Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 62.3KB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Ноябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

0 Продаж

XIX asrning 80-90 yillarida O'zbekiston SSR da Paxta ishi

Купить
MUNDARIJA Kirish……………………………………………………………………2-3 I BOB. Paxta ishining o’zbeklar ishiga aylantirilishi va uning oqibatlari. 1.1 SSSR va O’zbekiston SSR siyosiy rahbaryatidagi o`zgarishlar…….4-10 1.2 Paxta ishi O’zbek nomli kompaniyalar…………………………….11-17 II BOB. Paxt ishi – sovet rejimining O’zbekistondagi so’ngi qatog’on siyosati. 1.1. Paxta ishi va uning oqibatlari……………………………………..18-26 1.2. O’zbekiston ekologiyasining buzilishi……………………………27-32 Xulosa…………………………………………………………………33-34 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati…………………………………35-36 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. О ‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin Vatan tarixini о ‘rganish va tadqiq etish, о ‘zlikni anglashga qiziqish ortdi. Zero, О ‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek, “ О ‘z tarixini bilmaydigan, о ‘tgan kunini unutgan millatning kelajagi y о ‘q. Bu haqiqat kishilik tarixida k о ‘p bora о ‘z isbotini topgan” 1 . Shubhasiz, tarix shohidligi shaxs kamoloti uchun saboq b о ‘lib, insonga tegishli ta’lim-tarbiya beradi. Tarix saboqlari esa xalqni о ‘z ozodligi hamda istiqlolini k о ‘z qorachig‘idek asrashga, uning mazmun-mohiyatini chuqur anglab yetishga undaydi. XXI asrga kelib sobiq sovet hukmronligi yillarida kommunistik mafkura tazyiqi bilan soxtalashtirilgan tarixni qayta о ‘rganish, tarixiy haqiqatni tiklash muhim ahamiyat kasb etmoqda. О ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 1994 yil 22 sentabrda Parlament minbaridan yaqin tariximizdagi dardli- iztirobli voqealar t о ‘g‘risida t о ‘xtalib shunday degan edi: “- Ba’zi bir g‘oyat qiyin, lekin tabiiy savollarga javob beraylik: - О ‘zingiz о ‘ylab k о ‘ringlar, aziz d о ‘stlar, mustabid tuzum, mustamlakachilik davrida biz kim edik? - Taqdirimiz, erkimiz kimlarning q о ‘lida edi? - Yurtimiz qanday va qancha beqiyos boyliklar xazinasi ekanidan qay birimiz xabardor edik? - Guyo milliy iftixorimiz b о ‘lmish paxta, haqiqatda milliy g‘urur о ‘rniga b о ‘yinturuq b о ‘lib, xalkimizni yalang‘oyoq qilishdan, boshimizga azob-uqubat, ta’na-malomatdan boshqa nima keltirdi? Respublika taraqqiyotida О ‘zbekistonning geografik joylashuvi qadimdan qishloq x о ‘jaligi sohasini ijtimoiy taraqqiyotining muhim omillaridan biri sifatida belgilab q о ‘ygan. Shuning uchun ham hozirda aholining qatta qismi, ya’ni 60 foizga yaqinini qishloq aholisi tashkil etadi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, Respublika Prezidenti I.Karimov ta’kidlaganidek, “Yurtimizning yanada obod, xalqimiz hayotining yanada farovon b о ‘lishi va 1 Каримов И.А.Юксак маънавият-енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. Б. 4. 2 oldimizda turgan yuksak vazifalarning bajarilishi, hech shubhasiz, qishloqlarimizning taqdiri va kelajagi bilan bog‘liq ekanini barchamiz yaxshi anglaymiz. Shuning uchun Vatanimiz taraqqiyotida tutgan о ‘rni va ahamiyati beqiyos b о ‘lgan qishloq ahlining hayotini zamonaviy mezonlarga javob beradigan darajaga k о ‘tarish va, umuman, qishloq x о ‘jaligi sohasi rivojiga rivoj q о ‘shish, uning samaradorligini oshirish bugungi kunda eng dolzarb, hayotning о ‘zi talab qilayotgan muhim bir vazifaga aylanmoqda”. Mavzuning maqsadi O’zbekistonda XX asrning so’ngi choragida Paxta ishi siyosatining o’rganilishi etib bergilandi. Mavzuning vazifalari - Paxta ishining o’zbeklar ishiga aylantirilishi va uning oqibatlari ni o’rganish; - SSSR va O’zbekiston SSR siyosiy rahbaryatidagi o`zgarishlarni yoritib berish; - Paxta ishi O’zbek nomli kompaniyalarni o’rganish; - Paxt ishi – sovet rejimining O’zbekistondagi so’ngi qatog’on siyosati ni tahlil qilish; - O’zbekiston ekologiyasining buzilishini yoritib berishdir. Mavzuning predmeti O’zbekiston SSRda XX asrning so’ngi choragida bo’lib o’tgan paxta ishi siyosatining yoritib berilishi etib bergilandi. Mavzuning obyekti esa Ilmiy tadqiqotlar, ushbu davrni yoritib bergan monografik kitoblar, arxiv materiallaridan foydalanib mavzuni o’rganishdir. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan ibort. I BOB. Paxta ishining o’zbeklar ishiga aylantirilishi va uning oqibatlari 3 1.1 SSSR va O’zbekiston SSR siyosiy rahbaryatidagi o`zgarishlar Turg‘unlik yillarida O‘zbekistonda xalqni chalg‘itish maqsadida “paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” degan bahonalar o‘ylab topildi. Natijada , 80- yillarning o ‘ rtalaridan O ‘ zbekistonda qonunsizlik , yashirin qatag ‘ onlik harakatlari kuchaydi . Sobiq SSSR prokuraturasi , Xavfsizlik komiteti tashabbusi bilan bir necha tergov guruhlari tuzildi .1983-1989 yillarda T . Gdlyan va N . Ivanovlar rahbarligida tuzilgan tergov guruhlari respublika huquqni muhofaza qilish organlari bilan hamkorlikda O ‘ zbekistonda paxta etishtirishda qo ‘ shib yozish bilan bog ‘ liq 800 dan oshiq tergov ishlari olib bordilar . Shu ishlar bo ‘ yicha 5 ming kishi qamoqqa olindi , ularning 600 dan oshig ‘ i rahbar xodimlar , 10 tasi sotsialistik mehnat qahramonlari edilar . Qamoqa olinganlarning ko ‘ pchiligi qonunga xilof ravishda sudsiz , belgilanganidan oshiq muddatlarda qamoqxonalarda ushlab turildi . Bu o ‘ zbek xalqining mavjud tuzumga nisbatan ishonchsizligini , rahbar xodimlar va huquq - tartibot organlariga nisbatan noroziligini kuchaytirdi 1 . O ‘ zbekistonda qo ‘ pol tarzda inson huquqlari poymol etildi . Qatag ‘ onlik siyosatining oqibatida xususiy mulk , asriy an ’ analar yo ‘ q qilindi . Davlat hukmronligi , partiya yakka hokimligi o ‘ rnatildi . Sovet tuzumiga qarshi bo ‘ lgan xalqning ilg ‘ or qatlamlarini davlat boshqaruviga yaqinlashtirmaslik siyosati olib borildi . Hukumatga xalaqit bermasligi uchun ziyolilar tag-tomiri bilan yo‘qotildi. Har qanday yo‘l bilan sovet davlatining kuch qudratini saqlab turish asosiy maqsad edi. Ilg‘or g‘oyalar yo‘qotildi. Ko‘zga ko‘ringan olimlar, shoir va davlat arboblari shafqatsiz yo‘q qilingan. Milliy g‘urur va o‘zlikni anglash g‘oyalarini ildizi bilan quritishga intilgan 2 . Xalqlarning tili, dini va asriy an’analariga tajovuz qilingan. Diniy qadriyatlar toptalgan. Pirovard natijada yagona sovet xalqini tashkil etishga harakat bo‘ldi. Fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi cheklangan.Sovet xalqini boshqa xalqlardan ajratib iskanjada ushlangan, 1 Голованов А.А. Саидов И.М. «Узбекское дехканство на историческом повороте второе половини ХIХ- первой трете ХХ века». Самарканд. 2006. C .59. 2 Зиеmев Х. «Ўзбекистонда пахта яккахокимлиги учун кураш ва унинг оқибатлари (ХIХ асрнинг охирлари ХХ аср бошлари)». Тошкент. 1999. B .23. 4 zo‘rlik orqali kamchiliklar yashirilgan. 1980-yillarning boshlarida sovet siyosiy tizimi, xo‘jalik yuritish usuli o‘zining rivojlanish imkoniyatlarini batamom tugatdi. Ma’muriy-siyosiy biqiqlik kuchaydi, jamiyat a’zolari mehnat intizomi pasaydi, loqaydlik , befarqlik kuchaydi. 1980-yillar o‘rtalarida sovet jamiyatida «qayta qurish» boshlandi.Qayta qurish haqida M. S. Gorbachev KPSS MK ning aprel (1985 yil) plenumida taklif kiritdi. Unda mahsulot ishlab chiqarish uchun 2 marta ko‘p tabiiy resurslar, energiya, inson mehnati sarf etilishi, temir, po‘lat, stanoklar ishlab chiqarish bo‘yicha dunyoda 1-o‘rinni egallashiga qaramasdan mamlakatda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishning yo‘lga qo‘yilmaganligi qayd etildi. 1980-yillarning o‘rtalarida SSSRning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotida inqirozli vaziyatning yanada keskinlashuvi ro‘y bera boshladi. Qayta qurish konsepsiyasi cheklangan bo‘lib, u SSSRni taraqqiyotini ta’minlay olmas edi. Qayta qurish yillarida O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy hayot yomonlashdi. Respublikada milliy urf-odatlar, an’analar, qadriyatlar toptaldi, buning oqibatida xalq orasida loqaydlik, ishonchsizlik va norozilik kuchaydi. Farg‘ona fojeasi yuz berdi. Milliy o‘zlikni anglash boshlandi.O‘zbek tiliga davlat tili maqomini berilishi, paxta yakkahokimligini tugatilishi, ekologik holatni sog‘lomlashtirilishi O‘zbekistonda dolzarb masala sifatida ko‘tarildi 1 . Iqtisodiyotda turg‘unlikning chuqurlashuvi O‘zbekistonning 1985-1991-yillardagi iqtisodiy holati sovetlar hukmronligi davrining bevosita va mantiqiy davomini o‘zida ifodaladi. 1985- yil aprelidan so‘ng markaziy iqtisodiy organlarni qaytadan tuzish, bank tizimini qayta qurish siyosatini ishlab chiqish yuzasidan chora-tadbirlar amalga oshirildi. SSSRda etishtiriladigan paxtaning 65%, pillaning 60% dan ortig‘i, kanopning 80-90%, qazib olinadigan oltin, simob, volframning salmoqli miqdori O‘zbekistonda ishlab chiqarilardi. O‘zbekiston aholisini tabiiy gaz bilan ta’minlash miqyosi 20% ga yaqinini tashkil etdi , xolos.Paxtaning atigi 10% O‘zbekistonda qayta ishlanardi. 1 Абдуллаев А.Н. Совет даврида пахтачиликдаги «кимеmвий зарбалар»нинг оқибатлари // Илм сарчашмалари. - Урганч, 2002. - № 4. - Б. 25. 5 1981-1985 yillarda yalpi ichki mahsulot 3,4% ortgan bo‘lsa, 1986-1990 yillarda bu 2,2%ni tashkil etdi. 80-yillarning o‘rtalaridan milliy daromad ishlab chiqarish bo‘yicha O‘zbekiston boshqa respublikalardan ortda qoldi.Iqtisodiy islohotlar 1987 yildan e’lon qilindi.1986-1987 yillarda iqtisodiyotni barqarorlashtirish bo‘yicha birorta samarali yo‘l izlanmadi. 1990 yilgacha qayta qurishning maqsadi sun’iy «rejali bozor» tizimini tashkil qilishdan iborat bo‘lib qolaverdi. 1980-yillarning ikkinchi yarmida O‘zbekiston iqtisodiyotiga jiddiy salbiy ta’sir etgan holatlardan biri - 1984-1989 yillardagi qatag‘onlar, «desant»lar, «Paxta ishi» oqibatlari bo‘ldi. 1990- yil o‘rtalaridan boshlab O‘zbekistonning yangi rahbariyati respublikani chuqur iqtisodiy inqirozdan olib chiqish uchun jiddiy harakat boshladi. M.S.Gorbachyov hokimiyati davrida (1985—1991) qatag’onga uchragan, zo’rlab ko’chirilgan xalqlar taqdiri masalalari yuzasidan bir qator komissiyalar tashkil etilgan bo’lsa-da, aslida vaziyat deyarli o’zgarishsiz qolaverdi. Bir necha o’n yillar davomida yechilmay, turg’un holda qolib kelgan muammolar millatlararo munosabatlar zamirida ham o’z aksini topdi. O’zbekistonda bu holatni «Farg’ona voqealari» va boshqa voqealar jarayonida ko’rish mumkin bo’ladi. O’zbekistonning birinchi Prezidenti I.A.Karimov Farg’ona fojialari haqida shunday degan edi: «Farg’onadagi voqealar va undan keyingilar turli millat kishilari o’rtasida ishonchsizlik tug’dirdi. Bularning hammasini kimlar boshladi? Imonim komilki, ushbu voqea-hodisalarning markazi respublikadan tashqaridadir. Bozor munosabatlariga o’tish davrida ittifoqdosh respublikalarning ahvoli tang bo’lishi kimlargadir juda zarur. Ana shunday vaziyatda istalgan paytda ularning ichki ishlariga aralashish va masalani xohlagan tarafga qarab hal etish mumkin bo’ladi». 1989- yilning may-iyun oylarida Farg'onada fojiali voqealar sodir bo'ldi. 45 yil muqaddam Stalin bedodligi natijasida o'z yeridan badarg'a qilingan mesxeti turklarini o'zbek xalqi o'z bag'riga olgan, ularga mehribonlik qilgan edi. Tub joy aholi bilan mesxeti turklari o'zaro qardoshlik rishtalarini bog'lab, inoq yashardilar. Biroq 1989-yil 20-mayda Quvasoyda mahalliy aholi bilan mesxeti turklari 6 guruhlari o'rtasida mushtlashuv sodir bo'ldi. Respublika rahbariyatining voqeani to'g'ri baholay olmaganligi va tezkorlik bilan zarur choralar ko'rmaganligi oqibatida vaziyat murakkablashdi va etnik mojaroga aylanib, qon to'kilishiga olib keldi. 3 iyun kuni kechqurun Toshloqda, so'ng Marg'ilonning mesxeti turklari zich yashaydigan «Komsomol» suv xo'jaligi quruvchilari posyolkasida ur-yiqit, uylarga o't qo'yish, qotillik, vaxshiylik sodir bo'ldi. Keyingi kunlarda beboshlik harakatlari Farg'ona shahri, uning atrofiga tarqaldi. Olomon tomonidan sanoat korxonalariga, temir yo'l stansiyasiga, aloqa uzeliga, militsiya binosiga hujum qilindi. Boshboshdoqlik partiya va sovetlarga qarshi tus olib bordi. Ana shunday favqulodda vaziyatda respublika hukumat komissiyasi tuzildi. 4-iyundan boshlab komendantlik soati joriy etildi. Farg'onaga shoshilinch ravishda SSSR ichki ishlar vaziriigi ichki qo'shinlarining 13 ming kishilik bo'linmasi keltirildi. Ur- yiqit 7- iyun kuni yana takrorlandi va tez orada Qo'qon shahriga, Rishton, O'zbekiston va Kirov (hozirgi Beshariq) tumanlariga tarqaldi. 8- iyunda Qo'qonda aholining tinch namoyishi SSSR ichki ishlar vaziriigi qo'shinlari tomonidan o'qqa tutildi, 50 dan ortiq kishi halok bo'ldi, 200 dan ortig'i yarador qilindi. Ommaviy tus olgan tartibsizlik, ur-yiqitlar natijasida jami 103 kishi halok bo'ldi. 1011 kishi jarohatlandi va mayib bo'ldi. SSSR ichki ishlar vaziriigi ichki qo'shinlarining 137 xizmatchisi, 110 militsiya xodimi yarador bo'ldi, militsiya xodimlaridan biri vafot etdi. 757 ta uy, 27 ta davlat binosi , 275 ta avtotransport vositasi yondirildi va talon- taroj qilindi. Voqealarning keng miqyosda va fojiali tus olganligi sababli sovet va ma'muriy organlar mesxeti turklarini Farg'onadagi harbiy qism poligonidagi lagerga hamda Tojikistonning Leninobod viloyati Asht tumanidagi Novgarzon posyolkasiga shoshilinch ko'chirildi. Minglab odamlarni bunday lagerlarda uzoq saqlab bo'lmas edi. Shuning uchun 16.282 kishi Farg'ona viloyatidan Rossiyaning Smolensk, Orlovsk, Kursk, Belgorod va Voronej viloyatlariga ko'chirib olib borib joylashtirildi. Farg'ona fojiasining sabablari, uni harakatga keltirgan kuchlar kimlar edi? O'zbekiston Kompartiyasi MQning 1989-yil 23-iyunda bo'lgan XIV Plenumida Farg'ona fojiasi bilan bog'liq masalalarni o'rganish uchun maxsus komissiyasi 7 tuzildi. Komissiyaning O'zbekiston Kompartiyasi MQning 1989- yil 29-iyulda bo'lgan XV Plenumi tomonidan ma'qullangan axborotida fojiani keltirib chiqargan sabablar ochib berildi. Farg'ona viloyati, shahar, tuman partiya va sovet tashkilotla-rining, huquqni himoya qilish organlarining tashkilotchilik, siyosiy ishidagi jiddiy xatolar fojiali voqealarga sabab bo'ldi. Ular viloyatdagi keskin ijtimoiy, siyosiy vaziyatni kuchayishi xavfini o'z vaqtida anglab yetmadilar, millatlararo adovatni keltirib chiqarishga uringan ekstremistlarga, poraga sotilganlarga o'z vaqtida zarba berolmadilar 1 . Farg'ona viloyatida o'n yillar davomida ijtimoiy-iqtisodiy keskinlik ortib bordi. Xo'jalik strukturasi buzilgan, tarmoqlar xom-ashyo yetishtirish, yarim fabrikatlar ishlab chiqarishga moslashib qolgan edi, ishsizlar soni tobora oshib borar, odamlarni, yoshlarni ish bilan ta'minlash tadbirlari ko'rilmasdi. Kadrlar tanlash, munosib ish bilan ta'minlash ishlari buzilgan , poraxo'rlik, xizmat mavqeyini suiste'mol qilish avj olgan edi.Ana shunday keskinlikdan, respublikada ijtimoiy-siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishdan manfaatdor siyosiy kuchlar allaqachon ishlab chiqilgan, puxta tayyorgarlik ko'rilgan reja asosida jg'vogarona harakat qildilar, olomonga oldindan tayyorlangan varaqalar tarqatdilar. Farg'onada sodir bo'lgan siyosiy ig'vogarlik Tbilisi, Tog'li Qorabog', Bokuda tashkil etilgan ig'vogarliklardan biri edi. Keyinchalik, 1990- yil fevral-mart oylarida Bo'ka va Parkent, 1990-yil iyunda O'sh va O'zganda ham shunday urinishlar bo'ldi. Yovuz kuchlar o'z maqsadiga erisha olmadilar. O'zbekistonning yangi rahbariyati tomonidan ko'rilgan chora-tadbirlar natijasida keskinlik bartaraf qilindi. O’zbekistonda bu fojialarni tekshirish uchun 1989-yil 23- iyunda tashkil etilgan komissiya xulosalarida esa Farg’onada yuz bergan voqealar yoshlar o’rtasida kelib chiqqan mojarolarning tasodifiy natijasi emas, balki ijtimoiy, iqtisodiy ildizlarga ega bo’lganligi ta’kidlandi, uning sabablari qatorida partiya tashkilotlarining aholi o’rtasida keng 1 Абдуллаев А.Н. Ўзбекистонда совет ҳокимияти янги иқтисодий сиеmсатининг амалга оширилиши ва пахтачилик (1921-1924 й.й.)//Ўзбекистон тарихи. - Тошкент, 2008. - № 1. - Б. 35. 8 ko’lamda tarbiyaviy, tashkiliy ishlar olib bormagani, xalqlar do’stligini mustahkamlashga e’tibor bermagani, ma’muriy organlar xodimlari esa sarosimaga tushib, mojaro boshlangan birinchi kundanoq janjalning oldini olish uchun chora- tadbirlar ko’rmagani ko’rsatildi. SHuningdek, nizolar mahalliy millat o’rtasida kuchaygan «ashaddiy millatchilik» kayfiyatining natijasi bo’lib, bu respublikada yashayotgan xalqlarni bir-biriga qarama-qarshi qo’yishga qaratilgani ham qayd qilib o’tilgani holda, «vodiyda turk mesxetilari xatti-harakatlariga nisbatan ancha befarqliklar bo’lgani, ular orasidagi ayrim shaxslar Gruziya SSRning janubiy rayonlariga tezroq qaytish muammosini hal etish maqsadida vaziyatni keskinlashtirishga uringani, bu esa vaziyatni ancha chigallashtirib yuborgani» ko’rsatib o’tiladi. Shubhasiz , bu xulosa tarixiy haqiqatga birmuncha mos kelsa-da, mesxeti turklari o’z talablaridan «kelib chiqqan mojarolar»da O’zbekiston rahbariyati, O’zbekiston SSR Prokuraturasi, Ichki ishlar vazirligini mojarolarning oldini ololmaganlikda ayblash markazning yordami hamma vaqt kerak bo’lishini «isbotlab» qo’yish uchun qulay imkoniyat ham edi. 1989- yil 15- iyunda respublika partiya xo ’ jaligi faollari yig ’ ilishida harbiy mashq zonasiga joylashgan mesxeti turklarini boshqa yerlarga ko ’ chirish masalasi ko ’ rib chiqildi . SSSR Ministrlar Sovetining Raisi N.I.Rijkov ma’ruzasida «Farg’ona yaqinidagi qochoqlar lagerida yashayotgan turk millatiga mansub grajdanlarga, ularning oila a’zolariga agar ixtiyor qilsalar, Rossiyaning noqoratuproq rayonlariga jo’nab ketish imkoniyati berilganligi» va bu «vaqtincha tadbir» ekanligi, ko’chirish uchun zarur bo’lgan barcha choralar boshlangani ta’kidlab o’tildi. XX asr 90-yillariga kelib jahon va sobiq Ittifoqdagi o‘zgarishlar, hamda yuzaga kelgan vaziyat o‘zbek xalqining mustaqillik uchun bo‘lgan kurashini tezlashtirib yubordi. Mana shunday jarayonda o‘zbek xalqiga munosib yo‘lboshchi zarur edi. 1989-yil 23-iyun kuni bo'lib o'tgan O'zbekiston Kompartiyasi MQning XIV Plenumida Islom Abdug'aniyevich Karimov O'zbekiston Kompartiyasi MQning birinchi kotibi etib saylandi. I.A.Karimov boshliq yangi rahbariyat tomonidan o'zbek xalqining milliy o'zligini anglashi kuchayib borayotganligi birinchi bor etirof etildi. Xalqning shon-shuhrati, qadr-qimmatini himoya qilish, milliy 9 mustaqillikka erishish tomon yo'l olindi. Respublikada kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo'yish va tarbiyalash masalalarida milliy manfaatdorlik ustivorligi ta'minlandi. Markazdan yuborilgan «kadrlar desanti» o'z mavqeyini yo'qotdi. Anishev, Ogarek, Satin va boshqa «kazo-kazolar» respublikadan chiqarib yuborildi. Mahalliy kadrlar rahbarlik lavozimlariga ko'tarildi. Kadrlar siyosatidagi jiddiy ijobiy o'zgarish shundan iborat bo'ldiki endi O'zbekistonda partiya, sovet, davlat, huquqni himoya qilish organlarining boshliqlarini Moskva orqali hal qilish, Moskva belgilagan xodimlarni ko'tarish amaliyotiga chek qo'yildi, bu masalalarni hal qilishni respublika rahbariyati o'z qo'liga oldi. Bu vaziyatni teran anglagan rahbarning jasorati bo'lib, siyosiy mutelikdan qutilish tomon tashlangan muhim qadam bo'ldi.O'zbekistonda adolatni tiklash chora-tadbirlari ko'rildi, to'qib chiqarilgan «o'zbek ishi», «paxta ishi»ga tamomila chek qo’yildi. Bu bilan bog'liq ishlar qayta ko'rildi, aybsiz qamalgan minglab kishilar oqlandi, o'z oilasiga qaytdi, adolat tiklandi. XX asrning 80 – yillari oxirlariga kelib SSSRning parchalanishi real obektiv haqiqatga aylanib qoldi. Bu jarayonni о ‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi ayniqsa tezlatib yubordi. 1989- yil 21- oktabrda О ‘zbekiston Oliy Sovetining XI sessiyasi « О ‘zbekiston SSRning davlat tili haqida»gi Qonunni qabul qildi. О ‘zbek tili davlat tili deb e’lon qilindi. Ish yuritish sekin – asta о ‘zbek tiliga о ‘tkazila boshlandi, uni о ‘rganishni yaxshilash yuzasidan aniq chora – tadbirlar belgilandi. Ayni vaqtda rus tilini va respublikada yashovchi boshqa xalqlarning tillarini о ‘rganish uchun shart – sharoitlar yaratilishi lozim edi , tilni о ‘rganishning ixtiyoriyligi va uni tanlash huquqi qonunda belgilab q о ‘yildi. Bu qonunning qabul qilinishi о ‘zbek xalqi, shu xalq milliy о ‘z- о ‘zini anglashining о ‘sishi, respublikada millatlararo hamjihatlikning saqlanib qolishi uchun juda katta ahamiyatga ega b о ‘ldi. Davlat tili haqidagi qonun qabul qilinganidan s о ‘ng milliy о ‘zlikni anglash, milliy davlatchilikni tiklash y о ‘lida respublikada yana bir tarixiy ahamiyatga ega b о ‘lgan muhim siyosiy qadam q о ‘yildi. 10 1.2 Paxta ishi O’zbek nomli kompaniyalar 1990 yil 23 martda О ‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining Plenumida respublika siyosiy tizimi t о ‘g‘risidagi masala k о ‘rib chiqildi. Unda О ‘zbekistonda hokimiyatning Prezidentlik boshqaruvi shakliga о ‘tishi respublika suvereniteti va davlatchiligida mohiyatan yangi bosqich ekanligi ta’kidlandi. 1990 yil 24 mart kuni О ‘zbekiston SSR Oliy Sovetining XII chaqiriq 1 – sessiyasi SSSR doirasida birinchi b о ‘lgan siyosiy hujjatni — « О ‘zbekistonda Prezidentlik boshqaruvi ta’sis etish t о ‘g‘risida»gi qarorni qabul qildi va О ‘zbekiston Kompartiyasi MK birinchi kotibi Islom Abdug‘aniyevich Karimov О ‘zbekiston SSR Prezidenti etib saylandi. Shu tariqa, О ‘zbekiston — SSSR respublikalari ichida birinchi b о ‘lib о ‘zining milliy huquqiy va demokratik davlatiga mustahkam zamin yaratdi 1 . О ‘zbekistonning mustaqillikka erishishida q о ‘yilgan navbatdagi muhim qadamlardan biri bu – 1990 yil 20 iyunda respublika Oliy Soveti tomonidan «Mustaqillik Deklaratsiyasi»ni qabul qilinishi edi. Mazkur hujjat О ‘zbekiston qonunlarining Ittifoq qonunlaridan ustuvorligini ta’minladi. Shu bilan birga, «Mustaqillik Deklaratsiyasi» О ‘zbekistonning 1991 yil 31 avgustga qadar mavjud b о ‘lgan boshqaruv, huquqiy faoliyatini ta’minladi, barcha sohada mustaqil siyosat olib borish imkonini berdi. Deklaratsiyada har bir millatning о ‘z taqdirini о ‘zi belgilash huquqidan kelib chiqqan holda, xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlariga va demokratiya tamoyillariga asoslanib О ‘zbekiston SSRning davlat suvereniteti e’lon qilindi. Deklaratsiyaning qabul qilinishi bilan О ‘zbekistonda respublikaning iq - tisodiy va siyosiy h ayotiga doir masalalar musta qil tarzda hal q ilina boshlandi. 1 Абдуллаев А.Н. Бухоро Республикасининг ижтимоий-иқтисодий аҳволи (1920-1924 й.й.) //Бухоро давлат университети илмий ахбороти. - Бухоро, 2009. - № 1. - Б. 17. 11 Shunday bir tarixiy sharoitda sobiq SSSRdagi siyosiy vaziyat keskinlashib bordi. XX asrning 90 – yillari boshlarida Ittifoq tarkibidagi k о ‘pchilik respublikalar mavjud vaziyatni о ‘zgartirishni talab qilisha boshladi. 1990 yil bahorida Sovet Sotsialistik Respublikalari hisoblangan Boltiqb о ‘yidagi Litva (11 mart), Latviya (4 mayda), Estoniya (8 may), keyinroq Gruziya (oktabr) va Ozarbayjon (1991 yil fevral) Ittifoq tarkibidan chiqqanligini e’lon qildi. Bu holat SSSRning davlat butunligiga jiddiy ta’sir k о ‘rsatdi. 1991 yil aprelda Kiyevda Ukraina, Rossiya, Belorus, О ‘zbekiston, Qozog‘iston respublikalari rahbarlarining uchrashuvi b о ‘ldi. Uchrashuvda mustaqil respublikalar manfaatlariga mos keladigan Ittifoq shartnomasini tuzishga yondashish y о ‘llari ishlab chiqildi va tegishli bayonot imzolandi. Bu hujjatni Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston Respublikalari ham imzolashga rozilik bildirdi. Markaz yon berishga majbur b о ‘ldi. 1991 yilga kelib О ‘zbekistonda respublikaning davlat mustaqilligiga doir mutlaqo yangi davlat ramzlari tayyorlash va qabul qilish borasida dadil ishlar qilina boshlandi. 1991 yil 15 fevralda О ‘zbekiston Oliy Kengashi « О ‘zbekistonning davlat ramzlari t о ‘g‘risida» maxsus qaror qabul qildi. О ‘zbekistonning о ‘z suvereniteti uchun kurashi, avvalo, respublikada qabul qilingan har bir qonunning mazmuni va mohiyati jihatidan sobiq Ittifoq qonunlaridan tubdan farq qilishida, bundan tashqari, har bir qonun avvalgidek Ittifoq qonuniga moslashtirib emas, balki respublika manfaati ifoda etilganligi bilan ajralib tura boshladi. Xususan, 1991 yilning 22 iyo’lida О ‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Prezidiumining « О ‘zbekiston SSR hududida joylashgan Ittifoqqa b о ‘ysunuvchi davlat korxonalari, muassasalari va tashkilotlarini О ‘zbekiston SSRning huquqiy tobeligiga о ‘tkazish» t о ‘g‘risida qabul qilgan qarori ham О ‘zbekiston SSR Prezidenti I.A. Karimov, О ‘zbekiston SSR Oliy Kengashi va hukumati О ‘zbekistonning siyosiy – iqtisodiy mustaqilligi, uning milliy suvereniteti uchun dadil qadamlar tashlaganligining isboti edi. 1991 yilning aprel oyiga kelib, Markaz о ‘zining ta’sir doirasini saqlab qolish maqsadida mustaqil davlatlar ittifoqini tuzishga intildi. 1991 yil aprelda Novo – Ogoryovoda 12 SSSR Prezidenti M.S. Gorbachevning 9 respublika rahbarlari bilan uchrashuvi b о ‘ldi. Ishtirokchilar tomonidan «Mamlakatdagi vaziyatni barqarorlashtirish va tanglikni bartaraf etishga doir kechiktirib b о ‘lmaydigan choralar t о ‘g‘risida»   q о ‘shma Bayonot imzolandi. Bu hujjat «9 +  1» (9 respublika + Markaz) degan nomni oldi. Uning mazmuni markazning yon berganini, Kiyevda bildirilgan fikr – mulohazalarga rozi b о ‘lganini k о ‘rsatadi. 1991 yil 3 iyunda Novo – Ogoryovoda SSSR Oliy Soveti vakillari bilan Respublika rahbarlari о ‘rtasida uchrashuv b о ‘ldi. Uchrashuvda Mustaqil davlatlar ittifoqi (MDI) tuzish masalasi muhokama qilindi. Mulk, til va yangi shartnomani tasdiqlash tartibi t о ‘g‘risida keskin munozara b о ‘ldi. Uchrashuvda ishtirokchilarning fikr – mulohazalari asosan inobatga olingan «Mustaqil davlatlar ittifoqi t о ‘g‘risida shartnoma» loyihasi ishlab chiqildi. Loyiha barcha Respublikalar Oliy Sovetlariga muhokama uchun j о ‘natildi. Mazkur shartnoma loyihasi О ‘zbekiston Oliy Sovetida 1991 yil 14 iyunda muhokama qilindi. Kengash Federatsiya tamoyillari asosida Mustaqil Davlatlar Ittifoqini tuzish tarafdori ekanligini bildirdi. Shu bilan birga u Respublikalar vakolatlarini yanada kengaytirishga doir takliflarni ilgari surdi. 1991 yil iyul oyining oxirlarida Novo – Ogoryovoda yangi shartnoma loyihasini uzil – kesil tayorlash uchun Markaz vakillari va Respublika rahbarlarining uchrashuvi b о ‘ldi. Markazni ham, Respublikalar rahbarlarini ham qanoatlantiradigan «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi t о ‘g‘risida shartnoma» loyihasi tayyorlandi. Ammo hamma rozi b о ‘lgani holda «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi t о ‘g‘risidagi shartnoma»ni imzolash 1991 yil 20 avgust kuniga qoldirildi. SSSR Prezidenti M.S. Gorbachev Qrimga dam olish uchun j о ‘nab ketdi 1 . Biroq ittifoqning kompartiya va markaziy davlat apparatidagi bir necha nufuzli rahbarlar markazning yakka hokimligini cheklaydigan va kamida olti respublikani Ittifoqdan chetda qoldiradigan bu shartnomaga q о ‘shila olmadi. Bu rahbarlar oliy hokimiyat mahkamalaridagi asosiy lavozimlarni egallab turar edi. Prezident M. Gorbachev dam olishga ketganidan 1 Абдуллаев А.Н. Асорат // Қонун ҳимоясида. - Тошкент, 2005. - № 5. - Б. 36. 13 foydalanib, ular 1991 yil 18 avgust kuni tayyorlangan va 19 avgustda matbuotda e’lon qilingan «Sovet rahbariyatining Bayonoti»da M.S. Gorbachevning salomatligi yomonlashdi, shu sababli uning SSSR Prezidenti vazifalarini ijro etish imkoniyati y о ‘q, degan soxta axborot bilan chiqdilar. Bayonotda Prezident vakolatlari vitse – prezident G.I. Yanayevga о ‘tkazilganligi e’lon qilindi. Aslida esa Prezident M.S. Gorbachyov sog‘ – salomat edi, ammo о ‘zini himoya qila olmadi. Fitnachilar noqonuniy ravishda uni о ‘z vazifasidan chetlashtirdi va mamlakatdan, xalqdan, dunyodan ajratib, barcha aloqa vositalarini uzib, 72 soat qamal qilib q о ‘ygan edi. Fitnachilar tomonidan mamlakatni idora qilish uchun SSSRda Favqulodda holat davlat q о ‘mitasi (GKCHP) tuzildi. 1991 yil 18 avgustda mamlakatda favqulodda holat e’lon qilindi. Favqulodda holat davlat q о ‘mitasi faoliyatiga qarshi B.N. Yelsin boshchilik qildi. Uning farmoni bilan 1991 yil 22 avgustda KPSS faoliyati t о ‘xtatiladi, keyinchalik taqiqlab q о ‘yiladi. Ammo KPSS Markaziy Q о ‘mitasi joylardagi partiya q о ‘mitalaridan t о ‘ntarishni q о ‘llab – quvvatlashni talab qildi. Moskva va boshqa bir necha yirik shahar k о ‘chalariga q о ‘shinlar, shu jumladan tanklar kiritildi , deyarli barcha markaziy gazetalar ta’qiqlab q о ‘yildi, markaziy televideniyaning birinchi kanalidan boshqa barcha kanallari, deyarli barcha radiostansiyalar ishi t о ‘xtatildi. Shuni ta’kidlash lozimki, mamlakat aholisining k о ‘pchiligi Favqulodda holat davlat q о ‘mitasidan yuz о ‘girdi, armiya payt poylash pozitsiyasida turdi. 20 avgustdayoq qarshilik markaziga aylangan RSFSR Oliy Kengashi binosi atrofida barrikadalar paydo b о ‘ldi, ularda о ‘n minglab kishilar himoyada turdi. Harbiy b о ‘linmalarning bir qismi mudofaachilar tarafiga о ‘tdi. 21 avgustda fitnachilar mag‘lubiyatga uchradi, 22 avgustda esa Favqulodda holat davlat q о ‘mitasi (GKCHP) a’zolari qamoqqa olindi. Shundan s о ‘ng t о ‘ntarishni q о ‘llab – quvvatlagan KPSS rahbariyati bu partiyaning obr о ‘sini uzil – kesil yerga urdi. Favqulodda holat davlat q о ‘mitasining mag‘lubiyatidan s о ‘ng mamlakatda kommunizmga qarshi ommaviy namoyishlar b о ‘lib о ‘tdi. KPSSning faoliyati t о ‘xtatib q о ‘yilgach, partiyaning qariyb 15 million a’zosidan birontasi bu qarorga qarshi norozilik bildirish uchun k о ‘chaga chiqmadi. 14 Bu, mazkur partiya 1991 yil yozidagi qiyofasida umri tugaganidan dalolat beruvchi ramziy holat edi. Moskvada fojiali hodisalar r о ‘y bergan paytda О ‘zbekiston birinchi prezidenti I.A. Karimov rasmiy safar bilan Hindistonda edi. U 1991 yil 19 avgustda safardan qaytib keldi va shu kuni kechqurun Toshkent shahrining faollari bilan uchrashib, qat’iy tarzda О ‘zbekiston nuqtai nazarini ma’lum qildi. Respublika rahbariyati Markazdan beriladigan qonunga xilof b о ‘lgan har qanday k о ‘rsatmalarni bajarishni man etdi. 20 avgustda О ‘zbekiston SSR Oliy Kengashi Rayosati va О ‘zbekiston SSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri rahbarlari ishtirokida q о ‘shma majlisi b о ‘ldi. Unda fitna munosabati bilan vujudga kelgan vaziyat muhokama qilinib, О ‘zbekistonning mustaqillikka erishish y о ‘li о ‘zgarmasligi haqida Bayonot qabul qilindi. 1991 yil 21 avgust kuni О ‘zbekiston birinchi prezidenti I. Karimovning Farmoni bilan Favqulodda holat davlat q о ‘mitasining О ‘zbekiston Konstitusiyasi hamda qonunlariga zid keladigan qarorlari va farmonlari noqonuniy deb e’lon qilindi. Islom Karimov Favqulodda holat Davlat Q о ‘mitasi faoliyatiga о ‘z munosabatini bildirmagan, q о ‘rqoq va prinsipsiz mavqeda turgan KPSS Markaziy Q о ‘mitasi Siyosiy Byurosi va Kotibiyati yuz minglab kommunistlarning sha’ni va qadr – qimmatini zarba ostiga q о ‘yganini qoraladi. Buning ustiga respublika kommunistlarini chalg‘itishga va davlat t о ‘ntarishini q о ‘llab – quvvatlashga majbur qilishga urinish b о ‘lganini oshkora aytdi. I. Karimov bundan buyon KPSS Markaziy Q о ‘mitasi Siyosiy Byurosining tarkibida qola olmasligi t о ‘g‘risida bayonot berdi. Mazkur bayonotni О ‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Q о ‘mitasi byurosi va Markaziy nazorat komissiyasi rayosati ma’qulladi. О ‘zbekiston birinchi Prezidentining 1991 yil 25 avgustdagi Farmoniga binoan Respublika ichki ishlar vazirligi va Davlat xavfsizligi q о ‘mitasi qonuniy ravishda О ‘zbekiston tasarrufiga olindi. Respublika hududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki q о ‘shinlari bevosita О ‘zbekiston Prezidentiga b о ‘ysundirildi. Respublika ichki ishlar vazirligi, Davlat 15 xavfsizlik q о ‘mitasi, prokuraturasi, adliya organlari, ichki q о ‘shinlar, Turkiston harbiy okrugi qismlari va q о ‘shilmalari partiyadan butunlay xoli qilindi. O’zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti I. Karimov Oliy Kengash sessiyasini chaqirish va unda O’zbekiston mustaqilligi haqida Qonun qabul qilish masalasini keskin qo`ydi. Chunki har bir milliy respublikaning chinakam teng huquqliligi va mustaqilligi ta'minlangandagina tanazzuldan chiqish mumkin edi. Buning uchun mustaqillik yolidagi barcha to‘siglar olib tashlanishi, har bir respublika so`zda emas, balki amalda tenglar orasida teng lozim edi. Ayni shu maqsadlarni ko`zlab, O’zbekistonOliy Kengashining XII chaqiriq navbatdan tashqari sessiyasi 1991-yil 31-avgustda o`z ishini boshladi. O`zbekistonning mustaqil davlat deb e'lon qilinishida mazkur sessiya katta tarixiy ahamiyat kasb etishini alohida ta'kidlash lozim. Unda «O`zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to`g`risida»gi hamda «O`zbekiston Respublikasining Davlat bayrog`i to'ggrisida»gi masalalar kun tartibiga qizg`in muhokama qilindi 1 . O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to`g`risida birinchi prezident I. Karimov ma'ruzasi tinglandi. U o`z nutqida 1991-yil o`rtalarida markaziy hukumat olib borayotgan ichki siyosatni tahlil 19-21-avgust kunlari Moskvada Favqulodda Holat Davlat Komiteti a'zolarining fuqarolar boshiga azob-uqubatlar solishga intilishganini, butun-butun xalqlarning ozodligini, respublikalar mustaqilligini yana kishanlamoqchi bo'lganliklarini ro`yi rost ochib tashladi. Alg`ov-dalg`ovli kunlarda ham O`zbekistonning o`z yo`li va maqsadi borligini, bu xalq manfaatiga mos yo'l ekanligini, qan-day qilib bo'lmasin, undan qaytmaslik lozimligini aytdi. Shuningdek , ma'ruzada mustaqil davlatlar maqomiga to`xtalib: «Bo`lajak Mustaqil davlatlar... erkin, mustaqil va teng huquqli bogib qolishlari, o'ziarining milliy davlat tuzish, tashqi bozorga chiqish, o'zi ma'qul topgan barcha mamlakatlar bilan xalqaro munosabat o`rnatish, diplomatik va konsullik alogalari masalalarini mustaqil hal etishlari kerak. Yana 1 Ўзбекистоннинг янги тарихи. II- китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент. «Шарқ». 2000. B . 237. 16 ta'kidlab aytaman, bu hech kimning buyrug'isiz va aralashuvisiz mustaqil amalga oshirilishi kerak. Mana shu sharoitga, sabablarga asoslanib, xalqimiz xohish- irodasini bajo keltirib, Oliy Kengash diqqatiga faqat bir masalani qo`ymoqchiman: O`zbekistonning mustaqilligi haqidagi Qonunni muhokama etish va uni qabul qilishni taklif etaman. Bu qonunda qadimiy va yangilanayotgan diyorimizda istiqomat qilayotgan barcha kishilarning xohish-irodasi o`z ifodasini topgan. Xalqimizning bu ezgu xohish-irodasi biz uchun muqaddasdir», — degan fikr bildirildi. Oliy Kengash deputatlari moddama-modda muhokamadan so`ng «O`zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqilligi to`g`risida»gi qonunni qabul qildilar. So`ngra Respublika Davlat Mustaqilligi to`g`risidagi Bayonot qabul qilindi. O’zbekiston SSRning nomi O’zbekiston Respublikasi deb o`zgartirildi. Mustaqillik e' lon qilingan kun 1- sentabr 1991-yildan boshlab milliy bayram va dam olish kuni, deb e'lon qilindi. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligi haqidagi bu hujjatlar o`zbek xalqining asriy orzusi ro`yobga chiqqanligining huquqiy ifodasi bo'ldi. O‘zbekistonda “O‘zbeklar ishi”, “paxta ishi” deb atalgan jinoiy ishlar to‘qib chiqarildi. Moskvadan yuborilgan Gdlyan va Ivanov guruhi O‘zbekistonning boshiga tushgan kulfat bo‘ldi. Guruh a’zolari hech kim bilan hisoblashib o‘tirmay odamlarni qamash bilan shug‘ullandilar. Oddiy dehqondan tortib O`zKP MQ kotiblari va hukumat a’zolarigacha bo‘lgan xodimlarni qamash uchun birovlardan zo‘rlab yozdirib olingan bir parcha qog‘ozning o‘zi kifoya edi. O‘zbekistonda qonunchilik buzildi , o‘zboshimchalik va qatag‘onchilikning yangi davri avj oldi. Ming-minglab iqtidorli, rahbarlik mahoratini puxta egallagan rahbar kadrlar, mirishkor paxtakorlar, ter to‘kib mehnat qilgan halol kishilar qamoqqa olindi. Hibsga olingan respublika partiya va davlat organlarining rahbarlari esa Moskva qamoqxonalariga tashlandi. Tergov xodimlari 30-yillarda ishlatilgan yaramas usullardan foydalanib, hibsga olinganlarni qiynab, boshqalar ustidan to‘qilgan aybnomalarni ularning qo‘li bilan qaytadan yozdirib olardi va “aybnoma” tobora ko‘p begunoh odamlarni qamashga asos bo‘lib xizmat qilardi. 17 II BOB. Paxt ishi – sovet rejimining O’zbekistondagi so’ngi qatog’on siyosati 2.1. Paxta ishi va uning oqibatlari Butun SSSRda bo‘lganidek, O‘zbekistonda ham kamchiliklar, qo‘shib yozishlar, poraxo‘rlik illatlari va boshqa jinoyatchiliklar bor edi, albatta. Lekin bu illatlarni O‘zbek xalqi emas , balki sovet hokimiyatining ijtimoiy-siyosiy tuzumi keltirib chiqargan edi. O‘zbekiston fuqarolari o‘z haq-huquqlarini himoya qilishni so‘rab tuman, viloyat va respublika partiya va sovet organlariga murojaat qildilar. Yuz minglab fuqarolar O`z KP MQga, mahalliy hokimiyat organlariga o‘z haq- huquqlarining, qonuniy manfaatlarining buzilganlagini shikoyat qilib koridorma- koridor, eshikma-eshik turtinib yurdilar. Norozilik ayniqsa xotin-qizlar orasida ko‘paydi. 1986-1987 yillarda respublikada 270 nafar ayol o‘zini-o‘zi yondirib yubordi. Bu holat ularning sha’ni qadr-qimmatining toptalishi, haq-huquqlarining buzilishiga nisbatan songgi norozilik ifodasi edi 1 . Xalqning juda boy tarixi va madaniyatini, o‘lkaning o‘ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni istamagan kelgindilar, ularga laganbardorlik qilgan ayrim mahalliy amaldorlar xalqning urf-odatlari, an’analarini oyoq osti qildi. Xalqimizning boy madaniyati va ma’naviy qadriyatlari kamsitildi. Ona tilimizning qo‘llanish doirasi sun’iy tarzda yanada cheklab qo‘yildi. Hatto milliy libos kiyib yurish ham qoralandi. Milliy an’analar bo‘yicha to‘y qilgan yoki vafot etgan qarindosh-urug‘larni milliy, diniy qadriyatlar asosida dafn qilganlar tanqid ostiga olindi, shafqatsiz jabzolandi. Bunday vaziyat xalqni ranjitdi, hafsalasini pir qildi , siyosiy loqaydlikni kuchaytirdi 2 . Ko‘plab olimlar, yozuvchilar va boshqa ijodiy xodimlar mislsiz aziyat chekdilar. Ularning ko‘pchiligi mahalliychilikda, milliy cheklanganlikda, xurofot-bid’atga berilganlikda, sinfiy va partiyaviy 1 Раззоков А. «Ўзбекистон пахтачилиги тарихи». Тошкент. «Ўзбекистон». 1994. B .46. 2 Аминова Р.Х. «Қайта қуриш шароитида Ўзбекистонда социал ривожланишнинг долзарб муаммолари». Тошкент. «Фан». 1991. B .77. 18 tamoyillardan og‘ishlikda, o‘tmishni, xonlar va amirlar hayotini bo‘rttirib ko‘rsatishda ayblandilar. Respublika matbuoti xalq turmushiga doir masalalarni, noxush holatlarni, xalq dardi, orzu-armonlarini oshkoralik bilan yorita boshladi, xalqning o‘zligini anglashga ko‘maklashdi. Siyosiy va mafkuraviy zug‘umlarga qaramasdan ijtimoiy ong o‘zgara boshladi. O`tmish va hozirgi zamon muammolari to‘g‘risida munozaralar, turli qarashlar , nuqtai nazarlar bildiriladigan bo‘lib bordi. Jamoatchilik paxta yakkahokimligini tugatish, O‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish, ekologik holatni sog‘lomlashtirish kabi masalalarni ko‘tara boshladi. Norasmiy guruhlar va tashkilotlar paydo bo‘la boshladi. Bularning norasmiy deyilishiga sabab, hali mamlakatda tashkilotlarni ro‘yxatga olish va ularga qonuniy maqom berishga asos bo‘ladigan qonun, huquqiy hujjatlar yo‘q edi. Norasmiy harakat asta-sekin siyosiy tusga kira boshla di. 1989-yilda tashkil topgan “Birlik” xalq harakati respublikadagi dastlabki norasmiy harakat edi. “Paxta ishi” “O‘zbek ishi” nomli kompaniyalar. “O‘zbekiston erkin yoshlar ittifoqi”, xotin-qizlarning “To‘maris” nomli tashkiloti, rusiyzabon ziyolilarning “Intersoyuz” deb atalgan harakati tuzildi. Bu harakatlar dastlabki paytlarda xalqning ma’naviy qadriyatlarini tiklash, Orol fojeasining oldini olish, O‘zbek tiliga davlat tili maqomini berish, boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usulidan voz kechish kabi dolzarb masalalarni ko‘tardilar, biroq, bu harakatlar g‘oyaviy, siyosiy, tashkiliy jihatdan yetarli darajada uyusha olmadi. “Birlik” xalq harakati rahbarlari mamlakat manfaatlari dan kelib chiqadigan dasturlar ishlab chiqish va aniq maqsadlarni amalga oshiriash yo‘lida siyosiy kurash olib borish. “Paxta ishi”, “qo‘shib yozishlar” masalasi ham aslida 1983-yilda boshlangan. O‘zbekiston Kompartiya MQsining XVI Plenumi va unda Inomjon Usmonxo‘jayevning Markazdan O‘zbekistonga kadrlar bilan “yordam berish”ni so‘rab qilgan murojatidan so‘ng bu ish avj oldi. O‘zbekistonga yuzlab, minglab kadrlar yuborildi. Bular – Anishchev, Ogarok, Klepikov, Satin, Nesterenko , Buturlin, O.Gaydanov, E.Didarenko, Lyubimov, Kalinichenko, Korolyov, Maydanyuk, 19 Mavrin, Litvinenko, Ivanov, Galkin, Kartashyan va boshqalardir. “Paxta ishi” bo‘yicha juda ko‘p guruhlar tashkil qilindi. Mahalliy xalqning “harakter va psixologiyasi”ni yaxshi bilgan amaldorlar bu guruhlarga tub yerlik prokuror va tergovchilarni bosh qilib, ularga “yaxshi konsultatsiya”lar berdilar va shu tariqa sopini o‘zidan chiqardilar. Yuqori saviyada “maslahat” olgan guruh a’zolari amaliy ishga tushib ketdilar. Ular 70-80-yillarda mamlakatda keng tus olgan qo‘shib yozishlar bo‘yicha jinoyatchilarni aniqlab berishlari kerak edi. Haqiqatan ham shu yillarda paxta, chorva va boshqa sohalar bo‘yicha qo‘shib yozishlar davlat rejalarini sun’iy ravishda bajarish usuli bo‘libgina qolmay, millionlab so‘m davlat mablag‘larini suiste’mol qilish va talon-taroj etishning sinalgan usuli edi. Poraxo‘rlik avjiga mingandi. Bunday qo‘shib yozishlar, poraxo‘rliklarning asosiy ilhomchisi va tashkilotchisi Moskvaning o‘zi bo‘lib, respublika , viloyat, tuman rahbarlari, davlat xo‘jaligi direktorlari, jamoa xo‘jaligi raislari, paxta tayyorlash korxonalari va paxta tozalash zavodlari rahbarlari bu ish bilan bog‘liq edilar. Ular asosli ravishda jinoiy javobgarlikka tortildilar va sudlandilar. Shu bilan bir qatorda, qo‘shib yozishlarga bevosita aloqador bo‘lmagan, bu ishga ongsiz sur’atda yoki tasodifan o‘ralashib qolgan, rahbarlarning ta’siri va tazyiqi ko‘zbo‘yamachiliklarga noiloj qo‘shilib qolgan, undan shaxsan hech qanday moddiy manfaatdor bo‘lmagan yuzlab va minglab gunohsiz kishilar ham jabr ko‘rib, aziyat chekdilar. “O‘zbeklar ishi”, “Paxta ishi” bo‘yicha qancha odamning qamoqqa olinganligi to‘g‘risida turlicha ma’lumotlar bor 1 . Ba’zi manbalarda 22 ming, boshqasida 30 ming, hatto 48 ming odam hibsga olinganligi ko‘rsatiladi. O‘zbekiston janubida shu jumladan, Qarshi cho‘li, Surxon - Sherobod cho‘llarini o‘zlashtirib, Respublikaning janubida joylashgan Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan XX asrning 80 - yillariga kelib, o‘rtacha 1 million tonna paxta yetishtirish vazifasini kun tartibiga qo‘ydi. Gektaridan olinishi lozim bo‘lgan hosildorlik yildan - yilga ortib borib, uni bajarishning iloji bo‘lmagandan keyin, qo‘shib yozish degan bir illat paydo bo‘ldi. Shu yo‘sinda O‘zbekistonda “paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” degan uydurma vujudga 1 Абдуллаев А. «Пахта яккахокимлиги: оқибат ва сабоқлар (1917-1991й)». Тошкент. «Истиқлол» 2006. B .61. 20 keldi. Bu ishning yaqqol ko‘zga tashlangani 1981- yilga to‘g‘ri keladi. O‘zbek xalqining fidokorona mehnatiga qaramasdan, Markaz o‘ylab topgan «paxta ishi», «o‘zbeklar ishi» siyosatining asorati XX asrning 80-yillaridan boshlab Qashqadaryoda yaqqol ko‘zga tashlandi. Birgina 1981-83 yillarda Qashqadaryoda halol mehnat qilib obro ‘ topgan mashhur kolxoz raislari , sovxoz direktorlaridan, viloyat rahbarlari 36 kishi ishdan bo‘shatilib, ma’muriy yo‘l bilan jazolandi . Ular orasida shahrisabzlik mashhur raislar A.Turopov, Qurbonov, sovxoz direktori N.Sharopov, Kasbi rayon xalq kontroli qo‘mitasinig raisi Ziyod Arabov, O‘zbekiston KP Bahoriston tuman qo‘mitasining ikkinchi kotibi R.Suyarov, Qarshi tuman paxta tozalash zavodi direktori Tohirovlar bor edi «Paxta ishi» bo‘yicha surishtirish ishlariga jalb etilgan «malakali» tergovchilar «talon-taroj» qilingan boyliklarni undirib olish bilan ovora bo‘lib ketib, qishloq–xo‘jalik va sanoatdagi qo‘shib yozishlarning tub mohiyatini tabiiyki, ochib bera olmaganlar. Mamlakatda yuzaga kelgan ijtimoiy-siyosiy sohadagi inqiroziy holatlar, avvalo, sovet hukumatining ma’muriy-buyruqbozlik siyosati natijasi ekanligini tergov guruhi mutlaq anglab yetmas edi. Shahrisabz tuman partiya qo‘mitasining birinchi kotibi X.Xoliqov S.Jo‘rayev bilan birgalikda 4.651.000 ming so‘m pulni paxtaga qo‘shib yozish hisobiga pora sifatida olganliklarida ayblanganlar. Aslida, bu miqdordagi pulning 3.100.000 so‘mi Serpuxovo, Kutaisi, Boku, Orexovo-Zuevo va boshqa shaharlardagi to‘qimachilik korxonalariga qabul qilinmagan xomashyo uchun pora sifatida berilgan edi. Xullas, “paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” siyosati markazning SSSR inqirozi kuchayib ketib, tanazzul topishi muqarrar bo‘lgan davrdagi uydurmasi edi. Ushbu o‘zbek xalqiga qaratilgan nohaq siyosat va ayblovdan O‘zbekiston xalqi, jumladan, uning janubiy viloyatlari ahli juda og‘ir, tuzatib bo‘lmaydigan moddiy va ma’naviy zararga duchor bo‘ldilar. Nohaq ayblangan kishilarni oqlash , adolatni qaror toptirish uchun o‘zbek xalqiga mustaqillik zarur edi va mustaqillik tufayli nohaq ayblangan kishilarning yuzlari yorug‘bo‘lib, mustabid tuzum qamoqxonalariga bardosh berib, sog‘–omon qolganlari o‘z oilalariga qaytib kelishga muvaffaq bo‘ldilar. Azob-uqubatlarga 21 chiday olmay olamdan o‘tganlari esa, qatag‘on qurbonlari singari oqlanib, ularning farzandlari oldidagi munosib nomlari tiklandi, insoniy qadriyatlari o‘rniga qo‘yildi. 1990-yil boshlarida “Birlik” harakati faollarining Muhammad Solih boshliq bir guruhi siyosiy partiya tuzishga kirishdilar. 1990- yil 30-aprelda “Erk” demokratik partiyasining ta’sis qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Qurultoy “Erk”partiyasi tuzilganligi haqida qaror qabul qildi, partiyaning dasturi va nizomi qabul qilindi. Biroq “Erk” partiyasi rahbarlari jamiyatni yangilash uchun bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o‘tish zaruriyatini, qanday islohotlar o‘tkazish kerakligini va uning mazmun-mohiyatini, odamlar ongi va psixologiyasini o‘zgartirish lozimligini, buning uchun mashaqqatli o‘tish davrini bosib o‘tish lozimligini anglab, tushunib yetolmadilar. Iqtisodiyot tobora tanglik holatiga tushib bordi. 1985-yilda iqtisodiy rivojlanishning negizi sifatida qabul qilingan jadallashtirish konsepsiyasi asossiz ekanligi ma’lum bo‘lib qoldi. Respublikada sanoat korxonalarini , qurilish va transport sohalarini, ko‘pgina kolxoz va sovxozlarni xo‘jalik hisobiga yoki jamoa pudratiga o‘tkazish hech qanday samara bermadi. 1987-yilda iqtisodiy tuzilmalarni qayta qurish, xo‘jalikni boshqarish va xo‘jalik mexanizmini isloh qilish, ma’muriy rahbarlikdan iqtisodiy rahbarlikka o‘tish yuzasidan ko‘rilgan tadbirlar ham natija bermadi 1 . Ma’muriy-buyruqbozlik usuli bilan ishlaydigan vazirliklar va idoralar iqtisodiy islohotlarni yo‘qqa chiqarish, iqtisodiyot taraqqiyotiga to‘g‘anoq bo‘lib qolaverdi. Respublikaning tog‘-kon, metallurgiya, mashinasozlik, elektrotexnika, kimyo sanoatiga qarashli korxonalar Ittifoq vazirliklari va idoralariga tobe bo‘lib qolaverdi. Ijtimoiy va iqtisodiy ko‘rsatkichlarni avvalgidek Markaz belgilab berardi, aholining ijtimoiy ahvoli nochor edi. Maktab va maorif ishlarini isloh qilish va o‘rta maxsus ta’limni qayta qurish borasidagi sa’y-harakatlar ham behuda ketdi. Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida ham mutaxassislar tayyorlash sifati pasayib ketgan edi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida muammolar toplanib bordi , ularni ma’muriy-buyruqbozlik usullari bilan hal qilishga urinishlar hech 1 Аминова Р.Х. «Қайта қуриш шароитида Ўзбекистонда социал ривожланишнинг долзарб муаммолари». Тошкент. «Фан». 1991. B .46. 22 qanday natija bermadi. Xalq orasida pinhona o‘sib borayotgan ishonchsizlik, loqaydlik kayfiyatlari asta-sekin yuzaga chiqa boshladi. Ruxsat etilmagan mitinglar, namoyishlar o‘tkazish hollari, hatto noxush voqealar ham sodir bo‘la boshladi. XX asrning 90 yillarida O'zbekiston ekologiyasining buzilishini quyidagi tabiiy holatlar belgilaydi: XX asrning 80-yillarda tumanning katta qismiga, boshqa hududlarda bo‘lganidek paxta ekilar edi. Va shuningdek, bu yerning aholisini ―paxta ishi‖ kabi qatag‘on qilichi chetlab o‘tmadi – bu ish tufayli 100 lab gunohsiz, sobiq sho‘rolar davrida mehnatkashligi hamda harakatlari tufayli el-yurt orasida hurmatga sazovor insonlardan tortib, endigina o‘z faoliyatini boshlagan yosh kadrlargacha, oqsoqollardan tortib, mehnatkash xotin-qizlargacha jabr chekkanligi rost. 1980-yillarning gdlyan boshchiligidagi qatag‘on qilichi Yakkabog‘dagi bir nechta fidoiy insonlarni ham chetlab o‘tmadi - sobiq sho‘rolar davlatining jon talvasidagi tubanliklari doirasida "paxta" deb nomlangan o‘zbek xalqining - gohida rizqi, gohi fojiasiga aylangan qadriyatidagi adolatsizligi tufayli jazoga tortildilar. Shunday jafokash insonlardan biri Rustam Jo‘rayev edi. U ishlagan hamda rahbarlik qilgan davrlarni shunday xotirlaydi "Biz yashagan tuzumning qanday ekanligiga, malomatga qolgan odam o‘zini o‘nglab olish oson emasliga guvohman. Ammo hech qachon qo‘limga kishan tushadi, zindonlarda inson bolasi toqat qilolmaydigan qiynoqlarga duchor bo‘laman, bir og‘iz haqiqat so‘z non, havo, suvdek arzanda bo‘lib qoladigan kunlarni ko‘raman, deb hayolimga ham keltirmaganman. O‘sha yillarning butun sir-asrori endi hammaga ayon bo‘lmoqda. Ammo o‘sha paytda shu muqaddas yurtga qo‘lidagi kishan bilan yopirilib kelganlarning haqiqiy maqsadi, kirdikorlarini yaxshi bilishmas edi. Boshqa joyda bo‘lgani singari Yakkabog‘da ham ham tergovchilar jon-jahdlari bilan ishga kirishib ketdilar. Yakkabogda ularning boshlig‘i resublika (jumhuriyat) Ichki ishlar vazirligining tergovchisi mayor Samuq Ibragimov edi. Ummonimiz quridi, zamin siynasi zaharlardan tilkalandi, boyliklarimiz talon-taroj qilindi. Zamonlar evrilib, haqsizlik va xo‘rlik suyak-suyagiga yetgan 23 xalqlar ko‘zga ko‘rinmas kishanlarni yechishga intila boshlaganda misli ko‘rilmagan bedodliklar avjlandi. Qo‘rqitishga, ezib tashlashga yo‘naltirilgan jazo mashinasi butun qudrati ila ishga tushurib yuborildi. Menimcha, gdlyanchilar bir jafokash xalqqa qarshi uyushdilar. Odamlarning qo‘llarini qayirib, zindonband qildilar – haq-huquqlarini toptab tashlashdi. Odamlar shunday qiynoqlarga solindiki, ayrim yoshi ulug‘larning aytishicha, mustabid Stalin qamoqxonalari ham bunchalik bo‘lmagan. Umuman, olganda manfur gdlyanchilar yurtimizda talonchilik qilish, boylik orttirishdek iflos maqsad bilan kelishgandi. Bunga erishish uchun ularning qo‘lida hokimiyat, kishan va zindon bor edi. Rustam Jo‘rayev tuxmatlar bilan qilingan ayblov fikrini tan olmadi. Buning uchun inson zoti chidashi dargumon bo‘lgan qiynoqlarga giriftor bo‘ldi. Rustam Jo‘rayev kabi o‘z sha‘ni va g‘ururini mustabid tuzum, uning muttaxam hamda tuban vakillarining insoniylikdan yiroq ijrochilari hamlasidan himoya qila olgan, oriyatini saqlanishini o‘limdan afzal deb bilgan insonlarning hayot yo‘li - yosh avlodlarga ibratdir. Murtoza Avlayev ishi doirasida yana bir mehnatkash – Qo‘ldosh Tilovov edi. Q.Tilovov 1950-yilda tavallud topgan. 4 nafar farzandi bilan Yakkabog‘ shahri sobiq K.Marks (hozirgi Paxta zavod) ko‘chada 10 uyda istiqomat qilib keladi. Ayblangunga qadar Yakkabog‘ tuman Paxta tozalash zavodi qoshidagi, sobiq Kalilin j/xo‘jaligiga qarashli paxta tayyorlash punktida ishchi bo‘lib ishlagan edi. Hozirda nafaqada. Q.Tilovov asosiy mehnat faoliyati Paxta punktida o‘tdi: dastlab ishchi, II-zona klassifikatori (tarozibon), goh qabul qiluvchi va saralovchi lavozimlarda ishladi. Ayniqsa, paxta mavsumi boshlanadigan sentyabr oyidan kech qishgacha bo‘lgan davrda kunni kun, tunni tun demay ishladi. Paxta punktining har bir qadami unga yot bo‘lgan, paxta topshiruvchilar, traktorchilar bilan qadrdonlardek bo‘lib qoldi. Oddiy, mehnatkash – o‘zbek harakteri mujassam inson. Sovet davrining targ‘ibotiga, uning naqadar ulug‘ davlat ekanligi haqidagi gapso‘zlarni juda ko‘p eshitgan. Ba‘zan bu haqiqatligiga ishondi, farovonlik haqidagi gaplar esa atrofda urchigan davrlar edi. 1984-yilning ayni qish chillasida, qahratonda gdlyanchilar uni soxta ayblovlar bilan xibsga olishadi. Q.Tilovov butun O‘zbeklar diyorida 24 bo‘layotgan xunrezliklar haqida tez-tez eshitib turar, lekin o‘zining ushbu domga tortilishini o‘ylagan emas edi. 1987-yilning 27- dekabrigacha uni biz xabardor bo‘lgan barcha yo‘llar bilan xususan, qo‘shib yozish hamda suistemolliklar ayblovlarni bo‘yniga qo‘ydirishmoqchi bo‘ladi esa kutilgandek bo‘ldi – soxta dalillar, guvohliklar natijasida prokuror tomonidan ayblov fikri yoziladi. 1986-yilning 10- sentyabr kuni M.Avlayev va boshqalar, shu jumladan, Q.Tilovovning ishi Qashqadaryo viloyati sudi jinoiy ishlar bo‘yicha sudlov kallegiyasining ochiq sud majlisida ko‘rib chiqiladi. Sud gdlyanchi tergovchilarning taziyq bilan qo‘lga kiritilgan va soxta dalillarini inobatga olib, 10 yil ozodlikdan mahrum qilinadi. Jazo kuchaytirilgan tartibda axloq tuzatish-mehnat koloniyasida o‘tash belgilab qo‘yiladi. 1987-yilning 10-fevral kunida O‘zR Oliy sudi Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasida yuqoridagi hukm ustidan kassatsiya tartibida yuborilgan shikoyat sud majlisida ko‘rib chiqiladi. Tuxmat va bo‘xtonlarga to‘la ayblov fikriga ko‘ra chiqarilgan 1- instansiya sudining ba‘zi kamchiliklarga yo‘l qo‘yganligi alohida ta‘kidlanadi hamda hukmni boshqa tarkibda qayta ko‘rib chiqish uchun Qashqadaryo viloyat sudiga qaytarib jo‘natiladi. 1991 yilning 7 iyunda O‘zSSR Oliy sudi jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov hay‘atining qaroriga ko‘ra, Q.Tilovovning harakatlarida jinoyat alomatlari bo‘lmaganligi sababli unga ochilgan jinoyat ishi tugatilgan. M.Avlayev ishi doirasida ayblangan va nohaq jazolangan kishilardan biri Salomov Majid Xasanovich edi. M.Salomov 1948-yilda Yakkabog‘ tumanida tug‘ilgan M.Salomov Qarshi Xalq xo‘jaligi texnikumini tamomlab, Yakkabog tumani, xususan, sobiq xo‘jaligida turli lavozimlarida faoliyat yuritdi. Jumladan, 1971- 1980-yillar davomida Qarshi Suv qurilish tashkilotida quruvchi, Yakkabog‘ tumani mahsulot ishlab chiqarish tashkiloti(RayPO) ning xo‘jaligi bo‘limida qassobchilik qiladi, 1980-1984-yillarda j-xo‘jalikning mahsulotlarni davlatga topshiruvchi, tuman matlubot jamiyatida mudirlik lavozimlarida faoliyat yuritgan. D.Tojiyevning 7 nafar farzandi bo‘lib, u xibsga olingan paytda katta o‘g‘li SSSR armiyasi safida Afg‘onistondagi urushda qatnashayotgan, 2 nafar farzandi 25 turmushga chiqqan hamda qolgan 4 nafar farzandi esa maktab o‘quvchilari edi. D.Tojiyevning turmush o‘rtog‘i Xasanova Salomat ham o‘z mehnatlari, ayniqsa pillachilik borasida katta namuna ko‘rsatgan ayollardan biri bo‘lgan. 1974-yilda pillachilik rejasini oshig‘i bilan bajarganligi uchun unga ―Jiguli avtomobilini‖ sovg‘a qilishgan. Ish faoliyatida j/xo‘jaligida katta obro‘ qozonadi – bosiqligi, keng mulohazali, har qanday yordamga tayyor inson sifatida sifatida odamlar uni hurmat qiladi. Kimning uyida biron bir marosim: to‘y bo‘ladimi, ma‘raka bo‘ladimi, qassobchilik bo‘yicha beminnat yordamga shoshilardi. El orasida Majid qassob bo‘lib tanildi – hurmat qozondi. O‘zbekning o‘z qadriyatlari, el-ulus oldida yuksak e‘tirof etiladigan jihatlari bor. Halollik, ro‘stgo‘ylik hamda mehr-muruvvat, darddoshlik ushbu qadriyatlarining ustunidir. M.Salomov ham hech qachon o‘zganing haqqiga hiyonat qilgan emas: gdlyanchilar tomonidan shaxsiy va umummilliy xususiyatlarga zarba berilayotgan paytda ham M.Salomov oddiy o‘zbek sifatida insonlarga yordami, tuman Matlubot jamiyatida mudir sifatida vijdonan faoliyat yuritayotgan edi. 1980-yillarning mash‘um qatag‘on siyosati ana shunday insonlarni ham o‘z domiga tortdi. M.Salomovni, ayni qish avjida, 1984-yil 14- dekabrida Yakkabog‘da uya qurib olgan S.Ibragimov boshliq tergovchilar guruhi xibsga olishadi. 2 yilga yaqin muddat davomida, aniqrog‘i, 1986-yilning 4-mart kunigacha bo‘lgan muddatda qamoq va uning gdlyancha tergov usullari bilan yo‘g‘rilgan azobini tortadi. Unga M.Avlayev ishi doirasida paxta qo‘shib yozish, talon-tarojlik qilgan kabi ayblovlarini qo‘yishadi. 26 2.2. O’zbekiston ekologiyasining buzilishi 1986-yilning 10-sentyabrida Qashqadaryo viloyati sudi jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasida M.Salomovga nisbatan 6 yil muddatda kuchaytirilgan tartibda – mehnat-axloq tuzatish koloniyasida o‘tash belgilab qo‘yiladi. Mol-mulki musodara qilinib, davlat ixtiyoriga topshirish belgilab qo‘yiladi. 1991 yil 7 iyunda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasining yig‘ilishida M.Salomovning harakatlarida jinoyat alomtlari bo‘lmaganligi sababli harakatdan to‘xtatilgan. Ushbu to‘zonli yillarda sobiq Talimarjon tumani eski xo‘jaligi bosh injener lavozimida faoliyat yuritgan G‘ofur Misiriddinov alam bilan yodga oladi. Men 1980-1985-yillar davomida sobiq faoliyat yuritganimda M.Sharopov rais edi. 1984-yilning o‘rtalarida gdlyanning gumashtalari M.Sharopov boshchiligida sovxozning deyarli barcha lavozimdagilarini xibsga olishgan edi – bir o‘zim barcha ishlarni zimmamga olganman. Ex, qancha to‘zonli yillar edi-ya, M.Sharopovdek halol, hammaning birdek ko‘radigan, xalq ichidan chiqqan salobat egasini qamashgan edi 1 . Yana qanchadan qancha kuchga to‘lgan, yonib turgan yigitlarni qamashdi. “Paxta ishi”dan bevosita jabr ko‘rgan insonlar haqida gapirilsa, juda ko‘plab achchiq xulosalarga kelasiz – millatga – bag‘rikeng xalqqa qilingan xunrezliklarga nisbatan nafratingiz oshadi. Bu haqida Yakkabog‘ tumani sobiq bir necha yillar chorva buxgalter, bosh buxgalter lavozimlarida samarali faoliyat yuritgan va “Paxta ishi” doirasida nohaq jabr 1 Абдуллаев А. «Ўрта Осиеmда пахта яккахокимлигининг пайдо бўлишидаги илк босқичлар». Услубий қўлланма.Тошкент. 2000. B .49. 27 chekkan insonlardan biri Qulmurat Suyarov so‘zlari diqqatga sazovor. Qulmurat Suyarov 1946-yil Yakkabog‘ tumani “Cho‘l” qishlog‘ida tug‘ilgan. 1973-yilda Toshkent Xalq xo‘jaligi institutini tamomlab, o‘sha yildan boshlab sobiq chorva buxgalteriligidan ish faoliyatini boshlab 1980-yildan 1986-yilgacha bosh buxgalterlik lavozimlarida faoliyat yuritgan. Gdlyanchi tergovchilarning nohaq ayblovlari tufayli 2 yildan ziyod vaqt davomida Qarshidagi turmada(hozirda “Qatag‘on qurbonlar xotirasi” muzeyi), suddan keyin Jizzaxdagi mehnat koloniyasida nohaq jazoni o‘taydi, Oliy sud orqali aybsizligi isbotlanib, oqlangandan keyin – 1988-yilda sobiq Taftish komissiyasi raisi, keyinchalik 1989- 2004- yillarda, to tugatilib fermer xo‘jaliklari boshlangunga qadar yana bosh buxgalterlik lavozimida faoliyat yuritadi. Q.Suyarov a‘zolari tomonidan hurmati baland edi, hisob-kitob ustasi bo‘lganli uchun yon-atrofdagi insonlar hali ham “usta” deb chaqirishadi. Q.Suyarov bizga “paxta ishi” haqida gapirar ekan, yuzlarida ba‘zida achchiq nodomat, ba‘zi haqiqatni gapirayotganligidan dadillik seziladi: - “Men ular(Yakkabog‘ tumani hamda butun Qashqadaryo viloyatidagi “Paxta ishi” doirasida xibsga olingan, nohaq ayblangan, jazoga tortilganlar)ni ko‘pini yaxshi tanirdim. Ko‘pchiligi ushbu ishdan nohaq va hech sababsiz, hatto birovlarning o‘rniga qamalgan bo‘lsa-da, o‘zlarini go‘yoki aybdordek his qilishga majbur bo‘ldilar – shu tufayli tushkunlikka tushdilar, ko‘p o‘ylab, kasallik ortirdilar. Ulardan biri(safdoshini nazarda tutmoqda) bilan gaplashganimda ko‘zida yosh bilan gapirgan edi: “Qulmurat uka, nahotki shuncha yillar xo‘jalikda qamalish va xo‘rlanish uchun ter to‘kdik, kechalari paxta dalalarida qolib, uni sug‘ordik, xotinlarga qo‘shilib chopiq qildik, uni zararlanmasligi uchun o‘zimiz uchun zararli bo‘lgan kimyoviy dorilarni sepdik – terim boshlanganda deyarli uyga bormasdik, uxlamasdik. Bizga yoshligimizdan paxtani sevishimizni o‘rgatishdi: Paxta rizqimizligini, uni hatto muqaddas tushunchalarga aylantirishdi. Xalq har narsadan voz kechishi mumkin edi, paxtadan emas. Alal-oqibat paxta nomidan milliy fojiamimizni yaratishdi – bunaqa qamashlar, azoblar, el-yurt orasidagi sharmandagarchiliklarga sabab qilishdi – fojiamiz bo‘ldi. Hayot haqiqati shunday 28 ekanki, inson erksiz hech qachon chinakam baxtli bo‘lolmas ekan – baxtlar faqat gazetada, televizorda va yalg‘onlar aralashgan gurunglarda bo‘larkan. Mehnat qilib rohat ko‘rmaslik insonni ichidan yemirarkan, ustiga ustak seni qilmagan ishingni qildi deb qamashsa, jinoyatchi deb e‘lon berishsa…. “. Uni har qancha yupatsam ham alami kuchli edi Yakkabog‘da eng katta ish sifatida ko‘riladigan M.Avlayev‖ ishi hisoblanadi. M.Avlayev 1980-1982-yillarda Yakkabog‘ Paxta tozalash zavodi direktori lavozimida faoliyat yuritgan. Usbu ishni Gdlyan tomonidan Yakkabog‘da ―paxta ishi ga ma‘sul etib ‖ tayinlangan Somuq Ibragimov olib borgan. U tomonidan 1985-yil 7-10-sentyabr kunlari yozilgan ayblov fikrida jami 26 nafar turli lavozimdagi xo‘jalik hodimlari bor edi. Ushbu jinoyat ishi materiallari 1984-yil 9-iyul Qashqadaryo viloyati Yakkabog‘ tumani prokuraturasi tomonidan Yakkabog‘ paxta tozalash zavodida o‘tkazilgan buxgalterlik tekshiruviga asosan zavodning moddiy javobgar shaxslarga nisbatan qo‘zg‘atilgan edi. Va albata, umumiy va o‘ziga xos harakterli ushbu Jinoyat ishida yuqorida sanab o‘tilgan kishilardan tashqari yana 10 lab gunohsiz insonlarga tuxmat toshlari otilgan edi, kimlarningdir hayotini ostun-ustun qilib yuborgan edi. Yakkabog‘ tumanidagi zavodning sobiq rahbari M.Avlayev ham mavjud mustabid tuzum jabrini chekishga, uning manfur siyosatidagi qarama- qarshiliklardagi ba‘zi jarayonlarga sherik bo‘lishga majbur edi. Shunday bo‘lmasa, qo‘yishmasdi – yalg‘onlar oddiy holga aylangan jamiyatda oddiy— haqiqatlar ham tan olinmaydi 1 . Mustabid tuzumda yalg‘onni yalg‘on, haqiqatni haqiqat deguvchi odamlar o‘smaydi – undirishmaydi. Bizga ma‘lum bo‘lgan, ya‘ni bir tomondan sobiq sho‘rolar davlatining iqtisodiy tanazzuli avjiga chiqqan, ikkinchi tomondan esa sobiq sovet davlatining ulug‘vorlik haqidagi zo‘raki targ‘iboti tufayli hamma joyda hujjatlashtiriladigan suistemoliklar urchigan vaziyatni vujudga keltirgan edi. M.Avlayev ham ana vaziyatda rahbar bo‘lib Yakkabog‘ Paxta zavodida ishlagan hamda hodimlar orasida ancha-muncha hurmat qozondi. gdlyanchi tergovchilar unga o‘z mansabini suistemol qilgan holda 1 Голованов А.А. Саидов И.М. «Узбекское дехканство на историческом повороте второе половини ХIХ- первой трете ХХ века». Самарканд. 2006. C .31. 29 1982-yilda paxta hosilini qabul qilish va qayta ishlash davrida Yakkabog‘ tuman partiya qo‘mitasi birinchi kotibi Sami Boqiyev hamda zavodga qarashli barcha puktlardagi hodimlar bilan kelishgan holda aslida yo‘q paxta rejaga qo‘shib yozishda ayblashadi. M.Avlayev ishi 1986-yilning Qashqadaryo viloyati sudi Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasida ko‘rib chiqiladi. Sud hukmiga muvofiq M.Avlayev bir nechta ayblovlar: mansab vakolatlarini suistemol qilish, qo‘shib yozish, katta miqdorda davlat mulkini talon- taroj qilish kabi ayblar qo‘yiladi. M.Avlayevga nisbatan favqulodda jazo – o‘lim tayinlanadi. Mol-mulki musodora qilinadi. Ushbu xunrezliklardan tuman partiya qo‘mitasining birinchi kotibi Sami Boqiyev ham chetlab o‘tmadi – 1926-yil Yakkabog‘ tumani Yakkabog‘ qishlog‘ida tug‘ilgan. Tumanda xalq xo‘jaligining turli soharida samarali mehnat qilganligi uchun 1973 hamda 1981-yillarda “Mehnat” ordeni bilan, shuningdek turli yillarda turli nomdagi medallar bilan taqdirlangan. Qamoqqa olingunga qadar ya‘ni 1985- yilning 19-iyulgacha Qashqadaryo viloyati Pillachilik ishlab chiqarish boshqarmasida boshliq bo‘lib ishlagan. 1986-yilning 10-sentyabrdagi Qashqadaryo viloyati sudi Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasida bo‘lib o‘tgan sud yig‘ilishida unga nisbatan unga nisbatan ham qo‘yilgan ayblovlar kabi edi: qo‘shib yozish, suistemollik, davlat mulkini talon-taroj qilish. Unga nisbatan axloq tuzatish-mehnat koloniyasida o‘tash belgilanib, uzil-kesil 10 yil muddatga ozodlikdan mahkum etiladi. Shafqatsiz qatag‘on qilichi 12-yoshida ya‘ni 1942- yilda – ikkinchi jahon urushi avjiga chiqqan yildan hayotini Yakkabog‘ Paxta tozalash zavodi bilan bog‘lagan, kattalar urush domiga tortilganli sababli ularning ishini qilib suyagi qotgan – urushdan keyin ham deyarli butun kuchga to‘lgan davrini zavod bilan bog‘lagan, o‘zi shu zavodning bir bo‘lagi deb bilgan inson – Berdiyev Razzoqni ham o‘z domiga tortgan edi. R.Berdiyev 1930- yilda Yakkabog‘ stansiyasida tug‘ilgan. Shavqatsiz qatag‘on Paxta zavodini ikkinchi uyi deb bilgan, ko‘plab yaxshi kunlari hatto, bolaligi hamda yoshligi o‘tgan R.Berdiyevni zavoddagi hamkasblari, shogirdlari oldida yuzini yerga qaratdi. Unga jinoyatchi – talon-taroj qiluvchi sifatida ayblov qo‘yilib, 1984- 30 yilning ayni qahraton payti 18-dekabrida xibsga olishadi. 1986-yilning 10- sentyabrga qadar aybi isbotlanmay turib, turma va gdlyanchi tergovchilarning azoblashlariga giriftor bo‘ladi 1 . Umrining katta qismini Yakkabog‘ paxta tozalash zavodida o‘tkazgan R.Berdiyev o‘z faoliyati xususida quyidagicha xotirlaydi: - “12 yoshimdan – 1942- yildan boshlab ushbu zavodga ishchi bo‘lib kelganman. Urush yillaridagi mashaqqatlar – bolalik orzularidan vos kechgan meni erta ulg‘aytirdi. 1946-yilda konorlovchi ishchilarga boshliq, 1959-yildan torozibon (2-zona klassifikatori) lavozimiga tayinlandim. Paxta g‘arami ikki yil tursa bir-biriga yopishib ketar edi – ajratish va konorga tiqish mashaqqat, isrofgarchilikka yo‘l qo‘yilmas edi. Unutib bo‘lmaydi o‘sha yillarni. Konor uchun kelgan matolar(surp)dan kuylak-ishton tikdirib kiyardik. Faqat ishdan gapirardik, mehnat qilardik – jonimizni qadrini bilmay.... Keyin bu ishlar boshga tushdi, hayot shunaqa ekan, har soniyalar sizga tuxfa etilgan baxt ekan....”. Berdiyev Razzoqning o‘zini himoya qilish nutqiga ko‘ra, Berdiyev Razzoq tergovchilar tomonidan qo‘yilgan barcha ayblovlarni o‘z bo‘yniga oladi, qilgan ishidan pushoymonlik bildiradi hamda bundan ko‘zlangan maqsad – tergov va sud davrida inobatga olinadi – yengillik beriladi deb, umid birdirgani edi. Lekin bunday bo‘lib chiqmadi. R.Berdiyevning rostgo‘yligi ham inobatga olinmadi – gdlyanchi tergovchilar uni yanada ko‘proq ayblovlarni bo‘yniga olishi uchun qo‘rqitishib, haqorat qilib, urib-do‘pposlashadi. R.Berdiyevning quyidagi so‘zlari diqqatga sazovordir: - Menga yuklatilgan ayb haqiqatdan ham katta, men nima ham qila olar edim – katta daryo oldida xas edim, xolos. Mening o‘rnimda boshqa kishi bo‘lganida ham ushbu jinoyatlarni sodir qilgan bo‘lar edi. Chunonchi viloyat va tuman partiya tashkilotlari, Paxta topshirish rahbarlari shaxsan o‘zlari paxta topshirish ishlarini nazoratga olishgan edi. Har qanday ularning ruxsatisiz bo‘lmas edi. Biz faqat buyruqlarni bajarar edik, xolos. Bu ishlar, nafaqat Yakkbog‘ tumani balki butun O‘zbekiston (barcha sobiq sho‘rolar davlati N.S.)da bo‘lgan edi. Nima qilishim holi-jonimga qo‘yishmadi, oxiri majbur bo‘lganimdan shu ishga qo‘lga 1 Абдуллаев А.Н. XX аср иккинчи ярми Ўзбекистон пахтачилигида ирригация-мелиорация ишларини интенсивлаштиришдаги муаммо ва ечимлар ҳақида // СамДУ илмий тадқиқотлар ахборотномаси. - Самарқанд, 2005. - № 5. - Б. 17. 31 urdim. Hayotim davomida shu paxta zavodda og‘ir mehnatlar qildim: oddiy ishchi, yuk tashuvchilik qilib qiyin paytda zavodning og‘irini yengil qildim. Qarigan chog‘imda tashqi ta‘sirdann qo‘rqib bir ayb qildim. O‘z-o‘zidan savol tug‘iladi: shuncha yillar davomida halol ishlab kelgan inson o‘z qo‘shnilari, zavod jamoasi oldida jinoyat sodir qilishi mumkinmi – mumkin emas, buni aqlga sig‘dirib bo‘lmaydi. Doim halollikni kasb qilib olgan R.Berdiyev 11 nafar farzandni tarbiylab jamiyatga yetkazdi. 1986-yilning 10-sentyabrida Qashqadaryo viloyati sudi Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov kollegiyasining sudlov kollegiya yig‘lishida R.Berdiyev – 15 yil muddatda ozodlikdan mahrum qilish jazosini kuchaytirilgan tartibda – mehnat axloq tuzatish koloniyasida o‘tash belgilab qo‘yilgan edi. Jazoni o‘tab bo‘lgandan so‘ng 5 yil muddatda moddiy javobgarlikdagi ishlarda ishlash taqiqlanadi, mol-mulki musodara qilinadi. Biz yuqorida mamlakatimiz tarixida eng qora kunlardan bo’lgan sobiq sho’rolarning jon talvasiga tushgan va shu boisdan ichi bo’sh iqtisodiy siyosatini qutqarib qolish maqsadida to’qib chiqargan va butun O’zbekiston xalqi, shu jumladan boshqa millat vakillariga qilgan xunrezliklaridan ba'zilarigagina to’xtab o’tdik. Aslida, ikkinchi jahon urishi yillarida isbotlangan – rad etib bo’lmas haqiqat o’zbek xalqining milliy totuvligi, bag’rikengligiga Gdlyan va Ivanov boshchiligidagi manfur ijrochilar hiyonat qilishdi. 1930-yillardagi qatag’onlardanda ortiq ma'naviy zarba berishdi – butun boshli O’zbek millati va O’zbekiston xalqiga nisbatan sobiq mustamlaka, balki butun dunyoda notog’ri tushuncha paydo bo’lishiga zamin yaratishdi. Insoniyat anglab yetgan buyuq qadriyat – insonning ulug’ qadriyat ekanligi, uning nomi, sha'ni, nomusi dunyo yaralgandan buyon har ne'matdan narsadan ustun ekanligini inkor etmoqchi bo’lishdi. Ammo, zabardast, ulug’ tarix sohibi bo’lgan O’zbek millati va xalqi qurbonliklar va xo’rliklar evaziga ushbu tarixiy sinovdan ham o’tib oldi. Ulug’ ne'mat – mustaqillik tufayli ushbu ishlarga xolis baho berildi. Nohaq ayblanganlar nomlari oqlandi, bu bilan insoniy sha'ni va qadr-qimmati tiklandi. 32 XULOSA O‘zbekistonda paxta yakkahokimligi eng kuchaygan davri bu II jahon urushidan keying yillarga, XX asrning 60-80-yillariga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston markazni hom ashyo bazasiga aylanishi juda ko‘plab o‘lkada yechimini topishi zarur bo‘lgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy muammolarni keltirib chiqardi. Bunday hol deb ta‘kidlagan edi Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov - avvalo, butun sovet tuzumiga xos bo‘lgan markazlashtirilgan usulda rejalashtirish va taqsimlashdek illatlarning ta‘siri edi. O‘zbekiston iqtisodiyati asasan hom ashyo tayyorlashga yo‘naltirildi va paxta yakkahokimligi yurtimizdagi vaziyatni og‘ir ahvolga olib keldi 1 Magistrlik dissertasiyasining yakuniy xulosa qismida shunday‖ xulosaga keldikki, Sovet totalitarizm davrida O‘zbekistonda amalga oshirilgan paxta yakkahokimligi, paxta maydonlarining yildan-yilga oshib borishi, ko‘plab yechimini topishi lozim bo‘lgan muammolarni keltirib chiqargan. Urushdan keyin paxta maydonlarining ortib borishi,birinchi navbatda oziq- ovqat ekinlarining, ayniqsa donli mahsulotlarning, poliz ekinlarining hamda yaylovlarning hisobidan ortib brogan.Buning oqibatida respublikada aholining bu mahsulotlarga talabi ortib borgan, yaylovlar qisqarib chorva mahsulotlari, ayniqsa aholi o‘rtasida go‘sht va go‘sh mahsulotlari,poliz ekinlari iste‘moli yildan-yilga kamayib brogan. Respublika aholisi 1988-yilda rejadagi 51.6 ming tonna poliz mahsulotlari, 126.4 ming tonna ho‘l meva, 132.9 ming tonna uzumni kam yetishtirdi. Oqibatda bozorlarda go‘sht 1988-yili 1977-yilga nisbatan 8% 33 ga,kartoshka 22%ga, ho‘l meva 14%ga, sabzavot 0.5% ga ko‘tarildi.Bozorlarda o‘rtacha narxlar Qo‘qonda 18.5% ga, Farg‘onada 14%, Buxoroda 8%, Toshkentda 4.6% ga oshdi. Bunday holning bosh sababi,avvalambor respublikada paxta maydonlarining markaz buyurtmasiga ko‘ra oshib borishi edi. Respublikadagi bu ijtimoiy ahvolni bilib, sezib turgan o‘sha davr rahbarlari markazga o‘z e‘tirozini bildira olmagan. Statistik ma‘lumotlarga qaraganda O‘zbekistonda asosiy mahsulotlari iste‘moli darajasi markazga nisbatan ancha past bo‘lgan. Masalan go‘sht va go‘sht mahsulotlari aholi jon boshiga iste‘moli bizda 29-30 kg ni tashkil etsa, Sobiq Ittifoqda 62-64 kgni, xo‘l meva va sabzavot iste‘moli bizda 170-173 kg ni Ittifoqda esa 260-270 kg dan to‘g‘ri kelgan. Respublikadagi bunday ahvolning sababi,qishloq xo‘jaligi bir tomonlama rivojlanishi yani Markazning asosiy hom ashyo yetkazib beruvchi o‘lka bo‘lib qolganligidadir. Shularni hisobga olib bu dissertasiyada dissertant milliy mustaqillik ruhida quyidagi xulosalarga keldi: - Sovet totalitar tuzumining zo‘rlashi oqibatida katta maydonlarga paxta homashyosini ekilishi, o‘lkani hom ashyo yetkazib beruvchi hududga aylantirdi - Uning oqibatida yerga ishlov berishning ko‘p yillik tajribasi buzilib oqibatda asosiy sug‘oriladigan yerlarda doimiy ravishda paxta ekildi, almashlab ekish tajribasi susaydi. Tadqiqot qilinayotgan davrda sug‘oriladigan yerlarga paxta o‘rniga beda makkajo‘xori,poliz ekinlari almashlab ekish atigi 14% ni tashkil etdi xolos; Demak 80-85% yerga tanaffussiz paxta ekilib kelingan. Xulosa qilganda,- O‘zbekistonda yer-suv munosabatlarida ularni asrash, avaylash, tartibga solish qishloq infratuzilmasini yaxshilash,tabiat in‘om qilgan barcha ne‘matlarni asrab avaylash maqsadida maktablarda, o‘rta –mahsus ta‘lim yurtlarida, oliy ta‘limda bir nechta mahsus kurslar tashkil etilib yoshlarni o‘qitish lozim deb o‘ylaymiz 34 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Каримов И . А . Юксак маънавият - енгилмас куч . – Тошкент : Маънавият , 2008. 2. Абдуллаев А . « Пахта яккахокимлиги : оқибат ва сабоқлар (1917- 1991 й )». Тошкент . « Истиқлол » 2006. 3. Абдуллаев А . « Ўрта Осиеmда пахта яккахокимлигининг пайдо бўлишидаги илк босқичлар ». Услубий қўлланма.Тошкент. 2000. 4. Акрамов Э. «Повишине использования арошаемих земель». «Коммунист Узбекистана». Тошкент. 1988. 5. Алимова Д.А. ва бошкалар. «Ўзбекистон тарихи». (1917-1991). Дарслик. Тошкент. 2000. 6. Аминов Р.Х. «Возвращаясь к истории коллективизации в Узбекистане». Тошкент. «Фан». 1995. 7. Аминов Р.Х. «Истории совхозов Узбекистана 1917 - 1960 г». Опитъ, проблеми, уроки. Тошкент. «Фан». 1993. 8. Аминова Р . Х . « Қайта қуриш шароитида Ўзбекистонда социал ривожланишнинг долзарб муаммолари ». Тошкент. «Фан». 1991. 9. Голованов А.А. Саидов И.М. «Узбекское дехканство на историческом повороте второе половини ХIХ-первой трете ХХ века». Самарканд. 2006. 35 10. Зиеmев Х . « Ўзбекистонда пахта яккахокимлиги учун кураш ва унинг оқибатлари ( Х I Х асрнинг охирлари ХХ аср бошлари )». Тошкент . 1999. 11. Раззоков А. «Ўзбекистон пахтачилиги тарихи». Тошкент . « Ўзбекистон ». 1994. 12. Абдуллаев А . Н . Совет даврида пахтачиликдаги « ким еmвий зарбалар » нинг оқибатлари // Илм сарчашмалари . - Урганч , 2002. - № 4. 13. Абдуллаев А . Н . Бозор муносабатларига ўтиш шароитида Ўзбекистоннинг аграр си еmсати // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар . - Тошкент , 2003. - № 5. 14. Абдуллаев А . Н . Оқ пахта юзидаги доғлар // Мулоқот . - Тошкент , 2003.- №6. 15. Абдуллаев А . Н . Пахтачилик : турғунлик йиллари манзаралари // Қонун ҳимоясида . - Тошкент , 2003. - № 11. 16. Абдуллаев А . Н . Тикланишнинг илк босқичида // Ҳа еmт ва қонун . - Тошкент , 2004. - № 6. 17. Абдуллаев А . Н . Кечаги кун дардлари // Қонун ҳимоясида . - Тошкент ,2005.- №1. 18. Абдуллаев А . Н . Асорат // Қонун ҳимоясида . - Тошкент , 2005. - № 5. 19. Абдуллаев А . Н . XX аср иккинчи ярми Ўзбекистон пахтачилигида ирригация - мелиорация ишларини интенсивлаштиришдаги муаммо ва ечимлар ҳақида // СамДУ илмий тадқиқотлар ахборотномаси . - Самарқанд , 2005. - № 5. 36

Ushbu kurs ishida O'zbekiston SSR da  1980-90 yillarda bo'lgan siyosiy voqealar. Paxta ishi uydirmasi haqida yoritib berilgan

Купить