she’riyatning mavjud hamma
janrlarida
qalam tebratdi. Uning o‘zbekcha va forsiycha-tojikcha g‘azallari
aruzning
turli vaznlarida 5, 7, 9, 13, hatto 18 baytli hajmda yaratilgan. Shoira
g‘azallarining
asosiy qismi 7—9 baytlidir. Nodira mumtoz adabiyot an’analarini
qunt
va ixlos bilan davom ettirgan. Navoiy, Fuzuliy, Bedil g‘azallariga
muxammaslar
bog‘lagan. 4
Nodira o‘z g‘azallarida ko‘proq “mukarrar” (so‘zning
takrorlanib
kelishi) va “qo‘sh mukarrar” usullaridan foydalangan. Asarlarida
talmeh,
majoz, tashbeh, istiora, tazod, tadrij, tashxis, intoq kabi badiiy vositalar
mahorat
bilan qo‘llangan. Nodira fors-tojik tilida ham go‘zal, ta’sirchan she’rlar
yozgan.
Ular ham mazmun va badiiy mahorat jihatdan o‘zbek tilidagi g‘azallaridek
yuksak
darajada yozilgan bo‘lib, shoira ijodini yana ham keng va to‘laroq
o‘rganishda
muhim rol o‘ynaydi. Nodira ijodiga bo‘lgan qiziqish shoira hayotlik
davridayoq
boshlangan. Mashhur shoira Dilshod (1800-1905) Nodiraga maxsus
g‘azallar
bag‘ishlab, uni “ilm-adab va nazm osmonining yulduzi, ushshoqlari
g‘azalxoni,
shakar sochuvchi bulbul” deb ta’riflaydi. Nodira g‘azallariga juda ko‘p
shoirlar
naziralar yozganlar, muxammas bog‘laganlar. O‘zbek adabiyotida va
sahnada
Nodiraning badiiy obrazi yaratildi. H. Razzoqovning “Nodira”, Turob
To‘laning
“Nodirabegim” musiqali dramalari sahnalashtirildi. Komil Yormatov va
M.
Melkumovlarning stsenariysi asosida “Nodirabegim” filmi yaratildi. Shoira
asarlari
rus va boshqa chet tillarga tarjima qilingan. G‘azallari o‘zbek maqomlari
va
xalq kuylariga solingan. O‘zbekistonning shahar va qishloqlarida ko‘plab
ko‘chalar,
kinoteatr, maktab va kutubxonalar Nodira nomi bilan yuritiladi.
Dilshodi Barno. XIX
asr ohirida Qo‘qon madaniy hayotiga o‘z hissasini
qo‘shgan
Dilshod Otin, Barno, Dilshodi Barno (taxalluslari; asl ism-sharifi Dilshod
Rahimqul
so‘fi qizi), (1800, O‘ratepa -1905/06, Qo‘qon) — shoira, ma’rifatparvar.
Otasidan
savod o‘rgangan. Maktabdorlik qilgan — xotin-qizlarga xat-savod
o‘rgatgan.
Anbar Otin Dilshodi Barnoning iqtidorli talabalaridan bo‘lgan. Dilshodi
4
Qo qon
asrlar silsilasida. Qo qon. 2004. Otabek Jo raboyev. 33-bet. ʻ ʻ ʻ

Barno g‘azal, muxammas, masaddas, chiston va boshqa bilan birga xotiranomalar
ham
yaratgan. Uning 91 ta o‘zbekcha va 51 ta tojikcha she’ri, “Tarixi muhojiron”
(“Muhojirlar
tarixi”) badiiy-tarixiy asarining o‘zbekcha va tojikcha 3 qo‘lyozma
nusxasi
(“Tazkirai Barno”, “Sabot ul-bashar maa tarixi muhojiron” - “Inson
matonati
va muhojirlar tarixi”, “Muntaxab al-ash’ori Barno” – “Barnoning
tanlangan
she’rlari”) bizgacha yetib kelgan. Bularda o‘zaro urushlar, xalqning
turmush
sharoiti va boshqa ijtimoiy-siyosiy voqealar o‘z ifodasini topgan.
Turkistonni
chor Rossiyasi bosib olishiga bo‘lgan munosabatda shoira
zamondoshlaridan
ilgarilab, bu hodisaning barcha oqibatlarini to‘g‘ri tushungan.
Shu
jihatdan Dilshodi Barno she’riyati xalq taqdirining badiiy yilnomasi darajasiga
ko‘tarildi.
Shu bilan birga shoira baxtiyor zamon, yaxshi kunlar kelishiga ishondi
(“Bu
jabru zulmat albat muvaqqat...”, “Farg‘ona” va boshqa), turkistonliklarni
do‘st-inoq
yashashga undadi (“Xaloyiq, borsangiz...”, “Tarixi muxosara” va
boshqa).
Dilshodi Barno lirikasida muhabbat va sadoqat mavzui, vatan va inson
ozodligi
masalasi uyg‘unlashib ketgan (“Sochim sunbul deyurlar...”, “Falakda
suzuvchi
oy...” va boshqa).
Dilshodi
Barnoning “Tarixi muhojiron” asarida 19-asr Qo‘qon xonligidagi tarixiy,
ijtimoiy-siyosiy
voqealar aks etgan. Ayollarni ma’rifatli, erkin, jamiyatning teng
huquqli
a’zolari bo‘lishga chorlagan. Shuningdek, asarda O‘ratepa va Qo‘qonda
yashagan
30 dan ortiq shoir va shoiralar ijodi haqida ma’lumot keltirilgan.
Dilshodi
Barno asarlari qo‘lyozmasi O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi
Sharqshunoslik
institutida saqlanadi. Asarlari o‘zbek va tojik tillarida nashr
qilingan.
Jahon otin Uvaysiy. XIX
asrda Qo‘qon shahrida ijod qilgan Qo‘qon
xonligining
madaniy hayotigao‘z hissasini qo‘shgan yana bir taniqli shoira Jahon
otin
Uvaysiy (1780-1845). Atoqli shoira, o zbek shoirlari murabbiysi Jahon otin ʻ
Uvaysiy Marg ilonda
ʻ tug ilgan. Otasi Siddiqbobo ikki tilda she rlar yozgan. Onasi ʻ ʼ
Chinnibibi
otinoyi bo lib, akasi Oxunjon hofiz sifatida mashhur edi. Uvaysiyni ʻ
Hojixon
ismli kosibga uzatishgan, biroq shaxsiy hayoti quvonchli kechmagan. U

Nodira bilan hamdardlikda Qo qonda xon saroyida yashay boshlaydi. 65 ʻ
yoshligida
Marg ilonda vafot etadi. Uvaysiy oilada xatsavodini chiqarib, avval ʻ
xalfa,
so ngra onasining yonida maktabdorlik qilgan. Akasi Oxunjon hofizdan ʻ
she riyat
ilmini o rgangan, tez orada shoira, otin sifatida tanilgan. Uvaysiy ayniqsa, ʼ ʻ
aruzni,
muammo (she rda fikrni yashirib ifodalash) san atini mukammal egallagan. ʼ ʼ
Qo qon
adabiy muhiti bilan yaqinlashib, mushoiralarda qatnashgan. ʻ
Saroyda
Nodira va boshqa xotin-qizlarga she riyat ilmidan dars berib, ʼ
ustozlik
qilgan. Dilshod otinning ma lumot berishicha, Uvaysiy Nodira bilan ʼ
Konibodom,
Xo jand, O ratepa, Toshkent, Andijon kabi shaharlarga borgan. ʻ ʻ
1842 yilda Buxoro
amiri Nasrullaxon Qo qonni egallagach, Marg ilonga qaytib, ʻ ʻ
umrining
oxirigacha shu yerda yashagan. Uvaysiy 4 devon tuzganligi ma lum. ʼ
Lekin
bu devonlarning asl qo lyozmalari topilmagan. Uvaysiy mumtoz o zbek ʻ ʻ
she riyatining
barcha janrlarida ijod qilgan. Navoiy, Fuzuliy va boshqalarning ʼ
asarlariga
muxammaslar bog lagan. Shoiraning adabiy merosida 269 gazal, 29 ʻ
muxammas,
55 musaddas, 1 murabba, chistoy, 3 doston, tugallanmagan bir
manzuma
bor. Ijodining g oyaviy mavzu doirasi teran va ko p qirrali. ʻ ʻ Shoira
adabiyotda
taraqqiyparvar namoyandalarning qarashlari asosida maydonga kelgan
inson
taqdiri, shaxs erki va ma rifatparvarlik g oyalarida latif va dilkash asarlar ʼ ʻ
yaratgan,
asarlarida insonni e zozlash, odamlarni tabiat va hayot noz-ne matlaridan ʼ ʼ
bahramand
bo lishga undash, do stlik, vafo va sadoqat haqidagi ulug vor ʻ ʻ ʻ
niyatlarini
Qur on oyatlari, hadislar va tasavvufiy talqinlar bilan asoslagan holda ʼ
ijodiy
barkamollikka erishgan. Uning she rlarida tariqatning talab va qoidalariga ʼ
taalluqli
bo lgan talqinlar ko p uchraydi. ʻ ʻ

Uvaysiy o z asarlarida yuksak odamiylikni, shu odamiylikni qalb to rida ʻ ʻ
avaylovchi
vafodor yorni ulug laydi, uni Quyosh bilan qiyos qiladi. Quyosh har ʻ
tong
ufqdan bosh ko tarib, o zining otashin nuri bilan olamga, odamlarga o z mehr ʻ ʻ ʻ
va
shafqatini sochadi. Shoira yor va oftob tashbihlaridan qarshilantirish san ati ʼ
orqali
eng go zal tuyg ular silsilasini yaratadi. Uning lirik qaxramoni ʻ ʻ
mushohadakor
donishmand, vafoli oshiq. Uning anor haqidagi mashhur chistoni

o zining muhim mazmuni va yuksak badiiyligi bilan shoira ijodining yorqin bir ʻ
sahifasi
sifatida ko zga tashlanadi. Uvaysiy hayotlik davridayoq nafis lirikasi bilan ʻ
mashhur
bo lgan va zamondoshlarining e tiborini qozongan. Lirik she rlaridan ʻ ʼ ʼ
tashqari,
uning “Shahzoda Hasan”, “Shahzoda Husan” kabi liroepik asarlari va
“Voqeoti
Muhammad Alixon” kabi tarixiy dostonlari mavjud. Shoiraning liroepik
dostonlari
islom tarixi bilan bog liq voqealar asosida yaratilgan. ʻ Uvaysiy asarlari
o zining
latif mazmuni va dilkash badiiyligi bilan xalq ommasi orasida keng ʻ
yoyilgan,
hofizlar, xonandalar tomonidan maqom va xalq ohanglari yo lida ʻ
kuylanib
kelinadi. Uning xattotlar tomonidan ko chirilgan 3 nusxa qo lyozma ʻ ʻ
devoni
O zbekiston FA Beruniy nomidagi Sharqshunoslik insituti va Andijon ʻ
universiteti
kutubxonasida saqlanadi. Uvaysiyning 15.000 misraga yaqin she riy ʼ
asarlari
mavjud. Uning bir devoni O zbekiston Respublikasi FA Sharqshunoslik ʻ
insitutida saqlanadi.

XX
asr Qo‘qon madaniy hayotiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan shaxslardan yana
biri
bu Ashurali Zohiriy edi. Ashurali Zohiriy ma rifat va istiqlol fidoyisi, XX ʼ
asrning
boshlari va 20-yillarda Turkistondagi madaniy va ma rifiy hayotning ʼ
taniqli
namoyandalaridan biri edi. 5
Ashurali
Zohiriy 1885-yilda Muqimiy, Furqat, Hamza, Zavqiy kabi mashhur
shoirlar
vatani – Qo‘qon shahri yaqinidagi Oyim qishlog‘ida tavallud topadi. U
dastlab
shu yerdagi eski usuldagi maktabda, so‘ng Madalixon madrasasida o‘qiydi.
Bu
yerda u arab, fors tili, sharq klassik va ayniqsa o‘zbek klassik adabiyotining
buyuk
namoyandalari asarlarini muhabbat bilan o‘rgana boshladi. 1908-1913-
yillarda
o‘zi dars bergan “Yangi usul” maktabida ularning asarlaridan ma’naviy-
ma’rifiy
tarbiya quroli sifatida foydalanadi.
Qo‘qon
shahridagi Muhammad Alixon (Ma’dalixon) madrasasida tahsil
ko‘rgan
(1914). Tarix, adabiyotni chuqur bilgan. Arab, fors, ozarbayjon, turk, tatar
5
O'zbekistonning
yangi tarixi. 2-kitob. O'zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Ilmiy muharrir: M.Jo'rayev.
—
Toshkent: "Sharq", 2000. 78-bet.

va rus tillarini o‘rgangan. Rus-tuzem maktabida o‘zbek tili va adabiyotidan daryo
bergan,
Qo‘qonda “G‘ayrat” nomli xususiy nashriyot tashkil etgan. “Sadoyi
Farg‘ona”
(1916–1921), “Farg‘ona” (1922–1928) gazetalarida adabiy xodim bo‘lib
ishlagan.
Vaqtli matbuot sahifalarida ma’rifatparvarlik maqolalari bilan faol
ishtirok
etgan. Yangi usuldagi maktablar ochgan. Qo‘qonda “Dorulmuallimin”
maktabini
tashkil etib, shu yerda ishlagan. Qori-Niyoziy rahbarlik qilgan Farg‘ona
pedagogika
texnikumida, Qo‘qon pedagogika bilim yurti, neft texnikumi,
savodsizlikni
tugatish kurslari va maktablarda muallimlik qilgan. Kishilarni til
o‘rganishga,
ilmli bo‘lishga da’vat etgan. S.Oqosov bilan hamkorlikda maktab
o‘quvchilari
uchun “Turkiy xrestomatiya yoxud terma kitob” darsligini tuzgan
(1912).
O‘zbek tilida birinchi bo‘lib, boshlang‘ich sinflar uchun “Imlo” darsligini
yaratgan
(Qozonda nashr etilgan, 1916). Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” va
“Vaqfiya”
asarlari ustida matnshunoslik tadqiqotlari olib borgan.
“Muhokamat
ul-lug‘atayn”ni husnixatda ko‘chirib (1916), Qo‘qonda Vayner
kutubxonasida
chop ettirgan (1917). “Vaqfiya”ni ham nashrga tayyorlagan, lekin
noma’lum
sabablarga ko‘ra nashr etilmagan. “Ruscha-o‘zbekcha lug‘at” tuzgan
(1925).
Cho‘lpon bilan hamkorlikda “Adabiyot parchalari” to‘plamini nashr
ettirgan
(1926). Hur fikrlovchi ziyoli shaxs sifatida Ashurali Zohiriy sho‘ro tuzumi
uchun
xavf tug‘dirdi. Shuning uchun ham u avval 1930-yilda qamoqqa olinib, 10
yilga
hukm qilingan va muddatidan oldin qaytgan. Ammo 1937-yilda ikkinchi bor
qamoqqa
olingan va qatl etilgan.
Mazkur
davrda Alisher Navoiyning mashhur “Muhokamat-ul lug atayn” va ʻ
“Vaqfiya”
asarlarini, shuningdek, Boburning “Boburnoma”sini nashr ettiradi.
1914-yilda
“Ona tili” degan maxsus maqola yozib, unda Alisher Navoiyning
“Muhokamat-ul
lug atayn” asarini o zbek tili tarixidagi muhim o rni va ʻ ʻ ʻ
ahamiyatini
alohida ta kidlab ko rsatadi. “Sadoyi Farg ona” gazetasining 1914-yil ʼ ʻ ʻ
1-sonida
(3-aprel) yozgan “So zboshi”sida milliy hayot va millatning taraqqiysida ʻ
milliy
matbuot va adabiyotning roli haqida qizg in fikr yuritadi, yangi adabiyot va ʻ
matbuotning
milliy ong va hislarni uyg otishda ma naviy-ruhiy tarbiya sohasida ʻ ʼ

muhim qudratli qurol ekanligini ko rsatib o tadi. Jumladan, u bu haqda alohida ʻ ʻ
to xtab
shunday deb yozadi: “Gazeta har bir millatning tarjimonidirki, bilmagan ʻ
narsalarini
bildirar va ham millatning muddaosini boshqa larga bildirar. Yana
boshqa
bir so z bilan aytilsa, gazeta har bir millatning tilidir. Gazetasiz millat ʻ
tilsizdir.
Zero, tili va adabiyoti yo q millat millat emasdir. Har kimning dunyoda ʻ
tirik
turmog i uchun havo bilan suv qanday lozim bo lsa, har qavmning hayoti ʻ ʻ
saodati
uchun ul millatning adabiyoti va matbuoti bo lmog i lozim” ʻ ʻ
Bundan
tashqari u mazkur yilda buyuk qrim-tatar ma’rifatchisi va
islohotchisi
bo‘lgan Ismoilbek Gaspiralining bevaqt vafoti bilan “Marhum
Ismoilbek
qanday ishlar qilgan?” degan yana bir muhim maqola e’lon qiladi.
Maqolada
Ismoil Gaspiralining Boqchasaroydagi yoshlik va o‘qish yillari, ish
faoliyati
va keyinchalik Moskva, Parijdagi o‘qishlari, askariy xizmatlari, Qrimga
qaytib,
yangi usul maktab ochishi va “Tarjimon” (1883) nomli gazeta chiqarib,
darsliklar
yozishi, bularni keyinchalik butun Rossiya musulmon matbuoti va
maktablarining
rivojiga ko‘rsatgan hayotbaxsh ta’siri haqida fikr yuritadi. Ayniqsa,
“Rusiya
musulmonlari” kitobiga katta baho berib, bu haqda shunday deb yozadi:
“Ismoilbek
janoblarining “Rusiya musulmonlari” asari 30-40 sahifadan iborat
bo‘lsa
ham “Ismoilbek” deganda hamma turk, tatar birdan Boqchasaroyg‘a qarab
ta’zim
qilmoqqa loyiq va sazovor etgan xizmatlarining bundan necha yil
muqaddam
(butun turk-tatar olamini qorong‘ulik o‘rab olg‘on vaqtda) tuzgan
dasturni
istiqbolda tasavvur etgan ishlarining loyihasidir. “Rusiya musulmonlari”
asaridan
turk va tatar millati ilm va hunardan mahrumdirlar, agar shul ketishda
davom
etsalar, oxiri yutulib, munqaruz bo‘lurlar. Endi alarning bu zaif, bunday
keyinda
qolmoqlarig‘a sabab nima? Turk-tatar millatini mahv va inqirozdan
qutqarmoq
uchun nima qilmoq lozim? degan savollar berib, bunga javoban qayd
etadi:
bizning bu zaifligimizga sabab jahlimiz, Ovro‘pa ilm va maorifidan
bahrasizligimizdir.
Bundan qutulmoq uchun o‘qimog‘imiz lozim, Ovro‘pa ilm
afkorini
oramizg‘a suqmaqlig‘imiz lozimdir. Lekin, Ovro‘pa ilm va maorifini turk-
tatarlar
orasig‘a faqat o‘z maktab va madrasalarida o‘z tillari bilan idhol etmoq

mumkindir. Bu jihatlar birla Rusiyada yashag‘uvchi turkiylarning o‘z adabiyotlari
bo‘lur,
– degan fikrini, avval turk-tatar mutafakkirlarining yuqori tabaqalarig‘a
ruscha
asari bilan bildirdi. Umumiyroq suratda bildirmoq qasdi birla 1883-yilda
“Tarjimon”
gazetasini chiqarmoqqa ruxsat oldi ham shu yil 10-apreldan nashrg‘a
boshlab,
o‘ylag‘on fikrini yozmoqg‘a boshladi.
“Tarjimon”
chiqmog‘i bilan bolalarg‘a qirq kun ichida turkcha o‘qib,
yozmoq
mumkin ekanligini ko‘rsatmoq uchun Boqchasaroyning “Qaytmaz og‘a”
mahallasining
bir-ikki maktabini tuzatib, madrasa shogirdidan Bakir afandi
talabaga
usuli savtiya ta’limlarini o‘rgatib, bo‘ladurg‘on birinchi muallimning ham
tadorkini
etdi.
Ashurali
Zohiriyning mazkur maqolasi ushbu yilda Ismoilbek vafoti
munosabati
bilan yozilgan Mahmudxo ja Behbudiyning “Ismoilbek ila musohaba”, ʻ
Hamzaning
“Yavmul vafot” (1914) kabi maqolalari va S.Ayniy, Tavallolarning
marsiyalariga
g oyaviy jihatdan hamohang edi. ʻ
Ashurali
Zohiriy bu bilan cheklanib qolmadi. Zamondoshlarining
xotiralariga
qaraganda u 1912-1913-yillarda ichki Rossiyadagi tatar
musulmonlarining
yangi maktab va maorif sohasidagi tajribalarini o rganishʻ
maqsadida
Qozonga ham boradi, u yerdagi muallimlar va ularning o qitishʻ
metodlari
bilan tanishadi. Qosimiya madrasasida turk-tatar tarixidan dars beruvchi
Ahmad
Zakiy Validiy To g on bilan uchrashadi, uning 1912-yilda bosilgan “Turk- ʻ ʻ
tatar
tarixi” kitobi bilan qiziqadi. Kitob muallifiga ko pdan Farg ona xonlari ʻ ʻ
tarixini
o rganib yurganligi, lekin ularning Turkiston umumiy tarixi jarayonidagi ʻ
o rnini
belgilashda qiynalib turganini aytadi. Qo qonga qaytgach, mazkur sayohat ʻ ʻ
taassurotlari
ostida bu yerdagi taraqqiyparvar do stlari bilan birga “G ayrat” nomli ʻ ʻ
kutubxona
ochadi. Qo qondagi rus-tuzem maktabi o qituvchisi Serkiboy Oqaev ʻ ʻ
bilan
hamkorlikda “Turkiy xrestomatiya yoxud terma kitob” (1912)ini yozib, unga
yangi
usul maktablarida o qiydigan talabalarni ma naviy-ahloqiy va ruhiy jihatdan ʻ ʼ
tarbiyalash
uchun oson bo lgan turli badiiy, didaktik namunalarni beradi, ularni ʻ
imlo,
xat-savod jihatdan to g ri tarbiyalash uchun 1916-yilda ko rgazmali “Imlo” ʻ ʻ ʻ

risolasini nashr ettiradi. Asta-sekin u, ma rifatchilik, matbuotchilik ishlari bilan ʼ
birga,
o lkadagi milliy istiqlolchilik ishlariga ham aralashib, “El bayrog i” (1917) ʻ ʻ
gazetasi
va “Yurt’ jurnalida faol ishtirok etadi. Jumladan, 1917-yil rus fevral
inqilobidan
keyin mazkur yilning 1-iyunidan Qo qonda o zi chiqara boshlagan ʻ ʻ
“Yurt”
jurnalida Cho lpon, Shokir Muxtoriy va boshqalarning Turkiston ʻ
muxtoriyati
g oyasi uchun kurash ruhidagi she r va maqolalarini e lon qiladi. “El ʻ ʼ ʼ
bayrog i”
gazetasida Cho lponning muxtoriyat g alabasidan cheksiz quvonib ʻ ʻ ʻ
yozgan
“Ozod turk bayrami” she rini bosadi. Qo‘qon shahrida yashab xalqning ʼ
madaniy
jihatdan rivojlanishiga o‘z ta’sirini o‘tkaza olgan Ashurali Zohiriy 1937 –
yilgi
boshqa siyosiy qatag‘on qurbonlari kabi faqat Stalin vafotidan keyin bir
necha
yil o‘tgach, 1958 – yil 15 – sentyabrdagina oqlandi. Lekin haqiqiy ma’noda
faqat
Mustaqillikdan keyingina qadrini topdi. Umr bo‘yi Vatan hurligini orzu
qilgan
va bu yo‘lda fidokorona kurashgan ma’rifat va istiqlol fidoyisi nomi dillarda
mangu
yashaydi.
II. BOB. QO‘QON SHAHRINING IJTIMOIY-IQTISODIY
HAYOTIGA TURKISTON MUXTORIYATINING TA‘SIRI, XIX-XX
ASRLARDA QO‘QON SHAHRINING ME‘MOEIY OBIDALARI
2.1. Turkiston muxtoriyati va muxtoriyatning Qo‘qon shahrining
ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga ta’siri.
XIX
asr oxiri XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining ijtimoiy-iqtisodiy
hayotiga
katta ta’sir ko‘rsatgan omillardan biri- bu Turkiston muxtoriyatining
tashkil
topishi edi. 1917-yil boshlarida Petrogradda bo‘lib o‘tgan voqealar ta‘siri
ostida
Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakat
boshlanib
ketadi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida o‘lka muxtoriyati muammosi
asosiy
muammo bo‘lib qoladi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g‘oyasi
nafaqat
jadid taraqqiyparvarlari o‘rtasida, hatto oddiy odamlar orasida ham ancha
ommalashgan
edi.

“Muxtoriyat” atamasi arabcha so‘z bo‘lib, o‘zbekchada u ixtiyori o‘zida
ma'nosini
anglatadi. Muxtoriyat so'zi ruscha avtonomiya so'zi bilan bir xil ma'noda
qo'llanmasligi
kerak. “O'zbek tili izohli lug‘atida” muxtoriyat so‘ziga quyidagicha
ta’rif
beriladi: “Konstitutsiyaviy huquqda biron-bir hududning unga konstitutsiya
yo‘l
qo‘ygan chegaralarida davlat hokimiyatini mustaqil amalga oshirish huquqi”.
XX
asr boshlarida Turkiston jadidlari muxtoriyatchilik harakati mustaqil davlat
tuzish
yo‘lidagi alohida bosqich sifatida qaraganlar va bu yo‘lda kurashganlar.
Toshkentda
bu paytga kelib, “Sho‘royi Islomiya”, “Turon”, “Sho‘royi Ulamo”,
“Ittifoqi
Muslimin”, Qo‘qonda “G‘ayrat”, Samarqandda “Ittifoq”, Buxoroda Yosh
buxoroliklar,
Xorazmda Yosh xivaliklar va boshqa milliy tashkilotlar faoliyat
ko‘rsata
boshladi.
Mahmudxo'ja
Behbudiy, Munavvarqori, Abduvohid Qori Abduraufqoriyev,
Ubaydullaxo‘ja
Xo‘jayev, Ahmad Zaki Validiy, Mustafo Cho‘qay, Fitrat, Fayzulla
Xo‘jayev,
Usmon Xo‘ja, Polvonniyoz Yusupov, Sherali Lapin, Toshpo‘latbek
Norbo‘tabekov
va boshqalar siyosiy jabhada faollik ko‘rsatdilar. 6
Turkistonni
boshqarish shakli to'g'risidagi masala eski hisob bilan 1917-yil
26-28
noyabrda (yangi hsiob bilan 9-11 -dekabr) Qo'qon shahrida bo'lib o'tgan
Butunturkiston
musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi diqqat markazida turdi.
Qurultoyda
muxtoriyat va mustaqillik e'lon qilish fikrini hamma qo'llab-
quvvatladi.
Turkiston Muxtoriyati sovet davri adabiyotlarida “Qo'qon muxtoriyati”
atamasi
bilan ham uchraydi, shaxsan men bu atamaga qarshiman, zero bu
Muxtoriyat
Qo'qon yoki Farg'ona vodiysining emas, balki butun Turkiston
xalqlarining
mustaqil davlat tuzishlariga intilishi edi.
Shuning
uchun ham biz Turkiston Muxtoriyati atamasini ishlatishimiz
tarixiy
jihatdan adolatli bo'ladi. Muxtoriyat hukumati qisqa muddat (1917-yil 26-
noyabr
1918-yil 22-fevral) faoliyat ko'rsatgan bo'lsa ham, u tariximizda chuqur iz
6
O'zbekistonning
yangi tarixi. 2-kitob. O'zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. Ilmiy muharrir: M.Jo'rayev.
—
Toshkent: "Sharq", 2000.

qoldirdi. Butunturkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi Turkiston
o'lkasini
Rossiya Federativ Respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb
e’lon
qildi. Shuningdek qurultoy Ta’sis Majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyatni
Turkiston
Muvaqqat Kengashi va Turkiston Milliy Majlisi (Millat Majlisi) qo'lida
bo'lishi
kerak deb hisobladi. Tarixchi olimlarning yozishicha, Turkiston tarixidagi
dastlabki
demokratik hukumatning tarkibi bilan birgalikda qurultoyda Xalq Majlisi
ham
tashkil qilindi. Xalq Majlisiga 54 o'rin belgilandi. Unga 32 nafar vakil
musulmon
tashkilotlaridan va yana 4 nafar kishi mahalliy boshqarmalardan
kiritilib,
ular 36 nafar bo'ldi. Yevropaliklaming tashkilotlariga esa 18 o'rin ajratildi.
Biroq,
Milliy Majlis raisi lavozimiga nomzodi ko'rsatilgan Sherali Lapin bu
taklifni
rad etgach, bu mas'ul lavozimga qurultoyda boshqa kishi saylanmadi.
Qurultoyda
Turkiston Milliy Majlisi a'zolaridan Turkiston Muxtoriyati hukumati (8
nafar
kishidan iborat) tuzildi. Yevropalik aholi vakillari orasidan ham nomzodlar
uchun
ularga yana 4 o'rin ajratildi.
Tukiston
Muxtoriyati hukumati tarkibiga 1917-yil dekabrda Nosirxon To'ra
[Nosirxonto'ra
Kamolxonto'ra o'g'li] (1871-1935) — maorif vaziri sifatida kiritildi.
Saidnosir
Mirjalolov (1884-1937) hukumat xazinachisi bo'ldi. Shuningdek, Mirodil
Mirzaahmedov
ham hukumat tarkibiga kiritildi. Bundan tashqari hukumat
tarkibida
boshqa o'zgarishlar ham bo'ldi. Muhammadjon Tinishboyev Alash o'rda
hukumati
faoliyatida qatnashish uchun dekabr oyi boshlarida Orenburgga jo'nab
ketgach,
12-dekabrda Mustafo Cho'qay uning o'rniga Bosh vazir lavozimini
egalladi.
Abdurahmonbek O'razayev ichki ishlar vaziri lavozimiga tayinlandi.
Islom
Sulton Shoahmedov Gersfeld o'rniga moliya vaziri, yirik sarmoyador Rafael
Potelyaxov
Obidjon Mahmudov o'rniga oziq-ovqat vaziri qilib, Obidjon
Mahmudov
esa yustitsiya vaziri bo'ldi. Polkovnik Magdiy Chanishev hukumatning
harbiy
kengashi raisi vazifasini egalladi. Magdiy [Mahdi] Muxamed-Rahimovich
Chanishev
aslida ufalik agronom bo'lgan.
Harbiy
ishlar vaziri bo'lgan Ubaydulla Xo'jayev lavozimi o'zgartirilib, u xalq
militsiyasi
rahbari va jamoat xavfsizligi vaziri lavozimini egalladi. Bundan tashqari

hukumat tarkibiga etnik jihatdan Buxoro yahudiylariga mansub bo'lgan yirik
sarmoyadorlar
aka-uka Yakub Vadyayaev (1868-1936) va Sion Vadyayev (1878-
1943)
hamda “Yusuf Davidov” va “Knapp Zigell” savdo firmalarining vakili
Abram
Davidov ham kirirtildi. Qo'qon shahri 1918-yil yanvar oyi oxiri va fevral
oyi
boshlarida Toshkent, Skobelev va boshqa shaharlardan keltirilgan
bolsheviklaming
harbiy kuchlari: qizil gvardiyachilar otryadlari va arman
dashnoqlari
drujinalari tomonidan o'rab olingan paytda Turkiston Muxtoriyati
hukumati
ichida yana o'zgarishlar yuz berdi. 1918-yil fevral oyi o'rtalarida
Ulamochilar
hukumatni egallashdi. Bosh vazir Mustafo Cho'qay va uning yaqin
safdoshlari
hokimiyatni tark etdi va Qo'qondan chiqib ketdi. 7
18-fevralda
Qo'qon shahar mirshablarining boshlig'i(qo'rboshisi) Kichik
Ergash
(1885-1918) muxtoriyat hukumatida hokimiyatni egalladi. Kichik Ergash
qo'rboshi
20-fevralda Qo'qon shahridan jang bilan chiqib ketishga majbur bo'ldi. U
18-22-fevralda
Turkiston Muxtoriyati hukumatini boshqargan edi. O'lka
bolsheviklari
Turkiston Muxtoriyati hukumatiga katta xavf deb qarardi. Turkiston
o'lkasi
ishchi, askar va dehqon deputatlarining Toshkentda 1918-yil 19-26-
yanvarda
bo'lgan favqulodda IV syezdida muxtoriyat hukumatiga munosabat
masalasi
asosiy o'rinda turdi. Syezd Turkiston Muxtoriyati va uning a'zolarini
qonundan
tashqari deb hisoblab, vazirlarni qamoqqa olish haqida qaror qabul qildi.
30-yanvarda
Turkiston O'lkasi Xalq Komissarlari Soveti Turkiston Muxtoriyatini
tugatish
uchun harbiy harakatlarni boshladi.
Qo'qon
yangi shahar Soveti raisi Bolshevik Yefim Babushkin (1880-1927)
muxtoriyat
hukumatiga qarshi boshlangan sovet hokimiyatining dastlabki qurolli
tajovuziga
rahbarlik qildi. Milliy matbuotning yozishicha, 31yanvarda (yangi
hisob
bilan 13-fevralda) janglar boshlandi. O'sha kuniyoq Farg'ona, Andijon,
keyinchalik
Perovsk (hozirgi Qizilo'rda) shaharlaridan 200 nafardan ortiq askarlar
Qo'qonga
tashlandi. Farg'onadan keltirilgan harbiy otryadga Konstantin Osipov
7
Mustafo
Cho'qay o'g'li. Istiqlol jallodlari (1917-yil xotiralari). — Toshkent: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-
matbaa
birlashmasi, 1992. 58-bet

boshchilik qilgan. Keyinchalik, uning o'zi Toshkentda 1919-yil yanvarda
bolsheviklarga
qarshi isyon ko'targan edi. 14-fevralda Farg'ona viloyatida harbiy
holat
e'lon qilindi. Dastlabki jangda muxtoriyatning taxminan 1000 nafar kishidan
iborat
milliy qo'shinidan tashqari qo'qonlik tinch aholi vakillari ham qatnashdi.
Asosan,
bolta, cho'kich, ketmon, o'roq, tayoq ko'targan xaloyiqning soni 10000
kishiga
yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar qizil gvardiyachilarning
Qo'qon
shahriga qilgan hujumini uch kun davomida mardonavor qaytardilar. Ayrim
vazirlar
halok bo'ldi yoki dushman qo'liga tushib qoldi.
Mustafo
Cho'qayning keyinchalik yozishicha, "Bu paytda hukumat
a'zolaridan
Mirodil Mirzaahmedov, Abdurahmon O'razayev, Hidoyatbek Yurg'uli
hamda
men Qo'qonda edik... Nosirxon To'ra Namanganda, Harsfeld (Gersfeld)
Samarqandda,
Ubaydulla Xo'ja Ashxobod - Samarqand yo'lida, Obidjon Buxoroda,
Shoahmadbek
(Islom Sulton Shoahmedov) esa Qo'qon qo'rg'oni ichida ekan,
bolsheviklar
qo'liga tushib qolgan edilar. Bolsheviklar va sovet hokimiyati bu bilan
cheklanmasdan
muxtoriyat hukumatini yugatish uchun bu yerga qo'shimcha harbiy
kuchlarni
jo'natdi. 1918-yil 19-fevralga o'tar kechasi Toshkentdan Turkiston o'lkasi
harbiy
komissari Y.Perfilyev boshchiligidagi piyoda, Otliq, artilleriya qismlaridan
iborat
1l ta eshelondan iborat qo'shin yetib keldi.
Umumiy
qo'mondonlik K.Osipov zimmasiga yuklandi. Shu kundan boshlab
3
kun davomida bolsheviklarning harbiy kuchlari shahar ustiga to'plardan
yondiruvchi
va kimyoviy snaryadlar yog'dirishdi. Shahar butunlay vayron bo'ldi va
olov
ichida qoldi. Qo'qonning o'zida 3 kun ichida 10000 nafardan ziyod kishi
o'ldirildi.

“Ulug'
Turkiston” gazetasi chuqur qayg'u bilan xabar berganidek, “20 (7)
fevral
kuni Xo'qand (Qo'qon) tarixining eng daxshatli kuni edi. Bunda armanilar
ayricha
faoliyat ko'rsatganlar” Gazetadagi ushbu maqola ”Xo'qand - hozir o'liklar
shahri”
degan dahshatli ibora bilan tugaydi. 1918-yil 22-fevralda Qo'qon
shahridagi
Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tayyorlangan
“tinchlik
shartnomasi” imzolandi. Ushbu shartnomaning ikkinchi moddasida

“Aholi o'lka Xalq Komissarlari Soveti hokimiyati va barcha mahalliy sovet
tashkilotlarini
tan oldi”, deb yozilgan edi. 8
Ha,
o'qqa tutilgan, o'ldirilgan, talangan va tahqir etilgan qo'qonliklarning
tirik
qolgan qismi sovet hokimiyatini tan olishga majbur bo'ldi. Turkiston
Muxtoriyati
hukumati atigi 72 kun umr ko'rgan bo'lsa ham, u erksevar xalqimizni
milliy
mustaqillik va istiqlol uchun kurashga da'vat etdi. Bu hukumatning zo'rlik
bilan
ag'darilishi turkistonliklar tomonidan Sovet Rossiyasining Turkistonga
nisbatan
tajovuzkor rejalari mavjudligining yana bir dalili sifatida qabul qilindi.
Turkistonliklar
tinch yo'l bilan milliy davlatchilikni qayta tiklash mumkin
emasligini
tushunib, 1918-yil fevral oyining oxirida qo'llariga qurol Olgan holda
Turkistonda
sovet rejimi va bolsheviklarga qarshi qurolli harakatni boshlab
yubordilar.
Sovet davrida ”bosmachilik” harakati deb qoralangan
turkistonliklarning
mazkur milliyozodlik kurashi tarixga istiqlolchilik harkati
sifatida
kirdi.
Turkiston
Muxtoriyatini xalq tomonidan qo'llab-quvvatlanganini quyidagi
misollar
orqali ham ko'rishimiz mumkin: “Ulug' Turkiston” gazetasining
yozishicha,
1 -dekabrda Namangan uyezdida 100000 kishi qatnashgan namoyish
bo'ldi.
Namoyish qatnashchilarining bayroqlarida “Yashasin Muxtoriyatli
Turkiston
va uning hukumati”, deb yozilgan so'zlar hilpirab turardi. 6-dekabrda
Jalolobod
volostidagi Xonobod qishlog'ida muxtoriyat o'rnatilishi munosabati bilan
namoyish
bo'lib o'tdi.
Bir
necha mingdan ortiq kishi Fozilxon mozoridan to bozorga qadar yig'ilib
turdi.
Namoyishda Abdulla Eshon va Huseyn Validiy nutq so'zladi. Ular xalqqa
muxtoriyatning
tashkil etilishi va maqsadlarini tushuntirishdi. Bu yerda yangi
hukumatga
yordam uchun 500 so'm miqdorida iona puli yig'ildi. Muxtoriyat
hukumati
qisqa muddat ichida xalq o'rtasida katta e'tibor qozondi. Yangi hukumat
faoliyati
faqat Qo'qonda yoki Farg'ona vodiysida emas, balki butun Turkiston
8
Mustafo
Cho'qay o'g'li. Istiqlol jallodlari (1917-yil xotiralari). — Toshkent: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-
matbaa
birlashmasi, 1992. 180-bet.

mintaqasida yashayotgan tub yerli xalqlar tomonidan qizg'in qo'llab-quvvatlandi.
Fitrat,
Cho'lpon, Hamza singari shoirlarimiz hukumatni olqishlab she'rlar yozishdi.
Fitrat
muxtoriyat e'lon qilingan tunni "Milliy laylatulqadrimiz" deb atadi. 1917-yil
6dekabrda
Toshkentdagi Jome' masjidida 60000 kishi ishtirok qilgan miting va
katta
namoyish o'tkazildi. Namoyish Saidg'ani Mahdum raisligida o'tdi.
Munavvarqori
bilan Sherali Lapin uning muovinlari edi. Namoyishda Miyon
Buzruk,
Munavvarqori, Mulla Odil, Sherali Lapin va boshqalar so'zga chiqishdi.
Yig'ilganlar
Muxtor Turkiston hukumatini bir ovozdan ma'qulladilar va
Turkistonda
endi ushbu muvaqqat hukumatdan boshqa hech qanday hukumatni tan
olmaslikka
qaror qilganliklarini e'lon qildilar.
Xulosa
o'rnida shuni aytish lozimki, Turkiston Muxtoriyati ota-
bobolarimizning
chin ma'nodagi mustaqil demokratik davlat qurish yo'lidagi
istaklarining
mahsuli edi. Xalq tomonidan iliq kutib olingan va qo'llab-
quvvatlangan
muxtoriyat davlatchilik tariximizda muhim ahamiyatga ega.
Bolsheviklar
tomonidan katta xavf deb bilingan va iloji boricha muxtoriyatni
tezroq
yo'q qilish, xorijiy davlatlar bilan aloqalar o'rnatishiga yo'l qo'ymaslik
uchun
jon-jahdlari bilan harakat qilganlar, bunga erishganlar ham. Shunday
bo'lishiga
qaramasdan Turkiston Muxtoriyati va uni tashkil qilgan ajdodlarimiz
xotirasi
xalqimiz xotirasida abadiy qoladi. Bu voqealar Qo‘qon shahri ijtimoiy-
iqtisodiy
hayotiga juda katta ta’sir qildi. 9
2.2. XIX – XX asrlarda Qo‘qon shahri me‘moriy obidalari.
Farg‘ona
vodiysining g‘arbiy qismida joylashgan Qo‘qon Buyuk ipak
yo‘lidagi
eng qadimiy shahardir. Xo‘qand, Xovokand haqida birinchi yozma
ma'lumotlar
X asr yilnomalarida uchraydi. Shahar Buyuk Ipak yo‘lidagi muhim
savdo
markazi bo‘lgan. XIII asrda O‘rta Osiyoning aksariyat shaharlari singari u
ham
mo‘g‘ullar tomonidan vayron qilingan. Shahar XVIII asrda, eng boy va
rivojlangan
Qo‘qon xonligining poytaxtiga aylanganda jahon miqyosida shuhrat
9
Mustafo
Cho'qay o'g'li. Istiqlol jallodlari (1917-yil xotiralari). — Toshkent: G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-
matbaa
birlashmasi, 1992. 52-bet.

qozondi. XVIII asrning birinchi yarmida hozirgi shahardan uncha uzoq bo‘lmagan
joyda
(o‘sha paytdagi Buxoro amirligi hududi) Qo‘qon xonlari sulolasining
asoschisi
Eskiqo‘rg‘on qal’asiga (1732) asos solgan bo‘lib, undan Yangi Qo‘qon
aslida
boshlandi. Dastlab u Buxoro amirligidan ajratilgan kichik mulk edi.
Xonlik
XIX asrning birinchi yarmida o‘z qudratiga erishdi, o‘shanda uning
hududiga
hozirgi O‘zbekistonning katta qismi, Janubiy Qozog‘iston, Qirg‘iziston,
Tojikiston
va Xitoyning bir qismi kirgan. Qo‘qon xonligi tarkibiga Toshkent va
Chimkent
ham kirgan. Bu yirik, qudratli davlat – istiqbolli savdo va diniy markaz
edi.
Qo‘qonning
ulug‘vorligi va obodligi uning o‘sha davrlardagi hashamatli
me’moriy
merosi – koshinli masjidlar, maqbaralar, madrasalarda hamon ko‘zga
tashlanadi.
Buning ajablanarli joyi yo‘q, chunki Qo‘qon ta'lim va fan
taraqqiyotining
markazi edi. XX asr boshlarida 660 masjid, 67 madrasa, 26
ziyoratgoh,
yuzdan ortiq xonaqoh, 6 markaziy va o‘nlab ixtisoslashtirilgan
bozorlar,
30 ga yaqin karvonsaroylar mavjud edi.
Qo‘qonning
haqiqiy durdonasi va shaharning asosiy tarixiy diqqatga sazovor
joylaridan
biri bu Xudoyorxon saroyi bo‘lib, u xalq tomonidan “Qo‘qon o‘rdasi”
deb
ham ataladi. Tarixdan ma’lumki, Qo‘qon xonligida 29 dan ortiq xon
almashgan,
lekin eng qudratlisi Xudoyorxon bo‘lib, 1845-yilda 12 yoshida taxtga
o‘tirib,
shiddatli va matonatli hukmdor sifatida shuhrat qozongan. Majmua 1871
yilda
qurilgan va yettinchi xon saroyiga aylangan. Bu xuddi “Ming bir kecha”
ertaklaridan
olingandek, chinakam muhtasham sharqona saroy.
Saroy
qurilishiga xonlik va qo‘shni mulklarning eng yaxshi ustalari jalb
qilingan.
Qurilish ishlariga Qo‘qonlik iste’dodli me’mor Mir Ubaydullo rahbarlik
qilgan.
Rishtonning (qadimgi kulolchilik markazi) eng yaxshi hunarmandlari
saroyda
pardozlash ishlari bilan shug‘ullangan.
Dastlab,
majmua 4 gektar maydonda joylashgan bo‘lib, turli binolarga ega 7
hovlidan
iborat edi. Saroy binosi uch metr balandlikda ko‘tarilib, uzunligi 138 metr

va eni 65 metr edi. Uzun rampa asosiy kirish eshigiga olib boradi, uning etagida
ilgari
temir va mis to‘plar joylashgan edi. Ulkan o‘yma eshiklar tepasida arab tilida
“Buyuk
Seyid Muhammad Xudoyorxon” degan yozuv bor. Dastlab saroyda 119 ta
xona
bo‘lib, ular ganchdagi ochiq naqshlar va rang-barang bezaklar bilan
bezatilgan.
Taxt xonasi va xonning qabulxonasi alohida o‘rin tutgan. Yaqin atrofda
xazina,
qirol xazinasi, harbiy arsenal, uning bolalari uchun xonalar va xon va uning
xotinlarining
shaxsiy xonalari joylashgan edi.
Afsuski,
hozirgi kungacha faqat 2 ta hovli va 19 ta xona saqlanib qolgan.
Xon
mulkining katta qismi talon-taroj qilingan yoki musodara qilingan. Bugungi
kunda
jahon muzeylarida Qo‘qon xonligi davriga oid ayrim ashyolarni uchratish
mumkin.
Ulardan biri – Xudoyorxonning qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan taxti
Ermitajda
(Sankt-Peterburg) saqlanadi. Hozirda saroyning o‘zida qudratli
xonlikning
sobiq ulug‘vorligi haqida hikoya qiluvchi o‘lkashunoslik muzeyi
joylashgan.
Qo‘qon
hukmdorlarining oilaviy maqbarasi bo‘lgan noyob Daxma-i-Shaxon
ansambli
muhim tarixiy yodgorlik hisoblanadi. U 1825-yilda tashkil etilgan.
Tarixiy
ma’lumotlarga ko‘ra, ushbu me’moriy obida va maqbarani qurish g‘oyasi
buyuk
o‘zbek shoiri Moxlaroyim Nodiraga tegishli. U Andijon hukmdorining qizi
va
oxirgi Qo‘qon xonlaridan biri Umarxonning xotini edi. Nodiraning g‘ayrioddiy
aqli,
she’riy iste’dodi bor edi. 1822-yilda eri vafot etgach, u ulkan xonlikning
adolatli
va dono hukmdoriga aylandi. U eri va uning ajdodlari dafn etilgan oilaviy
qabrdan
katta me’moriy majmua qurishga qaror qildi, keyinchalik u bu hududning
muhim
diqqatga sazovor joyiga aylandi. Bu yerda Qo‘qon hukmdorlari dam
oladigan
bir qancha qabr va sarkofaglar paydo bo‘lgan. Ansambl uch qismdan
iborat:
portalli gumbazli bino, ikki ustunli masjid-ayvon va oilaviy qabriston.
Eshik
va panjarali derazalardan tortib tosh plitalargacha bo‘lgan har bir detal
alohida
badiiy ahamiyatga ega. Ushbu maqbarani qurish va bezashda yog‘och va
ganch
o‘ymakorligining taniqli ustalari ishlagan.

Maqbaraning go‘zal pardozlangan fasadli past binosi bezaklar va yog‘och
o‘ymakorlik
elementlari bilan bezatilgan bo‘lib, ularda arab tilida Qur’on suralari
va
hukmdor Umarxonning she'r satrlarini o‘qish mumkin. Kirish portali ko‘k va
och
ko‘k ranglarning badiiy uyg‘unligini tashkil etuvchi sirlangan koshinlarning
mozaik
naqshlari bilan bezatilgan. Portalning ustki qismi farg‘ona matolarida
ko‘rish
mumkin bo‘lgan kompozitsiyalardan hoshiya va naqshlar bilan bezatilgan.
Yodgorlik
majmuasi mavjud bo‘lgan davrda uning atrofida ko‘plab mazorlar
(mahalliy
fuqarolarning qabristonlari) shakllangan bo‘lib, ular mustaqil
qabristonga
aylangan. 1971-yilda qabr mahalliy hunarmandlar tomonidan qayta
tiklangan.

Xuddi
shu turdagi yana bir bino – markaziy firuza gumbazli go'zal
Modarixon
maqbarasi. U 1825 yilda ham qurilgan. Daxma-i-Shaxonning oilaviy
qabridan
farqli o‘laroq, bu qabr faqat bitta dafn qilish uchun mo'ljallangan: Qo‘qon
hukmdori
Umarxonning onasi (tojikcha modar – ona). Bu maqbaraning qurilishi
ham
shoira Nodira nomi bilan bog‘liq. Modarixon maqbarasi – kichik o‘lchamli
portal
gumbazli qabr bo‘lib, uning orqasida qabriston joylashgan. Koshinli portal
o‘zining
rang sxemasi bilan Qo‘qon me'morchiligining boshqa namunalaridan
biroz
farq qiladi: bu yerda nafaqat oq va ko‘kning an'anaviy ranglari, balki sariq-
qizil
va yashil naqshlar ham qo‘llaniladi. Ustalar asosiy e'tiborni binolarni
dekorativ
bezashga qaratdilar. Shuning uchun ham qabrlar me'morchilik mahorati
asarlari
sifatida emas, balki xalq kulollari qo‘li bilan yaratilgan san'at asari sifatida
qabul
qilinadi.
Maqbaradan
uncha uzoq bo‘lmagan joyda oq marmar va bronzadan yasalgan
yodgorlikni
ko‘rish mumkin. U taqdiri juda ayanchli bo‘lgan Nodiraning o‘zi
sharafiga
qurilgan. U Buxoro amiri Nasrullo uzoq davom etgan o‘zaro urushdan
so‘ng
Qo‘qon yerlarini egallab olganida buyrug‘i bilan qatl etilgan. Uning
qoldiqlari
Modarixon maqbarasida ham tinchlik topdi va keyinchalik bu qabr xon
oilasining
barcha ayollari dafn etilgan joyga aylandi. Nodiraning buyrug‘i bilan
Qo‘qonda
ko‘plab go‘zal binolar, jumladan, Chalpaq madrasasi qurildi.

Qo‘qonning musulmonlar markazi sifatidagi merosi saqlanib qolgan ko‘plab
diniy
binolarda o‘z aksini topgan, ularning ba'zilari tashqi ko‘rinishi bilan hayratga
soladi.
Ulardan biri Chorsu maydonidagi ko‘rkam va nafis Jomiy masjididir. IX–
XII
asrlar tarixiy yilnomalarida Qo‘qondagi Chorsu maydonida joylashgan sobor
masjidi
haqida eslatib o‘tiladi. Ammo XIII asrda, mo‘g‘ullar istilolari paytida, u
ham
butun shahar kabi, XIX asr boshlarida Umarxon tomonidan vayron qilingan
va
qayta tiklangan. 1805-yilda Qo‘qon hukmdori Olimxon sobor masjidi qurishni
boshlab
yubordi, ammo qurilish to‘xtatildi. Va faqat 1814 yilda Olimxonning ukasi
–
Umarxon yana masjid qurilishini boshlaydi.
Qurilishga
rahbarlik qilish uchun Ura-Tyubadan iqtidorli arxitektorni taklif
qildi.
Uning rahbarligida kamida 200 nafar iqtidorli quruvchilar ishlagan. Oradan
ikki
yil o‘tib Jomiy masjidi qurilib, uning go‘zalligi shuhrati Qo‘qondan ham
olislarga
ham tarqaldi. Shu kungacha tilla qo‘shilgan ranglar bilan bo‘yalgan
eyvonning
mohir ustunlari va gullab-yashnagan gumbazli xonaqoni hayratda
qoldirish
mumkin. Masjid devorlarida nafis ganch o‘ymakorligi saqlanib qolgan
bo‘lib,
hovlining o‘rtasida balandligi 22,5 metr bo‘lgan, qirrali gumbazli, muazzin
mo‘minlarni
namozga chorlagan nozik yakka minora joylashgan. Bu erdan,
afsonaga
ko‘ra, xiyonatda ayblangan jinoyatchilar, xoinlar va xotinlar quvilgan.
Minora
tepasidan butun Qo‘qon ko‘rinib turardi. Hovlining perimetri bo‘ylab
hujralar,
darsxonalar bo‘lgan, chunki masjidda 1918 yilgacha faoliyat ko‘rsatgan
madrasa
ham bo‘lgan.1905 yilda majmua qayta tiklandi. Shahar aholisi shu
kungacha
bu yerga navbatdagi juma namozini o‘qishga shoshilishadi.Jomiy
masjidi
me'morchiligining go‘zalligi va olijanobligi uni Samarqand va Buxoro
me'moriy
yodgorliklari bilan bir qatorga qo‘ydi.
G‘ishtlik
masjidi 20-asr boshlarida mahalliy hunarmandlar tomonidan o‘z
guzari-kvartallari
uchun qurilgan.Pishirilgan g‘ishtdan qurilgan simmetrik bino
7,8x18,4
metr o‘lchamdagi zal va ayvondan iborat. Simmetriya o‘qida g‘arbiy
devorlarda
lansetli chuqurchalar ko‘rinishidagi mehrob bo‘shliqlari joylashgan.
Darvozaxona
– masjidning kirish eshigi – arxitekturasi va bezaklari jihatidan

barcha binolar bilan organik ansamblni tashkil etadi. U uchta kirish lansetli
teshikka
ega, o‘rta qismi katta hajmdagi to‘rtburchaklar shaklida. Portalning
dekorasi
mozaik plitkali katta geometrik naqsh bo‘lib, lanset bo‘shliqlarida gul
naqshlari
tasvirlangan. Portalning zigzaglar bilan U shaklidagi mozaik bezaklari
tashqi
kiyim uchun Xon-atlas – Farg‘ona matosiga o‘xshaydi. Yozgi qismning tekis
shiftini
ikki qatorga o‘rnatilgan 12 qirrali yog‘och ustunlar qo‘llab-quvvatlaydi.
Nurli
ship konveks tomoni pastga qarab yotqizilgan vassa – yarim silindrsimon
perchlardan
yasalgan bo‘lib, bu shiftning plastik eritmasini boyitadi. Zalni
qoplagan
tuzilmalar rus muhandislarining ta'sirini ko‘rsatdi. Bu erda an'anaviy
oraliq
tayanchlarni yo‘qotib, to‘xtatilgan shipli yog‘och rafters tizimi qo‘llaniladi.
Masjidning
dekorativ bezaklari alohida ahamiyatga ega. Shiftdagi plafondlar
o‘simlik
naqshlarining nozik ishlangan bezaklari bilan qoplangan, ularda qizil va
yashil
ranglar ustunlik qiladi. Qayta tiklashdan keyin bino kutubxona sifatida
ishlatilgan.
Hozirda masjid ishlab turibdi. Lakonik reja va o‘ziga xos dekoratsiya
G‘ishtlik
masjidini Qo‘qon me'morchiligining eng yaxshi yodgorliklari qatoriga
qo‘ydi.

Yana
bir kichik, ammo qiziqarli madrasa Kamol-qozi Jomiy masjidining
g‘arbida
joylashgan. U o‘zbek hukmdori Muhammad Alixon (Madalixon) davrida
Qo‘qon
qozi-kamol mablag‘lari hisobidan XIX asrning birinchi yarmida (1830–
1832
yillarda) pishiq g‘ishtdan qurilgan va boshqa an'anaviy uslublar singari
manzarali
portal bilan bezatilgan binolar. XIX asr o‘rtalarida Kamol-qozi
madrasasi
mahalliy zodagonlar farzandlari uchun musulmon oliy ta'lim muassasasi
bo‘lib
xizmat qilgan va darsxona – o‘quv xonasi, hujr – turar joy va to‘rt qavatli
masjid-ayvondan
iborat bo‘lgan sharqda kirish eshigi bo‘lgan ustunlar.
O‘rta
asr Qo‘qonning boshqa yodgorliklari singari, faqat madrasaning yon
silindrsimon
minorali, geometrik uslubdagi rangli koshinlar va mayolikalar, arab
yozuvlari
va gumbazli fonuslar bilan bezatilgan kirish eshigi boy bezaklari bilan
ajralib
turadi. Madrasaning ichki qismi ganch o‘ymakorligi bilan bezatilgan va

qo‘lda chizilgan. Me'moriy yodgorlik "O zbekiston moddiy madaniy merosi ʻ
ko‘chmas
mulk ob'yektlari milliy ro‘yxati"ga kiritilgan.
Farg‘ona
vodiysi xaritasidagi qiziqarli joylardan biri, shubhasiz, Sohibzoda
hazratlari
madrasasidir (boshqa nomlari Miyon Hazrat yoki Miyon Ahad). Madrasa
1827–1860
yillarda o‘zbek Minlar sulolasi davrida xalq orasida Sohibzoda
Hazratning
hurmatli nomini olgan atoqli olim va davlat arbobi Miyon Fazliy
Ahadning
iltimosiga binoan barpo etilgan. Ma'lumki, u 1825 yilda uni o‘zining
ruhiy
ustozi hisoblagan hukmdor Modalixonning maxsus taklifi bilan Peshovardan
Qo‘qonga
ko‘chib kelgan. Binoning me'mori noma'lum. Faqat ajoyib o‘yma
darvozalarni
yasagan usta Iskandarxo‘ja nomi tilga olinadi. Eski turar joy
mahallasi
– mahallada dashtlar qurish hisobiga yangi madrasa qad rostladi.
Shuning
uchun u g‘alati shaklga ega bo‘ldi va u uchta hovlidan iboratga o‘xshaydi.
Bu
xususiyat funktsional jihatdan muvaffaqiyatli kaltaklangan. Hovlilarning har
biri
ta'limning turli darajalari uchun mo‘ljallangan: birinchisi adno, o‘rtasi avsat,
eng
balandi alo edi. Barcha pishirilgan g‘ishtli binolar ichki gipsli qoplamaga ega.
Madrasaning
bosh gumbazi janubiy hovlining g‘arbiy tomonida, binoga gumbazli
darvoza
orqali kirish joyi joylashgan. Janubiy hovlining o‘lchami 32x36 metr. Bu
yerda
minorali masjid ham qad rostlagan. Darvozaga tutash hujralarda hozir shoir
Muhammad
Aminxo‘ja Mukimiyning hujrasi bor. Sharqiy (35x20 metr) va g‘arbiy
(23x11
metr) hovlilar ham hujralar va sinfxonalar – darsxona bilan o‘ralgan. Jami
madrasa
24 hujradan iborat edi. Ulardan biri boshqa shoir – Muxi Qo‘qondiyga
tegishli
edi. Deyarli barcha kameralar va xonalar qayta tiklandi va tiklandi. Ilgari
ob'ektning
bir qismini "Shaxi Atlas" to‘quv fabrikasi egallagan bo‘lsa, endi tarixiy
obidaning
butun hududi muzeyga o‘tkazildi.
Atoqli
shoir Aminxuja Muqimiy bu madrasadan boshpana topdi, dars berdi va
uzoq
yillar yashadi. Muzey ekspozitsiyasi uch qismdan iborat bo‘lib, uning hayoti
va
ijodi: Muqimiyning xijrasi, Muqimiy ijodi va XIX asr ikkinchi yarmidagi
Qo‘qon
adabiy she'riyati haqida hikoya qiladi. Qo‘qonlik Xamza Hakimzoda
Niyoziy
1959-yilda o‘z uyida ochilgan muzeyga bag‘ishlangan bo‘lib, bugungi

kunda shaharning muhim diqqatga sazovor joyiga aylangan. Bu shoir iste'dodli
yozuvchi,
dramaturg va sozanda, xalq irodasi namoyandasi sifatida ma'lum
darajada
e'tirof qozongan.
Bir
asrlik tut va tokzor barpo etilgan ozoda hovli, erkak va urg‘ochi
yarmlarga
bo‘lingan turar-joy binosi mehmonni o‘zbek oilasining hayoti va
turmush
tarzi bilan tanishtiradi. Muzey ekspozitsiyasi shahardagi taniqli tabib
shifokori
Xamzaning otasi xonadonidan, Xamzaning o‘zi kabinetidan – bu yerda
uning
fortepianosi, o‘zbek cholg‘u asboblari, kitob va jurnallardan iborat. Uning
yonida
shoirning onasi va Xamza vafotidan keyin o‘g‘lini tarbiyalagan singlisining
xonasi
joylashgan. Mana, oddiy uyda chinakam xalq himoyachisi, shoir-demokrat,
dramaturg
va bastakor Xamzaning iste'dodi voyaga yetdi.
Qo‘qon
tarixi asrlarga borib taqaladi... Ming yillar avval bu hududda ibtidoiy
odamlar
yashagan, X asrda shahar paydo bo‘lib, XIX asrda butun O‘rta Osiyo
mintaqasidagi
eng nufuzli shaharlardan biriga aylangan. Bugun esa Qo‘qon tarixi
bilan
Xudoyorxon saroyida joylashgan o‘lkashunoslik muzeyida tanishish
mumkin.
1876 yilda Qo‘qon Rossiya imperiyasi qo‘shinlari tomonidan bosib
olindi,
rus garnizoni xon saroyiga joylashdi. 1924 yilda u yerda qishloq xo‘jaligi
ko‘rgazmasi
bo‘lib o‘tdi. Oradan bir yil o‘tib bu yerda o‘lkashunoslik muzeyi
ochishga
qaror qilindi. Eng muhim tarixiy voqealar guvohi bo‘lgan saroy Qo‘qon
tarixining
timsoliga aylandi. Hatto kiraverishda ham bo‘yalgan minoralar, o‘yilgan
eshiklar,
shiftdagi ganch naqshlari tashrif buyuruvchilarni Qo‘qon me'morchiligi
va
bezaklarining boy an'analari bilan tanishtiradi. Muzeyning o‘zi bir nechta saroy
xonalarida
joylashgan bo‘lib, oltita bo‘limni o‘z ichiga oladi: tarix, zamonaviy
tarix,
san'at, tabiat, ilmiy-ma'rifiy ishlar va muzey fondi. Muzey ekspozitsiyasi turli
buyumlarning
boyligi bilan hayratda qoldiradi. Qadam-baqadam Qo‘qon tarixini
ibtidoiy
davrlardan tortib, turli arxeologik topilmalar bilan ifodalangan sopol
parchalari,
boltalar, tosh qurollar, XIX asr oxirigacha bo‘lgan uy-ro‘zg‘or
buyumlarigacha
kuzatib borish mumkin. Bu yerda qo‘qonliklar hayotining bir
qismi
bo‘lgan kiyim-kechak, qurol-yarog‘, kitoblar, idish-tovoqlarni ko‘rish

mumkin. Boshqa mamlakatlar eksponatlari alohida e'tiborga loyiqdir. Asosan, bu
xonga
bir paytlar chet el elchilari tomonidan taqdim etilgan sovg‘alardir. Alohida
xonada
mahalliy hunarmandlar tomonidan yasalgan yoki uzoq mamlakatlardan
xonga
olib kelingan saroy mebellari taqdim etiladi. Hovlida rus qo‘shinlari saroyni
qamal
qilganidan beri saqlanib qolgan ikkita to‘p bor. Muzey fondida 30 mingdan
ortiq
eksponatlar mavjud bo‘lib, Qo‘qon o‘lkashunoslik muzeyining barcha
boyliklari
haqida so‘zlab bo‘lmaydi – buni o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rishingiz kerak.
Muzey
ekspozitsiyasi bugungi kunda ham to‘ldirilmoqda. Xodimlar ko‘plab
tadqiqot
ishlarini bajaradilar. Bundan tashqari, muzeyda jamoat tashkilotlari bilan
birgalikda
maktab o‘quvchilari va talabalari uchun ko‘rgazmalar, seminarlar,
uchrashuvlar,
ko‘rik-tanlovlar, festivallar o‘tkazilmoqda. Qo‘qon o‘lkashunoslik
muzeyiga
har yili 70 mingga yaqin kishi tashrif buyursa, ularning katta qismini
xorijlik
sayyohlar tashkil etadi
Shaharda
pravoslav cherkovi ham bor. 1905 yilda boshlangan Qozon Xudo
ona
cherkovining qurilishi ikki yarim yil davom etdi va 1908 yilda yakunlandi.
1908
yil boshida ma'badda xochlar o‘rnatildi va muqaddaslash marosimi 29 iyunda
(yangi
uslub bo‘yicha 12 iyul) bo‘lib o‘tdi. Arxitektor Vasilev tomonidan o‘ylab
topilganidek,
ma'bad XVII asr rus yog‘och me'morchiligi yodgorliklari ruhida
qurilishi
kerak edi. Ma'badda 400 ta parishioner bor edi. Homiylar, qo‘qonlik
savdogarlar
Polunin va Xabarovlar mablag‘lari hisobidan qurilgan ibodatxonada
O‘rta
Osiyodagi cherkovlar uchun kamdan-kam uchraydigan elektr yoritgichlari
ta'minlangan.O‘sha
paytlarda faqat Toshkentdagi Annush cherkovigina elektr toki
bilan
yoritilgan. Cherkovning o‘rta qismida beshta cho‘zilgan kamar gumbazlari va
unga
tutash qo‘ng‘iroqxona ustida yana bittasi bor edi. Binoning tashqi tomoni
sharqona
uslubdagi shlyapa bilan bezatilgan. Ma'baddagi ikki qavatli ikonostaz
Moskvadagi
Bardygin firmasining xayr-ehsonlari bilan qilingan. Qo‘ng‘iroqlar
eski
to‘plardan tashlangan. Ulardan eng kattasi 300 funt og‘irlikdagi mis qo'ng'iroq
edi.
U "General Skobelev" nomini oldi. 1937 yilda Sovet hokimiyati

o‘rnatilgandan so‘ng (boshqa ma'lumotlarga ko‘ra, 1934 yilda) ibodatxona
portlatilgan.
Yangi cherkov 1945 yilda qurilgan.
Xulosa.
Farg‘ona
vodiysining g‘arbiy qismida joylashgan Qo‘qon Buyuk ipak
yo‘lidagi
eng qadimiy shahardir. Xo‘qand, Xovokand haqida birinchi yozma
ma'lumotlar
X asr yilnomalarida uchraydi. Shahar Buyuk Ipak yo‘lidagi muhim
savdo
markazi bo‘lgan. XIII asrda O‘rta Osiyoning aksariyat shaharlari singari u
ham
mo‘g‘ullar tomonidan vayron qilingan. Shahar XVIII asrda, eng boy va
rivojlangan
Qo‘qon xonligining poytaxtiga aylanganda jahon miqyosida shuhrat
qozondi.
XVIII asrning birinchi yarmida hozirgi shahardan uncha uzoq bo‘lmagan
joyda
(o‘sha paytdagi Buxoro amirligi hududi) Qo‘qon xonlari sulolasining
asoschisi
Eskiqo‘rg‘on qal’asiga (1732) asos solgan bo‘lib, undan Yangi Qo‘qon
aslida
boshlandi. Dastlab u Buxoro amirligidan ajratilgan kichik mulk edi.
Xonlik
XIX asrning birinchi yarmida o‘z qudratiga erishdi, o‘shanda uning
hududiga
hozirgi O‘zbekistonning katta qismi, Janubiy Qozog‘iston, Qirg‘iziston,
Tojikiston
va Xitoyning bir qismi kirgan. Qo‘qon xonligi tarkibiga Toshkent va
Chimkent
ham kirgan. Bu yirik, qudratli davlat – istiqbolli savdo va diniy markaz
edi.
Qo‘qonning
ulug‘vorligi va obodligi uning o‘sha davrlardagi hashamatli
me’moriy
merosi – koshinli masjidlar, maqbaralar, madrasalarda hamon ko‘zga

tashlanadi. Buning ajablanarli joyi yo‘q, chunki Qo‘qon ta'lim va fan
taraqqiyotining
markazi edi. XX asr boshlarida 660 masjid, 67 madrasa, 26
ziyoratgoh,
yuzdan ortiq xonaqoh, 6 markaziy va o‘nlab ixtisoslashtirilgan
bozorlar,
30 ga yaqin karvonsaroylar mavjud edi.
Qo qon
shahrining aholisi, asosan, o zbeklar, tojiklar, qirg izlar, qozoqlar, ʻ ʻ ʻ
uyg urlar,
qoraqalpoqlardan iborat edi. Qo qon shahrida ham yerga egalik qilish va ʻ ʻ
undan
foydalanish turli xil bo lgan. Xonlikka qarashli bo lgan yerlar amlok yerlar, ʻ ʻ
vaqf
yerlari, mulki xi-roj va mulki ushriyaga taqsimlangan. Dehqonlar o rtasidaʻ
yakka
dehqon xo jaligi ham rivojlangan. O z yerlaridan ajralgan kambag al ʻ ʻ ʻ
dehqonlarning
ko pchiligi yirik yer egalari qo lida chorakorlik qilganlar. Yerning ʻ ʻ
bahosi
uning unumdorligi va qanchalik suv bilan ta minlanganligiga qarab ʼ
belgilangan.
Xonlar sug orish tarmoqlari katta daromad manbai bo lganligi sababli ʻ ʻ
ma lum
darajada ularni saqlashga, sug orish inshootlarini yanada kengaytirishga ʼ ʻ
yaxshi
e ti-bor berishgan. Qo qon shahrida ko plab paxta va poliz ekinlari ʼ ʻ ʻ
yetishtirilgan,
bog -dorchilik hamda pillachilik taraqqiy etgan. Hunarmand- ʻ
kosibchilik
mazmunan boy va serqirra bo lgan. Bular: misgarlik, zargarlik, ʻ
o ymakorlik,
harbiy qurol ishlab chiqarish, sopol va ko zagarlik, qog ozgarlik, ʻ ʻ ʻ
badiiy
to qimachilik, do ppichilik, kashtachilik, ko priksozlik, temirchilik va ʻ ʻ ʻ
shahrik.
Bulardan
tashqari, xonlikda yer osti boyligi ham ma lum darajada qazib ʼ
olingan.
Ammo ularni ishlab chiqarish sodda va kam ediki, ular ehtiyojni qondira
olmasdi.
Mas, xonlikda ishlab chiqarilgan metall Rossiyadan olib kelingan
metalldan
qimmatga tushardi. Qo qon shahrida ishlab chiqilgan mahsulotlar esa ʻ
chet
ellarga ham olib chiqilar edi va ularga talab ham bor edi. Shuning uchun bu
soha
ma lum darajada rivojlana borgan. ʼ
Savdo-sotiq
Qo qon shahri hayotida katta va muhim o rin egallagan. U ichki ʻ ʻ
va
tashqi savdoga bo lingan. Osiyo xonliklarida ichki savdo, asosan, qad. davrdan ʻ
beri
o zaro ko chmanchi chorvador, o troq dehqonlar va shahar-qishloq ʻ ʻ ʻ

hunarmandlari mahsulotlariga asoslangan edi. Aholi o zining ehtiyojlarini asosan ʻ
o z
shahridagi mahsulotlar bilan qondirishgan. ʻ
Qo qon
shahrining iqtisodiy hayotida Buxoro, Xiva, Qashqar, Hindiston, ʻ
Afg oniston,
Eron va ayniqsa, Rossiya bilan bo lgan tashqi savdo katta o rinni ʻ ʻ ʻ
egallagan.
Rossiya bilan olib borilgan savdo munosabatlari Qo qon shahri qishloq ʻ
xo jaligi
ayrim tarmoqlarining rivojlanishiga olib keldi va rus madaniyatining ba zi ʻ ʼ
jihatlari
aholi turmush tarziga kira boshladi. Qo qon shahri Rossiyaning xom ashyo ʻ
bazasiga
va tashqi savdo bozoriga aylana bordi. Rossiya sanoati tovarlarining olib
kelinishi
mahalliy sanoat korxonalarini va ayrim hunarmandlarning inqirozga
uchra-shiga
sabab bo ldi. ʻ
Qo qon,
Marg ilon va Namangan shaharlarida ip va ipak matolar (atlas, ʻ ʻ
shoyi,
beqasam, adras, chit, bo z va boshqalar) to qilgan. Shuningdek, boshqa ʻ ʻ
hunarmandchilik
tarmoqlarida xo jalik asboblari, dehqonchilik uchun kerakli ʻ
uskunalar,
qurol-yaroqlar, zargarlik buyumlari, qog oz va boshqa nar-salar ishlab ʻ
chiqarilgan.
Yer osti boyliklaridan neft, oltin, kumush, mis, rux, temir, qo rg oshin ʻ ʻ
va
boshqa ham ma lum miqdorda qazib olingan. Xonlikda paxta va poliz ekinlari ʼ
yetishtirilgan,
bog dorchilik va pillachilik ham taraqqiy etgan. ʻ
Qo qon
shahridan chet davlatlarga quritilgan mevalar, jun, teri, ipak, gilam, ʻ
paxta
va ipak matolar chiqarilgan. tashqi mamlakatlardan esa turli metall rudalari,
metall
buyumlar, qand va boshqa mahsulotlar keltirilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati.
1. O'zbekistonning yangi tarixi. 2-kitob. O'zbekiston sovet
mustamlakachiligi
davrida. Ilmiy muharrir: M.Jo'rayev. — Toshkent: "Sharq",
2000.
2. Mustafo
Cho'qay o'g'li. Istiqlol jallodlari (1917-yil xotiralari). —
Toshkent:
G'afur G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa birlashmasi, 1992.
3. Rajabov
Q. — Turkiston Muxtoriyati vazirlari hamda milliy majlis
a'zolari
hayoti va taqdiri. — T:"Bodomzor Invest", Toshkent, 2021.
4. Bobobekov.
H. Qo qon tarixi. T.,1966; ʻ
5. Qo qon
asrlar silsilasida. Qo qon. 2004. Otabek Jo raboyev. ʻ ʻ ʻ
6. Beisembiev,
T. K. „The Life of Alimqul: A Native Chronicle of
Nineteenth
Century Central Asia“. Published 2003. Routledge ISBN 978-0-7007-
1114-7.
7. Dubavitski,
Victor and Bababekov, Khaydarbek, in S. Frederick Starr,
ed.,
Ferghana Valley: The Heart of Central Asia.
8. Golden,
Peter B. (2011), Central Asia in World History, Oxford
University
Press.

9. Nalivkine, V. P. Histoire du Khanat de Khokand. Trad. A.Dozon.
Paris,
1889.
10. Nalivkine,
V. P. Kratkaia istoria kokandskogo khanstva. Paris, 1990.
11. Istoria
Srednei Azii. A. I. Buldakov, S. A. Shumov, A. R. Andreev
(eds.).
Moskva, 2003.
12. O zME.
Birinchi jild. Tashkent, 2000. ʻ
13. Muhammad
Yahyoxon Xo’qandiy. – Xo’qandi latif manoqibi. –
T:‘‘Movarounnahr’’.
2018.
14. 2Muhammad
Yahyoxon Xo’qandiy. – Xudoyorxon O’rdasi. –
T:‘‘Namangan’’.
2016.
15. Bobobekov
Haydarbek Nazirbekovich. – Qo’qon tarixi. – T:‘‘FAN’’.
1996.

16. Rajabov
Q, Haydarov M. – Turkiston tarixi. – T:‘‘Universitet’’. 2002.b
5.
17. Muhammad
Yahyoxon Dadaboyev. – Xo’qandi latif mahalalari va
ko’chalarining
nomlanish tarixi. – T:‘‘Farg’ona’’. 2007.
Internet saytlari.
18. www.arxiv.uz
19. www.ziyo.net
20. www.wikipedia.uz

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Qo‘qon shahrining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayoti

Sotib olish