Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 5.4MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Iyun 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Tarix

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

XIX – XX аср бошларида Ўзбекистонда ҳунармандчилик тарихи Қашқадарё вилояти мисолида)

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚАРШИ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ Ўзбекистон тарихи кафедраси “5220200 тарих(мамлакатлар ва минтақалар бўйича)” таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун XIX – XX аср бошларида Ўзбекистонда ҳунармандчилик тарихи (Қашқадарё вилояти мисолида) мавзусида ёзган Илмий раҳбар “Ҳимояга тавсия этилди” Тарих факультети декани _______ “_____”____________ Қарши шаҳри, 1 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………3 I-bob. XIX-XX asr boshlarida Qashqadaryo vohasida hunarmandchilik turlari va uning an‘anaviy rivojlanish xususiyatlari……………………… ……….. 7 1.1.Qashqadaryo vohasida hunarmandchilik markazlari……………………7 1.2.Hunarmandchilikning to’qimachilik va kulolchilik sohalarining rivojlanishi……………………………………………………………………… .. 2 1 II bob.Qashqadaryo vohasida ishlab chiqarish munosabatlari…………..29 2.1.Hunarmandchilik uyushmalarning tashkil topishi va uning sohani rivojlantirishdagi o’rni……………………………………………………… …….29 2.2.Hunarmandchilikning savdo-sotiq munosabatlariga ta‘siri… ………….38 Xulosa… ……………………………………………………………………47 Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati… …………………………...54 Ilovalar… ………………………………………………………………… 55 .2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Mustaqillik yillarida milliy qadriyatlarga, xalq madaniy merosiga, tarixiy haqiqatni tiklashga bo’lgan e‘tibor kuchaydi. Shu bois, O’zbekistonning turli viloyatlarining etnik tuzilishi,aholi mashg’ulotlari, turmush tarzi, madaniyati alohida mavzu sifatida tahlil etilmoqda. SHuningdek, O’zbekiston viloyatlarida hunarmandchilik, uning sohalari, ish uslublari, mahsulot xom ashyosi to’g’risidagi ma‘lumotlarni umumlashtirish muhim ahamiyatga ega. O’zbek xalqi ming yillar davomida an‘anaviy hunarmandchilik sohasida ko’plab nodir buyumlarini yaratdi. Shu o’rinda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning quyidagi so’zlarini eslash joiz: “Bu ko’hna tuproqda milodgacha va undan keyingi davrlarda qurilgan murakkab suv inshootlari, hali- hanuz o’zining ko’rku tarovatini saqlab kelayotgan osori atiqalarimiz qadim- qadimdan o’lkamizda dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyati, me‘morchilik va shaharsozlik san‘ati yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi 1 . Qashqadaryo vohasi O’zbekistonda hunarmandchilikning asosiy markazlaridan biri hisoblanadi. Vohadagi Qarshi, Shahrisabz, Kitob shaharlarida qadimdan madaniyat bilan birga hunarmandchilik, savdo-sotiq jadal rivojlanib keldi. SHu bilan birga, vohada o’ziga xos hunarmandchilik an‘analari shakllandi. Bu an‘analar vaqt o’tishi bilan yangi jihatlar bilan boyib, rivojlanishda davom etdi. Hunarmandlar muayyan jamoalarga birlashib, o’z ish usullarini takomillashtirib maxsus hunar maktablarini tashkil etdilar. Vohadagi har bir maktabning o’z ish uslubi ishlab chiqilib, avloddan-avlodga meros bo’lib o’tdi. O’zbekiston hunarmandchiligi tarixini tadqiq etish milliy qadriyatlarni yanada rivojlantirish uchun keng imkoniyatlarni yaratadi. Soha tarixini chuqur o’rganish, mustaqillik sharoitida xususiy kasanachilikni rivojlantirishga doir taklif va mulohazalarni ishlab chiqishga keng yo’l ochadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov shunday deydi: “Bugungi bosqichda kasanachilik sohasi 1 Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch. T., Ma‘naviyat, 2008, 30-31 betlar. 3 bandlik va oila byudjeti daromadlarini oshirishning qo’shimcha manbaiga aylanib borayotganini hech kim inkor etolmaydi. Ayni vaqtda kasanachilik fuqarolari, birinchi navbatda, xotin-qizlar, ayniqsa, ko’p bolali ayollarni, yordamga muhtoj nogironlar va mehnat qobiliyati cheklangan boshqa shaxslarni ishlab chiqarish faoliyatiga jalb etish uchun muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etmoqda” 1 . Mavzuning o’rganilganlik darajasi : O’zbekiston hunarmandchilik tarixini o’rganish chor Rossiyasi davridayoq boshlab yuborilgan. XIX asrda O’rta Osiyoga kelgan chet ellik sayyohlar, ekspeditsiya a‘zolari o’lka hunarmandchiligi sohasi bo’yicha ham ma‘lumotlarni berib o’tadilar. Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoni egallagandan so’ng mustamlaka hududlarini mukammal o’rganish maqsadida qator ilmiy ekspeditsiyalarni uyushtiradi. Ekspeditsiya a‘zolaridan B.N.Litvinov, N.V.Xanikov, N.A.Maevlar Qashqadaryo vohasi shaharlari, aholi etnik tarkibi, mashg’ulotlari, kiyim-kechaklar to’g’risida ma‘lumotlarni berib o’tadilar. O’zbekiston hunarmandchilik tarixi sovet davrida ham o’rganildi 2 . Ammo bu adabiyotlarda tarixiy voqea va hodisalarga bir tomonlama baho berilib, hunarmandchilik sohasi namoyondalari faoliyatiga eskilik sarqiti sifatida qarash holatlari ham kuzatiladi. XIX-XX asr Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixini tadqiq etishda O.A.Suxareva, R.G.Mukminova-larning asarlari muhim manba sifatida qadrlanadi. O.A.Suxareva asarlarda Qarshi, Shahrisabz shaharlarida hunarmandchilikning rivojlanishi, uning o’ziga xos jihatlari to’g’risida qimmatli ma‘lumotlar beriladi. Ammo sovet davri adabiyotlarida takrorlanadigan xato va kamchiliklar bir xilligi bilan xarakterlidir. Ularda hunarmandchilikning milliy qadriyat sifatidagi o’rni yetarlicha asoslanmaydi. 1 Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. T., O’zbekiston, 2009, B.26. 2 Suxareva O.A. Pozdnefeodalny gorod Buxara kontsa XIX-nachalo XX v.v.M.1962; O’sha muallif. Istoriya sredneaziatskogo kostyuma. M.1982; Peshereva Ye.M. Goncharnoe proizvodstvo Sredney Azii. M.L.1958; O’sha muallif. O remelennx organizatsiyax Sredney Azii v kontse XIX-XX v.v.M.L, 1960; Raximov M.K. Xudojestvennaya keramika Uzbekistana. T., 1961; Mukminova R.G. Ocherki po istorii remesla v Samarkande i Buxare v XVI v. T., Fan, 1976; O’sha muallif.Sotsialnaya differentsiatsiya naseleniya gorodov Uzbekistana kontsa XV-XVI vv.T., Fan,1985; Chepelevetskaya G.L. O’zbekiston so’zanasi.T., 1961; Moshkova V.G. Kovr narodov Sredney Azii kontsa XIX-nachalo XX vv.T., 1970; Xasanova S. O. Odejda uzbekov (XIX-nachalo XX vv. T., 1978 va boshqalar). 4 Mustaqillik yillarida yangi nazariy metodologiya asosida yaratilgan asarlar ko’plab yaratildi. U.M.Mavlonov, G.A.Mixaleva, G.A.A‘zamova, S.T.Davlatova, I.Bogoslovskaya, L.Letveeva, G.M.Tanieva va boshqalarning asarlarida XIX-XX asr O’zbekiston hunarmandchiligi tarixiga doir qimmatli ma‘lumotlarni olish mumkin1. U.Mavlonov Qashqadaryo vohasidan o’tgan savdo yo’llari, madaniy aloqalari, G.A.Mixaleva O’zbekistonda XVIII-XIX asrlardagi hunarmandchilik, savdo va boj tizimi haqida ma‘lumotlarni umumlashtiradi. Bevosita Qashqadaryo vohasida kiyim-kechaklar tayyorlash bilan bog’liq hunarmandchilik sohalari keng o’rganiladi. G.M.Tanieva asarda Buxoro amirligi tarkibidagi Qarshi viloyatining iqtisodiy hayotiga doir ma‘lumotlar beriladi. Xususan, hunarmandchilik an‘analari to’g’risida ham fikrlar tahlil etiladi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari : Ishning asosiy maqsadi Qashqadaryo vohasida XIX-XX asrlarda hunarmandchilik tarixini o’rganish. Maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar qo’yildi: -Qashqadaryo vohasi hunarmandchilik markazlarini o’rganish; -Vohada to’qimachilik, kulolchilikning rivojlanishini asoslash; -Qashqadaryoda metallsozlik hunarmandchiligining ahvolini yoritish; -Hunarmandchilik uyushmalari, ustoz-shogird munosabatlarini tahlil etish; -Hunarmandchilikning savdo-sotiq munosabatlariga ta‘sirini asoslash. BMIning davriy chegarasi: XIX-XX asr boshlaridagi O’zbekiston hunarmandchiligi Qashqadaryo vohasi misolida o’rganiladi. BMIning nazariy-uslubiy asosi : O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning O’zbekiston tarixini rivojlantirishga doir bildirgan ko’rsatmalari asosiy nazariy-uslubiy asos bo’lib xizmat qildi. Shuningdek, ishni bayon qilishda tarix fanining ketma-ketlilik, xolislik, haqqoniylik, uzviylik kabi tamoyillari muhim nazariy-metodologik asos bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari ishni yozishda, tarixiy voqea va hodisalarga baho berishda milliy istiqlol g’oyasiga tayangan holda yondashildi. Ishning ilmiy yangiligi : Bitiruv malakaviy ishda XIX-XX asr boshlarida Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixi yaxlit holatda o’rganiladi. 5 Qashqadaryo vohasining bu davrdagi siyosiy ahvol, iqtisodiy rivojlanish va bu omillarning hunarmandchilikni yo’lga qo’yishdagi o’rni tahlil etiladi. Qashqadaryo vohasidagi asosiy shaharlar hisoblanmish Qarshi va Shahrisabz shaharlarida hunarmandchilik mahallalari, hunarmand ustalar va ularning shogirdlari haqida atroflicha ma‘lumotlar beriladi. BMIning amaliy ahamiyati : Tadqiqot natijasida qo’lga kiritilgan yakuniy xulosalardan xalq badiiy hunarmandchiligini rivojlantirishda, shuningdek, O’zbekiston tarixining XIX-XX asr tarixini o’qitishda, ma‘ruza matnlari tayyorlashda foydalanish mumkin. BMIning tuzilishi : Kirish, 2 ta bob, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati, ilovalardan iborat. 6 I-BOB. XIX-XX ASR BOSHLARIDA QASHQADARY O VOHASIDA HUNARMANDCHILIK TURLARI VA UNING AN‘ANAVIY RIVOJLANISH XUSUSIY A TLARI I.1.Qashqadaryo vohasida hunarmandchilik markazlari Qashqadaryo vohasi sharqdan baland tog’lar bilan o’ralgan Kesh- SHahrisabz vodiysi va Qizilqum kengliklari bilan tutashib ketgan Naxshab- Qarshining bepoyon dalalarini o’z ichiga olgan. O’rta Osiyodan, xususan, Qashqadaryo viloyati hududidan kesib o’tgan Buyuk Ipak yo’li voha iqtisodining rivoji uchun juda katta hissa qo’shgan. Ushbu savdo yo’llari sharq va g’arb, shimol va janub xalqlarini bir-biri bilan bog’lagan. Xitoydan to O’rta yer dengizi sohillarigacha cho’zilgan hududda yashovchi turli millat va elatlarga mansub xalqlarni o’zaro iqtisodiy, savdo va madaniy aloqalari rivojini ta‘minlagan. Karvon yo’llari ta‘sirida vohada ham bir qator madaniy markazlar rivoj topgan. Tadqiqotchi olimlar Qashqadaryo vohasini ikki yirik markazga bo’lib o’rgangan. Bular: Qarshi Qadimgi Nasaf va Shahrisabz Qadimgi Kesh. Qarshi shahri Qashqadaryo viloyatining muhim hunarmandchilik markazlaridan biri hisoblanadi. U qadimda Naxshab yoki Nasaf deb nomlangan bo’lib, shahar qoldiqlari dastavval A.I.Terenojkin, S.K.Kabanov va M.Ye.Masson kabi arxeolog olimlar tomonidan o’rganilgan. Nasaf shahri tarixi bo’yicha jiddiy tadqiqotlar XX asrning 70 yillaridan boshlab O’zbekiston FA Arxeologiya institutining maxsus ekspeditsiyalari tomonidan olib borilgan. Ko’p yillik arxeologik tadqiqotlar natijasida bu yerdan shahar, voha hukmdorining saroyi, shahar ehromi, dahma, maqbara, kulollar, temirchilar mahallalari qoldiqlari va boshqalar topilgan. Yerqo’rg’on topilmalari bizga yozma manbalardan ma‘lum bo’lgan so’g’diylarning keng savdo va diplomatik aloqalar olib borganliklari haqidagi ma‘lumotlarni tasdiqlaydi. Yozma manbalarda Naxshabda IV-V asrlarda bunyod etilgan yirik va mustahkam qal‘a VII-VIII asrlardayoq vohaning poytaxt shahriga aylangani 7 keltirib o’tilgan. IX-X asrlardan boshlab Nasaf gullab-yashnagan o’rta asr shaharlaridan biri sifatida yodga olinadi. Ushbu davrda ham Qarshi shahri Buxoro Balx karvon yo’lida joylashgan. Shaharda qal‘a va rabod mavjud bo’lgan hamda shahar to’rtta darvozaga ega mudofaa devori bilan o’rab olingan. XIII asrda esa shaharni mo’g’ul bosqinchisi Chingizxon bosib olgach, yondirilib, butunlay vayron etilgan. Tarixchilarning fikricha, yangi Qarshi shahrining vujudga kelishi Kepekxon faoliyati (1318-1325) bilan bog’liq. XIV asrda qadimgi Nasafdan 5 km shimolda hozirgi Qarshi shahri o’rnida chig’atoy urug’idan bo’lmish Kepekxon tomonidan saroy bunyod etilgan va yangi shaharga asos solingan. Qarshi atamasi barcha olimlar tomonidan birday qabul qilinmagan, balki shaharning eski nomlari bilan Nasaf, Naxshab yoki Yerqo’rg’on deb yuritilgan. Shahar nomi turli davrlarda turlicha nomlangan bo’lsa-da, u Naxshab vohasi poytaxt shahrining turli davrlardagi taraqqiyot bosqichlarini o’zida mujassam etgan. Tarixchilarning fikricha, “Qarshi” so’zining ma‘nosi xususida quyidagi fikrlar mavjud: M.Ye.Masson mo’g’ulcha “qarshi” so’zi “saroy” ma‘nosini anglatadi, chunki mo’g’ul xonlari rasmiy yig’inlari o’tkaziladigan saroy “Oltin qarshi” deb nomlangan, degan ma‘lumotni keltirgan. Zahiriddin Muhammad Bobur “qarshi” so’zi mo’g’ulcha “go’rxona”, ya‘ni maqbara degan ma‘noni bildirishini va bu nom mo’g’ullar istilosidan keyin paydo bo’lganini ta‘kidlab o’tgan. Muhammad Yoqub Buxoriy “Gulshan ul-mulk” asarida esa “qarshi” so’zi uyg’urcha “saroy” ma‘nosini bildirishini aytib o’tgan. SHunday qilib, Qarshi shahrining nomini Kepekxon saroyi yoki uning xilxonasi nomidan kelib chiqqan deyish mumkin. XVI asrlardayoq Qarshi shahri ichki qo’rg’onga ega bo’lgan mustahkam shahar bo’lgan. Asr oxiriga kelib Abdullaxon tomonidan shaharda bir qator yangi binolar madrasa, masjid, karvonsaroylar, sardoba, hammomlar va gumbazli savdo inshooti chorsu, bozorlar hamda Qashqadaryo ustidan ko’prik barpo etilgan. Mahmud ibn Valining yozishicha, bu katta va saranjom shahar jahonning katta 8 shaharlari bilan tenglasha olgan. P.P. Ivanovning ta‘kidlashicha esa, XIX asr boshlarida Qarshi shahri Buxoro va Samarqanddan so’ng uchinchi o’rinda turgan yirik shahar bo’lgan. Tadqiq etilayotgan davrda Qarshi shahri tuzilishi jihatidan O’rta Osiyo shaharlariga xos tarzda uch qismdan iborat bo’lgan. Shahar o’rdasi noto’g’ri to’rtburchak ko’rinishidagi devor bilan o’ralgan bo’lib, uning bitta saqlov darvozasi bor edi. O’rda 2,5 ga maydonni egallagan va kattaligi bo’yicha Shahrisabz o’rdasi hamda Buxoro arkidan kattaroq bo’lgan. Mang’itlar sulolasi hukmronligi davrida Qarshi o’rdasida Buxoro taxti vorislari ham istiqomat qilgan. XIX asr oxirlarida Qarshi shahrida bo’lgan rus tadqiqotchilari shaharning tuzilishi to’g’risida fikrlar bildirishgan. Jumladan, N.Xanikov Qarshi shahri tuzilishi to’g’risida quyidagicha yozadi: Shahar umumiy markazga ega bo’lib, 3 ta devor bilan o’rab olingan. Birinchisi, o’rdani eski shahardan, ikkinchisi eski shahar, ya‘ni qo’rg’onni, uchinchisi esa yangi shahar-qal‘ani o’rab olgan. B.Litvinovning yozishicha esa, qal‘a atrofidagi qo’rg’on devori va markaziy ko’chalarga ulangan darvozalari yaxshi saqlangan. Shaharda, asosan, yuqori tabaqa ahli uy-joylari, ko’p rastali chorsu bozori va karvonsaroylar mavjud bo’lgan. Shahar atrofida esa qalin bog’lar barpo etilgan bo’lib, ularning orasida shaharlik boyvachchalarning yozda dam oladigan dala hovlilari, mahalliy aholi uy-joylari, bozorlari, hammom, masjid kabi jamoatchilik binolari joylashgan. Qarshi shahri ham Buxoro amirligining bir qator yirik shaharlari kabi hunarmandchilik guzarlariga bo’lingan. Qarshining eski shahar qismida 20 ta guzar aniqlangan. Shahar guzarlari quyidagilar: Mirdushi, Mirzolat, Og’aliq, Chubin, Xonaqo, Xarrot, Sharshara, Beklarbegi, Xitoy, Uyuyma, Eronguzar, Qozixona, Xaramsaroy, Darvozai Tutak, Boyguzar, Mirzolatif, Xalvogar, Temurchi, Kuloli, Chilangaron. Bundan tashqari, eski shahar tashqarisida 8 ta guzar mavjud bo’lib, bu guzarlar shahar guzarlaridan ancha katta bo’lgan va mahalla deb nomlangan. Tarixiy hujjatlardagi ma‘lumotlarga ko’ra, XIX asr o’rtalarida Qarshida madrasalar soni 4 ta, masjidlar soni esa (ichki va tashqi mahallalardagi bilan) 9 taxminan 80 ta bo’lgan. XIX asr oxirlarida Qarshi guzarlarida joylashgan uylar soni 2,5 – 3 mingta bo’lsa, aholi soni taxminan 15-18 mingga yetgan. 1926 yilgi ro’yxatga olish natijalari Qarshi shahri aholisining soni XIX asr oxirlaridagiga nisbatan ancha kamayganligini ko’rsatadi. Bunda, umumiy uy-joylar soni 3007 ta, oilalar soni 4062 ta bo’lsa, ulardan mingga yaqini XX asr boshida ko’chib kelgan rus va ukrainlarga tegishli bo’lgan. Sobiq ittifoq davrida qayta ro’yxatga olish natijalariga ko’ra, shahar aholisining umumiy soni 15198 nafar bo’lsa, shundan rus va ukrainlar 3097 nafarni, o’zbeklar esa 10267 nafarni, shahar aholisining kichik bir qismini esa yahudiylar, eroniylar, tojiklar arablar va uyg’urlar tashkil etgan. Rus tadqiqotchi-sayyohlarining yozib qoldirishicha, Qarshi vohasi o’zbeklari orasida mang’it urug’i vakillari ko’pchilikni tashkil etgan. Qarshida mang’itlardan tashqari qovchin urug’i vakillari ham istiqomat qilgan. N.Xanikov ta‘kidlaganidek, yangi shahar atrofi aniq chegarali devor bilan ajratilgan bo’lmasa-da, eski shahar devori shahar atrofidagi yerlarni ajratib turgan. XIX asr boshlariga kelib, Qarshi shahri aholisi ko’payib, shahar kengayganligi bois asta-sekin bozorlar, savdo do’konlari, masjidlar va boshqa jamoatchilik binolari soni ortib, yangi shahar paydo bo’lgan. Ushbu tashqi shahar-qal‘ada, asosan, hunarmandlar qo’nim topgan. Uning atrofidagi devor haqida esa yozma manbalar va arxeologik tadqiqot ishlarida ma‘lumotlar keltirilmagan. SHunday qilib, Qarshi qal‘asi qo’rg’on devoridan to Qashqadaryo ustidan o’tgan ko’prikkacha cho’zilgan. Tadqiqotchilarning yozishicha, ko’prikdan to eski shahargacha mustahkam toshli yo’lo’tkazilgan. Shahar atrofida yashovchi mahalliy aholi faqat Qarshi viloyatiga xos bo’lgan hududiy bo’linma, ya‘ni elga bo’lingan. Ularning soni ikkita bo’lib, o’z navbatida, bu ellar atrofida bir nechta mahalla va qishloqlar birlashtirilgan hamda eng yirik aholi manzili nomi bilan atalgan. Qarshi qal‘asida joylashgan mahallalar soni 8 ta bo’lgan. Bular: Charmgar, Qo’rg’oncha, Zog’za, Buzrugravot, Beshgumbaz, Maxsumovot, Qorluqxona, Arabxona yoki Qumrabot. Shahar markazidagi yuqori tabaqa ahli joylashgan guzarlar ushbu bo’linmagan kirmagan. Elni xuddi hunarmandchilik birlashmalaridagi kabi bobo boshqargan. Qarshining zargar hunarmandlari nafaqat shahar atrofi, balki shahar 10 ichidagi guzarlarda ham ko’pchilikni tashkil etgan. Jumladan, Boylar guzari, Xaramsaroy kabi guzarlar zargarlar guzari hisoblangan. Mahallalardan keyin esa ko’plab bog’-rog’, uzumzor, poliz va tomorqa maydonlariga bo’lingan mavzelar joylashgan. B.Litvinovning yozishicha, XIX asr o’rtalarida ularning soni 60 taga yaqin bo’lib, ular shunchalar zich joylashganki, bog’lar qaerdan boshlanib, qaerda tugaganini aytish qiyin. Qarshi viloyati hududi 14 ta amloklikka bo’lingan. Viloyatda amlok egalariga qarashli 210 ta mavze va qishloqlar (Qamashi, Jeynov, Kasbi, Maymanok, Po’lati, Parvoza, Fayzobod, Beshkent, Fazli, Jumabozor, Xonobod, Chim, Koson va Dahi miyonaj) bo’lgan 1 . Qarshi shahri va uning atrofidagi aholi to’qimachilik mahsulotlari bilan shuhrat qozongan. Qarshi hunarmandlari to’qimachilikning bir qancha turlari, jumladan, ip yigirish, turli xil matolar to’qish, tayyor kiyim-kechaklar tikish, gilam, paloslar to’qish va boshqalar bilan shug’ullanganlar. Zog’za guzarida ko’proq fo’ta va olacha ishlab chiqarilgan. Maxsumovot guzari aholisi esa adras ishlab chiqarish va yana ipak qurti boqish, ipak ip tayyorlash bilan shug’ullangan. Jundan yigirilgan ip va turli-tuman gilamlar Qarshi atrofidagi cho’llarda (Qamashi va Chiroqchi) chorvador aholi tomonidan ishlab chiqarilgan. Ushbu to’qimachilik mahsulotlari nafaqat Qarshi bozorlarida, balki Samarqand, Buxoro, Boysun, Shahrisabz, Hisor va qo’shni davlatlar bozorlarida ham mashhur bo’lgan. Qarshi bozorlarida esa gilamlar uchun alohida rastalar va ko’tara savdo uchun timlar ajratilgan. Ko’chmanchi aholi o’tovlarini mustahkamlash uchun maxsus tayyorlangan ingichka tasmali gilamnusxa paloslar ham alohida rastalarda sotilgan. Qarshida ko’nchilik mahsulotlari ishlab chiqarish ham yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib, bu hunar bilan, asosan, Charmgar guzari aholisi shug’ullangan. Buzrug ravot guzari aholisi esa ko’nchilik mahsulotlarning alohida turli kemxut teri ishlab chiqargan. Qarshida temirchilik, harrotlik, chilangarlik, misgarlik, kulolchilik, qandolatchilik, yog’ mahsulotlari ishlab chiqarish ham rivoj topgan. Yuqorida 1 Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno-ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata (vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. S.18. 11 sanab o’tilgan alohida hunarmandchilik turlari bilan shug’ullanuvchi aholi o’sha hunarmandchilik turi nomi bilan atalgan guzarda yashagan. Masalan, Qarshida Temirchi, Kulolguzar, Harrotlik, Halvogar, Chilangar kabi guzarlarni uchratish mumkin. V.V.Bartoldning ma‘lumot berishicha, Qarshi turli xil shirinliklar va yog’ mahsulotlari tayyorlash markazlaridan biri bo’lgan 1 . Bu yerda yog’ochdan ishlangan turli xil buyumlarga (yog’och piyola, idish-tovoqlar, turli xil hajmdagi sandiq va sandiqchalar, o’tovlarni ko’tarib turuvchi o’qlarga) ko’chmanchi aholining talabi katta bo’lgan. Bundan tashqari, Qarshi shahri hunarmandchilikning bir qancha sohalarini turli xom ashyo mahsulotlari bilan ta‘minlaydigan chorva mollari savdosi markazlaridan biri bo’lib, Qarshi cho’llarida yashaydigan chorvador aholi yetkazib bergan chorva mollari qo’shni tumanlarga ham chiqarilgan. Masalan, o’sha davrlarda ham G’uzorda bir nechta chorva chollari bozori bo’lganligi aniqlangan. Qarshida karvonlar uchun ot-arava va tuyalarni ijaraga berish ham mavjud bo’lgan. SHaharlarning mamlakatdagi mavqeini belgilab beruvchi bozorlar uning ko’rki hisoblangan. O’rta Osiyo, jumladan, Qashqadaryo vohasida ham bozorlar shaharlarning markaziy qismida aholi gavjum joyida joylashgan. Shahar markazida zargarlar, sarroflar, temirchilar, turli kiyim-boshlar va boshqa hunarmandchilik mollari bozorlari joylashgan. Qishloq xo’jaligi va chorvachilik mahsulotlarining ayrim turlari savdosiga ixtisoslashgan bozorlar esa ko’p hollarda shahar chetlari va uning tashqarisida joylashgan edi1. O’rganilayotgan davrda mavjud bo’lgan bozorlarning yana biri chorsular bo’lgan. Ular, odatda, ikki yo’l kesishgan yerlarda bunyod etilgan bo’lib, usti gumbaz bilan yopilgan. XIX asr o’rtalarida Buxoro amirligi shaharlarida bo’lgan sayyohlar ular haqida quyidagi fikrlarni bildirgan: Shunday chorrahalar borki, ular baquvvat ustunlar ushlab turgan gumbazlar bilan qoplangan Ularda bo’yalgan ipak, kashta, kashta tikilgan do’ppilar, tasmalar, gilamlar, pichoqlar va boshqa narsalar bilan savdo qilingan. XIX asr manbalarida 1 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. S.242. 12 Shahrisabz va Qarshi shaharlari Chorsusi uncha katta bo’lmagan, usti gumbaz balan yopilgan aylana shakldagi inshootlar, deb ta‘rif berilgan. SHahar savdo rastalarining asosiy qismi qo’rg’onning shimoliy tomonida joylashgan. Qarshining eng katta bozorlari Yuqoribozor qal‘aning janubida, Quyibozor esa shimolida joylashgan bo’lib, dushanba va shanba kunlari bozor kunlari sanalgan. Bundan tashqari, Qarshi shahri chorva mollari savdosi markazlaridan biri bo’lib, Qarshi cho’llarida yashaydigan chorvador aholi yetkazib bergan chorva mollari qo’shni tumanlarga chiqarilgan. Masalan, G’uzorda bir nechta qoramol bozori bo’lganligi aniqlangan. XIX asrning o’rtalarida Qarshi shahrida bo’lgan N.Xanikov shaharda uchta yirik karvonsaroy mavjud bo’lib, ulardan biri yahudiylarga tegishli bo’lganini yozib qoldirgan. 1863 yilda Qarshiga tashrif buyurgan X.Vamberining yozishicha esa, bu yerda 10 ta karvonsaroy mavjud bo’lib, ularda chetdan keltirilgan mahsulotlarning ulgurji savdosi amalga oshirilgan va turli savdo shartnomalari tuzilgan. P.I.Demezonning yozishicha, Qarshi...Buxoro va Xiva karvonsaroylari chetdan keltirilgan mahsulotlar bilan to’la edi. Shahar va uning atrofida joylashgan kichikroq karvonsaroylarga, asosan, kambag’al yo’lovchilar, o’z tuyalarida yuk tashuvchi kichik savdogarlar to’xtab o’tishgan. Qarshi shahrining yuksalish sabablaridan birinchisi uning Buyuk Ipak yo’li chorrahalaridan biri Hirot Kobul markaziy savdo yo’lida joylashganligi bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi sababi esa vohadagi tinch sharoit bo’lgan. XVIII asrda mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotida yuz bergan inqiroz hunarmandchilik markazlari taraqqiyotiga o’z salbiy ta‘sirini ko’rsatgan. Markaziy shaharlar inqirozi ikkinchi darajali shaharlar ijtimoiy-iqtisodiy hayotining yaxshilanuviga sabab bo’lgan. Qarshi shahri ham shunday shaharlar sirasiga kirgan. Bu yerda notinch markaziy shaharlardan xavfsizlik izlab kelgan hunarmand ustalar xotirjam mehnat qilishi uchun qulay sharoit mavjud bo’lgan. Bundan tashqari, Qarshi shahri Shahrisabz va Hisor qo’zg’olonchi bekliklariga qarshi kurashda Buxoro amirlarining siyosiy tayanch punkti hisoblangan. Shu sababli Qarshi doimo 13 ularning diqqat markazida bo’lgan va shaharning mustahkamlanishi va yuksalishi uchun zamin yaratgan. SHunday qilib, ushbudavrda Qarshi Buxoro amirligining yirik madaniy markazlaridan biri hisoblanib, 1831 yilda bu yerga tashrif buyurgan. A.Borns so’zlariga ko’ra, shahar va uning ulkan bozorlari kattaligi bo’yicha Samarqand va Balxdan qolishmas edi. SHahrisabz. O’rta asrlarda Kesh deb nomlangan Shahrisabz vohasi Zarafshon tog’lari etagi va G’uzordaryo atrofida joylashgan tumanlarni o’z ichiga olgan. Arxeologlarning ta‘kidlashicha, voha poytaxti ham Kesh nomi bilan atalgan. U Kitob va Shahrisabz o’rtasida joylashgan1. XIX-XX asr boshlarida Kesh vohasida Shahrisabz va Kitob alohida markazga ega yirik shaharlardan hisoblangan. Manbalarda Shahrisabz shahri “Kesh-Kashsh”, “Kas” va “Kis-Kis” shakllarida tilga olinadi. Shahrisabz atamasi ham shaharning qadimiy nomi bo’lib, yashil shahar ma‘nosini bildiradi 1 . SHahrisabz ilk o’rta asrlarda Kitob shahri o’rnida joylashgan. KATE keltirgan ma‘lumotlar, xususan, Sh.S.Kamoliddinov yozishicha, vaqt o’tishi bilan shahar markazi hozirgi Shahrisabz atrofiga ko’chgan 2 . Jumladan, eski shahar tashqarisida yangi inshootlar qurilgan bo’lib, shahar hukmdori saroyi va bozor ham shu yerda joylashgan. Keyinchalik shaharning mudofaa devori bilan o’rab olinishi va mustahkamlanishi Amir Temur faoliyati bilan bog’liq. Shahrisabz bu davrda aniq rejali, baland himoya devori va mustahkam minoraga ega bo’lgan shaharga aylangan 3 . Ammo XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib, iqtisodiy inqiroz sababli Shahrisabz ham og’ir ahvolda qolgan. Bu hol XIX asr boshlarigacha davom etgan. SHahrisabz shahri ham uch qism o’rta qo’rg’on, qal‘a va raboddan iborat bo’lgan. Bek qo’rg’oni shaharning shimoli-sharqiy burchagida joylashgan hamda u xalq orasida Shahrisabz Afrosiyobi nomi bilan atalgan. Qo’rg’onning ikkita 1 Masson M.Ye., Pugachenkova G.A. Shaxrisabz pri Temure i Ulugbeke// Trud SAGU. Novaya seriya. Gumanitarne nauki. Arxeologiya Sredney Azii. Tashkent, 1953. Vp. 49. S.22. 2 Kamaliddinov Sh.S. Istoricheskaya geografiya Yujnogo Sogda i Toxaristana po araboyazchnim istochnikam. IX- XIII vv.Tashkent: Fan, 1996. S.21. 3 Pugachenkova G.A.Temuridskoe arxitekturnoe nasledie Shaxrisabza//SHahrisabz shahrining jahon tarixida tutgan o’rni. Xalqaro ilmiy konferentsiya ma‘ruzalari tezislari. Toshkent:2002. B.10. 14 darvozasi bo’lib, sharqiy darvoza To’pxona, janubiy darvoza Ko’k darvoza deb nomlangan 1 . Qo’rg’on oldida shaharning asosiy maydoni Registon joylashgan. Shahar markazida joylashgan aylanma gumbazli Chorsudan shaharning to’rt tomoniga ko’chalar ketgan va bu ko’chalar orqali shahar darvozalariga borilgan. SHaharni tashqi muhitdan ajratib turuvchi qal‘a devorlarining 6 ta darvozasi bo’lgan. Shimoliy darvoza Kitob, sharqiy darvoza Kunchiqar, g’arbiy darvoza Kushxona, janubiy darvoza Charmgar deb atalgan. Bundan tashqari, janubi-sharqiy burchakda ikkinchi darajali Qalmiq darvoza va Simxona darvozalari ham mavjud bo’lgan. SHaharda 7 ta karvonsaroy va 2 ta hammom bor edi. Shahar guzarlarga bo’lingan va har bir guzar o’z masjidiga ega bo’lgan. Shuningdek, tadqiq qilinayotgan davrda Xo’ja Mirhamid va Hazrati Malik Ajdar masjidlari ham shaharning asosiy masjidlaridan hisoblangan. A.L.Kun keltirgan ma‘lumotlarga ko’ra, XIX asrning ikkinchi yarmida shaharda 14 ta guzar mavjud edi, XX asr boshiga kelib, esa guzarlarning soni 53 taga yetgan. Bular: Xonaqo, Ko’knorxona, Qatag’on, Chubin, Madoxon, Eshonipir, Telpakdo’z, Toqi chanor, Changi Oxur, Rais, Xo’ja, Kultepa, Balohovuz, Alovuddin, Degrezi, Hauzi Mardon, Chakor, Simxona, Eo’yi Xaytak, Hazrati Imom, O’zbek, Qo’shhovuz, Meshgarlik, Katta Charmgar, Kichik Charmgar, Xabarliq, Kuli Xatbaka, Kunduzak, Yoyilma, Kulollik, Murdoshuy, Hazrati Shayx, Poxol, Qassoblik, Nazarmat, Payzbobo, Qopqon, Namatmon, Xo’ja Mir Hamid, Sutbozor, Jilovxona, Xingaron, Isobek, Chakorlik, Maliki ajdar, Kitob, Xo’jaguzar, Eshonguzar, So’piguzar, Katta Chuyton, Kichik Chuyton, Arpabozor va boshqalar. SHahrisabz guzarlari Buxoro shahri guzarlari kabi uncha katta bo’lmagan. Ularning eng kattasi 100 ga yaqin xo’jalikni birlashtirgan bo’lsa, kichigida 20-30 oila istiqomat qilgan. XIX asrda vohada bo’lgan yevropalik tadqiqotchilarning asarlarida Shahrisabz bekligi aholisi to’g’risidagi ma‘lumotlar turlichadir. O.A.Suxarevaning tadqiqotlari natijasiga ko’ra, uy-joylar soni 2789 ta ko’rsatilgan. Umuman olganda, 1 Dresvyanskaya G., Usmanova Z. Iz istorii Kesha. Tashkent, 1976. S.7. 15 shahar guzarlarida 3000 ga yaqin uy-joy mavjud bo’lgan. Agar qrtacha hisobda har bir uyda 6 kishidan istiqomat qilgan deb olsak, u holda shaharning umumiy aholisi 18000 kishini tashkil etgan. Ushbu ma‘lumotlarga tayanadigan bo’lsak, shahar ahli taxminan 18-20 ming atrofida bo’lgan deyish mumkin. Yuqorida Shahrisabz shahri aholisining umumiy soni haqidagi ma‘lumotlarni shahar emas, balqi beklik aholisi soni ekanini aytib o’tish lozim. SHahar aholisining asosiy qismini o’zbeklar tashkil etgan. Bu yerda o’zbeklardan tashqari, tojiklar, yahudiylar va boshqa millat vakillari ham istiqomat qilgan. Shahrisabzda yahudiylarga tegishli o’nga yaqin uy-joylar mavjud bo’lgan. Yahudiylar g’ayridin hisoblangani uchun ularning musulmon guzarlariga kirishi man etilgan va bu Shahrisabz begi tomonidan nazorat qilingan. SHahrisabz shahri beklikning siyosiy va iqtisodiy markazi hisoblanib, bu yerda bek qo’rg’oni joylashgan. Qo’rg’onda bek, uning oilasi va boshqaruvchi hokimiyat vakillari istiqomat qilgan. Saroy a‘yonlari bek qo’rg’oniga yaqin guzarlarda yashagan. Masalan, Sangioxur guzarida “Katta podsholik uyi” joylashgan bo’lib, unda beklikning yuqori tabaqa ahli istiqomat qilgan va hurmatli mehmonlar kutib olingan. SHaharning shimoli-g’arbiy tomonidan joylashgan So’piguzarda shahar din peshvolarining uy-joylari joylashgan. Bundan tashqari, Kultepa, Hazrati Shayx, Hazrati Imom guzarlarida yashovchi xo’jalar Hazrati Shayx va Hazrati Imom mozorlariga kelib tushgan xayru ehson hisobidan hayot kechirgan. Xo’jaguzar va Eshonguzar ahli esa dehqonchilik va bog’dorchilik bilan shug’ullangan. SHahar aholisining asosiy qismi hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan mashg’ul bo’lgan. Bu yerda ko’nchilik, kulolchilik, to’qimachilik, tikuvchilik, kashtachilik, zardo’zlik, temirchilik, degrezlik, misgarlik, zargarlik va boshqa hunarmandchilik turlari rivoj topgan. SHahrisabzda bir-biriga bog’liq hunarmandchilik turlari bilan shug’ullanuvchi aholi yonma-yon guzarlarda yashaganini kuzatish mumkin.Masalan, Shahrisabzda ko’nchilik bilan bog’liq bo’lgan sovungarlik va yelimgarlik bilan shug’ullanuvchi aholi shaharning janubi-sharqida joylashgan 16 Katta Charmgar, Kichik Charmgar, Meshgar hamda Yoyilma guzarlarida yashagan. Shuningdek, poyabzal tikish bilan shug’ullanuvchi hunarmandlar, xususan, kovushdo’zlar Namatmon guzarida, yuqori tabaqa ahli uchun yashil teridan nozik va yuqori sifatli kovush tikuvchilar Kitob guzarida, etikdo’zlar Xo’ja Mir Hamid Qalqon guzarida, Chuyton guzarida yaxdondo’zlar va qamchindo’zlar, Kunduzak guzarida sovungarlar, Telpakdo’z guzarida telpakdo’zlar va po’stindo’zlar, Qassoblik guzarida qassoblar ko’pchilikni tashkil etgan. Chitgarlar Rais guzarida, Kulolchilik va Hazrati Shayx guzarida, asosan, kulollar yashab, faoliyat yuritgan. Kulollik guzarining bir qismi Charxchilik deb nomlangan va bu yerda temirchilar yashagan. Shahrisabz degrezlari, asosan, Degreziy va Jo’yi Xaytak guzarlarida, misgarlar Xauzi Mardon, zargarlar esa Balohovuz, Hauzi Mardon hamda Kunduzak guzarlarda istiqomat qilgan. SHahrisabzda ham, asosan, bir xil hunardmanchilik turi bilan shug’ullanuvchi aholi yashaydigan guzarlar o’sha hunarmandchilik nomi bilan atalgan. Shuningdek, guzarlarda boshqa hunarmandchilik turi bilan shug’ullanuvchi hunarmandlarni ham uchratish mumkin bo’lgan. Masalan: Jo’yi Xaytak, Kunduzak guzarlarida degrezlar va zargarlardan tashqari, to’quvchilik, ko’nchilik, etikdo’zlik, kovushdo’zlik bilan shug’ullangan hunarmandlar ham istiqomat qilishgan. SHahar ahlining yana bir qismi hunarmandchilik buyumlari savdosi bilan shug’ullanadigan savdogarlardan iborat bo’lgan. Ular Shahrisabz bozorlarida o’zlarining alohida rastalariga ega bo’lishgan. Yirik savdogarlar shaharlararo savdo-sotiq bilan shug’ullangan. Jumladan, Shahrisabz begi ham savdo uchun maxsus mablag’ saqlagan. Savdogarlarning asosiy qismi shahar bozorlariga yaqin guzarlarda istiqomat qilishgan. SHahrisabzning markaziy bozori Chorsu bek o’rdasidan janubda joylashgan. XV asr oxiri-XVI asr boshlarida bunyod etilgan ushbu Chorsu bozori hozirgacha yaxshi saqlanib qolgan. Shaharda har kuni savdo bo’ladigan ushbu bozordan tashqari, bir qancha mayda bozorlar ham mavjud bo’lgan. Jumladan, shaharning g’arbiy qismida joylashgan Somon bozorida chorva mollari savdosi olib borilgan. 17 Bundan tashqari, Shahrisabzda savdo aloqalarda muhim o’rin tutgan bir nechta karvonsaroylar mavjud bo’lib, XIX asrning 60-yillarida ularning soni 7 taga, XX asr boshiga kelib esa 28 taga yetgan. Eng muhim karvonsaroylardan biri Chorsuning g’arbiy tomonida, ya‘ni hozirgi kinoteatr o’rnida joylashgan. Unda boshqa shaharlardan kelgan savdogarlar to’xtab o’tgan. Shaharning g’arbiy qismidagi Somon bozori hududida kelgan va, asosan, chorva mollari savdosi bilan shug’ullanuvchi savdogarlar to’xtab o’tganlar. Yana bir nechta karvonsaroylar tog’li hududlarda joylashgan va ularda qishloqlardan kelgan aholi, maydo savdogarlar to’xtab o’tishgan. SHaharda hunarmandchilik guzarlari, bozorlar, karvonsaroylar bilan birgalikda, ko’plab masjidlar, madrasalar, hammom va boshqa jamoatchilik binolari ham qad ko’targan. Umuman, Shahrisabz shahri nafaqat hunarmandchilik, balki yirik savdo va madaniy markaz ham edi. Kitob shahri Kesh vohasida joylashgan yana bir muhim hunarmandchilik markazi hisoblangan. Manbalarda keltirilishicha, qadimgi va ilk o’rta asrlarda Kesh vohasining markazi Kitob shahri o’rnida joylashgan. XVIII asrlarda ilk o’rta asrlarga oid shahar xarobalari o’rnida Kitob qo’rg’oni barpo qilingan. Uning atrofiga ko’plab aholi ko’chib kelib joylashishi natijasida, yangi shaharga asos solingan va bu shahar asta-sekin rivojlana borgan. Tarixchilarning fikricha, Kitob atamasining ma‘nosi haqida quyidagi fikrlar mavjud. Bir guruh tadqiqotchilar shahar nomini Qashqadaryoning yuqori oqimidagi Kashaf jilg’asi nomi bilan bog’laydi1. Boshqa bir guruhi tojikcha “kift” yelka, “ob” suv, ya‘ni “elkadagi suv” degan ma‘noni bildiruvchi “kiftob” so’zidan kelib chiqqan desa, yana bir guruh tadqiqotchilar joy ma‘nosini anglatadigan so’g’diycha “kat” va suv ma‘nosini beruvchi tojikcha “ob” so’zidan, ya‘ni “suv bo’yidagi shahar” ma‘nosidagi “katob” birikmasidan kelib chiqqan deb ta‘kidlashadi 1 . 1 Muhammadjonov A.R. “Kesh” oykonimi va “Kat” substraktining etimoni// Shahrisabz shahrining jahon tarixida tutgan o’rni... 12 bet; O’sha muallif. Kesh - uy, ya‘ni Vatan demakdir//Moziydan sado. Toshkent: 2003. №2 (18). 44-bet. 18 Ma‘lumki, XVIII asrning birinchi yarmida Qashqadaryo vohasining sharqiy qismida Sangfurush, Ulash, Kitob kabi qo’rg’onlar vujudga kelgan bo’lib, keyinchalik ular orasida faqatgina Kitob qo’rg’oni taraqqiy etgan hamda shahar darajasiga ko’tarilgan 1 . Tarixiy manbalarda keltirilishicha, shahar 6 ta darvozaga ega bo’lgan va ular shahar ko’chalari orqali o’zaro bog’langan. Shimoliy darvoza Samarqand, sharqiy darvoza Kunchiqar, janubiy darvoza Sharbatxona, janubi-g’arbiy darvoza Xo’ja Rushnoiy, g’arbiy darvoza Govxona, shimoli-g’arbiy darvoza Darvozai Charmgar nomlari bilan atalgan. Tadqiqotchilarning ma‘lumotlariga ko’ra, XIX asr oxiri XX asr boshlarigacha shahar darvozalari yaxshi holatda saqlangan 2 . SHahar markazida joylashgan oltiburchak shakldagi bek qo’rg’oni g’arbdan sharqqa tomon 2000 metrga, shimoldan janubga tomon 750 metrga cho’zilgan. Shahar maydoni umumiy uzunligi 4600 metr bo’lgan paxsa devor bilan o’ralgan. Qo’rg’onning shimoli-g’arbida masjid, uning old qismida esa Registon maydoni joylashgan va shahar markazidan darvozalarga boruvchi yo’llar shu yerdan boshlangan. Shaharning katta bozori Registon maydoniga tutashib ketgan. XIX asrda Kitobda bo’lgan rus sayyohlari shaharda 3 ta madrasa, bir nechta juma masjidlari, 3 ta karvonsaroy, 1 ta hammom hamda ko’plab bozorchalar mavjud bo’lganligini yozib qoldirishgan. XIX asr oxiri-XX asr boshlarida karvonsaroylar soni 6 ta bo’lgani aniqlangan. Ularning barchasi bozor atrofida joylashgan. Kasbi qo’rg’oni XIX-XX asr boshlarida vohaning muhim va yirik aholi punktlaridan biri hisoblangan. Tarixiy tadqiqotlarga ko’ra, Qashqadaryoning quyi qismida joylashgan bu hududda aholi manzili ilk o’rta asrlardayoq paydo bo’lgan. IX-XII asrga oid manbalarda Kasbi juma masjidiga ega bo’lgan katta qishloq sifatida ta‘riflangan. Kasbi orqali bu davrda Buxoro Termiz savdo yo’li o’tgan. XVI asrda Kasbi Quyi Qashqadaryo vohasining muhim strategik ahamiyatga ega bo’lgan qo’rg’oni sanalgan. Hozirgi paytda Kasbi qo’rg’oni baland tepalik 1 Qadimgi Kesh-SHahrisabz tarixidan lavhalar// A.Sagdullaev tahriri ostida. Toshkent: Sharq, 1998. 174-b. 2 Qadimgi Kesh-SHahrisabz tarixidan lavhalar... 76-b. 19 shaklida saqlanib qolgan. Kasbi qo’rg’oni yonida Sulton Mirhaydar majmuasi mavjud. XIX-XX asr boshlarida Kasbi Buxoro amirligining muhim strategik ahamiyatga ega bo’lgan qo’rg’onlaridan biri bo’lgan. U orqali Buxoro-Qarshi hamda Buxorodan Nishon orqali Amudaryodagi Kerki kechuviga olib boruvchi savdo yo’li o’tgan. Umuman olganda, XIX-XX asr boshlarida Qarshi, Shahrisabz, Kitob kabi shaharlar vohaning asosiy madaniy markazlari sirasiga kirgan. Ular mudofaa devori bilan o’rab olingan qal‘a, qo’rg’on va raboddan iborat bo’lgan. Shaharlarda bek qo’rg’onidan tashqari, bir qancha jamoatchilik inshootlari, jumladan jome masjidlari, bozorlar, savdo do’konlari, hammomlar, karvonsaroy va boshqalar joylashgan. Qashqadaryo vohasi shaharlarida ham Buxoro va Samarqanddagi singari bir necha o’nlab hunarmandchilik guzarlari mavjud bo’lib, ularda shahar ahlining asosiy qismi istiqomat qilgan. Vohada hunarmandchilik bilan birgalikda, dehqonchilik, chorvachilik, bog’dorchilik rivojlangan. Shahar ahlining asosiy daromad manbai hunarmandchilik va savdo-sotiq hisoblangan. Yirik madaniy markazlar atrofida joylashgan kichik shaharchalar G’uzor, Yakkabog’, Chiroqchi hamda Kasbi qo’rg’oni kabi aholi manzillari vohaning iqtisodiy tayanchi hisoblangan. Bu yerlarda hunarmandchilik Qarshi, Shahrisabz, Kitobdagi kabi rivojlanmagan bo’lsa-da, ular qishloq xo’jaligi va chorvachilikdan olinadigan xom ashyo manbalarini yetkazib beruvchi muhim markazlardan hisoblangan. Shahar bozorlariga dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari, asosan, ushbu hududlardan yetkazib berilgan. Shuningdek, vohaning shahardan tashqari hududlarida dehqonchilik,chorvachilik bilan birgalikda, hunarmandchilikning bir qancha turlari, xususan, to’qimachilik, ayniqsa, jun va paxtadan ip yigirish, bo’yoqchilik, ko’nchilik va boshqa hunarlar rivojlangan edi. 20 1.2.Hunarmandchilikning to’qimachilik va kulolchilik sohalarining rivojlanishi To’qimachilik qadimdan rivoj topgan hunarmandchilik turlaridan biri bo’lib, sohaning asosiy xom ashyo manbai dehqonchilik va chorvachilikdan olingan paxta, ipak, kanop va jundan iborat bo’lgan. O’rta Osiyo hududida to’qimachilik eneolit davridan rivojlangan O’rta Osiyo, jumladan, Qashqadaryo vohasida qadimdan uy sharoitida paxta, jun, ipak va kanopdan yigirilgan ipdan mato to’qishgan va teridan kiyim-kechaklar tayyorlashgan. O’zbekiston xalqlarining uy to’qimachiligi haqida qator ilmiy ishlar yaratilgan bo’lib, ushbu asarlarda matolarning to’qilishi, ishlab chiqarish usullari va jarayonlari haqida ma‘lumotlar mavjud. To’qimachilik uchun zarur bo’lgan xom ashyo, ya‘ni paxta, ipak, kanop, jun va teri, asosan, vohaning o’zidan yetishtirilgan. To’qimachilikda zaruriy xom ashyolardan biri paxta bo’lib, XIX-XX asr boshlarida Qashqadaryo vohasi, xususan, Qarshida paxtaning 2 navi, ya‘ni g’o’zai safid va g’o’zai makka navlari o’stirilgan. Paxta hosili yig’ib olingach, har bir xonadon o’ziga keraklisini chigitdan ajratib olib, mato tayyorlash uchun oldin chig’iriq yordamida paxtaning chigiti ajratilgan. Chig’iriq yoki xalaji mahalliy duradgorlar tomonidan yasalgan va ular bozorda sotilgan. Bir chig’iriqchi hafta davomida ikki pudga yaqin paxtani chigitdan ajratgan. Ko’pgina xonadonlarda esa qish faslida butun oila a‘zolari qo’lda paxtani chigitidan ajratishgan. Tozalangan paxta ip yigirish uchun jamg’arilgan. Ip juda qadimdan charxda yigirilgan. Yigirilgan ip kalava qilingan. Ayrim joylarda aholi paxtani tozalab sotgan bo’lsa, boshqa joylarda paxta ip qilib yigirilib, bozorlarda sotilgan. Ushbu sohaning yana bir muhim xom ashyo manbai bu chorvachilikdan olinadigan mahsulotlar jun va teri bo’lib, ular ham ichki ehtiyojlardan tashqari, qo’shni davlatlar bozorlariga katta miqdorda chiqarilgan. Vohada chorvachilik yuqori darajada rivojlangan bo’lib, tog’ va tog’oldi tumanlarda qo’y, echki, qoramol boqilgan bo’lsa, shuningdek, bepoyon cho’l hududlarida yilqichilik 21 hamda tuyachilik rivojlangan. Chorvachilik mahsulotlarining katta qismini cho’l hududi aholisi yetkazib bergan. G’uzorda ham bir qancha chorva mollari bozori mavjud bo’lgan. Chorvachilik mahsulotlari ichida qorako’l terilariga talab katta bo’lib, ular, asosan, Qarshi atrofidagi chorvador aholi va ko’chmanchi arablar tomonidan yetkazib berilgan. Har yili kuzda Qarshi yaqinida chorva mollari savdosi bo’lib o’tgan. Bundan tashqari, vohada yilqichilik va tuyachilik ham rivoj topgan bo’lib, butun Buxoro amirligi hamda qo’shni davlatlarda Qarshining ikki o’rkachli tuyalari va Shahrisabz qorabayr otlariga talab katta bo’lgan. Jun urchuq, chillak yoki iptav kabi asboblar yordamida yigirilgan. Mutaxassislarining fikricha, bu asboblardan hunarmandlar miloddan avvalgi ikkinchi mingyillikning o’rtalaridan beri foydalanib kelishgan 1 . To’qimachilik uchun zarur bo’lgan asosiy xom ashyolardan yana biri ipak bo’lib, ipakchilik voha qishloq xo’jaligining yana bir muhim tarmoqlaridan hisoblangan. Qashqadaryo vohasida tadqiq etilayotgan davrda ham ipak qurti boqish va ipak ip tayyorlash keng tarqalgan. Vohada tayyorlangan ipak qo’shni shahar va davlatlar bozorlariga ham chiqarilgan. Pillani pishirish va undan ipak olish jarayonlari ancha murakkab bo’lib, ko’p ishchi kuchini talab etgan. Bunda katta-kichik qozonlar va charxlar ishlatilgan. Marg’ilon, Xo’jand, Samarqand, Buxorodagi kabi Qashqadaryo vohasi shaharlarida ham maxsus pillakashlik ustaxonalari bo’lgan. O’tmishda ipak ip tayyorlash bilan ko’proq ayollar shug’ullangan bo’lsa, keyinchalik ushbu og’ir yumush erkaklar qo’liga o’tgan. XIX-XX asr boshlarida ustaxonalarda erkak ishchilarni yollab ishlatish rasm bo’la boshlagan. Iplarni bo’yash uchun oldin ular yaxshilab yuvib, tozalangan, keyin ip ishqorli suvda qaynatilgan va oqar suvda chayilgan. Ipning suvi qurigach, unga rangli suv qaynab turgan qozonga solib rang berilgan. Voha shaharlarida, xususan, Qarshida ip va matolar to’qyashil, zarg’aldoq, to’q qizil, qora pushti, zangori 1 Ismoilov X. An‘anaviy o’zbek kiyimlari (XIX-XX asr boshlari). Toshkent: Fan, 1979. 9-bet. 22 ranglarga, Shahrisabz va Kitobda esa och sariq, to’q pushti, moviy ranglarga bo’yalgan. XIX asr oxiri – XX asr boshlarigacha to’qimachilikning asosiy quroli to’quv do’koni bo’lgan. Ushbu moslama tuzilishi jihatidan sodda bo’lib, yog’ochdan yasalgan. To’qiladigan matolarning asosi uchun tortilgan iplar tanda yoki o’rish deb, ularga ko’ndalang o’tkazilgan ip esa arqoq deb atalgan. Moki tanda orasidan o’tkazilib, do’kon dastasi bilan har safar urib, jipslashtirilib borilgan. Do’kondan ikki marta olingan mato bir kiyimlik hisoblangan. XIX asr oxirlarigcha matolarning eni juda tor, aksariyat hollarda 35-40 sm bo’lgan 1 . XX asr boshlarida esa keng enli matolar to’qish odat tusiga kirgan. Matolar qarich, gaz kabi o’lchovlarda o’lchangan. O’rta Osiyoda keng tarqalgan paxtali matolardan biri karbos, ya‘ni bo’z bo’lib, uni ishlab chiqarish hozirgacha davom etib kelmoqda. Pishiq qilib to’qilgan bu mato qalinligi va rangiga qarab bir necha turli bo’lgan. Bo’z, asosan, sarg’ishtob yoki ko’kishtob mato bo’lib, uning sakkiz ranglisini (oq, qora, yashil, siyohrang, sinjobrang, sariq, kulrang va ko’k rang) uchratish mumkin bo’lgan. Ular ichida eng sifatlisi karbos dunumbandi deb nomlangan. Qishda issiq, yozda esa salqin tutuvchi bu mato shahar hamda qishloq ahli tomonidan nafaqat o’z ehtiyojlari uchun, balki sotish uchun ham ishlab chiqarilgan. Bo’z XVIII asrda O’rta Osiyodan Rossiyaga eksport qilingan gazmollar ichida ko’p marta tilga olinadi. Fazlulloh ibn Ruzbexonning yozishicha, ko’chmanchi aholining ham bo’zga talabi katta bo’lgan. Olacha ham qadimdan O’rta Osiyo, xususan, Qashqadaryo vohasida ko’plab ishlab chiqarilgan yo’l-yo’l matolaridan biri hisoblangan. Olachaning eng yaxshi navi zibak deb atalgan 2 . Qarshi hunarmandlari olacha ishlab chiqarishda tengi yo’q usta sanalgan. Olacha Shahrisabz va Kitobda ham ishlab chiqilgan. Bu yerda ishlab chiqarilgan olacha rangining ochligi bilan ajralib turgan. Voha shaharlarida shu matoni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan guzarlar ham mavjud bo’lgan. Olacha yuqori sifatli rangdagi ipak va paxta tolalaridan to’qilgan yo’l-yo’l chiziqli ola- 1 Ismoilov H. An‘anaviy o’zbek kiyimlari... 10-b. 2 A‘zamova G.A. So’nggi o’rta asrlar O’rta Osiyo shaharlarida hunarmandchilik va savdo...B.19. 23 bula mato bo’lib, uning nomlanishi ham shundan kelib chiqqan. Xuddi shunday olacha Rossiya bozorlarida ham ola-bula, ya‘ni pestryad nomi bilan mashhur bo’lgan. XVII asrdan XX asr boshlarigacha Rossiyaga eksport qilingan mollar ichida pestryad nomi ko’p bor keltirilgan. Adras. Marg’ilon, Xo’jand, Buxoro, Samarqand, Qarshi, Shahrisabz va boshqa joylarda ishlab chiqarilgan hamda bu mato nafaqat ichki bozorda, balki Buyuk Ipak yo’li bo’ylab Sharq mamlakatlari bozorlarida ham sotilgan. Adras tanda ipi tabiiy ipakdan, arqog’i paxta ipdan to’qilgan yarim ipakli mato turiga kirgan. Undan turli xil yozlik va qishliq kiyimlar tikilgan. SHoyi. Buxoro amirligiga qarashli qator shaharlarda to’qilgan sof ipakli mato bo’lib, uning kanaus nomli turi keng tarqalgan. Undan ayollar yozlik kiyimlari, balbog’, kashtachilik buyumlari uchun asos sifatida foydalanilgan. Fo’ta yengil shaffof mato bo’lib, eshilmagan ipak va jun ipdan to’qilgan. Fo’ta, asosan, Samarqandda ishlab chiqarilgan. Ma‘lumki, Shahrisabz va Kitob ko’proq Samarqand to’qimachiligi yo’nalishi ta‘sirida bo’lgan hamda ko’plab usta- hunarmandlar samarqandlik ustalardan hunar sirlarni o’rganishgan. Buning ta‘sirida Shahrisabz va Kitobda ko’proq Samarqanddagi kabi fo’ta, tafta, chit, kimxob kabi gazmollarni ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Kashtachilik ipakchilik negizida taraqqiy etgan O’rta Osiyoning barcha hududlari, jumladan, Qashqadaryo vohasida ham rivojlangan hunarmandchilik turlaridan biri hisoblangan. Asrlar davomida avloddan avlodga o’tib kelayotgan kashtachilikda tashqi dunyodan ayro yashashga majbur bo’lgan ayollarning ijodiy qobiliyatlari, orzu-umidlari, tabiatga, go’zallikka bo’lgan muhabbati namoyon bo’lgan. Qiz bolalarni yaxshi kashtachi bo’lib yetishishi uchun ularga yoshligidan hunar o’rgatilgan. O’rta Osiyo, jumladan, voha ayollarining barchasi o’z oilasi uchun kashtachilik buyumlarini o’zlari tikishgan. Kashtachilik buyumlari sirasiga so’zana, joynamoz, taxmonpech, bo’g’joma, yostiqpo’sh, zardevor, dorpech choyshab, palak, belbog’, do’ppi va hokazolarni kiritish mumkin. 24 Hozirgi kungacha saqlanib qolgan kashtalarning asosiy qismi XIX asrning ikkinchi yarmi –XX asr boshlariga tegishli bo’lib, XIX asr kashtalari o’zining go’zalligi, nozik tikilish uslubi, ranglar mutanosibligi, qadimiy bezak namunalari bilan ajralib turadi. Mutaxassislarning fikricha, bu davrda kashtachilik yuksak darajaga ko’tarilgan. Turli kashtalarning ko’rinishi, shakli, o’lchovi, asos, ya‘ni tag matosi, gul naqshlari hamda tikilish uslubiga qarab ularning turmushda tutgan o’rni belgilangan. Masalan, devorlarga osiladigan va yoshlarning to’shaklari ustiga yopiladigan so’zanalar (bo’yi 230-280, eni 170-200 sm) markaziy gul naqsh va hoshiyali bir butun ko’rinishga ega bo’lgan. Taxmonga yig’ilgan to’shaklarning ustini yopish uchun ishlatiladigan taxmonpo’sh so’zanadan o’lchovining kichikligi (bo’yi 170-250, eni 120-150 sm) bilan farqlangan. Sandalpo’sh esa kvadrat shaklida, ya‘ni to’rt tomoni bir xil (150-150 yoki 170-170 sm) o’lchamda bo’lgan. Joynamozning o’rtasiga gul tikilmagan. Bosh tomoni va ikkala chetidagi naqshli hoshiya bir-biri bilan ravoq hosil qilib birlashadi. Joynamoz (bo’yi 130- 150, eni 90-110 sm) va ro’yjo (bo’yi 260-285 sm, eni 165-200 sm) ning past tomoniga hoshiya tikilmay, ochiq qoldirilgan. Bo’g’jama yoki bo’g’chapo’sh turli xil buyumlarni tugib qo’yish uchun ishlatilgan. Uning bezagi buyum markazida joylashgan. Bo’g’jamaning boshqa joyida bezagi bo’lmagan. Xonaning, asosan, tepa qismini bezatish uchun tikiladigan zardevor aynan takrorlanuvchi gullar bilan bezatilgan. Uning bo’yi 50 sm, eni 350-400 sm o’lchamda bo’lgan. Yirik so’zanalarni tikish uchun uzoq vaqt ketgan. Bunda gul bosilgan mato bo’lak-bo’lak bo’lib, har biri alohida tikilgan va keyin yaxlit holga keltirilgan. Buning natijasida, ba‘zida naqshlar bir-biriga to’g’ri kelmay qolgan hollar ham uchraydi. 25 Kashtalarga qalamkash yoki chizmakash deb nom olgan mohir kashtachilar uchi ingichka qamish qalam bilan matoga gul chizgan. Ular ko’plab naqshlarni yoddan bilgan va yangi bezak turlarini yaratishgan hamda kashta gullari rangini belgilab bergan. Chizmakash o’z asarlariga asos qilib asrlar bo’yi saqlanib kelayotgan naqsh turlaridan foydalangan va uni o’z ijodiy yangiliklari bilan boyitgan. Shu jumladan, kashtachilikda qadimiy naqsh turlaridan biri qalampirnusxa o’z maftunkorligi bilan asrlar davomida ijodkorlar diqqat markazida turgan va turli shaklda yangi bezak sifatida tasvirlanib, sayqallanib kelgan. XIX asr 80-yillarigacha so’zanalar oq karbos yoki sariq rangli qalin matolarga tikilgan. Ushbu kashtalar maftunkorligini naqshlar rang-barangligi, nozik tikilish usuli va tabiiy bo’yoqlarda bo’yalgan ipak iplar jozibasi bilan izohlash mumkin. Kashtalarni tikishda ipak iplardan tashqari, och qizil rangli jun iplardan ham foydalanishgan. Tadqiqotchilarning ifkricha, bunday jun iplar O’rta Osiyoga Hindistondan keltirilgan bo’lib, kashtachilikda XIX asr o’rtalarida paydo bo’lgan va 80-yillarida yana yo’q bo’lib ketgan. Keyinroq esa kashta tikish uchun mahalliy hunarmandlar tomonidan ishlab chiqarilgan binafsha, ko’k, jigarrang sidirg’a matolar, Rossiyadan keltirilgan oq va rangdor gazlamalar hamda ko’proq sun‘iy ranglarga bo’yalgan mahalliy ipaklardan keng qo’llanilgan. Shu jumladan XIX asrning 80-90 yillaridan ipaklarni arzon anilin bo’yoqlari bilan bo’yash urf bo’la boshlagan. Bu esa kashtachilik buyumlari sifatiga o’z ta‘sirini o’tkazgan. Bu bo’yoq tabiiy bo’yoqlar rangidan mustaqo farq qilib, ipakka keskin ochiq rang bergan. Qashqadaryo vohasi kashtachiligida so’zanalarga bosma va yo’rma choklarining turli xillari bilan sidirg’a matoga to’ldirib gul tikish xos bo’lgan. Bezak naqshlari ham shu choklarda tikilgan. Bosma chokda ikki iroqi va kandaxayol uslublari mavjud.Iroqi uslub maydo chokli tikish bo’lib, choklar deyarli perpendikulyar, mato ustiga uzunasiga tortilgan ipga nisbatan sal qiyshiqroq tikilib, har qaysi qator choklari bir-biridan ajralib turgan. Shunda so’zananing old tomonida chiroyli va nafis gullar solingan 26 choklarning to’g’ri qatori hosil bo’lgan. Orqa tomonidagi esa old tomonidagiga nisbatan qo’polroq chok qatorlari yuzaga kelgan. Qatorlar orasining katta- kichikligiga qarab ushbu chok ham ikki nafis va chiroyli mayda iroqi chok hamda qo’polroq ko’rinish beradigan yirik iroqi chokka bo’linadi. SHahrisabzda shahar kashtachiligi qishloqlardagiga nisbatan yuqori sifatliligi bilan ajralib turadi. Shahrisabz do’ppilari va sinavanchalari, asosan, iroqi chokda sanama hamda chizma uslubda tikilgan. Sanama uslubida asos uchun ikki qavat chit ustidan bo’ronboy yoki bo’z qo’yilib, keyin gullarning o’rni belgilangan. Ba‘zi tajribali tikuvchilar bezak naqshini yoddan bilsa, ko’pchilik kashtachilar oldida ma‘lum bir namuna turgan va o’sha namunadan ko’chirma olgan. Odatda, gullarning o’rni qora rangda tikib chiqilgan. Keyin kashta gullarining ichi to’ldirilgan. Bu usulda kashta tikishda rang tanlash ko’proq tikuvchining xohishiga bog’liq bo’lgan. Shahrisabz an‘anasiga ko’ra, ko’proq yashil rang do’ppining quri uchun ishlatilgan bo’lsa, ko’k va oq rangli ipak iplar, asosan, do’ppi hamda sinavanchalarning asosini tikishda ishlatilgan. Do’ppi gullari ko’proq och hamda to’q pushti, jigarrang, sariq hamda siyohrang iplarda tikilgan. Sanama uslubining o’ziga xos hamda ahamiyatga molik tomoni shundaki, bu usulda tikilgan naqsh shakllari juda aniq chiqqan va bir-biridan ajralib turgan. Naqshlar orasidagi masofa bir xil bo’lgan. Tikish davomida atiga bir katak adashilsa ham, shakl buzilgan, o’lchamlari farqli bo’lib qolgan. Bunday holatda ishni buzib, qayta tikishga to’g’ri kelgan. Shu sababli sanama uslubida tikuvchidan ko’proq diqqat talab etilgan. CHizma uslubida ham asos xuddi sanama uslubidagidek bir xil. Bu usulning sanamadan farqi shundaki, bunda shakllar sanab emas, balki chizma qilib tikilgan. Bu yerda ishning sifati yuqoridagi kabi ko’rkam chiqishi kashta tikuvchiga emas, ko’proq chizmachiga bog’liq bo’lgan. Chizma uslubi ko’proq bodomgul shaklini tikishda ishlatilgan. Bu yerda rang tanlash tikuvchi bilan birgalikda chizuvchining ham xohishiga bog’liq bo’lgan. 27 SHahrisabz kashtachiligi alohida maktab, alohida mahalliy xususiyatlarga ega bo’lishiga qaramay, unda Samarqand va boshqa kashtachilik maktablarining ta‘sirini ko’rish mumkin Masalan, bosma va kandaxayol chokida tikilgan. Shahrisabz so’zanasining bir nusxasi qo’shni hunarmandchilik markazlariga tegishli mahalliy xususiyatlarni ham o’zida jam etgan. Undagi bargsimon tasvirlar bilan o’ralgan doira turunjlari va gullaridagi nursiz rang Samarqand kashtasini eslatsa, jonli ishlangan ko’p sergul bezagi jihatdan Buxoro va Nurota kashtalariga o’xshash bezaklar Shahrisabzga xos an‘anaviy tikish usuli va ranglar jilosi bilan uyg’unlashtirilgan. SHahrisabzning rangli asosga yo’rmado’zi uslubida parrandalar tasviri tikilgan so’zanalarida tabiat lavhalari jonli aks etgan. Masalan, XIX asr oxirlariga oid to’q binafsharangli ipak matoga tikilgan Shahrisabz so’zanasini kiritish mumkin. So’zananing markazida doira ko’rinishidagi naqsh atrofida oltita xo’roz, qolgan hamma yerida qushchalar tasvirlangan. Bundan tashqari, kashtada ko’zacha, anor, bodom va boshqa xil naqsh turlarni uchratish mumkin. Gulbezaklar va ranglarning boyligiga qaramay, tasvirlar bir butunligiga erishilgan. Kulolchilik ham Qashqadaryo vohasining barcha hududlarida keng tarqalgan hunarmandchilik turlaridan hisoblanadi. Tadqiqotchilarning fikricha, kulolchilikning rivoji uchun, avvalo, o’troq hayot sharoit 28 II-BOB.QASHQADARY O VOHASIDA ISHLAB C H IQARISH MUNOSABATLARI 2.1.Hunarmandchilik uyushmalarning tashkil topishi va uning sohani rivojlantirishdagi o’rni O’rta Osiyo xalqlari hunarmandchiligining o’ziga xos xususiyatlaridan biri bu ma‘lum bir soha hunarmandlarining muayyan ijtimoiy tashkilotlarga birlashishidir. Bu o’ziga xos jamoatchilik an‘analariga tayangan maxsus uyushmalarga birikish ko’rinishiga ega bo’lgan. Bunday uyushmalar ma‘lum hunarmandchilik turining rivojlanishiga zamin yaratgan. Ushbu uyushmalarning o’z oqsoqollari bo’lib, birlashma faoliyati maxsus hujjat – risola asosida amalga oshirilgan. Risolada sohaga oid axloqiy, huquqiy va ijtimoiy me‘yorlar shariat qonunlariga asoslangan holda bayon etilgan. Jumladan, mazkur hujjatda texnologik jarayonlar, mahsulotlarning turlari va sifati, mehnat qurollari va hunarmandchilikning ushbu sohaga oid turli xil urf-odat va marosimlar batafsil bayon etiladi. XIX-XX asr boshlarida ham hunarmandlar o’z uyushmalariga ega bo’lgan. Bunday uyushmalar barcha hunarmandchilik turlarida mavjud bo’lib, O’rta Osiyoning mahalliy aholisi orasida kasaba deb atalgan. Mutaxassislarning fikricha, O’rta Osiyoda hunarmandchilik uyushmalari X asrlardayoq mavjud bo’lgan. Bunday uyushmalar to’laligicha XIV-XV asrlarda shakllangan 1 . Ularning paydo bo’lishiga yirik hunarmand-savdogarlar manfaati sabab bo’lgan. Bunday savdogar-ustalar atrofida chetdan boshqa raqobatchining paydo bo’lishini istamagan hamda hunarmandchilik uyushmalarida bir necha ustalarga bosh bo’lib, mahsulot ishlab chiqargan. Tadqiqotchilarning fikricha, G’arbiy Yevropa mamlakatlarida ma‘lum bir hunarmandchilik buyumlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan shahar hunarmandlari tsexlari mavjud bo’lgan. G’arbiy Yevropa mamlakatlarida tsexlarga birlashish X asrlarda boshlangan bo’lsa-da, XII-XIV asrlarda ular yirik 1 Pesherea Ye.M. Goncharnoe proizvodstvo…S, 378. 29 uyushmalarga aylangani haqida ma‘lumotlar mavjud 1 . Yevropa mamlakatlari va O’rta Osiyo hunarmandchilik uyushmalaridagi umumiyliklar bilan birgalikda, ular o’rtasida bir qancha o’ziga xos farqli tomonlarni ham ko’rsatib o’tish mumkin. Masalan, O’rta Osiyoda hunarmandlarning uyushmalarga birikishlaridan asosiy maqsad ishlab chiqarishni jadallashtirish, mahsulot sifatini, sonini oshirish va ko’proq foyda olish bo’lsa, G’arbiy Yevropa mamlakatlarida esa hunarmandlar tsexlarga asosan bir-biridan ruhiy madad va ilhom olish uchun birlashishgan 2 . Tadqiq etilayotgan davrda O’rta Osiyoning barcha hunarmandchilik markazlari hunarmandchilik guzarlaridan tashkil topgan. Yuqorida keltirib o’tilganidek, bunday guzarlarni Buxoro amirligi hunarmandchilik markazlari Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Kitob, Qarshida ham uchratish mumkin bo’lib, ularning har birida bir necha o’nlab guzarlarni sanab o’tish mumkin. Bunday guzarlarda, asosan, alohida hunarmandchilik turi bilan shug’ullanuvchi hunarmandlar yashagan va ularning ustaxonalari o’zlari yashayotgan hovlilarda joylashgan. Bundan tashqari, bozorda yoki savdo rastalariga yaqin yerda alohida do’kon hamda ustaxonasiga ega hunarmandlar uyushmalari ham mavjud bo’lgan. O’rta Osiyo, jumladan, Qashqadaryo vohasi shaharlaridagi hunarmandchilik uyushmalariga misol qilib kulolchilik uyushmalarini ko’rsatish mumkin. Kulolchilik uyushmalari, asosan, uy-hovlilarda joylashgan bo’lib, bir necha xonadan iborat bo’lgan. Xonalarga kulolchilik charxlari, sopol idishlarini pishiradigan xumdonlar, tegirmon toshlari joylashtirilgan. Loyxona ham charxlari bilan bir xonada joylashgan. Hovlida tayyor va yarimtayyor mahsulotlarni saqlaydigan xonalar ham mavjud bo’lgan. Hovlidan esa tuproq saqlash zahirasi sifatida hamda ob-havo issiq kunlarda idishlarni quritishda foydalanilgan. Uyushma boshida bobo va oqsoqol turgan. Mahsulot ishlab chiqaruvchilar ustalar, yollanma ustalar va shogirdlardan iborat bo’lgan. Bobo kasaba boshlig’i bo’lib, obro’li hunarmandlar ichidan saylangan va aksariyat hollarda umrining oxirigacha shu lavozimda turgan. XIX-XX asr boshlarida bobo lavozimi 1 Xaritonovich D.E. Jizn goroda i deyatelnost gorojan//Gorod srednevekovoy tsivilizatsii Zapadnoy Yevrop. T.2. M.: Nauka, 1999, S. 118. 2 Xaritonovich D.E. Jizn goroda i deyatelnost gorojan//Gorod srednevekovoy tsivilizatsii Zapadnoy Yevrop. T.2. M.: Nauka, 1999, S. 119. 30 to’qimachilik, novvoylik va otboqarlarda ham saqlanib qolgan. Boshqa bir qator hunarmandchilik turlari, jumladan, temirchilik, degrezlik, misgarlik, o’ymakorlik, ko’nchilik va boshqalarda kasaba boshliqlari oqsoqol yoki g’olib deb nomlangan. Kulolchilik hamda to’qimachilik ustaxonalarida ham bobo, ham oqsoqol lavozimi majvud bo’lib, ikkalasi ham ustakor hunarmandlardan saylab qo’yilgan. Ularni saylashda uyushmaning barcha a‘zolari qatnashgan. Oqsoqollikka saylanuvchi ustaning yoshi ahamiyat kasb etmagan va u umr bo’yi shu lavozimida qolmasligi ham mumkin bo’lgan. Ya‘ni, u uyushma a‘zolari noroziligi bilan lavozimidan chetlashtirilishi mumkin bo’lgan. Kasabaning haqiqiy boshlig’i bobo bo’lib, oqsoqol uning yordamchisi hisoblangan. Zargarlarda esa uyushma boshliqlari sarkor deb nomlangan va ular ko’pincha saroy amaldorlaridan bo’lgan. Tadqiqotlar natijasi, Buxoro amirligida ham zargarlarning ko’pgina imtiyozlari bo’lib, ular yuqori tabaqa ahli vakillari bo’lgan 1 . Jumladan, XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro shahri zargarlariga amir Abdullaxon tomonidan qarshilik zargar Usto Sa‘diy sarkor etib tayinlangan 2 . Bobolar uyushma a‘zolari oldida ushbu hunarmandchilik sohasi piri nomidan ish tutgan. Qolaversa, o’z hunariga oid risolani yoddan to’liq bilishi shart bo’lgan. U haftaning ma‘lum kunlarida qo’lida risola bilan ustaxona va do’konlarga birma-bir kirib, shogirdlari ishidan xabar olgan va hunarmandchilik qonun-qoidalari bilan tanishtirib borgan. Bobo boshliq sifatida, shogirdlarni ustalikka o’tkazish uchun fotiha bergan, ustazoda bo’lmagan har qanday shogirdni oila, ya‘ni uyushma ustasi qilib qabul qilish faqat bobo tomonidan hal etilgan. Bundan tashqari, uning qo’li ostida uyushmaning barcha halfalari birikkan bo’lib, ular bobo uyidan makon topgan. Shuningdek, bobo oqsoqol bilan halfalar o’rtasidagi kelishmovchiliklarni hal qilgan, yordamga muhtoj yoki bemor halfalarni qo’llab-quvvatlagan. Ular esa o’z qarzlarini ishga chiqqanlaridan keyin uzganlar. Ba‘zi bir badavlat bobolar nafaqat o’z uyushmasi balki boshqa hunarmandchilik uyushmalari a‘zolari tomonidan katta hurmatga sazovor bo’lib, nochor ahvolda qolgan kasaba boshliqlari ulardan yordam so’raganlar. Masalan, 1 Belenitskiy A.M., Bentovich I.B. Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. L.:Nauka, 1973. 2 Andreev M.S., Chexovich O.D. Ark Buxar. Dushanbe, 1972. S.74-75 31 obro’li badavlat bobolar tomonidan ishchi kuchiga muhtoj bo’lgan boshqa uyushmalarga ishchilar jo’natilgan. Shunday hollar ham bo’lganki, halfalar boboga ustaxona boshlig’i bilan kelishmovchiligini hal qilishni so’rab murojaat qilganlar. Bobo o’z poykori orqali ushbu muammolarni hal qilgan. Poykor boboning barcha topshiriqlarini bajargan, ya‘ni yollanma ishchilarni ishdan bo’shatgan, usta kerak bo’lgan ustaxonalarga ishchilarni joylashtirgan. U o’z xizmati uchun kelisholmayotgan har ikkala tomondan ikki tangadan undirib olgan. Ba‘zan vaziyatni aniqlab, kelishmovchilikni ustaxona boshlig’i zarariga hal etgan, masalan, uning ustaxonasini bir necha kunga yopib qo’ygan. Bobo qo’l ostida nafaqat hunarmandlar, balki savdogarlar ham birikkan. Masalan, to’qimachilikda gazmollarga buyurtmalar faqat bobo orqali o’tgan. Yuqori tabaqa ahli mahsulotga bobo orqali buyurtma bergan va tayyor mahsulot ham oldin uning ko’rigidan o’tib, keyin buyurtmachiga yetkazib berilgan. Oqsoqollar ham uyushma ishchilari nazoratidan tashqari, bozorga bog’liq masalalar bilan shug’ullanganlar. Ular mahsulot sifatini nazorat qilgan hamda ushbu mahsulot sifatiga yarasha sotilishini ta‘minlagan. Ular ishtirokida alohida ustalar bilan buyurtmaga og’zaki shartnomalar tuzilgan. O’z xizmati uchun oqsoqollar yiliga to’rt marta bir bozor kunining butun foydasi hisobiga haq olgan. Bunday kunlarda daromaddan kimdir o’marib ketmasligi uchun qattiq nazorat qilingan. Keyinchalik yirik shaharlarda, asosan, o’zbek millatiga mansub aholisi ko’p bo’lgan shaharlarda bobo lavozimi yo’qolib borgan va ularning o’rnini oqsoqol hamda g’oliblar egallagan. Chekka o’lkalarda bobo lavozimi kasaba boshlig’i, pirlar o’rinbosarlari sifatida uyushmalar qancha faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, shuncha mavjud bo’lgan. Jumladan, Qashqadaryo vohasi markaziy shaharlari Qarshi, Shahrisabz, Kitob va boshqalarda ham shu hol kuzatiladi. Hunarmandchilik uyushmalari quyidagi tartibdagi hunarmandlar guruhidan tashkil topgan. Uyushma boshida bobo, oqsoqol, undan keyin ustakor, halfalar, oxirgi o’rinda esa shogirdlar turgan. Halfalar o’z ustaxonasiga ega bo’lmagan usta- 32 hunarmandlar bo’lib, ilojsizlikdan uyushmalarda yollanib ishlashgan va mehnatiga yarasha ish haqi olishgan. O’rta Osiyo hunarmandchilik uyushmalari a‘zolaridan usta va hunarmandlarning kasabadagi o’rni alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Chunki ular mustaqil ishlab chiqaruvchilar hisoblanib, moddiy ta‘minotga muhtoj bo’lmagan. Shuningdek, ular shogirdlar tayyorlashda ustoz vazifasini o’tovchi asosiy shaxs hisoblangan. G’arbiy Yevropa mamlakatlari shaharlarida ham hunarmandchilik tsexlarida mustaqil usta- hunarmandlarning mavqei baland bo’lgan. Ular bir ixtisoslikka ega yollanib ishlashga majbur hunarmandlarni o’z qo’l ostida biriktirib, ma‘naviy hamda moddiy tomondan qo’llab-quvvatlab turganlar. Hunarmandchilik uyushmalarida taqiya ham mavjud bo’lib, u qo’llab- quvvatlash, tayanch, boshpana, dam olish joyi degan ma‘nolarni anglatgan. Taqiya uyushma a‘zolari tomonidan yig’ilgan pul hisobiga qurilib, hujralar va choyxonadan iborat bo’lgan. Unda vaqtinchalik boshpanalar ham mavjud bo’lib, shaharga ish izlab kelgan yollanma ustalar yashaganlar. Yuqori malakali ustalar taqiyada yashamaganlar, ular ustakor uyida yashagan. Taqiya, shuningdek, uyushma dam olish maskani vazifasini ham bajarib, u yerda hunarmandlar hordiq chiqarganlar. O’rta Osiyoning barcha shaharlaridagi kabi Qashqadaryo vohasida ham halfalarga bo’nak berish mavjud bo’lgan. Qarzdor halfa qarzini uzguncha, boshqa ustaxonaga o’tishi ta‘qiqlangan. Agar boshqa ustaxona egasi uning qarzini uzsa, o’ziga o’tkazishi mumkin bo’lgan. Bo’nak, asosan, ko’p sonli yollanma ishchi kuchi kerak bo’lgan uyushmalarda, jumladan, etikdo’zlar, to’qimachilik va kulolchilikda mavjud bo’lgan. Bu an‘ana misgarlar, zargarlar va zardo’zlarda uchramagan, chunki ularda halfalar deyarli bo’lmagan. Ushbu hunarmandchilik turlarida ustalar shogirdlarini ma‘lum darajada kasbga o’rgatganlaridan so’ng, ustalikka fotiha berishgan. Keyin ularga ustaxona ochishga ko’maklashishgan yoki o’z ustaxonalarida usta bilan bir qatorda ishlashlariga ruxsat berishgan 1 . 1 Gulyamov X.G. Iz istorii diplomaticheskix otnosheniy Rossii s Buxarskim xanstvom XVIII v. Tashkent: Fan, 1992. S.29. 33 Yuqorida keltirganimizdek, hunarmandchilik uyushmalari a‘zolarining quyi tabaqasi vakili shogirdlar hisoblangan. Shogirdlar chetdan ustaga yoshligidan hunar o’rganish uchun yollanib, 5-15 yil davomida yordamchi ishlarni bajarishga majbur bo’lgan. Ular ish haqi olish huquqiga ega bo’lmaganlar va, asosan, qora ishlarni bajarganlar. Ularning ma‘lum ish vaqti belgilanmay, tong otgandan kun botgunga qadar davom etgan. Zargarlar va zardo’zlarda chetdan kamdan-kam hollardagina shogirdlikka olingan. Bu hunarmandchilik turlarida, asosan, kasb-kor meros qoldirilgan bo’lib, ularning deyarli barchasi ustazodalar bo’lgan. XVI asrda shogirdlikka olish to’g’risidagi shartnomalar yozma tuzilganligi va shogirdlik muddati ham qisqaroq, ya‘ni 5 yilgacha bo’lgan. XIX-XX asr boshlarida zargarlikda ham chetdan olingan shogirdlar mavjud bo’lgan. Lekin ularga hunar o’rgatish muddati 10 yildan 15 yilgacha cho’zilgani va hujjatlar yozma imzolanmagani ilmiy adabiyotlarda keltirib o’tilgan. G’arbiy Yevropa mamlakatlari shaharlarida hunarmandchilik sohasidagi shogirdlik muddati odatda 2-7 yil davom etgan. Ba‘zi hollarda shogirdlik muddati 10-12 yilgacha cho’zilganligi haqida ham ma‘lumotlar mavjud. Bunga shogird o’zi tanlagan soha bo’yicha ustozi tan oladigan darajada san‘at namunasini odatdagi o’quv muddatida yarata olmagani sabab bo’lgan. Shogird ustalikka qabul qilinishi uchun xuddi shu shartni bajarishi zarur bo’lib, bunga tezda erishgan shogirdlar avval usta yordamchisi, keyin esa mustaqil usta-hunarmand, deb tan olingan. XX asr boshlarida shogirdlarning ahvoli ancha yaxshilangan. Arxiv hujjatlariga ko’ra, bu davrda hunarmandchilik korxonalarida ishlayotgan 17 yoshgacha bo’lgan shogirdlar umumiy ovqatlanish vaqtidan tashqari, 3 soat maktabda o’qib kelishga haqliligi ta‘kidlangan. SHogird yillar davomida hunar o’rganib, ma‘lum darajaga erishgandan keyin usta unga mustaqil ravishda ustachilik qilishi uchun fotiha va ish quroli hamda bir marta biror buyumni ishlab chiqarishga yetadigan xom ashyo bergan. Shogirdlar ustazoda bo’lsa, fotiha olgandan keyin o’zi mustaqil faoliyat yuritishgan. Ustazoda bo’lmagan shogirdlar fotiha olgandan keyin ustozi biror bir boshqa ustaxonada kelishuv asosida yollanib ishlagan. 34 Hunarmandchilikning barcha turlarida hunar otadan bolaga meros qoldirilgan va uni davom ettirmaslik gunoh hisoblangan. Aytishlaricha, ota hunari davom ettirilmagan uyda pirlar chiroqsiz qolgan. Shuning uchun o’g’il farzandi bo’lmagan usta qizini o’zining eng yaxshi shogirdiga uzatgan va uni o’z farzandlari qatoriga kiritgan. O’rta Osiyo hududi, Qashqadaryo vohasining barcha hududlarida hunarmandlarning o’zlari e‘tiqod qiladigan pirlari bo’lgan. Pirlarni e‘zozlash hunarmandchilik taraqqiyotida va hunarmandlarning hayotida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Pirlar ma‘lum sohadagi hunarmandlarni jipslashtirib turishda ma‘naviy vosita hisoblangan. Piri bir hunarmandlar birodar hisoblanib, barcha marosimlarda yig’ilib turishgan. Qashqadaryo vohasi ayollar kulolchiligida Momo Havo ulug’ sanalgan bo’lsa, Said Kulol, ya‘ni Shamsiddin Kulol barcha kulollar piri sanalgan. U, ayniqsa, yirik sopol idishlar yasaydigan kulollar tomonidan ulug’langan. Kosa, piyola kabi mayda sopol buyumlar yasaydigan kulollar, jumladan, Shahrisabz kosagarlari Shayx Hasan Basriyni ham o’zlariga pir deb bilishgan. Bahovuddin Naqshband esa yollanib ishlaydigan usta-halfalar va shogirdlarning piri hisoblangan. Olov bilan ishlovchilar, ya‘ni zargarlar, temirchilar, degrezchilar, novvoylar va kulollarning bir qismi hazrati Dovudni o’zlariga pir deb bilishgan 1 . Igna bilan ishlovchilar, ya‘ni tikuvchilar, zardo’zlar, etikdo’zlar Boboi Porado’zni o’z pirlari deb bilishgan 2 . Bundan tashqari, zardo’zlar Hazrati Yusufni o’z hunarlari piri deb ulug’lashgan. Ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha, eng birinchi usta zardo’z, eng birinchi ustoz va g’oyibona homiy pir Hazrati Yusuf bo’lgan 3 . To’qimachilikda to’quvchi va ip yigiruvchilarning piri, ya‘ni bibisi Bibi Seshanba bo’lgan. Ba‘zi joylarda Bibi Chorshanba deb atasa, Usmon turklari Bibi Payshanbai kori deb atashgan. O’rta Osiyo xalqlari afsonalaridagi mashhur Ayyub payg’ambar, Devi Safed, Bibi Seshanba 1 , Amudaryoning yuqori oqimida Bibi 1 Suxareva O.A. Pozdnefeodalny gorod Buxara… S.54. 2 Alimov U. A., Mirzaaxmedov D.A. K istorii mavzoleya Boboi Poraduz v Buxare// Istoriya materialnoy kultur Uzbekistana. Tashkent, 1982. Vp. XVII. S. 169. 3 Bulatov S. O’zbek xalq amaliy bezak san‘ati...321-bet; Goncharova P.A. Buxoro zardo’zligi san‘ati... 12-b. 1 Sulaymonov R.X. Naxshab-unutilgan tamaddun sirlari... 43-bet. 35 Rasonda, Afg’onistonda Bibi Charxan deb atalgan pir va bibilar ip yigiruvchilar homiysi hisoblangan 2 . Bundan tashqari, mahalliy hunarmandlar tomonidan olacha to’qish san‘ati asoschisi sifatida Shayx Najmiddin Kubro ham ulug’langan. Otboqarlar Hazrati Alini, dehqonlar Bobo Dehqonni, chorvadorlar Zangi boboni o’z hunarlari pirlari sifatida e‘zozlashgan. Kasaba boshliqlari, ya‘ni bobo va oqsoqollar pirlarning yerdagi aksi yoki davomchilari sifatida hurmat qilingan. Usta pirlar haqqiga har bir ish boshlanmasdan oldin duo o’qib, ulardan ishiga baraka va turli ziyon-zahmatlardan asrash uchun madad tilagan. O’rta Osiyo, xususan, Qashqadaryo vohasida voyaga yetgan, ya‘ni biror hunarni egallay olgan yosh usta kasaba yig’ini chaqirib, arvohi pir haqqiga ehson bergan. Shu yerda usta unvonini olgan shogird beliga belbog’ bog’langan va bo’lajak usta pirlarning davomchisi bobo hamda ustoziga sarupo qilgan. Ayollar pirlar haqqiga chiroqlar yoqishgan va ularning haqiga non, shirinliklar hamda oq gazmol ulashganlar. Piri bir hunarmandlar, hatto bir kasb-kor ahli bo’lmasa-da, birodar hisoblanib, turli marosimlarda yig’ilib turishgan. Ushbu an‘analar hunarmandlarni asrlar davomida bir-biriga bog’lab kelgan. Qolaversa, hunarmandchilik tarmoqlari, uyushmalarida mavjud bo’lgan bunday tartiblar vaqt o’tgan sayin o’z ahamiyatini yo’qotgan. Jumladan, XX asr boshlariga kelib, bobo uyushmalari o’z ahamiyatini yo’qotgan bo’lishiga qaramay, bu kabi an‘analar xalqimiz tomonidan qadrlangan hamda hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Hunarmandchilikka oid bu an‘analarning aksariyati ajdodlarni yodga olish bilan bog’liq bo’lib, ayniqsa, usta tomonidan o’z shogirdiga fotiha berish marosimida, ajdodlar ruhiga minnatdorchilik bildirish ko’rinishida yaqqol namoyon bo’ladi. O’rta Osiyo hunarmandchiligining o’ziga xos xususiyatlaridan biri bu har bir sohaning homiysi hisoblangan pirlariga ega bo’lishidadir. 2 Jenshina v mifax i legendax//Sostav. Valyanskaya O.P. Tashkent, 1985. S.57. 36 37 2.2.Hunarmandchilikning savdo-sotiq munosabatlariga ta‘siri O’rta Osiyo hududlari, jumladan, Qashqadaryo vohasida ham iqtisodiy yuksalish va ishlab chiqarish kuchlari rivojining muhim omillaridan biri ushbu hududlardan kesib o’tgan karvon yo’llari edi. U, hunarmandchilik ishlab chiqarishi rivoji, turli xalqlar madaniyati o’zaro ta‘sirining kuchayishi va garchi asta-sekinlik bilan bo’lsa-da, yangi ijtimoiy munosabatlarning ildamlashuviga katta hissa qo’shgan. Asrlar davomida, jumladan, XIX-XX asr boshlarida ham O’rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishida ichki, tashqi va tranzit savdoning yirik markazlari sifatida mashhur bo’lgan Samarqand, Buxoro, Toshkent, Shahrisabz, Qarshi, Kitob, Xiva, Urganch, Qo’qon, Marg’ilon, Andijon kabi shaharlarning tutgan o’rni benihoya katta bo’lgan. Bunday shahar bozorlarida mahalliy hunarmandlar tomonidan yaratilgan kundalik turmush ehtiyojlari uchun zarur bo’lgan bo’lgan har xil mahsulotlardan tortib, turli hunarmandchilik sohalari uchun zarur bo’lgan xom ashyolar, mohir ustalar tomonidan yuksak did bilan yasalgan badiiy hunarmandchilik buyumlari, qo’shni shaharlar, mamlakatlar va dasht ahli tomonidan ishlab chiqarilgan mollar bilan savdo qilingan. SHaharlarning yirik savdo markazlariga aylanishida bozorlarning ahamiyati beqiyos edi. Bozorlarning kata yoki kichikligi, boyligi va boshqa jihatlari shaharlarning mamlakatda tutgan ijtimoiy-iqtisodiy o’rni va siyosiy vaziyat bilan chambarchas bog’liq bo’lgan. Savdo markazlari bo’lgan bozorlar shaharlarning ko’rki bo’lib, bu yerda turli mahsulotlar bilan savdo qiluvchi shaharliklarni, qishloq hamda dasht ahlini, uzoq va yaqin mamlakatlardan kelgan savdogarlarni uchratish mumkin edi. Jumladan, XIX asrda Buxoro amirligida bo’lgan A.Vamberi, shahar ...bozorlari o’zga yurtlikning nigohida undagi xalqlar, kiyimlar, urf-odatlarning turli-tumanligi bilan ko’zni qamashtiradigan manzara namoyon bo’ladi, deb aytgan edi 1 . 1 A‘zamova A.G. So’nggi o’rta asrlar... 40-b. 38 Tarixchi olima A.G.A‘zamovaning yozishicha, so’nggi o’rta asr shaharlaridagi bozorlar ma‘lum turdagi mahsulotni sotishga ixtisoslashgan. Ruhoniy Budrinning yozishicha, XIX asrning 20-yillarida ham Buxoroda har bir molning o’z bozori bo’lgan. XIX-XX asr boshlarida ham O’rta Osiyo, jumladan, voha shaharlari bozorlarida ushbu tartib saqlanib qolgan edi va ularda turli hunarmandchilik buyumlari savdosi uchun alohida timlar ajratilgan. XIX asr o’rtalarida Buxoroda bo’lgan N.Xanikovning yozishicha, bozorlarda turli hunarmandchilik mollari, jumladan, echki terisidan tikilgan etiklar bozori, bo’z (karbas) bozori, teri bozori, ot egar-jabduqlari bozori, pichoq bozori, ligam bozori, paxta bozori, sabzavot, bog’dorchilik mahsulotlari bozori va boshqa bozorlar alohida bo’lgan. O’rta Osiyo xonliklarida mahsulot ishlab chiqarish rivojlangan katta o’zgarishlar XVIII asrning ikkinchi yarmiga to’g’ri keladi. Ushbu davrda O’rta Osiyo xonliklari Rossiya imperiyasining ta‘sir doirasiga tushgan va xalqaro savdo- sotiq doirasiga tortilgan. Tadqiqotchilarning ta‘kidlashicha, “xalqaro, shu jumladan, Rossiya bozori XVIII asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyoning xom ashyo manbai bo’lishi va ba‘zi bir hunarmandchilik mahsulotlariga talabgorlik qilish bilan birga mahalliy ishlab chiqarish munosabatlarida imkon darajada qayta qurishni rag’batlantirgan”. O’rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi natijasida o’lkada davom etib kelayotgan tinimsiz o’zaro to’qnashuvlar barham topadi. Natijada, iqtisodiyot va madaniyat iziga tusha boshlaydi hamda o’zaro munosabatlar keng miqyosda qayta jonlanadi. O’lkada tinchlikning o’rnatilishi savdo aloqalarining qayta tiklanishiga va ko’lamining yanada kengayishiga olib keladi. Mahalliy hunarmandlarning mahsulotlari Rossiyaga jo’natila boshlaydi va ularga, shuningdek, ichki bozorlarda ham ehtiyoj ortib boradi. XIX asrning 60-70 yillarida rus tadbirkorlari orasida birinchilar qatorida katta foyda olish maqsadida Turkiston o’lkasiga fabrikada ishlab chiqarilgan to’qimachilik mahsulotlarini olib kelgan yevropalik tadbirkorlar omadsizlikka uchraydilar. Ularning mahsulotlari mahalliy sharoitga moslashtirilmaganligi tufayli 39 aholi tomonidan ularga unchalik qiziqish bildirilmagan. Shunday qilib, rus va mahalliy madaniyatning bir-biriga o’zaro ta‘siri ikki tomonlama xarakter kasb etadi. XIX asrning 80-yillarida Turkistonda temir yo’llarning qurilishi natijasida, rus mahsulotlari uchun mahalliy bozorlarga keng yo’l ochiladi. Bunday vaziyat mahalliy hunarmandlarning ahvolini og’irlashtiradi. Natijada ko’plab hunarmandchilik ustaxonalari kasodga uchray boshlaydi. Mahalliy ustalar ishlab chiqargan hunarmandchilik mollari, asosan, shahar bozorlari, qo’shni shahar va qo’shni davlatlar bozorlarida sotilgan. Bundan tashqari, O’rta Osiyo, xususan, Qashqadaryo vohasida ishlab chiqarilgan hunarmandchilik mollari va xom ashyo mahsulotlari Rossiya, Eron, Hindiston, Afg’oniston, Xitoy va boshqa davlatlar bozorlariga ham chiqarilgan. Tadqiqotchilarning fikricha, buxoroliklar tomonidan Rossiyaga olib borilgan paxtaning katta qismi Shahrisabzda yetishtirilgan. XIX-XX asr boshlarida ham O’rta Osiyoda Rossiya bozorlariga uchta aloqa yo’li orqali to’qimachilik xom ashyo mahsulotlaridan paxta, ipak, ulardan yigirilgan kalava ishlar, tayyor matolardan olacha, bo’z, doka, zandanachi, baxmal, kimxob, parcha, turli-tuman gilamlar, rus amaldorlari uchun sovg’a-salom sifatida zardo’zlik buyumlari chiqarilgan. Bundan tashqari, ikki o’rkachli tuya, Shahrisabz qorabayir otlari, qorako’l turi, tulki mo’ynasi, qoramol terisi, telpak, chakmon, kamar, zargarlik buyumlari, qimmatbaho toshlar va quruq mevalar ham Rossiya bozorlariga chiqarilgan mahsulotlar jumlasiga kirgan 1 . Manbalarda ushbu mahsulotlarning turi va sifatiga qarab narxlari keltirib o’tilgan. O’rta Osiyodagi Rossiyaga olib ketilgan teri xom ashyosi hukumat tomonidan qattiq tibbiy nazoratdan o’tkazilgan. XX asr boshlarida voha hududiga chorva mollari va ulardan olinadigan xom ashyo mahsulotlarini tekshirish uchun maxsus veterinar vrach chaqirilgan. 1 Bartold V.V. Xlopkovodstvo v Sredney Azii s istoricheskix vremen do prixoda russkix/Soch.T.II. M.: Nauka, 1963. S. 437-438; Ziyodov X.Z. O’rta Osiyo va Volgabo’ylari (XVI asrning ikkinchi yarmi XIX asrlar). Toshkent: Fan, 1965. 116-117 betlar. 40 Rossiyadan O’rta Osiyoga temir, cho’yan, tunuka, jez, qalay, po’lat, simob, achchiq tosh, yelim, bo’yoqlardan kinovar, anilin, alazarin, turli-tuman tayyor metall buyumlar, shisha buyumlar, tayyor charm buyumlar, rangli movut, dori- darmonlar, shakar, qand va boshqa mahsulotlar olib kelingan 1 . Buyuk Ipak yo’li tarmoqlari O’rta Osiyo xonliklari, xususan, Buxoro amirligining deyarli barcha hududlari bo’ylab o’tgan bo’lib, Qashqadaryo vohasi ham Sharq va G’arb mamlakatlari o’rtasidagi savdo-sotiq ishlarida vositachi vazifasini o’tagan. Voha hududidan o’tgan karvon yo’llari orqali Xitoy, Hindiston, Eron, Afg’onistondan yuqori sifatli chinni buyumlar, to’qimachilik mollari, qimmatbaho toshlar, zargarlik buyumlari, ziravorlar, quruq meva va boshqa mahsulotlar Rossiya bozorlariga ushbu mamlakatlar savdogarlari bilan bir qatorda Buxoro savdogarlari tomonidan ham yetkazib berilgan. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiyadan O’rta Osiyoga metall keltirish qariyb 10 barobar va metall buyumlar keltirish esa 2,3 barobar ko’paygan. XIX asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo bozorlariga Angliya sanoat mollariga bo’lgan talab katta bo’lgan. Angliya sanoat mollari bilan, asosan, hind savdogarlari savdo qilgan. Angliya bilan raqobatda bo’lgan Rossiya hukumati sifatli ingliz mollarining nafaqat O’rta Osiyo balki Sibirga ham kirib borishidan cho’chigan va natijada hind-ingliz mollariga solingan soliqlar miqdorini oshirishga majbur bo’lgan. Ularni O’rta Osiyo bozorlaridan siqib chiqish va bu yerda mutlaq hukmronligini o’rnatish maqsadida Buxoro amiri Said Muzaffarxon bilan Rossiya hukumati o’rtasida savdo sohasida har ikkala tomon savdogarlariga bir qancha imkoniyatlar yaratib beruvchi bitim tuzilgan. Shundan keyin bozorlarda ingliz mollari kamaygan va Rossiyadan keltirilgan turli-tuman mollar savdosi uchun katta yo’l ochilgan. Rus savdogarlari to’qimachilik mahsulotlari, xususan, rus chigitlarini mahalliy savdogarlarga uzoq muddatli qarzga berish evaziga sotgan va bu kelishuv ikkala tomonni ham qoniqtirgan. 1 Karimova I. XIX asr o’rtalarida Turkiston va Xitoy o’rtasidagi savdo aloqalari// Akademik Ubaydulla Karimov nomidagi yosh sharqshunoslar ilmiy konferentsiyasi tezislari. Toshkent: 2006. 17-bet; Mixaleva G.A. Uzbekistan v XVIII pervoy polovine XIX veka... S.73; Karimova M. XIX asr ikkinchi yarmida Rossiya tovarlarining O’rta Osiyo bozorlarini egallashi// O’zbekistonning yangi tarixi. “Kontseptual-metodologik muammolar” mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Toshkent: Akademiya, 1998. 136-b. 41 Buxoro amirligi madaniy markazlaridan Buxoro, Samarqand, Shahrisabz, Qarshi va boshqa shaharlar doimo gavjum savdo markazlari hisoblanib, bu yerlarda deyarli hamma vaqt Rossiya, Xitoy, Eron, Kashmir, Kobuldan kelgan savdogarlari tomonidan O’rta Osiyo xonliklariga indigo bo’yog’i katta miqdorda olib kelingan bo’lib, bu yerda unga talab juda katta bo’lgan. Bundan tashqari, Hindistondan olib kelinadigan yuqori sifatli to’qimachilik mollari nafaqat Rossiya bozorlarda, balki O’rta Osiyo hududida xaridorgir mollardan hisoblanganligi to’g’risida ma‘lumotlar mavjud. Yuqoridagi Sharq mamlakatlariga Buxoro savdogarlari tomonidan yetkazib berilgan mahalliy to’qimachilik xom ashyo mahsulotlaridan ipak, paxta, jundan yigirilgan kalava iplar, shuningdek, rus zavod hamda fabrika mollariga talab katta bo’lgan. Mahalliy bozorlarda esa hunarmandchilik mollarini sotish hunarmandlarning o’zlari, dallollar va savdogarlar tomonidan amalga oshirilgan. Kelishuvga ko’ra, savdogarlar hunarmandlardan tayyor mahsulotlarning yarim pulini to’lash sharti bilan olishgan. Shahar bozorlarida hunarmandchilik turlari uchun maxsus rastalar ajratilgan. Hunarmandlarning o’zlari esa mahsulotlarini ustaxona do’konlarida sotishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlariga kelib, savdogarlar mahalliy bozorlarda do’kon ochishlari uchun Rossiya hukumatining Buxorodagi vakilidan yozma ravishda ruxsatnoma olishi zarur bo’lgan. Buning uchun ochmoqchi bo’lgan do’koni va unda sotilishi rejalashtirilayotgan mollar to’g’risida to’liq ma‘lumotlar berilgan. Mahsulotlar, asosan, naqd pulga sotilgan, lekin ma‘lum miqdorda tovar ayirboshlash ham saqlanib qolgan. Naqd pulli savdo, asosan, shahar ahli bilan olib borilgan bo’lsa, tovar ayirboshlash esa cho’l zonasi aholisi va qisman shahar atrofida yashovchi dehqonlar bilan olib borilgan. Cho’l ko’chmanchi aholisi hunarmandchilik mollarining barcha turlariga katta talabgor hisoblangan. Ular katta miqdordagi hunarmandchilik mahsulotlariga qo’y, echki, qoramol kabi chorvalar bilan birgalikda to’qimachilik, ko’nchilik sohalariga zarur xom ashyolar-jun, teri va turli-tuman gilamdo’zlik mahsulotlarini ayirboshlagan. Dehqonlar esa o’zlari 42 yetishtirgan turli-tuman dehqonchilik mahsulotlarini hunarmandchilik mahsulotlariga qisman ayirboshlaganlar. XIX-XX asr boshlarida ham soliqlar turi 40 ga yaqin bo’lgan. Bundan tashqari, favqulodda holatlar vaqtida soliqlar bir necha baravar ortgan va oldindan undirilgan. Bu hol ko’proq Buxoro amirligida uchragan va bunday hollarda amirlikda soliqlar yetti baravar hajmda yig’ib olingan. Vaziyat haddan tashqari og’irlashib ketgan hollarda soliq yig’uvchilarga qarshi bosh ko’tarishlar va ularga qaroqchilar tomonidan hujum qilish hollari ham uchrab turgan. Hunarmandlar va savdogarlardan olinadigan soliqlarning asosiysi daromad solig’i tamg’a hisoblanib, musulmon savdogarlardan donabay mahsulotlardan 40 tadan 1 dona, boshqalaridan esa jami tovarning 40/1 qismi miqdorida yoki mahsulot bahosining 2,5 % miqdorida soliq undirilgan. Musulmon bo’lmagan savdogarlardan esa donabay mahsulotlardan 20 tadan 1 dona, donabay bo’lmagan mahsulotlardan 20/1 qism miqdorida yoki mahsulot bahosining 5 % i miqdorida soliq undirilgan. Arab xalifaligi davrida o’rnatilib, asrlar davomida saqlanib kelgan zakot solig’i undirish qoidalari XIX-XX asr boshlarida ancha o’zgargan bo’lib, bu davrda soliqlar yuqorida keltirilganidan ko’proq undirilgan. Bunga g’aridin savdogarlardan undirilgan zakot solig’i miqdorining tartib-qoidalardan ancha yuqori bo’lgani misol qilib ko’rsatishimiz mumkin. Rus savdogarlaridan zakot miqdori 5-10% miqdorgacha undirilgan. Bozorda qaysi mamlakatdan bo’lishiga qaramay, musulmon savdogarlardan har bir rasta uchun 40 chervon chet el tangasidan bir miqdorda undirilgan bo’lsa, rus savdogarlaridan 12 chervongacha undirilgan. Bozorga tushirilgan qo’y-qo’zilar savdosida esa 40 boshga bir miqdorda soliq undirilgan. XIX asr ikkinchi yarmida Turkiston o’lkasi general-gubernatori general- adyutant Fon-Kaufman va Buxoro amiri Amir Muzaffarxon (1860-1885) o’rtasida o’zaro bitim tuzilgan. Ushbu bitimda Rossiya-Buxoro savdo aloqalarida va Buxoro amirligi hududi orqali boshqa Sharq davlatlari bilan olib borilayotgan karvon savdosida savdogarlarning har ikki davlatda xavfsizliklari ta‘minlanishi, Buxoroda rus savdogarlarining tovarlaridan ham 2,5 % dan ortiq soliq undirilmasligi, amir 43 rus savdogarlariga amirlik hududida mustaqil savdo qilishga va o’z omborxonalarini ochishiga monelik qilmasligi, Rossiya hukumati tomonidan yuborilgan maxsus missiya a‘zolari amirlik hududida mustaqil harakatda bo’lishiga ruxsat berilishi va hokazolar keltirib o’tilgan. Buxoro amirligida qrim, tatar savdogarlari bir qnacha imtiyozlarga ega bo’lib, musulmon bo’lgani uchun ular O’rta Osiyoning barcha hududlarida bexavotir va ortiqcha tashvish hamda to’lovlarsiz savdo qilishlari mumkin bo’lgan. Shu bilan birga zakot to’langanligi haqidagi yozma guvohnoma olgan har bir savdogar xonlikning barcha hududlarida bemalol savdo qilishi mumkin bo’lgan. Agar bu borada savdogarlarda biror bir muammo paydo bo’lgudek bo’lsa, u oqsoqolga murojaat qilish va ushbu muammoni hal etib berishni so’rashi mumkin bo’lgan. Agar bu muammoni oqsoqol hal etaolmasa, unda bu ish bilan qushbegining o’zi shug’ullangan va masalani hal qilgan. Bozorga mahsulotlari uchunzakot to’lamay, mol olib kirgan savdogar sazoyi qilingan, savalangan va qushbegi tomonidan belgilangan jarima undirilgan. Hunarmandlarga ham ishlab chiqargan mahsulotini sotishdan olinadigan daromadning 40/1 miqdoridagi zakot solig’i solingan. Hunarmand va savdogarlardan undirilgan yana bir soliq turi o’lpon bo’lib, uni to’lash mayda hunarmand va savdogarlar uchun juda og’ir bo’lgan. Tadqiq etilayotgan davrda amirlik, jumladan, Qashqadaryo vohasida mavjud yana bir soliq turi xiroj bo’lib, uning yilda ikki marta bahor va kuzda yig’iladigan xaraji vazifa yoki xaraji muazzof hamda hosilga qarab olinadigan xaraji muxassama kabi turlari mavjud bo’lgan 1 . Ibodulla Orifxo’ja Buxoriyning “Risolai Habibiya” asarida keltirilishicha, xaraji muxassama hosilning 3/1, 4/1, 5/1 qismi miqdorida yoki davlat boshlig’i belgilagan soliq miqdorida olingan. Keltirilganlardan tashqari, hunarmandlar va savdogarlar amir yoki mahalliy boylar xazinasiga turli xil mayda soliqlarni ham to’lashga majbur bo’lganlar. Bozorlarda mahsulotlarni sotish uchun mahsulot umumiy miqdorining 7% miqdorida dallol puli to’langan. Dallol xizmat haqini, ya‘ni dallol pulini ko’proq 1 Abduraimov M.A. Ocherki agrarnx otnosheniy v Buxarskom xanstve v XVI pervoy polovine XIX veka. T.I. Tashkent: Fan, 1966. S.165. 44 hunarmandlar va savdogarlar o’rtasida vositachilik qilgani uchun kelishuvga muvofiq xaridor hamda sotuvchidan olgan. Bulardan tashqari, bozorlarda joy puli, choy puli, bozor puli kabi to’lovlar ham bo’lgan. Yer solig’i, odatda, hosilning 3/1, 5/1 miqdorda bo’lsa-da, amalda bir necha barobar qilib oldindan undirib olingan 1 . Qimmatbaho metallar, xususan, oltin qazib olinadigan joy aholisi davlatga xarajat solig’i to’lagan. Bu soliq o’sha viloyatning eng asosiy soliqlaridan biri bo’lib, har yili har bir qishloq bir necha misqoldan oltin yig’ib, xazinaga topshirgan. Qishloq xo’jaligini rivojlantirish maqsadida amir Shohmurod qo’sh puli solig’ini joriy qilgan. Amirlikning butun aholisidan undiriladigan ushbu soliq 50 tanoblik yerdan 40 tiyinga yaqin miqdorda undirilgan. Biroq keyingi amirlar Haydar, Nasrullo va Muzaffarxonlar davrida bu soliqning miqdori 9 barobargacha ko’tarilgan. Muzaffarxon davrida Rossiya bilan bo’ladigan urush xarajatlari uchun do’kondorlardan sotiladigan har bir buyumning 15% miqdorida aminona solig’i undirilgan. Ruslar istilosidan so’ng 1889 yildan 1896 yilgacha soliqlar 40% ga oshgan. Shu jumladan, ushbudavrda voha chorvadorlaridan poch solig’i ham yig’ib olingani to’g’risida ma‘lumotlar mavjud. Bundan tashqari, Rossiya hukumati tomonidan XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab, mahalliy bozorlarga qo’shni shaharlar, bekliklar va xonliklardan kirib kelayotgan tovarlarni nazorat qilish hamda ulardan boj solig’ini undirish to’g’risida maxsus farmoyish chiqarilgan. Buxoro amirligida soliqlar tizimini tadqiq etgan mutaxassislarning yozishicha, mavjud soliqlardan xiroj mahsulot bilan, tanobona pul bilan olinadigan soliq turi hisoblangan. XIX asr boshlarida amir Haydarning Qarshi begi Said Ahmadga yozgan xatida xiroj hosilning 3/1 va 5/1 miqdorida mahsulot bilan yig’ilishi zarurligi uqtirilgan 2 . Manbalarda XIX asr o’rtalarida Qarshi viloyatining o’zidan bir martada 2 lak, ya‘ni 200 ming tangadan ortiq soliq yig’ib olingani 1 Qadimgi Kesh-SHahrisabz tarixidan lavhalar... 185-b. 2 Abduraimov M.A. Vopros feodalnogo zemlevladeniya i feodalnoy renta v pismax Emira Xaydara. Tashkent: An UzSSR, 1961. S.150. 45 haqida ma‘lumot keltirib o’tilgan. Soliqlarning ortib ketganligi, pul islohotining og’ir oqibatlari amirlikning turli hududlarida, shuningdek, Qashqadaryo vohasida ham xalqning qattiq noroziligiga sabab bo’lgan. Xususan, 1871 yilda G’uzorda turli-tuman soliqlar yig’ib olinishi oqibatida qashshoqlashgan 20 ming aholi shahar bozorlarini talagan. Shu yili Qarshi shahri va uning atrofida joylashgan qishloqlarda yashovchi kambag’al aholisi shahar hokimining vafotidan foydalanib, qo’rg’onga hujum qilgan hamda bozor va do’konlarni talagan. Soliqlardan bek va uning oila a‘zolari, navkarlar, sarbozlar, yuzboshilar, qozilar, oqsoqollar, din peshvolari, vasiylari bo’lmagan 13 yoshga kirmagan yetimlar ozod qilingan. Bundan tashqari, hunarmand va savdogarlar ko’chmanchi qozoqlar hamda cho’l chorvador aholisidan ayirboshlash evaziga olgan mahsulotlar uchun soliq to’lamagan. XIX-XX asr boshlarida voha hududida mavjud bo’lgan barcha hunarmandchilik birlashmalari o’zining asrlar davomida shakllanib kelgan urf-odat va marosimlariga ega bo’lgan. Ular o’z oldiga G’arbiy Yevropa mamlakatlari hunarmandchilik birlashmalari kabi yagona maqsad, ya‘ni hunarmandlar manfaatlarini, ularning faoliyatini isloh qilish yo’li orqali himoya etishdan iborat bo’lgan. Ammo O’rta Osiyo hunarmandchilik uyushmalarining o’ziga xos tomonlaridan biri jamiyatning boshqa sohalarida kuzatilgani kabi ushbu sohada ham patriarxal munosabatlarning mustahkam saqlanganligidir. Shu tufayli mazkur ijtimoiy munosabatlar uzoq vaqt davomida hech qanday o’zgarishlarsiz saqlanib qolgan. 46 XULOSA Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, har bir davr qadimiy an‘analarni davom ettirgan holda o’ziga xos xususiyatlari bilan ham ajralib turgan. Hech bir davr boshqasini aynan takror etmaydi va hech biri o’zgarishlarsiz hamda yangilanishlarsiz kechmaydi. XIX asrning o’rtalariga kelib ishlab chiqaruvchi kuchlar va tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi, natural rentaning pul bilan almashinuvi natural xo’jalik tartiblarining yemirilishiga olib keldi. Bu esa, o’z navbatida, feodal ishlab chiqarish usulining inqirozini keltirib chiqardi. Xonliklarning iqtisodiy tarixida yangi davr boshlandi. O’lka shahar va qishloqlarining turli xil etnoslari orasida qizg’in iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi natijasida bozorlar soni ko’paydi va tashqi savdo munosabatlari kuchaydi. Shundan kelib chiqib XIX-XX asr boshlarida Qashqadaryo vohasi madaniy markazlari, ularda rivoj topgan hunarmandchilik turlari, an‘analari, xususan, ustoz-shogird munosabatlarini o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: Birinchidan, XVIII asrdan boshlab XX asr boshlarigacha Buxoro amirlari va Shahrisabz beklari o’rtasida olib borilgan siyosiy kurashlarning keskinlashuvi natijasida mamlakat, xususan, Shahrisabz vohasi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti chuqur inqirozga uchraydi. Buning natijasida boshqa barcha sohalarda bo’lgani kabi hunarmandchilik mahsulotlari sifatining keskin pasayib ketishi kuzatiladi. Ushbu inqiroz nafaqat siyosiy-iqtisodiy sohalarda, balqi madaniy hayotda ham aks etgan. Ikkinchidan, XIX-XX asr boshlarida vohadagi yirik va asosiy hunarmandchilik markazlaridan Shahrisabz o’z mavqeini yo’qotib, ikkinchi darajali shaharga aylanadi. Ushbu davrda Buxoro amirligi siyosiy-iqtisodiy hayotida Qarshi shahrining mavqei yuksaladi. Buning birinchi sababi Shahrisabz beklarining isyonkorligi natijasida olib borilgan janglar shahar iqtisodiy salohiyatini pasaytirib yuborganligi bo’lsa, ikkinchisi Buxoro amirligining Shahrisabzga qarshi kurashida Qarshi shahrining asosiy tayanch manziliga aylantirilishi bo’lgan. Bundan tashqari, doimiy urushlar sababli tinchini yo’qotgan mehnatkash aholi, xususan, ko’pgina usta-hunarmandlar Buxoro, Samarqand, Shahrisabz kabi markaziy shaharlardan nisbatan tinch sharoit mavjud bo’lgan 47 chekka shahar va qishloqlarga boshpana izlab kelishgan. Shunday shaharlardan biri Qarshi shahri bo’lib, ularning bu yerda uzoq muddat qolib ketishi shaharning iqtisodiy yuksalishiga katta hissa qo’shgan. Qadimdan hozirgi kungacha vohadagi qulay tabiiy geografik sharoit barcha xo’jalik turlaridan, xususan, chorvachilik, dehqonchilik va ulardan olingan xom ashyo hamda tabiiy boyliklarning ko’pligi hunarmandchilik hamda savdo- sotiqning taraqqiy etishiga keng imkoniyatlar yaratib berdi. Voha shaharlari o’z tuzilishiga ko’ra O’rta Osiyo shaharlariga xos tarzda qurilgan va taraqqiy etgan. Vohada olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida XIX-XX asr boshlarida voha hunarmandchilik markazlari bek qarorgohi, shahar qo’rg’oni, rabod hamda uning atrofida joylashgan mustahkamlangan qishloqlardan iborat bo’lgan. Markaziy shaharlarda asosiy bozorlar shahar markazida joylashgan va ularda har kuni savdo bo’lgan. Bundan tashqari, shahar va qishloqlarda haftaning ma‘lum kunlarida savdo bo’ladigan kichik bozorlar ham mavjud bo’lib, ularda dehqonchilik mahsulotlari va chorva mollari savdosi olib borilgan. Savdo aloqalarida ahamiyatli o’rin tutgan karvonsaroylarda ham ulgurji savdo ishlari olib borilgan. Voha deyarli barcha hunarmandchilik turlari, ya‘ni mato to’qish, tikuvchilik, kashtachilik, zardo’zlik, kulolchilik, temirchilik, degrezlik, misgarlik, zargarlik, ko’nchilik, duradgorlik, qandolatchilik va boshqalar rivojlangan bo’lib, ular uchun zarurbo’lgan xom ashyo manbalari, asosan, mahalliy hududlardan yetkazib berilgan. Ba‘zi bir xom ashyo turlari, jumladan, turli xil metallar, sun‘iy bo’yoqlar, qimmatbaho toshlar, zar ip, tilla, kumush simlar va boshqalarga bo’lgan talab chetdan keltirilgan xom ashyo mahsulotlari evaziga qondirilgan. To’qimachilikda qishloqlardan, asosan, xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlar yetkazib berilgan. Shahar hunarmandchilik guzarlarida turli-tuman ipak va paxtali matolar ishlab chiqarilgan. Ba‘zi guzarlar ayrim matolarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo’lib, ba‘zi birlarida esa bir necha turli matolar va ipak 48 ip tayyorlangan. Jumladan, Zog’za guzarida ko’proq fo’ta va olacha ishlab chiqarilgan. Maxsumovot guzari aholisi adras ishlab chiqarish va ipak qurti boqish, ipak ip tayyorlash bilan shug’ullangan. Kashtachilikda shahar va qishloqlarda ishlab chiqarilgan kashtachilik buyumlari ham bozor talablariga javob beradigan darajada sifatli va nafis ishlangan. Bunday mahsulotlar tovar hisoblanib, sotuvga chiqarilgan. Kashtachilik bilan faqatgina ayollar shug’ullangan. Gilamdo’zlik vohaning cho’l hududiga xos hunarmandchilik turi bo’lib, jundan yigirilgan iplar va turli-tuman gilamlar, asosan, Qarshi shahri atrofidagi cho’llarda (Qamashi va Chiroqchi) yashovchi chorvador aholi tomonidan ishlab chiqarilgan. Ushbu to’qimachilik mahsulotlari nafaqat ichki bozorda, balki Samarqand, Buxoro, Boysun, Shahrisabz, Hisor kabi shaharlar va qo’shni davlatlar bozorlarida ham mashhur bo’lgan. Qarshi bozorlrida esa gilamlar uchun alohida rastalar va ko’tara savdo uchun timlar ajratilgan. Ko’chmanchi aholi o’toqlarini mustahkamlash uchun maxsus tayyorlangan ingichka tasmali gilamnusxa paloslar ham alohida rastalarda sotilgan. Metallga ishlov berish hunarlaridan temirchilik, degrezlik, misgarlik, kandakorlik, pichoqchilik, zargarlik, asosan, shaharlarda rivojlangan bo’lib, qishloq ahli zarur buyumlarni shahar bozorlaridan tayyor holda olganlar. Ayniqsa, vohada temirchilik va pichoqchilik mahsulotlariga bo’lgan talab katta bo’lgan. Mis buyumlar esa qimmatbaho buyum hisoblanib, ulardan boy oilalar uy- ro’zg’or buyumi sifatida, kambag’al aholi esa uy bezagi hamda qimmatbaho mulk sifatida foydalanishgan. Mis buyumlarni tinchlik paytlarda uy-ro’zg’or buyumi sifatida ishlatish, aksincha notinch sharoitlarda esa ularni bexavotir joyga yashirish yoki tezda pullash mumkin bo’lgan. Zargarlik buyumlari ham qimmatbaho buyum hisoblangan. O’rganilayotgan davrda turli xil zargarlik buyumlarini ishlab chiqaruvchi zargar ustalar faoliyat ko’rsatishgan. Ular saroy ahli uchun qimmatbaho, o’rtahol va kambag’al aholi uchun arzonroq zargarlik buyumlari ishlab chiqarishgan. 49 Hunarmandchilik turlari voha shaharlari bilan birga qishloqlarda ham taraqqiy etgan. Shahar hunarmandchiligi qishloqdagidan keskin farq qilgan. Lekin gilamdo’zlik va kashtachilikda nafaqat shahar, balki qishloqlarda ishlab chiqarilgan turli xil buyumlar bozor talablariga javob beradigan darajada sifatli va nafis ishlangan. Ushbu to’qimachilik mahsulotlari nafaqat voha bozorlarida balki, qo’shni shahar va davlatlar bozorlarida ham mashhur bo’lgan. Hunarmandchilik buyumlarini bezashda islomiy, zoomorf, geometrik, epigrafik hamda astral-samoviy bezaklar keng ishlatilgan. Voha hunarmandlari ishlab chiqargan hunarmandchilik buyumlarida nafaqat O’rta Osiyoga xos an‘anaviylik, balki vohaning o’ziga xos mahalliy xususiyatlari ham aks etgan. XIX asr boshlarida hunarmandchilik sohalarida ishlab chiqarilgan hunarmandchilik mahsulotlari turi va shakli ortgan. Ular qadimiy an‘analarni o’zida jam etgan holda mohir ustalarning yangi uslub va bezaklari bilan boyib borgan. Masalan, misgarlikda qadimiy o’yma va nafis kesma turlari bilan birgalikda mis buyumlarni turli xil qimmatbaho toshlar bilan bezash keng taqalgan. XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab, hunarmandchilik ishlab chiqarishida yangi davr boshlandi. Chetdan tayyor zavod va fabrika mahsulotlarining kirib kelishi natijasida ba‘zi bir hunarmandchilik turlari, xususan, to’qimachilik va misgarlikda ishlab chiqarish sifatining pasayib ketishi kuzatiladi. Kulolchilikda esa mahsulotlar sifati, turi va soni ortgan hamda ularga bo’lgan talab darajasi avvalgidek yuqori bo’lganligini ko’rish mumkin. Voha hunarmandchiligi o’rganilayotgan davrda ham qadimiy an‘analarni o’zida jam etgan holda o’ziga xos yo’ldan rivojlangan. Voha hunarmandlari ham O’rta Osiyoning boshqa hududlaridagi kabi hunarmandchilik uyushmalariga birlashib, faoliyat yuritganlar. Hunarmandchilik uyushmalari boshida bobo va oqsoqol turgan. Ushbu davrda hunarmandchilik uyushmalarida faoliyat ko’rsatgan hunarmandlar uch tabaqa: oqsoqol boshchiligidagi mustaqil faoliyat yuritishga imkoniyati bo’lgan ustazodalar; hunarmandchilik uyushmalariga shartnoma asosida yollanib ishlashga majbur bo’lgan halfalar: mustaqil ustalar qo’l ostiga hunar o’rganish maqsadida ishga kelgan shogirdlarga bo’lingan. Bu davrda 50 shartnomalar asosan og’zaki tuzilgan. Hunarmandchilik turiga qarab shogirdlarning hunar o’rganish muddati turlicha, ya‘ni 5-15 yilgacha bo’lgan. SHahar ahlining asosiy daromad manbai bo’lgan bozor, do’kon, karvonsaroy va hunarmandchilik ustaxonalarining katta qismi amir boshliq yirik amaldorlar qo’l ostida bo’lgan. Ular hunarmandchilik ustaxonalarini ijaraga berish, savdo- sotiq ishlarini tashkillashtirish ortidan muntazam ravishda katta daromadga ega bo’lib boraverganlar. Umumiy ehtiyojni qondirish uchun ishlab chiqarilgan asosiy mahsulotni yetkazib beruvchi aholi mehnati yuqori tabaqa vakillari tomonidan arzon baholangan. Hunarmandchilik an‘analaridan yana biri pirlar masalasi bo’lib, ko’rib chiqilgan davrda ham barcha hunarmandchilik turlari o’z pirlariga ega bo’lgan. Piri bir hunarmandlar hatto bir kasb kor bo’lmasa-da birodar hisoblanib, bayramlar va turli marosimlarda yig’ilib turishgan. Ushbu an‘analar asrlar davomida hunarmandlar o’rtasidagi aloqalarni mustahkamlab kelgan. Voha hunarmandlari ham butun O’rta Osiyo hunarmandlari kabi o’z kasbi rivoji va yutuqlarini pirlari madadiga bog’lagan. Bu an‘ana qadimdan saqlanib qolgan bo’lib, rivojlangan o’rta asrlarda yangi pirlar siymolari bilan boyigan. Tadqiq etilayotgan davrda ham vohadan Buyuk Ipak yo’li bo’ylab savdo munosabatlari davom etib, qo’shni shahar va davlatlar, xususan, Rossiya davlati bilan bo’lgan savdo asosiy o’rinda turgan. Savdo yo’llari ustida joylashgan Shahrisabz va Qarshi O’rta Osiyoning qo’shni davlatlar bilan bo’lgan savdo-sotiq ishlarida muhim o’rin tutgan. Vohadan chetga turli xil xom ashyolar, xususan, paxta, ipak, jun, qorako’l teri, qoramol terisi, ipak va paxtadan tayyorlangan kalava iplar, turli xil hunarmandchilik buyumlari va quruq mevalar chiqarilgan. Vohaga esa Rossiya va boshqa Yevropa mamlakatlari zavod hamda fabriklaarida ishlab chiqarilgan sanoat mollari, hind choyi, ziravorlar, bo’yoqlar, qimmatbaho toshlar, shakar, dori- darmon kabi xorijiy mahsulotlar keltirib sotilgan. Hunarmandchilik savdo-sotiq munosabatlari bilan uzviy bog’liq soha bo’lib, ushbu davrda ham savdo va hunarmandchilikdan olingan soliqlar tizimi mavjud 51 bo’lgan. Tadqiq etilayotgan davrda savdo va hunarmandchilikdan olingan soliq turlari sirasiga tamg’a, zakot, xiroj, bozorlarda dallol puli, joy puli, choy puli, bozor puli va boshqalarni kiritish mumkin. SHunday qilib, Buxoro amirligining “qoloq chekka o’lkalari” sifatida talqin qilib kelingan bir qator bekliklar, xususan Qarshi, Shahrisabz, Kitob, G’uzor, Chiroqchi, Yakkabog’ kabi bekliklar madaniy markazlari, xo’jaligi va madaniyati tadqiq etilayotgan davrda siyosiy tarqoqlik tufayli katta zarar ko’rgan bo’lsa-da, tushkun ahvolda qolib ketmagan. Ularda iqtisodiy va madaniy hayot asta-sekin taraqqiy etib borgan hamda sezilarli yutuqlarga erishilgan. Ushbu davrda voha hunarmandchiligi, asosan an‘anaviylikni saqlab qolgan va bu sohalarda bo’lgan o’zgarshilar jiddiy burilish yasay olmagan. Yuqorida keltirilgan dalillar madaniy jarayonlar taraqqiyotida hunarmandlarning hissasi beqiyos bo’lganligidan dalolat beradi. SHuningdek, XIX-XX asr boshlarini Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixida o’ziga xos rivojlanish davri desak ham mubolag’a bo’lmaydi. Ushbu tadqiqotni amalga oshirish jarayonida erishilgan xulosalaga asoslanib quyidagi takliflari bildiramiz. Bugungi kunda yangi ilg’or texnologiyalarga asosalngan milliy sanoatni an‘anaviy hunarmandchilik asosida shakllantirish zarur. Chunki xalqimizning milliy urf-odati va an‘analarga mos keladigan mahsulotlar tayyorlash bunga zamin yaratadi. Xalqimizning qaty tiklanayotgan urf-odat va an‘analari, hunarmandlarning ijodiy mehnatlari, shogird tayyorlash, ishni tashkil etish, rejalashtirish hamda boshqarishdagi tajribalarini yosh avlodga singdirish va ularning ijodiy kamolotida bundan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Hunarmandchilik tarixini o’rganish orqali amalda maktab, akademik litseylar, kasb-hunar kollejlari, oliy o’quv yurtlarida ta‘lim olayotgan talaba va o’quvchilar, qolaversa, aholi o’rtasida ajdodlarimizdan meros ma‘naviy va moddiy qadriyatlarni targ’ib qilish hamda kelajak avlodga yetkazish borasida maxsus dasturlar, qo’llanmalar, tavsiyalar va yo’riqnomalar ishlab chiqish zarur. 52 Oliy o’quv yurtlari hamda o’rta maxsus ta‘lim muassasalari talablariga mo’ljallangan o’quv qo’llanmalar va darsliklar yaratishda Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixi ilmiy tahlilidan foydalanish mumkin. Xullas, Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixini ilmiy asosda o’rganish, o’zbek xalqi moddiy va ma‘naviy madaniyati tarixi, turmush tarzi, qadimiy urf-odat hamda an‘analarini o’rganishda katta ahamiyatga egadir. 53 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIY O TLAR RO’YXATI 1. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi. T., O’zbekiston, 2010 . 2. Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., O’zbekiston, 1998 . 3.Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Toshkent, O’zbekiston,1992 yil. 4.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. - T.: Sharq, 1998. 5.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008. 6.Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. T., O’zbekiston, 2009. 7.Karimov I.A. O’zbekiston demakratik taraqqiyotning yangi bosqichida. – T.: “O’zbekiston”, 2005. 8.Karimov I.A. O’zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo’li. – T.: “O’zbekiston”, 2007. 9. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. T.8. T.O’zbekiston,-2000. 10. Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997. 11. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. 12. Abduraimov M.A. Ocherki agrarnix otnosheniy v Buxarskom xanstve v XVI pervoy polovine XIX veka. T.I. Tashkent: Fan, 1966. 13.Abduraimov M.A. Vopros feodalnogo zemlevladeniya i feodalnoy renta v pismax Emira Xaydara. Tashkent: An UzSSR, 1961. 14.Alimov U. A., Mirzaaxmedov D.A. K istorii mavzoleya Boboi Poraduz v Buxare// Istoriya materialnoy kultur Uzbekistana. Tashkent, 1982. Vp. XVII. S. 169. 15.Andreev M.S., Chexovich O.D. Ark Buxar. Dushanbe, 1972. 54 16. Marasulov Sh.R. O’zbekiston to’qimachilik sanoatining rivojlanishi. T., 1975. 17.Suxareva O.A. Pozdnefeodalniy gorod Buxara kontsa XIX-nachalo XX v.v.M.1962. 18.Peshereva Ye.M. Goncharnoe proizvodstvo Sredney Azii. M.L.1958. 19.Peshereva Ye.M. O remelennx organizatsiyax Sredney Azii v kontse XIX-XX v.v.M.L, 1960. 20.Raximov M.K. Xudojestvennaya keramika Uzbekistana. T., 1961. 21.Mukminova R.G. Ocherki po istorii remesla v Samarkande i Buxare v XVI v. T., Fan, 1976. 22.Mukminova R.G.Sotsialnaya differentsiatsiya naseleniya gorodov Uzbekistana kontsa XV-XVI vv.T., Fan,1985. 23.Chepelevetskaya G.L. O’zbekiston so’zanasi.T., 1961. 24.Moshkova V.G. Kovr narodov Sredney Azii kontsa XIX-nachalo XX vv.T., 1970. 25.Xasanova S. O. Odejda uzbekov (XIX-nachalo XX vv. T., 1978 va boshqalar). 26.Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno- ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata (vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. 27.Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 28.Pugachenkova G.A. Temuridskoe arxitekturnoe nasledie Shaxrisabza //SHahrisabz shahrining jahon tarixida tutgan o’rni. Xalqaro ilmiy konferentsiya ma‘ruzalari tezislari. Toshkent:2002. 29.Dresvyanskaya G., Usmanova Z. Iz istorii Kesha. Tashkent, 1976. 30.Muhammadjonov A.R. “Kesh” oykonimi va “Kat” substraktining etimoni //Shahrisabz shahrining jahon tarixida tutgan o’rni... 31.Mukminova R.G. Kesh - uy, ya‘ni Vatan demakdir//Moziydan sado. Toshkent: 2003. №2 (18). 44-bet. 55 32.Qadimgi Kesh-SHahrisabz tarixidan lavhalar// A.Sagdullaev tahriri ostida. Toshkent: Sharq, 1998. 33.Ismoilov X. An‘anaviy o’zbek kiyimlari (XIX-XX asr boshlari). Toshkent: Fan, 1979. 34.Xaritonovich D.E. Jizn goroda i deyatelnost gorojan//Gorod srednevekovoy tsivilizatsii Zapadnoy Yevropi. T.2. M.: Nauka, 1999. 35.Xaritonovich D.E. Jizn goroda i deyatelnost gorojan//Gorod srednevekovoy tsivilizatsii Zapadnoy Yevropi. T.2. M.: Nauka, 1999. 36.Belenitskiy A.M., Bentovich I.B. Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. L.:Nauka, 1973. 37.Gulyamov X.G. Iz istorii diplomaticheskix otnosheniy Rossii s Buxarskim xanstvom XVIII v. Tashkent: Fan, 1992. 38.Jenshina v mifax i legendax //Sostav. Valyanskaya O.P. Tashkent, 1985. S.57. 39.Bartold V.V. Xlopkovodstvo v Sredney Azii s istoricheskix vremen do prixoda russkix /Soch.T.II. M.: Nauka, 1963. 40.Ziyodov X.Z. O’rta Osiyo va Volgabo’ylari (XVI asrning ikkinchi yarmi XIX asrlar). Toshkent: Fan, 1965. 41.Karimova I. XIX asr o’rtalarida Turkiston va Xitoy o’rtasidagi savdo aloqalari// Akademik Ubaydulla Karimov nomidagi yosh sharqshunoslar ilmiy konferentsiyasi tezislari. Toshkent: 2006. 42. www. 56 Ilovalar Shahrisabz so’zanasi (XX asr boshlari) Kashtali yostiq Kashta tikilgan ot egar - jabdug’ i XIX asr XX asr boshlarida ishlab (XX asr boshlari) chiqarilgan matolar Shahrisabz kashtachilik buyumlari Dubulga (XVIII asr oxiri XIX asr boshlari) 57 Qalqon (XIX asr) Manqaldon (XIX asr oxiri – XX asr boshlari) Temirchilik buyumlari: oybolta, qinli qilich Mis oftoba (XIX asr oxiri) kamar (XIX asr oxiri – XX asr boshlari) 6 kashkul, 7 dasto’, 8 mis satil Mis ko’zalar (XIX asr oxiri) (XIX asr oxiri) 58 2,3 oftoba, 4 choydish (XIX asr oxiri) Yaktak Kashtali chopon Paranji Gul tikilgan salla va avra chopon Ayollar ko’ylagi 59 Shahrisabz kulolchilik buyumlari 1-, 3- ko’za; 2- qoshquloq; 4-5- ko’zacha Kasbi kulochilik buyumlari Shahrisabz doirabusxa kashtali erkaklar do’ppilari 60 Qizlar do’ppisi (Shahrisabz) Shahrisabz gumbaznusxa Kuloh – chorvador aholi bosh Erkaklar do’ppisi kiyimi Jiyak to’qish uskunasi Jiyak to’qiyotgan ayol (XIX asr oxiri) Zargarlik buyumlari: turli xil qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan tumorlar. 61 Bilaguzuklar (XIX asr) Ko’zli uzuk Muhrli uzuk 62 Qarshi shahridagi darvozalar nomi Ikkinchi nomi Joylashgan o’rni Tutak Quyuq Shimoli-sharqda Sharshara Yangi darvoza yoki darvozai Jilovxona Janubi-sharqda Qorlirxona Janubda Charmgar Xiyobon yoki Darvozai Rasta Shimoli-g’arbda 1-jadval 2- jadval Qarshi shahri atrofidagi mahallalar nomi Uy- joylar soni Masjidlar soni Masjid nomlari Mahallari joylashgan o’rni Charimgar 300 4 Quyi masjid, O’rta masjid, masjidi Xazrati qutbiddin shayx va masjidi Kalon Charmgar darvozasi atrofida Qo’rg’oncha 160 5 Xonaqo masjid, O’rta masjid, Baqoliq masjidi va 2 ta kichik masjidlar Charmgar guzaridan shimolroqda Zog’za 300 3 Quyi Zog’za, Yuqori Zog’za, uchinchisining nomi aniq emas. Shimolda Buzrutravot 300 2 Dukchi masjidi, ikkinchining nomi aniqlanmagan. Charmgar darvazasi junibida Beshgumbaz 2 Abduqodir oqsaqaol masjidi va ichki masjid Buzrutravot guzaridan janubroqda Mahsumovot 2 Janubi grbda Qorluqxona Qorluqxona darvozasi yaqinida (janub) Arabxona yoki Qumrabot Shimoli-sharqda63 3-jadval Shahrisabz shahri darvozalar nomi Iokkinchi nomi Joylashgan o’rni Kitob Samarqand yoki Ark Shimolda Kunchiqar Sharqda Qushxona Chiroqchi yoki Qibla G’arbda Charmgar Yakkabog’ Janubda Qalmiq darvoza Janubi – sharqda Simxona 4-jadval Shahrisabz shahri hunarmannchilik guzarlari nomi Joylashgan o’rni 1 Xonaqo Ko’k darvoza atrofida 2 Ko’knorxona Ko’k darvoza atrofida 3 Qatag’on Ko’k darvoza atrofida 4 Chubin Ko’k darvoza atrofida 5 Madaxon Kunchiqar darvoza atrofida 6 Eshonpir Kunchiqar darvoza atrofida 7 Telpakdo’z Kunchiqar darvoza atrofida 8 Toqi chanor Kunchiqar darvoza atrofida 9 Sngi Ohur Kunchiqar darvoza atrofida 10 Rais Kunchiqar darvoza atrofida 11 Xo’ja Kunchiqar darvoza atrofida 12 Kultepa Kunchiqar darvoza atrofida 13 Balohovuz Kunchiqar darvoza atrofida 14 Alouddin Kunchiqar darvoza atrofida 15 Degrezi Kunchiqar darvoza atrofida 16 Xauzi Mardon Simxona darvoza atrofida 17 Chakor Simxona darvoza atrofida 18 Simxona Simxona darvoza atrofida 19 Jo’yi Xaytak Simxona darvoza atrofida 20 Hazrati Imom Simxona darvoza atrofida 21 O’zbek Simxona darvoza atrofida 22 Qo’shhovuz Simxona darvoza atrofida 23 Meshgarlik Charmgar darvoza atrofida 24 Katta Charmgar Charmgar darvoza atrofida 25 Kichik Charmgar Charmgar darvoza atrofida 26 Xabarliq Charmgar darvoza atrofida 27 Kuti xatabak Charmgar darvoza atrofida 28 Kundizak Charmgar darvoza atrofida 29 Yoyilma Charmgar darvoza atrofida 30 Kulollik Charmgar darvoza atrofida 31 Murdosho’y Charmgar darvoza atrofida 32 Hazrati Shayx Charmgar darvoza atrofida 33 Poxol Chiroqchi darvoza atrofida 34 Qassoblik Chiroqchi darvoza atrofida 35 Nazarmat Chiroqchi darvoza atrofida 36 Payzibobo Chiroqchi darvoza atrofida 64 37 Qopqon Chiroqchi darvoza 38 Namatxon Chiroqchi darvoza 39 Mir Hamid Chiroqchi darvoza 40 Xo’ja Chiroqchi darvoza 41 Sutbozor Chiroqchi darvoza 42 Jilovxona Chiroqchi darvoza 43 Xingaron Chiroqchi darvoza 44 Isobek Chiroqchi darvoza 45 Chakorlik Chiroqchi darvoza 46 Maliki ajdar Chiroqchi darvoza 47 Kitob Qalmiq darvoza 48 Xo’jaguzar Qalmiq darvoza 49 Eshonguzar Qalmiq darvoza 50 So’pizzar Qalmiq darvoza 51 Katta chuyton Qalmiq darvoza 52 Kichik chuyton Ark darvoza 53 Ardabozor Ark darvoza 65

XIX – XX аср бошларида Ўзбекистонда ҳунармандчилик тарихи Қашқадарё вилояти мисолида)

Sotib olish