XIX – XX аср бошларида Ўзбекистонда ҳунармандчилик тарихи Қашқадарё вилояти мисолида)

ЎЗБЕКИСТОН  РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА 
МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ 
ҚАРШИ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ
Ўзбекистон тарихи кафедраси 
“5220200 тарих(мамлакатлар ва минтақалар  бўйича)”
таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун   
XIX – XX  аср  бошларида  Ўзбекистонда
ҳунармандчилик  тарихи   (Қашқадарё  вилояти
мисолида)
мавзусида ёзган   
          
                                                          Илмий раҳбар
          “Ҳимояга тавсия этилди”
Тарих     факультети 
декани  _______
“_____”____________ 
Қарши шаҳри,   1 MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………3
I-bob.   XIX-XX   asr   boshlarida   Qashqadaryo   vohasida   hunarmandchilik
turlari va uning an‘anaviy rivojlanish xususiyatlari……………………… ……….. 7
1.1.Qashqadaryo vohasida hunarmandchilik markazlari……………………7
1.2.Hunarmandchilikning   to’qimachilik   va   kulolchilik   sohalarining
rivojlanishi……………………………………………………………………… .. 2 1
II bob.Qashqadaryo vohasida ishlab chiqarish munosabatlari…………..29
2.1.Hunarmandchilik   uyushmalarning   tashkil   topishi   va   uning   sohani
rivojlantirishdagi o’rni……………………………………………………… …….29
2.2.Hunarmandchilikning savdo-sotiq munosabatlariga ta‘siri… ………….38
Xulosa… ……………………………………………………………………47
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati… …………………………...54
Ilovalar… ………………………………………………………………… 55 .2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi :   Mustaqillik   yillarida   milliy   qadriyatlarga,   xalq
madaniy merosiga, tarixiy haqiqatni tiklashga bo’lgan e‘tibor kuchaydi. Shu bois,
O’zbekistonning   turli   viloyatlarining   etnik   tuzilishi,aholi   mashg’ulotlari,   turmush
tarzi, madaniyati alohida mavzu sifatida tahlil etilmoqda.
SHuningdek, O’zbekiston viloyatlarida hunarmandchilik, uning sohalari, ish
uslublari,   mahsulot   xom   ashyosi   to’g’risidagi   ma‘lumotlarni   umumlashtirish
muhim ahamiyatga ega.
O’zbek   xalqi   ming   yillar   davomida   an‘anaviy   hunarmandchilik   sohasida
ko’plab   nodir   buyumlarini   yaratdi.   Shu   o’rinda   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidenti   I.A.Karimovning   quyidagi   so’zlarini   eslash   joiz:   “Bu   ko’hna   tuproqda
milodgacha   va   undan   keyingi   davrlarda   qurilgan   murakkab   suv   inshootlari,   hali-
hanuz   o’zining   ko’rku   tarovatini   saqlab   kelayotgan   osori   atiqalarimiz   qadim-
qadimdan o’lkamizda dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyati, me‘morchilik
va shaharsozlik san‘ati yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi 1
.
Qashqadaryo   vohasi   O’zbekistonda   hunarmandchilikning   asosiy
markazlaridan   biri   hisoblanadi.   Vohadagi   Qarshi,   Shahrisabz,   Kitob   shaharlarida
qadimdan   madaniyat   bilan   birga   hunarmandchilik,   savdo-sotiq   jadal   rivojlanib
keldi.
SHu  bilan   birga,   vohada   o’ziga   xos   hunarmandchilik  an‘analari   shakllandi.
Bu an‘analar vaqt o’tishi bilan yangi jihatlar bilan boyib, rivojlanishda davom etdi.
Hunarmandlar   muayyan   jamoalarga   birlashib,   o’z   ish   usullarini   takomillashtirib
maxsus   hunar   maktablarini   tashkil   etdilar.   Vohadagi   har   bir   maktabning   o’z   ish
uslubi ishlab chiqilib, avloddan-avlodga meros bo’lib o’tdi.
O’zbekiston   hunarmandchiligi   tarixini   tadqiq   etish   milliy   qadriyatlarni
yanada   rivojlantirish   uchun   keng   imkoniyatlarni   yaratadi.   Soha   tarixini   chuqur
o’rganish, mustaqillik sharoitida xususiy kasanachilikni rivojlantirishga doir taklif
va   mulohazalarni   ishlab   chiqishga   keng   yo’l   ochadi.   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidenti   I.A.Karimov   shunday   deydi:   “Bugungi   bosqichda   kasanachilik   sohasi
1
  Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat-engilmas kuch. T., Ma‘naviyat, 2008, 30-31 betlar. 3 bandlik va oila byudjeti daromadlarini oshirishning qo’shimcha manbaiga aylanib
borayotganini   hech   kim   inkor   etolmaydi.   Ayni   vaqtda   kasanachilik   fuqarolari,
birinchi   navbatda,   xotin-qizlar,   ayniqsa,   ko’p   bolali   ayollarni,   yordamga   muhtoj
nogironlar   va   mehnat   qobiliyati   cheklangan   boshqa   shaxslarni   ishlab   chiqarish
faoliyatiga jalb etish uchun muhim ijtimoiy ahamiyat kasb etmoqda” 1
.   
Mavzuning o’rganilganlik darajasi : O’zbekiston hunarmandchilik tarixini
o’rganish chor Rossiyasi davridayoq boshlab yuborilgan. XIX asrda O’rta Osiyoga
kelgan   chet   ellik   sayyohlar,   ekspeditsiya   a‘zolari   o’lka   hunarmandchiligi   sohasi
bo’yicha   ham   ma‘lumotlarni   berib   o’tadilar.   Rossiya   imperiyasi   O’rta   Osiyoni
egallagandan so’ng mustamlaka hududlarini mukammal o’rganish maqsadida qator
ilmiy   ekspeditsiyalarni   uyushtiradi.   Ekspeditsiya   a‘zolaridan   B.N.Litvinov,
N.V.Xanikov,   N.A.Maevlar   Qashqadaryo   vohasi   shaharlari,   aholi   etnik   tarkibi,
mashg’ulotlari, kiyim-kechaklar to’g’risida ma‘lumotlarni berib o’tadilar.
O’zbekiston hunarmandchilik tarixi sovet davrida ham o’rganildi 2
. Ammo bu
adabiyotlarda   tarixiy   voqea   va   hodisalarga   bir   tomonlama   baho   berilib,
hunarmandchilik   sohasi   namoyondalari   faoliyatiga   eskilik   sarqiti   sifatida   qarash
holatlari   ham   kuzatiladi.   XIX-XX   asr   Qashqadaryo   vohasi   hunarmandchiligi
tarixini   tadqiq   etishda   O.A.Suxareva,   R.G.Mukminova-larning   asarlari   muhim
manba sifatida qadrlanadi. O.A.Suxareva asarlarda Qarshi, Shahrisabz shaharlarida
hunarmandchilikning   rivojlanishi,   uning   o’ziga   xos   jihatlari   to’g’risida   qimmatli
ma‘lumotlar   beriladi.   Ammo   sovet   davri   adabiyotlarida   takrorlanadigan   xato   va
kamchiliklar bir xilligi bilan xarakterlidir.
Ularda   hunarmandchilikning   milliy   qadriyat   sifatidagi   o’rni   yetarlicha
asoslanmaydi.
1
  Karimov   I.A.   Jahon   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi,   O’zbekiston   sharoitida   uni   bartaraf   etishning   yo’llari   va
choralari. T., O’zbekiston, 2009, B.26.
2
  Suxareva   O.A.   Pozdnefeodalny   gorod   Buxara   kontsa   XIX-nachalo   XX   v.v.M.1962;   O’sha   muallif.   Istoriya
sredneaziatskogo   kostyuma.   M.1982;   Peshereva   Ye.M.   Goncharnoe   proizvodstvo   Sredney   Azii.   M.L.1958;   O’sha
muallif.   O   remelennx   organizatsiyax   Sredney   Azii   v   kontse   XIX-XX   v.v.M.L,   1960;   Raximov   M.K.
Xudojestvennaya   keramika   Uzbekistana.   T.,   1961;   Mukminova   R.G.   Ocherki   po   istorii   remesla   v   Samarkande   i
Buxare v XVI v. T., Fan, 1976; O’sha muallif.Sotsialnaya differentsiatsiya naseleniya gorodov Uzbekistana kontsa
XV-XVI   vv.T.,   Fan,1985;   Chepelevetskaya   G.L.   O’zbekiston   so’zanasi.T.,   1961;   Moshkova   V.G.   Kovr   narodov
Sredney Azii kontsa XIX-nachalo XX vv.T., 1970; Xasanova S. O. Odejda uzbekov (XIX-nachalo XX vv. T., 1978
va boshqalar). 4 Mustaqillik   yillarida   yangi   nazariy   metodologiya   asosida   yaratilgan   asarlar
ko’plab   yaratildi.   U.M.Mavlonov,   G.A.Mixaleva,   G.A.A‘zamova,   S.T.Davlatova,
I.Bogoslovskaya,   L.Letveeva,   G.M.Tanieva   va   boshqalarning   asarlarida   XIX-XX
asr   O’zbekiston   hunarmandchiligi   tarixiga   doir   qimmatli   ma‘lumotlarni   olish
mumkin1.   U.Mavlonov   Qashqadaryo   vohasidan   o’tgan   savdo   yo’llari,   madaniy
aloqalari,   G.A.Mixaleva   O’zbekistonda   XVIII-XIX   asrlardagi   hunarmandchilik,
savdo  va  boj  tizimi  haqida  ma‘lumotlarni   umumlashtiradi.  Bevosita   Qashqadaryo
vohasida kiyim-kechaklar tayyorlash bilan bog’liq hunarmandchilik sohalari  keng
o’rganiladi.   G.M.Tanieva   asarda   Buxoro   amirligi   tarkibidagi   Qarshi   viloyatining
iqtisodiy hayotiga doir ma‘lumotlar beriladi. Xususan, hunarmandchilik an‘analari
to’g’risida ham fikrlar tahlil etiladi.
Bitiruv malakaviy  ishning  maqsad va vazifalari : Ishning asosiy maqsadi
Qashqadaryo vohasida XIX-XX asrlarda hunarmandchilik tarixini o’rganish.
Maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar qo’yildi:
-Qashqadaryo vohasi hunarmandchilik markazlarini o’rganish;
-Vohada to’qimachilik, kulolchilikning rivojlanishini asoslash;
-Qashqadaryoda metallsozlik hunarmandchiligining ahvolini yoritish;
-Hunarmandchilik uyushmalari, ustoz-shogird munosabatlarini tahlil etish;
-Hunarmandchilikning savdo-sotiq munosabatlariga ta‘sirini asoslash.
BMIning   davriy   chegarasi:   XIX-XX   asr   boshlaridagi   O’zbekiston
hunarmandchiligi Qashqadaryo vohasi misolida o’rganiladi.
BMIning   nazariy-uslubiy   asosi :   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti
I.A.Karimovning O’zbekiston tarixini rivojlantirishga doir bildirgan ko’rsatmalari
asosiy  nazariy-uslubiy  asos  bo’lib xizmat   qildi. Shuningdek,  ishni  bayon  qilishda
tarix   fanining   ketma-ketlilik,   xolislik,   haqqoniylik,   uzviylik   kabi   tamoyillari
muhim   nazariy-metodologik   asos   bo’lib   hisoblanadi.   Bundan   tashqari   ishni
yozishda,   tarixiy   voqea   va   hodisalarga   baho   berishda   milliy   istiqlol   g’oyasiga
tayangan holda yondashildi.
Ishning   ilmiy   yangiligi :   Bitiruv   malakaviy   ishda   XIX-XX   asr   boshlarida
Qashqadaryo   vohasi   hunarmandchiligi   tarixi   yaxlit   holatda   o’rganiladi. 5 Qashqadaryo   vohasining   bu   davrdagi   siyosiy   ahvol,   iqtisodiy   rivojlanish   va   bu
omillarning hunarmandchilikni yo’lga qo’yishdagi o’rni tahlil etiladi. Qashqadaryo
vohasidagi   asosiy   shaharlar   hisoblanmish   Qarshi   va   Shahrisabz   shaharlarida
hunarmandchilik   mahallalari,   hunarmand   ustalar   va   ularning   shogirdlari   haqida
atroflicha ma‘lumotlar beriladi.
BMIning   amaliy   ahamiyati :   Tadqiqot   natijasida   qo’lga   kiritilgan   yakuniy
xulosalardan   xalq   badiiy   hunarmandchiligini   rivojlantirishda,   shuningdek,
O’zbekiston   tarixining   XIX-XX   asr   tarixini   o’qitishda,   ma‘ruza   matnlari
tayyorlashda foydalanish mumkin.
BMIning   tuzilishi :   Kirish,   2   ta   bob,   foydalanilgan   manba   va   adabiyotlar
ro’yxati, ilovalardan iborat. 6 I-BOB. XIX-XX ASR BOSHLARIDA QASHQADARY O  VOHASIDA
HUNARMANDCHILIK TURLARI VA UNING AN‘ANAVIY
RIVOJLANISH XUSUSIY A TLARI
I.1.Qashqadaryo vohasida hunarmandchilik markazlari
Qashqadaryo   vohasi   sharqdan   baland   tog’lar   bilan   o’ralgan   Kesh-
SHahrisabz   vodiysi   va   Qizilqum   kengliklari   bilan   tutashib   ketgan   Naxshab-
Qarshining bepoyon dalalarini o’z ichiga olgan.
O’rta   Osiyodan,   xususan,   Qashqadaryo   viloyati   hududidan   kesib   o’tgan
Buyuk Ipak yo’li voha iqtisodining rivoji uchun juda katta hissa qo’shgan. Ushbu
savdo yo’llari  sharq va g’arb, shimol  va janub xalqlarini  bir-biri  bilan bog’lagan.
Xitoydan   to   O’rta   yer   dengizi   sohillarigacha   cho’zilgan   hududda   yashovchi   turli
millat  va elatlarga mansub xalqlarni  o’zaro iqtisodiy,  savdo va madaniy  aloqalari
rivojini   ta‘minlagan.   Karvon   yo’llari   ta‘sirida   vohada   ham   bir   qator   madaniy
markazlar rivoj topgan.
Tadqiqotchi   olimlar   Qashqadaryo   vohasini   ikki   yirik   markazga   bo’lib
o’rgangan. Bular: Qarshi Qadimgi Nasaf va Shahrisabz Qadimgi Kesh.
Qarshi   shahri   Qashqadaryo   viloyatining   muhim   hunarmandchilik
markazlaridan   biri   hisoblanadi.   U   qadimda   Naxshab   yoki   Nasaf   deb   nomlangan
bo’lib, shahar qoldiqlari dastavval A.I.Terenojkin, S.K.Kabanov va M.Ye.Masson
kabi   arxeolog   olimlar   tomonidan   o’rganilgan.   Nasaf   shahri   tarixi   bo’yicha   jiddiy
tadqiqotlar   XX   asrning   70   yillaridan   boshlab   O’zbekiston   FA   Arxeologiya
institutining   maxsus   ekspeditsiyalari   tomonidan   olib   borilgan.   Ko’p   yillik
arxeologik   tadqiqotlar   natijasida   bu   yerdan   shahar,   voha   hukmdorining   saroyi,
shahar   ehromi,   dahma,   maqbara,   kulollar,   temirchilar   mahallalari   qoldiqlari   va
boshqalar   topilgan.   Yerqo’rg’on   topilmalari   bizga   yozma   manbalardan   ma‘lum
bo’lgan   so’g’diylarning   keng   savdo   va   diplomatik   aloqalar   olib   borganliklari
haqidagi  ma‘lumotlarni tasdiqlaydi.
Yozma   manbalarda   Naxshabda   IV-V   asrlarda   bunyod   etilgan   yirik   va
mustahkam   qal‘a   VII-VIII   asrlardayoq   vohaning   poytaxt   shahriga   aylangani 7 keltirib   o’tilgan.   IX-X   asrlardan   boshlab   Nasaf   gullab-yashnagan   o’rta   asr
shaharlaridan biri sifatida yodga olinadi. Ushbu davrda ham Qarshi shahri Buxoro
Balx   karvon   yo’lida   joylashgan.   Shaharda   qal‘a   va   rabod   mavjud   bo’lgan   hamda
shahar   to’rtta   darvozaga   ega   mudofaa   devori   bilan   o’rab   olingan.   XIII   asrda   esa
shaharni mo’g’ul bosqinchisi Chingizxon bosib olgach, yondirilib, butunlay vayron
etilgan.
Tarixchilarning fikricha, yangi Qarshi shahrining vujudga kelishi Kepekxon
faoliyati   (1318-1325)  bilan  bog’liq.  XIV  asrda  qadimgi  Nasafdan  5  km  shimolda
hozirgi   Qarshi   shahri   o’rnida   chig’atoy   urug’idan   bo’lmish   Kepekxon   tomonidan
saroy bunyod etilgan va yangi shaharga asos solingan.
Qarshi   atamasi   barcha   olimlar   tomonidan   birday   qabul   qilinmagan,   balki
shaharning   eski   nomlari   bilan   Nasaf,   Naxshab   yoki   Yerqo’rg’on   deb   yuritilgan.
Shahar   nomi   turli   davrlarda   turlicha   nomlangan   bo’lsa-da,   u   Naxshab   vohasi
poytaxt   shahrining   turli   davrlardagi   taraqqiyot   bosqichlarini   o’zida   mujassam
etgan.
Tarixchilarning   fikricha,   “Qarshi”   so’zining   ma‘nosi   xususida   quyidagi
fikrlar   mavjud:   M.Ye.Masson   mo’g’ulcha   “qarshi”   so’zi   “saroy”   ma‘nosini
anglatadi,   chunki   mo’g’ul   xonlari   rasmiy   yig’inlari   o’tkaziladigan   saroy   “Oltin
qarshi”   deb   nomlangan,   degan   ma‘lumotni   keltirgan.   Zahiriddin   Muhammad
Bobur   “qarshi”   so’zi   mo’g’ulcha   “go’rxona”,   ya‘ni   maqbara   degan   ma‘noni
bildirishini   va   bu   nom   mo’g’ullar   istilosidan   keyin   paydo   bo’lganini   ta‘kidlab
o’tgan. Muhammad Yoqub Buxoriy “Gulshan ul-mulk” asarida esa “qarshi” so’zi
uyg’urcha “saroy” ma‘nosini bildirishini aytib o’tgan.
SHunday   qilib,   Qarshi   shahrining   nomini   Kepekxon   saroyi   yoki   uning
xilxonasi nomidan kelib chiqqan deyish mumkin.
XVI   asrlardayoq   Qarshi   shahri   ichki   qo’rg’onga   ega   bo’lgan   mustahkam
shahar bo’lgan. Asr oxiriga kelib Abdullaxon tomonidan shaharda bir qator yangi
binolar madrasa, masjid, karvonsaroylar, sardoba, hammomlar va gumbazli savdo
inshooti   chorsu,   bozorlar   hamda   Qashqadaryo   ustidan   ko’prik   barpo   etilgan.
Mahmud   ibn   Valining   yozishicha,   bu   katta   va   saranjom   shahar   jahonning   katta 8 shaharlari   bilan   tenglasha   olgan.   P.P.   Ivanovning   ta‘kidlashicha   esa,   XIX   asr
boshlarida Qarshi  shahri  Buxoro va Samarqanddan so’ng uchinchi  o’rinda turgan
yirik shahar bo’lgan.
Tadqiq   etilayotgan   davrda   Qarshi   shahri   tuzilishi   jihatidan   O’rta   Osiyo
shaharlariga   xos   tarzda   uch   qismdan   iborat   bo’lgan.   Shahar   o’rdasi   noto’g’ri
to’rtburchak   ko’rinishidagi   devor   bilan   o’ralgan   bo’lib,   uning   bitta   saqlov
darvozasi   bor   edi.   O’rda   2,5   ga   maydonni   egallagan   va   kattaligi   bo’yicha
Shahrisabz   o’rdasi   hamda   Buxoro   arkidan   kattaroq   bo’lgan.   Mang’itlar   sulolasi
hukmronligi davrida Qarshi o’rdasida Buxoro taxti vorislari ham istiqomat qilgan.
XIX   asr   oxirlarida   Qarshi   shahrida   bo’lgan   rus   tadqiqotchilari   shaharning
tuzilishi   to’g’risida   fikrlar   bildirishgan.   Jumladan,   N.Xanikov   Qarshi   shahri
tuzilishi to’g’risida quyidagicha yozadi: Shahar umumiy markazga ega bo’lib, 3 ta
devor   bilan   o’rab   olingan.   Birinchisi,   o’rdani   eski   shahardan,   ikkinchisi   eski
shahar,   ya‘ni   qo’rg’onni,   uchinchisi   esa   yangi   shahar-qal‘ani   o’rab   olgan.
B.Litvinovning   yozishicha   esa,   qal‘a   atrofidagi   qo’rg’on   devori   va   markaziy
ko’chalarga ulangan darvozalari yaxshi saqlangan. Shaharda, asosan, yuqori tabaqa
ahli   uy-joylari,   ko’p   rastali   chorsu   bozori   va   karvonsaroylar   mavjud   bo’lgan.
Shahar   atrofida   esa   qalin   bog’lar   barpo   etilgan   bo’lib,   ularning   orasida   shaharlik
boyvachchalarning   yozda   dam   oladigan   dala   hovlilari,   mahalliy   aholi   uy-joylari,
bozorlari, hammom, masjid kabi jamoatchilik binolari joylashgan.
Qarshi   shahri   ham   Buxoro   amirligining   bir   qator   yirik   shaharlari   kabi
hunarmandchilik guzarlariga bo’lingan. Qarshining eski shahar qismida 20 ta guzar
aniqlangan.   Shahar   guzarlari   quyidagilar:   Mirdushi,   Mirzolat,   Og’aliq,   Chubin,
Xonaqo,   Xarrot,   Sharshara,   Beklarbegi,   Xitoy,   Uyuyma,   Eronguzar,   Qozixona,
Xaramsaroy,   Darvozai   Tutak,   Boyguzar,   Mirzolatif,   Xalvogar,   Temurchi,   Kuloli,
Chilangaron.  Bundan   tashqari,  eski   shahar   tashqarisida   8  ta   guzar   mavjud   bo’lib,
bu guzarlar shahar guzarlaridan ancha katta bo’lgan va mahalla deb nomlangan. 
Tarixiy   hujjatlardagi   ma‘lumotlarga   ko’ra,   XIX   asr   o’rtalarida   Qarshida
madrasalar   soni   4   ta,   masjidlar   soni   esa   (ichki   va   tashqi   mahallalardagi   bilan) 9 taxminan   80   ta   bo’lgan.   XIX   asr   oxirlarida   Qarshi   guzarlarida   joylashgan   uylar
soni 2,5 – 3 mingta bo’lsa, aholi soni taxminan 15-18 mingga yetgan.
1926 yilgi   ro’yxatga olish  natijalari  Qarshi  shahri   aholisining  soni   XIX  asr
oxirlaridagiga nisbatan ancha kamayganligini ko’rsatadi. Bunda, umumiy uy-joylar
soni   3007   ta,   oilalar   soni   4062   ta   bo’lsa,   ulardan   mingga   yaqini   XX   asr   boshida
ko’chib   kelgan   rus   va   ukrainlarga   tegishli   bo’lgan.   Sobiq   ittifoq   davrida   qayta
ro’yxatga   olish   natijalariga   ko’ra,   shahar   aholisining   umumiy   soni   15198   nafar
bo’lsa, shundan rus va ukrainlar 3097 nafarni, o’zbeklar esa 10267 nafarni, shahar
aholisining   kichik   bir   qismini   esa   yahudiylar,   eroniylar,   tojiklar   arablar   va
uyg’urlar tashkil etgan. Rus tadqiqotchi-sayyohlarining yozib qoldirishicha, Qarshi
vohasi   o’zbeklari   orasida   mang’it   urug’i   vakillari   ko’pchilikni   tashkil   etgan.
Qarshida mang’itlardan tashqari qovchin urug’i vakillari ham istiqomat qilgan.
N.Xanikov   ta‘kidlaganidek,   yangi   shahar   atrofi   aniq   chegarali   devor   bilan
ajratilgan bo’lmasa-da, eski shahar  devori shahar atrofidagi yerlarni ajratib turgan.
XIX asr boshlariga kelib, Qarshi shahri aholisi ko’payib, shahar kengayganligi bois
asta-sekin   bozorlar,   savdo   do’konlari,   masjidlar   va   boshqa   jamoatchilik   binolari
soni   ortib,   yangi   shahar   paydo   bo’lgan.   Ushbu   tashqi   shahar-qal‘ada,   asosan,
hunarmandlar qo’nim topgan. Uning atrofidagi devor haqida esa yozma manbalar
va arxeologik tadqiqot ishlarida ma‘lumotlar keltirilmagan.
SHunday   qilib,   Qarshi   qal‘asi   qo’rg’on   devoridan   to   Qashqadaryo   ustidan
o’tgan ko’prikkacha cho’zilgan. Tadqiqotchilarning yozishicha, ko’prikdan to eski
shahargacha mustahkam toshli yo’lo’tkazilgan. Shahar atrofida yashovchi mahalliy
aholi faqat Qarshi  viloyatiga xos bo’lgan hududiy bo’linma, ya‘ni elga bo’lingan.
Ularning soni  ikkita bo’lib, o’z navbatida, bu ellar  atrofida bir nechta mahalla va
qishloqlar birlashtirilgan hamda eng yirik aholi manzili nomi bilan atalgan. Qarshi
qal‘asida joylashgan mahallalar soni 8 ta bo’lgan. Bular: Charmgar, Qo’rg’oncha,
Zog’za,   Buzrugravot,   Beshgumbaz,   Maxsumovot,   Qorluqxona,   Arabxona   yoki
Qumrabot.   Shahar   markazidagi   yuqori   tabaqa   ahli   joylashgan   guzarlar   ushbu
bo’linmagan   kirmagan.   Elni   xuddi   hunarmandchilik   birlashmalaridagi   kabi   bobo
boshqargan.   Qarshining   zargar   hunarmandlari   nafaqat   shahar   atrofi,   balki   shahar 10 ichidagi   guzarlarda   ham   ko’pchilikni   tashkil   etgan.   Jumladan,   Boylar   guzari,
Xaramsaroy   kabi   guzarlar   zargarlar   guzari   hisoblangan.   Mahallalardan   keyin   esa
ko’plab   bog’-rog’,   uzumzor,   poliz   va   tomorqa   maydonlariga   bo’lingan   mavzelar
joylashgan.   B.Litvinovning   yozishicha,   XIX   asr   o’rtalarida   ularning   soni   60   taga
yaqin bo’lib, ular shunchalar zich joylashganki, bog’lar qaerdan boshlanib, qaerda
tugaganini aytish qiyin.
Qarshi   viloyati   hududi   14   ta   amloklikka   bo’lingan.   Viloyatda   amlok
egalariga   qarashli   210   ta   mavze   va   qishloqlar   (Qamashi,   Jeynov,   Kasbi,
Maymanok,   Po’lati,   Parvoza,   Fayzobod,   Beshkent,   Fazli,   Jumabozor,   Xonobod,
Chim, Koson va Dahi miyonaj) bo’lgan 1
.
Qarshi   shahri   va   uning   atrofidagi   aholi   to’qimachilik   mahsulotlari   bilan
shuhrat   qozongan.   Qarshi   hunarmandlari   to’qimachilikning   bir   qancha   turlari,
jumladan,   ip   yigirish,   turli   xil   matolar   to’qish,   tayyor   kiyim-kechaklar   tikish,
gilam, paloslar to’qish va boshqalar bilan shug’ullanganlar.
Zog’za   guzarida   ko’proq   fo’ta   va   olacha   ishlab   chiqarilgan.   Maxsumovot
guzari   aholisi   esa   adras   ishlab   chiqarish   va   yana   ipak   qurti   boqish,   ipak   ip
tayyorlash bilan shug’ullangan. Jundan yigirilgan ip va turli-tuman gilamlar Qarshi
atrofidagi   cho’llarda   (Qamashi   va   Chiroqchi)   chorvador   aholi   tomonidan   ishlab
chiqarilgan.   Ushbu   to’qimachilik   mahsulotlari   nafaqat   Qarshi   bozorlarida,   balki
Samarqand,   Buxoro,   Boysun,   Shahrisabz,   Hisor   va   qo’shni   davlatlar   bozorlarida
ham   mashhur   bo’lgan.   Qarshi   bozorlarida   esa   gilamlar   uchun   alohida   rastalar   va
ko’tara   savdo   uchun   timlar   ajratilgan.   Ko’chmanchi   aholi   o’tovlarini
mustahkamlash uchun maxsus  tayyorlangan ingichka tasmali  gilamnusxa paloslar
ham alohida rastalarda sotilgan. Qarshida ko’nchilik mahsulotlari ishlab chiqarish
ham   yaxshi   yo’lga   qo’yilgan   bo’lib,   bu   hunar   bilan,   asosan,   Charmgar   guzari
aholisi  shug’ullangan. Buzrug ravot guzari  aholisi  esa ko’nchilik mahsulotlarning
alohida turli kemxut teri ishlab chiqargan.
Qarshida   temirchilik,   harrotlik,   chilangarlik,   misgarlik,   kulolchilik,
qandolatchilik,   yog’   mahsulotlari   ishlab   chiqarish   ham   rivoj   topgan.   Yuqorida
1
 Tanieva G. M. Rol Karshinskogo vilayata v politicheskoy, sotsialno-ekonomicheskoy jizni Buxarskogo emirata 
(vtoraya polovina XVIII pervaya polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. S.18. 11 sanab   o’tilgan   alohida   hunarmandchilik   turlari   bilan   shug’ullanuvchi   aholi   o’sha
hunarmandchilik   turi   nomi   bilan   atalgan   guzarda   yashagan.   Masalan,   Qarshida
Temirchi,   Kulolguzar,   Harrotlik,   Halvogar,   Chilangar   kabi   guzarlarni   uchratish
mumkin.
V.V.Bartoldning   ma‘lumot   berishicha,   Qarshi   turli   xil   shirinliklar   va   yog’
mahsulotlari   tayyorlash   markazlaridan   biri   bo’lgan 1
.   Bu   yerda   yog’ochdan
ishlangan   turli   xil   buyumlarga   (yog’och   piyola,   idish-tovoqlar,   turli   xil   hajmdagi
sandiq   va   sandiqchalar,   o’tovlarni   ko’tarib   turuvchi   o’qlarga)   ko’chmanchi
aholining talabi katta bo’lgan.
Bundan   tashqari,   Qarshi   shahri   hunarmandchilikning   bir   qancha   sohalarini
turli   xom   ashyo   mahsulotlari   bilan   ta‘minlaydigan   chorva   mollari   savdosi
markazlaridan biri bo’lib, Qarshi cho’llarida yashaydigan chorvador aholi yetkazib
bergan   chorva   mollari   qo’shni   tumanlarga   ham   chiqarilgan.   Masalan,   o’sha
davrlarda ham G’uzorda bir nechta chorva chollari bozori bo’lganligi aniqlangan.
Qarshida karvonlar uchun ot-arava va tuyalarni ijaraga berish ham mavjud bo’lgan.
SHaharlarning   mamlakatdagi   mavqeini   belgilab   beruvchi   bozorlar   uning
ko’rki   hisoblangan.   O’rta   Osiyo,   jumladan,   Qashqadaryo   vohasida   ham   bozorlar
shaharlarning markaziy qismida aholi gavjum joyida joylashgan. Shahar markazida
zargarlar,   sarroflar,   temirchilar,   turli   kiyim-boshlar   va   boshqa   hunarmandchilik
mollari   bozorlari   joylashgan.   Qishloq   xo’jaligi   va   chorvachilik   mahsulotlarining
ayrim turlari savdosiga  ixtisoslashgan bozorlar esa ko’p hollarda shahar chetlari va
uning   tashqarisida   joylashgan   edi1.   O’rganilayotgan   davrda   mavjud   bo’lgan
bozorlarning yana biri chorsular bo’lgan. Ular, odatda, ikki yo’l kesishgan yerlarda
bunyod   etilgan   bo’lib,   usti   gumbaz   bilan   yopilgan.   XIX   asr   o’rtalarida   Buxoro
amirligi   shaharlarida   bo’lgan   sayyohlar   ular   haqida   quyidagi   fikrlarni   bildirgan:
Shunday chorrahalar  borki, ular  baquvvat  ustunlar  ushlab turgan gumbazlar  bilan
qoplangan   Ularda   bo’yalgan   ipak,   kashta,   kashta   tikilgan   do’ppilar,   tasmalar,
gilamlar, pichoqlar va boshqa narsalar bilan savdo qilingan. XIX asr  manbalarida
1
 Bartold V.V. Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodoy (Sredney Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. S.242. 12 Shahrisabz   va   Qarshi   shaharlari   Chorsusi   uncha   katta   bo’lmagan,   usti   gumbaz
balan yopilgan aylana shakldagi inshootlar, deb ta‘rif berilgan.
SHahar   savdo   rastalarining   asosiy   qismi   qo’rg’onning   shimoliy   tomonida
joylashgan.   Qarshining   eng   katta   bozorlari   Yuqoribozor   qal‘aning   janubida,
Quyibozor   esa   shimolida   joylashgan   bo’lib,   dushanba   va   shanba   kunlari   bozor
kunlari   sanalgan.   Bundan   tashqari,   Qarshi   shahri   chorva   mollari   savdosi
markazlaridan biri bo’lib, Qarshi cho’llarida yashaydigan chorvador aholi yetkazib
bergan   chorva   mollari   qo’shni   tumanlarga   chiqarilgan.   Masalan,   G’uzorda   bir
nechta qoramol bozori bo’lganligi aniqlangan.
 XIX asrning o’rtalarida Qarshi shahrida bo’lgan N.Xanikov shaharda uchta
yirik   karvonsaroy   mavjud   bo’lib,   ulardan   biri   yahudiylarga   tegishli   bo’lganini
yozib qoldirgan. 1863 yilda Qarshiga tashrif buyurgan X.Vamberining yozishicha
esa,   bu   yerda   10   ta   karvonsaroy   mavjud   bo’lib,   ularda   chetdan   keltirilgan
mahsulotlarning   ulgurji   savdosi   amalga   oshirilgan   va   turli   savdo   shartnomalari
tuzilgan.   P.I.Demezonning   yozishicha,   Qarshi...Buxoro   va   Xiva   karvonsaroylari
chetdan keltirilgan mahsulotlar bilan to’la edi. Shahar va uning atrofida joylashgan
kichikroq   karvonsaroylarga,   asosan,   kambag’al   yo’lovchilar,   o’z   tuyalarida   yuk
tashuvchi kichik savdogarlar to’xtab o’tishgan.
Qarshi  shahrining yuksalish  sabablaridan birinchisi  uning Buyuk Ipak yo’li
chorrahalaridan   biri   Hirot   Kobul   markaziy   savdo   yo’lida   joylashganligi   bilan
bog’liq   bo’lsa,   ikkinchi   sababi   esa   vohadagi   tinch   sharoit   bo’lgan.   XVIII   asrda
mamlakat   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotida   yuz   bergan   inqiroz   hunarmandchilik
markazlari taraqqiyotiga o’z salbiy ta‘sirini ko’rsatgan. Markaziy shaharlar inqirozi
ikkinchi   darajali   shaharlar   ijtimoiy-iqtisodiy   hayotining   yaxshilanuviga   sabab
bo’lgan.   Qarshi   shahri   ham   shunday   shaharlar   sirasiga   kirgan.   Bu   yerda   notinch
markaziy shaharlardan xavfsizlik izlab kelgan hunarmand ustalar xotirjam mehnat
qilishi   uchun   qulay   sharoit   mavjud   bo’lgan.   Bundan   tashqari,   Qarshi   shahri
Shahrisabz   va   Hisor   qo’zg’olonchi   bekliklariga   qarshi   kurashda   Buxoro
amirlarining   siyosiy   tayanch   punkti   hisoblangan.   Shu   sababli   Qarshi   doimo 13 ularning diqqat  markazida bo’lgan va shaharning mustahkamlanishi  va yuksalishi
uchun zamin yaratgan.
SHunday   qilib,   ushbudavrda   Qarshi   Buxoro   amirligining   yirik   madaniy
markazlaridan   biri   hisoblanib,   1831   yilda   bu   yerga   tashrif   buyurgan.   A.Borns
so’zlariga ko’ra, shahar va uning ulkan bozorlari kattaligi bo’yicha Samarqand va
Balxdan qolishmas edi.
SHahrisabz.   O’rta   asrlarda   Kesh   deb   nomlangan   Shahrisabz   vohasi
Zarafshon tog’lari etagi va G’uzordaryo atrofida joylashgan tumanlarni o’z ichiga
olgan. Arxeologlarning ta‘kidlashicha, voha poytaxti ham Kesh nomi bilan atalgan.
U   Kitob   va   Shahrisabz   o’rtasida   joylashgan1.   XIX-XX   asr   boshlarida   Kesh
vohasida   Shahrisabz   va   Kitob   alohida   markazga   ega   yirik   shaharlardan
hisoblangan.
Manbalarda   Shahrisabz   shahri   “Kesh-Kashsh”,   “Kas”   va   “Kis-Kis”
shakllarida tilga olinadi. Shahrisabz atamasi ham shaharning qadimiy nomi bo’lib,
yashil   shahar   ma‘nosini   bildiradi 1
.   SHahrisabz   ilk   o’rta   asrlarda   Kitob   shahri
o’rnida   joylashgan.   KATE   keltirgan   ma‘lumotlar,   xususan,   Sh.S.Kamoliddinov
yozishicha,   vaqt   o’tishi   bilan   shahar   markazi   hozirgi   Shahrisabz   atrofiga
ko’chgan 2
.   Jumladan,   eski   shahar   tashqarisida   yangi   inshootlar   qurilgan   bo’lib,
shahar   hukmdori   saroyi   va   bozor   ham   shu   yerda   joylashgan.   Keyinchalik
shaharning mudofaa devori bilan o’rab olinishi va mustahkamlanishi Amir Temur
faoliyati bilan bog’liq. Shahrisabz bu davrda aniq rejali, baland himoya devori va
mustahkam   minoraga   ega   bo’lgan   shaharga   aylangan 3
.   Ammo   XVII   asrning
ikkinchi   yarmiga   kelib,   iqtisodiy   inqiroz   sababli   Shahrisabz   ham   og’ir   ahvolda
qolgan. Bu hol XIX asr boshlarigacha davom etgan.
SHahrisabz   shahri   ham   uch   qism   o’rta   qo’rg’on,   qal‘a   va   raboddan   iborat
bo’lgan. Bek qo’rg’oni shaharning shimoli-sharqiy burchagida joylashgan hamda u
xalq   orasida   Shahrisabz   Afrosiyobi   nomi   bilan   atalgan.   Qo’rg’onning   ikkita
1
 Masson M.Ye., Pugachenkova G.A. Shaxrisabz pri Temure i Ulugbeke// Trud SAGU. Novaya seriya. Gumanitarne
nauki. Arxeologiya Sredney Azii. Tashkent, 1953. Vp. 49. S.22.
2
 Kamaliddinov Sh.S. Istoricheskaya geografiya Yujnogo Sogda i Toxaristana po araboyazchnim istochnikam. IX-
XIII vv.Tashkent: Fan, 1996. S.21.
3
  Pugachenkova G.A.Temuridskoe arxitekturnoe nasledie Shaxrisabza//SHahrisabz shahrining jahon tarixida tutgan 
o’rni. Xalqaro ilmiy konferentsiya ma‘ruzalari tezislari. Toshkent:2002. B.10. 14 darvozasi   bo’lib,   sharqiy   darvoza   To’pxona,   janubiy   darvoza   Ko’k   darvoza   deb
nomlangan 1
.   Qo’rg’on   oldida   shaharning   asosiy   maydoni   Registon   joylashgan.
Shahar   markazida   joylashgan   aylanma   gumbazli   Chorsudan   shaharning   to’rt
tomoniga ko’chalar ketgan va bu ko’chalar orqali shahar darvozalariga borilgan.
SHaharni tashqi muhitdan ajratib turuvchi qal‘a devorlarining 6 ta darvozasi
bo’lgan.   Shimoliy   darvoza   Kitob,   sharqiy   darvoza   Kunchiqar,   g’arbiy   darvoza
Kushxona, janubiy darvoza Charmgar deb atalgan. Bundan tashqari, janubi-sharqiy
burchakda ikkinchi darajali Qalmiq darvoza va Simxona darvozalari  ham  mavjud
bo’lgan.
SHaharda   7   ta   karvonsaroy   va   2   ta   hammom   bor   edi.   Shahar   guzarlarga
bo’lingan   va   har   bir   guzar   o’z   masjidiga   ega   bo’lgan.   Shuningdek,   tadqiq
qilinayotgan   davrda   Xo’ja   Mirhamid   va   Hazrati   Malik   Ajdar   masjidlari   ham
shaharning   asosiy   masjidlaridan   hisoblangan.   A.L.Kun   keltirgan   ma‘lumotlarga
ko’ra,   XIX   asrning   ikkinchi   yarmida   shaharda   14   ta   guzar   mavjud   edi,   XX   asr
boshiga kelib, esa guzarlarning soni 53 taga yetgan. Bular: Xonaqo, Ko’knorxona,
Qatag’on,   Chubin,   Madoxon,   Eshonipir,   Telpakdo’z,   Toqi   chanor,   Changi   Oxur,
Rais,   Xo’ja,   Kultepa,   Balohovuz,   Alovuddin,   Degrezi,   Hauzi   Mardon,   Chakor,
Simxona,   Eo’yi   Xaytak,   Hazrati   Imom,   O’zbek,   Qo’shhovuz,   Meshgarlik,   Katta
Charmgar,   Kichik   Charmgar,   Xabarliq,   Kuli   Xatbaka,   Kunduzak,   Yoyilma,
Kulollik,   Murdoshuy,   Hazrati   Shayx,   Poxol,   Qassoblik,   Nazarmat,   Payzbobo,
Qopqon,   Namatmon,   Xo’ja   Mir   Hamid,   Sutbozor,   Jilovxona,   Xingaron,   Isobek,
Chakorlik,   Maliki   ajdar,   Kitob,   Xo’jaguzar,   Eshonguzar,   So’piguzar,   Katta
Chuyton, Kichik Chuyton, Arpabozor va boshqalar.
SHahrisabz   guzarlari   Buxoro   shahri   guzarlari   kabi   uncha   katta   bo’lmagan.
Ularning eng kattasi  100 ga yaqin xo’jalikni birlashtirgan bo’lsa, kichigida 20-30
oila istiqomat qilgan.
XIX   asrda   vohada   bo’lgan   yevropalik   tadqiqotchilarning   asarlarida
Shahrisabz bekligi aholisi to’g’risidagi ma‘lumotlar turlichadir. O.A.Suxarevaning
tadqiqotlari natijasiga ko’ra, uy-joylar soni 2789 ta ko’rsatilgan. Umuman olganda,
1
 Dresvyanskaya G., Usmanova Z. Iz istorii Kesha. Tashkent, 1976. S.7. 15 shahar guzarlarida 3000 ga yaqin uy-joy mavjud bo’lgan. Agar qrtacha hisobda har
bir uyda 6 kishidan istiqomat qilgan deb olsak, u holda shaharning umumiy aholisi
18000 kishini tashkil etgan. Ushbu ma‘lumotlarga tayanadigan bo’lsak, shahar ahli
taxminan 18-20 ming atrofida bo’lgan deyish mumkin. Yuqorida Shahrisabz shahri
aholisining umumiy soni haqidagi ma‘lumotlarni shahar emas, balqi beklik aholisi
soni ekanini aytib o’tish lozim.
SHahar   aholisining   asosiy   qismini   o’zbeklar   tashkil   etgan.   Bu   yerda
o’zbeklardan tashqari, tojiklar, yahudiylar va boshqa millat vakillari ham istiqomat
qilgan. Shahrisabzda yahudiylarga tegishli  o’nga yaqin uy-joylar mavjud bo’lgan.
Yahudiylar   g’ayridin   hisoblangani   uchun   ularning   musulmon   guzarlariga   kirishi
man etilgan va bu Shahrisabz begi tomonidan nazorat qilingan.
SHahrisabz   shahri   beklikning   siyosiy   va   iqtisodiy   markazi   hisoblanib,   bu
yerda   bek   qo’rg’oni   joylashgan.   Qo’rg’onda   bek,   uning   oilasi   va   boshqaruvchi
hokimiyat   vakillari   istiqomat   qilgan.   Saroy   a‘yonlari   bek   qo’rg’oniga   yaqin
guzarlarda   yashagan.   Masalan,   Sangioxur   guzarida   “Katta   podsholik   uyi”
joylashgan bo’lib, unda beklikning yuqori tabaqa ahli istiqomat qilgan va hurmatli
mehmonlar kutib olingan.
SHaharning shimoli-g’arbiy tomonidan joylashgan So’piguzarda shahar din
peshvolarining   uy-joylari   joylashgan.   Bundan   tashqari,   Kultepa,   Hazrati   Shayx,
Hazrati   Imom   guzarlarida   yashovchi   xo’jalar   Hazrati   Shayx   va   Hazrati   Imom
mozorlariga kelib tushgan xayru ehson hisobidan hayot kechirgan. Xo’jaguzar  va
Eshonguzar ahli esa dehqonchilik va bog’dorchilik bilan shug’ullangan.
SHahar   aholisining   asosiy   qismi   hunarmandchilik   va   savdo-sotiq   bilan
mashg’ul   bo’lgan.   Bu   yerda   ko’nchilik,   kulolchilik,   to’qimachilik,   tikuvchilik,
kashtachilik,   zardo’zlik,   temirchilik,   degrezlik,   misgarlik,   zargarlik   va   boshqa
hunarmandchilik turlari rivoj topgan.
SHahrisabzda   bir-biriga   bog’liq   hunarmandchilik   turlari   bilan
shug’ullanuvchi   aholi   yonma-yon   guzarlarda   yashaganini   kuzatish
mumkin.Masalan,   Shahrisabzda   ko’nchilik   bilan   bog’liq   bo’lgan   sovungarlik   va
yelimgarlik   bilan   shug’ullanuvchi   aholi   shaharning   janubi-sharqida   joylashgan 16 Katta   Charmgar,   Kichik   Charmgar,   Meshgar   hamda   Yoyilma   guzarlarida
yashagan.   Shuningdek,   poyabzal   tikish   bilan   shug’ullanuvchi   hunarmandlar,
xususan,   kovushdo’zlar   Namatmon   guzarida,   yuqori   tabaqa   ahli   uchun   yashil
teridan nozik va yuqori sifatli kovush tikuvchilar Kitob guzarida, etikdo’zlar Xo’ja
Mir Hamid Qalqon guzarida, Chuyton guzarida yaxdondo’zlar va qamchindo’zlar,
Kunduzak   guzarida   sovungarlar,   Telpakdo’z   guzarida   telpakdo’zlar   va
po’stindo’zlar, Qassoblik guzarida qassoblar  ko’pchilikni tashkil etgan. Chitgarlar
Rais   guzarida,   Kulolchilik   va   Hazrati   Shayx   guzarida,   asosan,   kulollar   yashab,
faoliyat yuritgan. Kulollik guzarining bir qismi Charxchilik deb nomlangan va bu
yerda   temirchilar   yashagan.   Shahrisabz   degrezlari,   asosan,   Degreziy   va   Jo’yi
Xaytak   guzarlarida,   misgarlar   Xauzi   Mardon,   zargarlar   esa   Balohovuz,   Hauzi
Mardon hamda Kunduzak guzarlarda istiqomat qilgan.
SHahrisabzda   ham,   asosan,   bir   xil   hunardmanchilik   turi   bilan
shug’ullanuvchi   aholi   yashaydigan   guzarlar   o’sha   hunarmandchilik   nomi   bilan
atalgan.   Shuningdek,   guzarlarda   boshqa   hunarmandchilik   turi   bilan
shug’ullanuvchi   hunarmandlarni   ham   uchratish   mumkin   bo’lgan.   Masalan:   Jo’yi
Xaytak,   Kunduzak   guzarlarida   degrezlar   va   zargarlardan   tashqari,   to’quvchilik,
ko’nchilik,   etikdo’zlik,   kovushdo’zlik   bilan   shug’ullangan   hunarmandlar   ham
istiqomat qilishgan.
SHahar   ahlining   yana   bir   qismi   hunarmandchilik   buyumlari   savdosi   bilan
shug’ullanadigan   savdogarlardan   iborat   bo’lgan.   Ular   Shahrisabz   bozorlarida
o’zlarining   alohida   rastalariga   ega   bo’lishgan.   Yirik   savdogarlar   shaharlararo
savdo-sotiq   bilan   shug’ullangan.   Jumladan,   Shahrisabz   begi   ham   savdo   uchun
maxsus mablag’ saqlagan. Savdogarlarning asosiy qismi shahar bozorlariga yaqin
guzarlarda istiqomat qilishgan.
SHahrisabzning markaziy bozori Chorsu bek o’rdasidan janubda joylashgan.
XV asr  oxiri-XVI  asr  boshlarida bunyod etilgan  ushbu Chorsu  bozori  hozirgacha
yaxshi   saqlanib   qolgan.   Shaharda   har   kuni   savdo   bo’ladigan   ushbu   bozordan
tashqari,   bir   qancha   mayda   bozorlar   ham   mavjud   bo’lgan.   Jumladan,   shaharning
g’arbiy qismida joylashgan Somon bozorida chorva mollari savdosi olib borilgan. 17 Bundan   tashqari,   Shahrisabzda   savdo   aloqalarda   muhim   o’rin   tutgan   bir
nechta   karvonsaroylar   mavjud   bo’lib,   XIX   asrning   60-yillarida   ularning   soni   7
taga, XX asr boshiga kelib esa 28 taga yetgan. Eng muhim karvonsaroylardan biri
Chorsuning   g’arbiy   tomonida,   ya‘ni   hozirgi   kinoteatr   o’rnida   joylashgan.   Unda
boshqa   shaharlardan   kelgan   savdogarlar   to’xtab   o’tgan.   Shaharning   g’arbiy
qismidagi Somon bozori hududida kelgan va, asosan, chorva mollari savdosi bilan
shug’ullanuvchi   savdogarlar   to’xtab   o’tganlar.   Yana   bir   nechta   karvonsaroylar
tog’li   hududlarda   joylashgan   va   ularda   qishloqlardan   kelgan   aholi,   maydo
savdogarlar to’xtab o’tishgan.
SHaharda   hunarmandchilik   guzarlari,   bozorlar,   karvonsaroylar   bilan
birgalikda,   ko’plab   masjidlar,   madrasalar,   hammom   va   boshqa   jamoatchilik
binolari ham qad ko’targan. Umuman, Shahrisabz shahri nafaqat hunarmandchilik,
balki yirik savdo va madaniy markaz ham edi.
Kitob   shahri   Kesh   vohasida   joylashgan   yana   bir   muhim   hunarmandchilik
markazi   hisoblangan.   Manbalarda   keltirilishicha,   qadimgi   va   ilk   o’rta   asrlarda
Kesh vohasining markazi Kitob shahri o’rnida joylashgan. XVIII asrlarda ilk o’rta
asrlarga   oid   shahar   xarobalari   o’rnida   Kitob   qo’rg’oni   barpo   qilingan.   Uning
atrofiga   ko’plab   aholi   ko’chib   kelib   joylashishi   natijasida,   yangi   shaharga   asos
solingan va bu shahar asta-sekin rivojlana borgan.
Tarixchilarning fikricha, Kitob atamasining ma‘nosi haqida quyidagi fikrlar
mavjud.   Bir   guruh   tadqiqotchilar   shahar   nomini   Qashqadaryoning   yuqori
oqimidagi Kashaf jilg’asi nomi bilan bog’laydi1. Boshqa bir guruhi tojikcha “kift”
yelka, “ob” suv, ya‘ni “elkadagi suv” degan ma‘noni bildiruvchi “kiftob” so’zidan
kelib   chiqqan   desa,   yana   bir   guruh   tadqiqotchilar   joy   ma‘nosini   anglatadigan
so’g’diycha   “kat”   va   suv   ma‘nosini   beruvchi   tojikcha   “ob”   so’zidan,   ya‘ni   “suv
bo’yidagi   shahar”   ma‘nosidagi   “katob”   birikmasidan   kelib   chiqqan   deb
ta‘kidlashadi 1
.
1
 Muhammadjonov A.R. “Kesh” oykonimi va “Kat” substraktining etimoni// Shahrisabz shahrining jahon tarixida 
tutgan o’rni... 12 bet; O’sha muallif. Kesh  - uy, ya‘ni  Vatan demakdir//Moziydan sado. Toshkent: 2003. №2 (18). 
44-bet. 18 Ma‘lumki, XVIII asrning birinchi yarmida Qashqadaryo vohasining sharqiy
qismida   Sangfurush,   Ulash,   Kitob   kabi   qo’rg’onlar   vujudga   kelgan   bo’lib,
keyinchalik   ular   orasida   faqatgina   Kitob   qo’rg’oni   taraqqiy   etgan   hamda   shahar
darajasiga ko’tarilgan 1
.
Tarixiy manbalarda keltirilishicha, shahar 6 ta darvozaga ega bo’lgan va ular
shahar ko’chalari orqali o’zaro bog’langan. Shimoliy darvoza Samarqand, sharqiy
darvoza   Kunchiqar,   janubiy   darvoza   Sharbatxona,   janubi-g’arbiy   darvoza   Xo’ja
Rushnoiy, g’arbiy darvoza Govxona, shimoli-g’arbiy darvoza Darvozai Charmgar
nomlari bilan atalgan. Tadqiqotchilarning ma‘lumotlariga ko’ra, XIX asr oxiri XX
asr boshlarigacha shahar darvozalari yaxshi holatda saqlangan 2
.
SHahar markazida joylashgan oltiburchak shakldagi bek qo’rg’oni g’arbdan
sharqqa   tomon   2000   metrga,   shimoldan   janubga   tomon   750   metrga   cho’zilgan.
Shahar  maydoni  umumiy uzunligi  4600 metr  bo’lgan paxsa  devor  bilan o’ralgan.
Qo’rg’onning   shimoli-g’arbida   masjid,   uning   old   qismida   esa   Registon   maydoni
joylashgan   va   shahar   markazidan   darvozalarga   boruvchi   yo’llar   shu   yerdan
boshlangan. Shaharning katta bozori Registon maydoniga tutashib ketgan.
XIX asrda Kitobda bo’lgan rus sayyohlari shaharda 3 ta madrasa, bir nechta
juma   masjidlari,   3   ta   karvonsaroy,   1   ta   hammom   hamda   ko’plab   bozorchalar
mavjud   bo’lganligini   yozib   qoldirishgan.   XIX   asr   oxiri-XX   asr   boshlarida
karvonsaroylar   soni   6   ta   bo’lgani   aniqlangan.   Ularning   barchasi   bozor   atrofida
joylashgan.
Kasbi   qo’rg’oni   XIX-XX   asr   boshlarida   vohaning   muhim   va   yirik   aholi
punktlaridan  biri   hisoblangan.  Tarixiy  tadqiqotlarga  ko’ra,  Qashqadaryoning  quyi
qismida joylashgan bu hududda aholi manzili ilk o’rta asrlardayoq paydo bo’lgan.
IX-XII   asrga   oid   manbalarda   Kasbi   juma   masjidiga   ega   bo’lgan   katta   qishloq
sifatida ta‘riflangan. Kasbi orqali bu davrda Buxoro Termiz savdo yo’li o’tgan.
XVI asrda Kasbi Quyi Qashqadaryo vohasining muhim strategik ahamiyatga
ega   bo’lgan   qo’rg’oni   sanalgan.   Hozirgi   paytda   Kasbi   qo’rg’oni   baland   tepalik
1
  Qadimgi Kesh-SHahrisabz tarixidan lavhalar// A.Sagdullaev tahriri ostida. Toshkent: Sharq, 1998. 174-b.
2
  Qadimgi Kesh-SHahrisabz tarixidan lavhalar... 76-b. 19 shaklida   saqlanib   qolgan.   Kasbi   qo’rg’oni   yonida   Sulton   Mirhaydar   majmuasi
mavjud.
XIX-XX   asr   boshlarida   Kasbi   Buxoro   amirligining   muhim   strategik
ahamiyatga   ega   bo’lgan   qo’rg’onlaridan   biri   bo’lgan.   U   orqali   Buxoro-Qarshi
hamda   Buxorodan   Nishon   orqali   Amudaryodagi   Kerki   kechuviga   olib   boruvchi
savdo yo’li o’tgan.
Umuman   olganda,   XIX-XX   asr   boshlarida   Qarshi,   Shahrisabz,   Kitob   kabi
shaharlar   vohaning   asosiy   madaniy   markazlari   sirasiga   kirgan.   Ular   mudofaa
devori bilan o’rab olingan qal‘a, qo’rg’on va raboddan iborat bo’lgan. Shaharlarda
bek   qo’rg’onidan   tashqari,   bir   qancha   jamoatchilik   inshootlari,   jumladan   jome
masjidlari,   bozorlar,   savdo   do’konlari,   hammomlar,   karvonsaroy   va   boshqalar
joylashgan.   Qashqadaryo   vohasi   shaharlarida   ham   Buxoro   va   Samarqanddagi
singari   bir   necha   o’nlab   hunarmandchilik   guzarlari     mavjud   bo’lib,   ularda   shahar
ahlining asosiy qismi  istiqomat  qilgan. Vohada hunarmandchilik bilan birgalikda,
dehqonchilik,   chorvachilik,   bog’dorchilik   rivojlangan.   Shahar   ahlining   asosiy
daromad   manbai   hunarmandchilik   va   savdo-sotiq   hisoblangan.   Yirik   madaniy
markazlar   atrofida   joylashgan   kichik   shaharchalar   G’uzor,   Yakkabog’,   Chiroqchi
hamda   Kasbi   qo’rg’oni   kabi   aholi   manzillari   vohaning   iqtisodiy   tayanchi
hisoblangan.   Bu   yerlarda   hunarmandchilik   Qarshi,   Shahrisabz,   Kitobdagi   kabi
rivojlanmagan bo’lsa-da, ular qishloq xo’jaligi va chorvachilikdan olinadigan xom
ashyo   manbalarini   yetkazib   beruvchi   muhim   markazlardan   hisoblangan.   Shahar
bozorlariga dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari, asosan, ushbu hududlardan
yetkazib   berilgan.   Shuningdek,   vohaning   shahardan   tashqari   hududlarida
dehqonchilik,chorvachilik   bilan   birgalikda,   hunarmandchilikning   bir   qancha
turlari, xususan, to’qimachilik, ayniqsa, jun va paxtadan ip yigirish, bo’yoqchilik,
ko’nchilik va boshqa hunarlar rivojlangan edi. 20 1.2.Hunarmandchilikning to’qimachilik va kulolchilik sohalarining
rivojlanishi
To’qimachilik qadimdan rivoj topgan hunarmandchilik turlaridan biri bo’lib,
sohaning   asosiy   xom   ashyo   manbai   dehqonchilik   va   chorvachilikdan   olingan
paxta, ipak, kanop va jundan iborat bo’lgan.
O’rta   Osiyo   hududida   to’qimachilik   eneolit   davridan   rivojlangan   O’rta
Osiyo,   jumladan,   Qashqadaryo   vohasida   qadimdan   uy   sharoitida   paxta,   jun,   ipak
va   kanopdan   yigirilgan   ipdan   mato   to’qishgan   va   teridan   kiyim-kechaklar
tayyorlashgan. O’zbekiston xalqlarining uy to’qimachiligi haqida qator ilmiy ishlar
yaratilgan   bo’lib,   ushbu   asarlarda   matolarning   to’qilishi,   ishlab   chiqarish   usullari
va jarayonlari haqida ma‘lumotlar mavjud.
To’qimachilik uchun zarur bo’lgan xom ashyo, ya‘ni paxta, ipak, kanop, jun
va teri, asosan, vohaning o’zidan yetishtirilgan.
To’qimachilikda   zaruriy   xom   ashyolardan   biri   paxta   bo’lib,   XIX-XX   asr
boshlarida Qashqadaryo vohasi, xususan, Qarshida paxtaning 2 navi, ya‘ni g’o’zai
safid   va   g’o’zai   makka   navlari   o’stirilgan.   Paxta   hosili   yig’ib   olingach,   har   bir
xonadon   o’ziga   keraklisini   chigitdan   ajratib   olib,   mato   tayyorlash   uchun   oldin
chig’iriq   yordamida   paxtaning   chigiti   ajratilgan.   Chig’iriq   yoki   xalaji   mahalliy
duradgorlar   tomonidan   yasalgan   va   ular   bozorda   sotilgan.   Bir   chig’iriqchi   hafta
davomida ikki pudga yaqin paxtani chigitdan ajratgan. Ko’pgina xonadonlarda esa
qish   faslida   butun   oila   a‘zolari   qo’lda   paxtani   chigitidan   ajratishgan.   Tozalangan
paxta   ip   yigirish   uchun   jamg’arilgan.   Ip   juda   qadimdan   charxda   yigirilgan.
Yigirilgan ip kalava qilingan. Ayrim joylarda aholi paxtani tozalab sotgan bo’lsa,
boshqa joylarda paxta ip qilib yigirilib, bozorlarda sotilgan.
Ushbu   sohaning   yana   bir   muhim   xom   ashyo   manbai   bu   chorvachilikdan
olinadigan   mahsulotlar   jun   va   teri   bo’lib,   ular   ham   ichki   ehtiyojlardan   tashqari,
qo’shni   davlatlar   bozorlariga   katta   miqdorda   chiqarilgan.   Vohada   chorvachilik
yuqori   darajada   rivojlangan   bo’lib,   tog’   va   tog’oldi   tumanlarda   qo’y,   echki,
qoramol   boqilgan   bo’lsa,   shuningdek,   bepoyon   cho’l   hududlarida   yilqichilik 21 hamda   tuyachilik   rivojlangan.   Chorvachilik   mahsulotlarining   katta   qismini   cho’l
hududi aholisi yetkazib bergan.
G’uzorda   ham   bir   qancha   chorva   mollari   bozori   mavjud   bo’lgan.
Chorvachilik mahsulotlari ichida qorako’l terilariga talab katta bo’lib, ular, asosan,
Qarshi   atrofidagi   chorvador   aholi   va   ko’chmanchi   arablar   tomonidan   yetkazib
berilgan.   Har   yili   kuzda   Qarshi   yaqinida   chorva   mollari   savdosi   bo’lib   o’tgan.
Bundan   tashqari,   vohada   yilqichilik   va   tuyachilik   ham   rivoj   topgan   bo’lib,   butun
Buxoro   amirligi   hamda   qo’shni   davlatlarda   Qarshining   ikki   o’rkachli   tuyalari   va
Shahrisabz   qorabayr   otlariga   talab   katta   bo’lgan.   Jun   urchuq,   chillak   yoki   iptav
kabi   asboblar   yordamida   yigirilgan.   Mutaxassislarining   fikricha,   bu   asboblardan
hunarmandlar   miloddan   avvalgi   ikkinchi   mingyillikning   o’rtalaridan   beri
foydalanib kelishgan 1
.    
To’qimachilik   uchun   zarur   bo’lgan   asosiy   xom   ashyolardan   yana   biri   ipak
bo’lib,   ipakchilik   voha   qishloq   xo’jaligining   yana   bir   muhim   tarmoqlaridan
hisoblangan.   Qashqadaryo   vohasida   tadqiq   etilayotgan   davrda   ham   ipak   qurti
boqish   va   ipak   ip   tayyorlash   keng   tarqalgan.   Vohada   tayyorlangan   ipak   qo’shni
shahar   va   davlatlar   bozorlariga   ham   chiqarilgan.   Pillani   pishirish   va   undan   ipak
olish   jarayonlari   ancha   murakkab   bo’lib,   ko’p   ishchi   kuchini   talab   etgan.   Bunda
katta-kichik   qozonlar   va   charxlar   ishlatilgan.   Marg’ilon,   Xo’jand,   Samarqand,
Buxorodagi   kabi   Qashqadaryo   vohasi   shaharlarida   ham   maxsus   pillakashlik
ustaxonalari   bo’lgan.   O’tmishda   ipak   ip   tayyorlash   bilan   ko’proq   ayollar
shug’ullangan   bo’lsa,   keyinchalik   ushbu   og’ir   yumush   erkaklar   qo’liga   o’tgan.
XIX-XX asr boshlarida ustaxonalarda erkak ishchilarni yollab ishlatish rasm bo’la
boshlagan.
Iplarni   bo’yash   uchun   oldin   ular   yaxshilab   yuvib,   tozalangan,   keyin   ip
ishqorli   suvda   qaynatilgan   va   oqar   suvda   chayilgan.   Ipning   suvi   qurigach,   unga
rangli suv qaynab turgan qozonga solib rang berilgan. Voha shaharlarida, xususan,
Qarshida   ip   va   matolar   to’qyashil,   zarg’aldoq,   to’q   qizil,   qora   pushti,   zangori
1
 Ismoilov X. An‘anaviy o’zbek kiyimlari (XIX-XX asr boshlari). Toshkent: Fan, 1979. 9-bet. 22 ranglarga,   Shahrisabz   va   Kitobda   esa   och   sariq,   to’q   pushti,   moviy   ranglarga
bo’yalgan.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarigacha to’qimachilikning asosiy quroli to’quv
do’koni   bo’lgan.   Ushbu   moslama   tuzilishi   jihatidan   sodda   bo’lib,   yog’ochdan
yasalgan.   To’qiladigan   matolarning   asosi   uchun   tortilgan   iplar   tanda   yoki   o’rish
deb, ularga ko’ndalang o’tkazilgan ip esa arqoq deb atalgan.  Moki tanda orasidan
o’tkazilib,   do’kon   dastasi   bilan   har   safar   urib,   jipslashtirilib   borilgan.   Do’kondan
ikki   marta   olingan   mato   bir   kiyimlik   hisoblangan.   XIX   asr   oxirlarigcha
matolarning eni juda tor, aksariyat hollarda 35-40 sm bo’lgan 1
. XX  asr boshlarida
esa   keng   enli   matolar   to’qish   odat   tusiga   kirgan.   Matolar   qarich,   gaz   kabi
o’lchovlarda o’lchangan.
O’rta   Osiyoda   keng   tarqalgan   paxtali   matolardan   biri   karbos,   ya‘ni   bo’z
bo’lib, uni ishlab chiqarish hozirgacha davom etib kelmoqda. Pishiq qilib to’qilgan
bu   mato   qalinligi   va   rangiga   qarab   bir   necha   turli   bo’lgan.   Bo’z,   asosan,
sarg’ishtob yoki ko’kishtob mato bo’lib, uning sakkiz ranglisini (oq, qora, yashil,
siyohrang, sinjobrang, sariq, kulrang va ko’k rang) uchratish mumkin bo’lgan. Ular
ichida   eng   sifatlisi   karbos   dunumbandi   deb   nomlangan.   Qishda   issiq,   yozda   esa
salqin   tutuvchi   bu   mato   shahar   hamda   qishloq   ahli   tomonidan   nafaqat   o’z
ehtiyojlari   uchun,   balki   sotish   uchun   ham   ishlab   chiqarilgan.   Bo’z   XVIII   asrda
O’rta   Osiyodan   Rossiyaga   eksport   qilingan   gazmollar   ichida   ko’p   marta   tilga
olinadi.   Fazlulloh   ibn   Ruzbexonning   yozishicha,   ko’chmanchi   aholining   ham
bo’zga talabi katta bo’lgan.
Olacha ham qadimdan O’rta Osiyo, xususan, Qashqadaryo vohasida ko’plab
ishlab   chiqarilgan   yo’l-yo’l   matolaridan   biri   hisoblangan.   Olachaning   eng   yaxshi
navi zibak deb atalgan 2
. Qarshi hunarmandlari olacha ishlab chiqarishda tengi yo’q
usta sanalgan. Olacha Shahrisabz va Kitobda ham ishlab chiqilgan. Bu yerda ishlab
chiqarilgan   olacha   rangining   ochligi   bilan   ajralib   turgan.   Voha   shaharlarida   shu
matoni   ishlab   chiqarishga   ixtisoslashgan   guzarlar   ham   mavjud   bo’lgan.   Olacha
yuqori   sifatli   rangdagi   ipak   va   paxta   tolalaridan   to’qilgan   yo’l-yo’l   chiziqli   ola-
1
  Ismoilov H. An‘anaviy o’zbek kiyimlari... 10-b.
2
 A‘zamova G.A. So’nggi o’rta asrlar O’rta Osiyo shaharlarida hunarmandchilik va savdo...B.19. 23 bula   mato   bo’lib,   uning   nomlanishi   ham   shundan   kelib   chiqqan.   Xuddi   shunday
olacha   Rossiya   bozorlarida   ham   ola-bula,   ya‘ni   pestryad   nomi   bilan   mashhur
bo’lgan.   XVII   asrdan   XX   asr   boshlarigacha   Rossiyaga   eksport   qilingan   mollar
ichida pestryad nomi ko’p bor keltirilgan.
Adras.   Marg’ilon,   Xo’jand,   Buxoro,   Samarqand,   Qarshi,   Shahrisabz   va
boshqa   joylarda   ishlab   chiqarilgan   hamda   bu   mato   nafaqat   ichki   bozorda,   balki
Buyuk   Ipak   yo’li   bo’ylab   Sharq   mamlakatlari   bozorlarida   ham   sotilgan.   Adras
tanda   ipi   tabiiy   ipakdan,   arqog’i   paxta   ipdan   to’qilgan   yarim   ipakli   mato   turiga
kirgan. Undan turli xil yozlik va qishliq kiyimlar tikilgan.
SHoyi.   Buxoro   amirligiga   qarashli   qator   shaharlarda   to’qilgan   sof   ipakli
mato   bo’lib,   uning   kanaus   nomli   turi   keng   tarqalgan.   Undan   ayollar   yozlik
kiyimlari, balbog’, kashtachilik buyumlari uchun asos sifatida foydalanilgan.
Fo’ta   yengil   shaffof   mato   bo’lib,   eshilmagan   ipak   va   jun   ipdan   to’qilgan.
Fo’ta,   asosan,   Samarqandda   ishlab   chiqarilgan.   Ma‘lumki,   Shahrisabz   va   Kitob
ko’proq Samarqand to’qimachiligi yo’nalishi ta‘sirida bo’lgan hamda ko’plab usta-
hunarmandlar   samarqandlik   ustalardan   hunar   sirlarni   o’rganishgan.   Buning
ta‘sirida   Shahrisabz   va   Kitobda   ko’proq   Samarqanddagi   kabi   fo’ta,   tafta,   chit,
kimxob kabi gazmollarni ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan.
Kashtachilik   ipakchilik   negizida   taraqqiy   etgan   O’rta   Osiyoning   barcha
hududlari,   jumladan,   Qashqadaryo   vohasida   ham   rivojlangan   hunarmandchilik
turlaridan   biri   hisoblangan.   Asrlar   davomida   avloddan   avlodga   o’tib   kelayotgan
kashtachilikda tashqi dunyodan ayro yashashga majbur bo’lgan ayollarning ijodiy
qobiliyatlari,   orzu-umidlari,   tabiatga,   go’zallikka   bo’lgan   muhabbati   namoyon
bo’lgan.
Qiz   bolalarni   yaxshi   kashtachi   bo’lib   yetishishi   uchun   ularga   yoshligidan
hunar   o’rgatilgan.   O’rta   Osiyo,   jumladan,   voha   ayollarining   barchasi   o’z   oilasi
uchun  kashtachilik   buyumlarini  o’zlari  tikishgan.   Kashtachilik   buyumlari  sirasiga
so’zana,   joynamoz,   taxmonpech,   bo’g’joma,   yostiqpo’sh,   zardevor,   dorpech
choyshab, palak, belbog’, do’ppi va hokazolarni kiritish mumkin. 24 Hozirgi   kungacha   saqlanib   qolgan   kashtalarning   asosiy   qismi   XIX   asrning
ikkinchi   yarmi   –XX   asr   boshlariga   tegishli   bo’lib,   XIX   asr   kashtalari   o’zining
go’zalligi,   nozik   tikilish   uslubi,   ranglar   mutanosibligi,   qadimiy   bezak   namunalari
bilan   ajralib   turadi.   Mutaxassislarning   fikricha,   bu   davrda   kashtachilik   yuksak
darajaga ko’tarilgan.
Turli   kashtalarning   ko’rinishi,   shakli,   o’lchovi,   asos,   ya‘ni   tag   matosi,   gul
naqshlari   hamda   tikilish   uslubiga   qarab   ularning   turmushda   tutgan   o’rni
belgilangan.   Masalan,   devorlarga   osiladigan   va   yoshlarning   to’shaklari   ustiga
yopiladigan   so’zanalar   (bo’yi   230-280,   eni   170-200   sm)   markaziy   gul   naqsh   va
hoshiyali bir butun ko’rinishga ega bo’lgan.
Taxmonga   yig’ilgan   to’shaklarning   ustini   yopish   uchun   ishlatiladigan
taxmonpo’sh so’zanadan o’lchovining kichikligi (bo’yi 170-250, eni 120-150 sm)
bilan farqlangan.
Sandalpo’sh   esa   kvadrat   shaklida,   ya‘ni   to’rt   tomoni   bir   xil   (150-150   yoki
170-170 sm) o’lchamda bo’lgan.
Joynamozning   o’rtasiga   gul   tikilmagan.   Bosh   tomoni   va   ikkala   chetidagi
naqshli   hoshiya   bir-biri   bilan   ravoq   hosil   qilib   birlashadi.   Joynamoz   (bo’yi   130-
150,   eni   90-110   sm)   va   ro’yjo   (bo’yi   260-285   sm,   eni   165-200   sm)   ning   past
tomoniga hoshiya tikilmay, ochiq qoldirilgan.
Bo’g’jama   yoki   bo’g’chapo’sh   turli   xil   buyumlarni   tugib   qo’yish   uchun
ishlatilgan.   Uning   bezagi   buyum   markazida   joylashgan.   Bo’g’jamaning   boshqa
joyida bezagi bo’lmagan.
Xonaning,   asosan,   tepa   qismini   bezatish   uchun   tikiladigan   zardevor   aynan
takrorlanuvchi   gullar   bilan   bezatilgan.   Uning   bo’yi   50   sm,   eni   350-400   sm
o’lchamda bo’lgan.
Yirik so’zanalarni tikish uchun uzoq vaqt ketgan. Bunda gul bosilgan mato
bo’lak-bo’lak   bo’lib,   har   biri   alohida   tikilgan   va   keyin   yaxlit   holga   keltirilgan.
Buning   natijasida,   ba‘zida   naqshlar   bir-biriga   to’g’ri   kelmay   qolgan   hollar   ham
uchraydi. 25 Kashtalarga qalamkash yoki chizmakash deb nom olgan mohir kashtachilar
uchi   ingichka     qamish   qalam   bilan   matoga   gul   chizgan.   Ular   ko’plab   naqshlarni
yoddan   bilgan   va   yangi   bezak   turlarini   yaratishgan   hamda   kashta   gullari   rangini
belgilab   bergan.   Chizmakash   o’z   asarlariga   asos   qilib   asrlar   bo’yi   saqlanib
kelayotgan   naqsh   turlaridan   foydalangan   va   uni   o’z   ijodiy   yangiliklari   bilan
boyitgan.   Shu   jumladan,   kashtachilikda   qadimiy   naqsh   turlaridan   biri
qalampirnusxa   o’z   maftunkorligi   bilan   asrlar   davomida   ijodkorlar   diqqat
markazida   turgan   va   turli   shaklda   yangi   bezak   sifatida   tasvirlanib,   sayqallanib
kelgan.
XIX   asr   80-yillarigacha   so’zanalar   oq   karbos   yoki   sariq   rangli   qalin
matolarga   tikilgan.   Ushbu   kashtalar   maftunkorligini   naqshlar   rang-barangligi,
nozik   tikilish   usuli   va   tabiiy   bo’yoqlarda   bo’yalgan   ipak   iplar   jozibasi   bilan
izohlash mumkin. Kashtalarni  tikishda ipak iplardan tashqari, och qizil  rangli  jun
iplardan   ham   foydalanishgan.  Tadqiqotchilarning  ifkricha,   bunday  jun  iplar  O’rta
Osiyoga Hindistondan keltirilgan bo’lib, kashtachilikda XIX asr o’rtalarida paydo
bo’lgan va 80-yillarida yana yo’q bo’lib ketgan.
Keyinroq  esa   kashta   tikish   uchun   mahalliy   hunarmandlar   tomonidan   ishlab
chiqarilgan binafsha, ko’k, jigarrang sidirg’a matolar, Rossiyadan keltirilgan oq va
rangdor gazlamalar hamda ko’proq sun‘iy ranglarga bo’yalgan mahalliy ipaklardan
keng   qo’llanilgan.   Shu   jumladan   XIX   asrning   80-90   yillaridan   ipaklarni   arzon
anilin bo’yoqlari bilan bo’yash urf bo’la boshlagan. Bu esa kashtachilik buyumlari
sifatiga o’z ta‘sirini o’tkazgan. Bu bo’yoq tabiiy bo’yoqlar rangidan mustaqo farq
qilib, ipakka keskin ochiq rang bergan.
Qashqadaryo   vohasi   kashtachiligida   so’zanalarga   bosma   va   yo’rma
choklarining   turli   xillari   bilan   sidirg’a   matoga   to’ldirib   gul   tikish   xos   bo’lgan.
Bezak naqshlari ham shu choklarda tikilgan.
Bosma chokda ikki iroqi va kandaxayol uslublari mavjud.Iroqi uslub maydo
chokli   tikish   bo’lib,   choklar   deyarli   perpendikulyar,   mato   ustiga   uzunasiga
tortilgan   ipga   nisbatan   sal   qiyshiqroq   tikilib,   har   qaysi   qator   choklari   bir-biridan
ajralib turgan. Shunda so’zananing old tomonida chiroyli va nafis gullar solingan 26 choklarning   to’g’ri   qatori   hosil   bo’lgan.   Orqa   tomonidagi   esa   old   tomonidagiga
nisbatan   qo’polroq   chok   qatorlari   yuzaga   kelgan.   Qatorlar   orasining   katta-
kichikligiga qarab ushbu chok ham ikki nafis va chiroyli mayda iroqi chok hamda
qo’polroq ko’rinish beradigan yirik iroqi chokka bo’linadi.
SHahrisabzda   shahar   kashtachiligi   qishloqlardagiga   nisbatan   yuqori
sifatliligi bilan ajralib turadi. Shahrisabz do’ppilari va sinavanchalari, asosan, iroqi
chokda sanama hamda chizma uslubda tikilgan.
Sanama   uslubida   asos   uchun   ikki   qavat   chit   ustidan   bo’ronboy     yoki   bo’z
qo’yilib,   keyin   gullarning   o’rni   belgilangan.   Ba‘zi     tajribali   tikuvchilar   bezak
naqshini yoddan bilsa, ko’pchilik kashtachilar oldida ma‘lum bir namuna turgan va
o’sha   namunadan   ko’chirma   olgan.   Odatda,   gullarning   o’rni   qora   rangda   tikib
chiqilgan. Keyin kashta gullarining ichi to’ldirilgan. Bu usulda kashta tikishda rang
tanlash   ko’proq   tikuvchining   xohishiga   bog’liq   bo’lgan.   Shahrisabz   an‘anasiga
ko’ra,   ko’proq   yashil   rang   do’ppining   quri   uchun   ishlatilgan   bo’lsa,   ko’k   va   oq
rangli   ipak   iplar,   asosan,   do’ppi   hamda   sinavanchalarning   asosini   tikishda
ishlatilgan. Do’ppi  gullari  ko’proq och  hamda to’q pushti,  jigarrang, sariq hamda
siyohrang iplarda tikilgan.
Sanama uslubining o’ziga xos hamda ahamiyatga molik tomoni shundaki, bu
usulda   tikilgan   naqsh   shakllari   juda   aniq   chiqqan   va   bir-biridan   ajralib   turgan.
Naqshlar   orasidagi   masofa   bir   xil   bo’lgan.   Tikish   davomida   atiga   bir   katak
adashilsa   ham,   shakl   buzilgan,   o’lchamlari   farqli   bo’lib   qolgan.   Bunday   holatda
ishni buzib, qayta tikishga to’g’ri kelgan. Shu sababli sanama uslubida tikuvchidan
ko’proq diqqat talab etilgan.
CHizma uslubida ham asos xuddi sanama uslubidagidek bir xil. Bu usulning
sanamadan farqi shundaki, bunda shakllar sanab emas, balki chizma qilib tikilgan.
Bu yerda ishning sifati yuqoridagi kabi ko’rkam chiqishi  kashta tikuvchiga emas,
ko’proq   chizmachiga   bog’liq   bo’lgan.   Chizma   uslubi   ko’proq   bodomgul   shaklini
tikishda ishlatilgan. Bu yerda rang tanlash tikuvchi bilan birgalikda chizuvchining
ham xohishiga bog’liq bo’lgan. 27 SHahrisabz   kashtachiligi   alohida   maktab,   alohida   mahalliy   xususiyatlarga
ega   bo’lishiga   qaramay,   unda   Samarqand   va   boshqa   kashtachilik   maktablarining
ta‘sirini   ko’rish   mumkin   Masalan,   bosma   va   kandaxayol   chokida   tikilgan.
Shahrisabz   so’zanasining   bir   nusxasi   qo’shni   hunarmandchilik   markazlariga
tegishli mahalliy xususiyatlarni ham o’zida jam etgan. Undagi  bargsimon tasvirlar
bilan   o’ralgan   doira   turunjlari   va   gullaridagi   nursiz   rang   Samarqand   kashtasini
eslatsa, jonli ishlangan ko’p sergul bezagi jihatdan Buxoro va Nurota kashtalariga
o’xshash   bezaklar   Shahrisabzga   xos   an‘anaviy   tikish   usuli   va   ranglar   jilosi   bilan
uyg’unlashtirilgan.
SHahrisabzning   rangli   asosga   yo’rmado’zi   uslubida   parrandalar   tasviri
tikilgan so’zanalarida tabiat lavhalari jonli aks etgan. Masalan, XIX asr oxirlariga
oid   to’q   binafsharangli   ipak   matoga   tikilgan   Shahrisabz   so’zanasini   kiritish
mumkin. So’zananing markazida doira ko’rinishidagi naqsh atrofida oltita xo’roz,
qolgan   hamma   yerida   qushchalar   tasvirlangan.   Bundan   tashqari,   kashtada
ko’zacha, anor, bodom va boshqa xil naqsh turlarni uchratish mumkin. Gulbezaklar
va ranglarning boyligiga qaramay, tasvirlar bir butunligiga erishilgan.
Kulolchilik ham Qashqadaryo vohasining barcha hududlarida keng tarqalgan
hunarmandchilik   turlaridan   hisoblanadi.   Tadqiqotchilarning   fikricha,
kulolchilikning rivoji uchun, avvalo, o’troq hayot sharoit                   28 II-BOB.QASHQADARY O  VOHASIDA ISHLAB C H IQARISH
MUNOSABATLARI
2.1.Hunarmandchilik uyushmalarning tashkil topishi va uning sohani
rivojlantirishdagi o’rni
O’rta   Osiyo   xalqlari   hunarmandchiligining   o’ziga   xos   xususiyatlaridan   biri
bu   ma‘lum   bir   soha   hunarmandlarining   muayyan   ijtimoiy   tashkilotlarga
birlashishidir.   Bu   o’ziga   xos   jamoatchilik     an‘analariga   tayangan   maxsus
uyushmalarga   birikish   ko’rinishiga   ega   bo’lgan.   Bunday   uyushmalar   ma‘lum
hunarmandchilik turining rivojlanishiga zamin yaratgan. 
Ushbu   uyushmalarning   o’z   oqsoqollari   bo’lib,   birlashma   faoliyati   maxsus
hujjat – risola asosida amalga oshirilgan. Risolada sohaga oid axloqiy, huquqiy  va
ijtimoiy me‘yorlar  shariat qonunlariga asoslangan holda bayon  etilgan. Jumladan,
mazkur   hujjatda   texnologik   jarayonlar,   mahsulotlarning   turlari   va   sifati,   mehnat
qurollari va hunarmandchilikning ushbu sohaga oid turli xil urf-odat va marosimlar
batafsil bayon etiladi.
XIX-XX asr boshlarida ham hunarmandlar o’z uyushmalariga ega bo’lgan.
Bunday   uyushmalar   barcha   hunarmandchilik  turlarida  mavjud   bo’lib,   O’rta
Osiyoning mahalliy aholisi orasida kasaba deb atalgan.
Mutaxassislarning   fikricha,   O’rta   Osiyoda   hunarmandchilik   uyushmalari   X
asrlardayoq   mavjud   bo’lgan.   Bunday   uyushmalar   to’laligicha   XIV-XV   asrlarda
shakllangan 1
.   Ularning     paydo   bo’lishiga   yirik   hunarmand-savdogarlar   manfaati
sabab   bo’lgan.   Bunday   savdogar-ustalar   atrofida   chetdan   boshqa   raqobatchining
paydo   bo’lishini   istamagan   hamda   hunarmandchilik   uyushmalarida   bir   necha
ustalarga bosh bo’lib, mahsulot ishlab chiqargan.
Tadqiqotchilarning   fikricha,   G’arbiy   Yevropa   mamlakatlarida   ma‘lum   bir
hunarmandchilik   buyumlarini   ishlab   chiqarishga   ixtisoslashgan   shahar
hunarmandlari tsexlari mavjud bo’lgan. G’arbiy Yevropa mamlakatlarida tsexlarga
birlashish   X   asrlarda   boshlangan   bo’lsa-da,   XII-XIV   asrlarda     ular   yirik
1
 Pesherea Ye.M. Goncharnoe proizvodstvo…S, 378. 29 uyushmalarga   aylangani   haqida   ma‘lumotlar   mavjud 1
.   Yevropa   mamlakatlari   va
O’rta Osiyo hunarmandchilik uyushmalaridagi umumiyliklar bilan birgalikda, ular
o’rtasida   bir   qancha   o’ziga   xos   farqli   tomonlarni   ham   ko’rsatib   o’tish   mumkin.
Masalan,   O’rta   Osiyoda   hunarmandlarning   uyushmalarga   birikishlaridan   asosiy
maqsad   ishlab   chiqarishni   jadallashtirish,   mahsulot   sifatini,   sonini   oshirish   va
ko’proq   foyda   olish   bo’lsa,   G’arbiy   Yevropa   mamlakatlarida   esa   hunarmandlar
tsexlarga asosan bir-biridan ruhiy madad va ilhom olish uchun birlashishgan 2
.
Tadqiq   etilayotgan   davrda   O’rta   Osiyoning   barcha   hunarmandchilik
markazlari     hunarmandchilik   guzarlaridan   tashkil   topgan.   Yuqorida   keltirib
o’tilganidek,   bunday   guzarlarni   Buxoro   amirligi   hunarmandchilik   markazlari
Samarqand,   Buxoro,   Shahrisabz,   Kitob,   Qarshida   ham   uchratish   mumkin   bo’lib,
ularning   har   birida   bir   necha   o’nlab   guzarlarni   sanab   o’tish   mumkin.   Bunday
guzarlarda,   asosan,   alohida   hunarmandchilik   turi   bilan   shug’ullanuvchi
hunarmandlar   yashagan   va   ularning   ustaxonalari   o’zlari   yashayotgan     hovlilarda
joylashgan.   Bundan   tashqari,   bozorda   yoki   savdo   rastalariga   yaqin   yerda   alohida
do’kon hamda ustaxonasiga ega hunarmandlar uyushmalari ham mavjud bo’lgan.
O’rta Osiyo, jumladan, Qashqadaryo vohasi shaharlaridagi hunarmandchilik
uyushmalariga   misol   qilib   kulolchilik   uyushmalarini   ko’rsatish   mumkin.
Kulolchilik   uyushmalari,   asosan,   uy-hovlilarda   joylashgan   bo’lib,   bir   necha
xonadan   iborat   bo’lgan.   Xonalarga   kulolchilik   charxlari,   sopol   idishlarini
pishiradigan xumdonlar, tegirmon toshlari  joylashtirilgan. Loyxona ham charxlari
bilan   bir   xonada   joylashgan.   Hovlida   tayyor   va   yarimtayyor   mahsulotlarni
saqlaydigan   xonalar   ham   mavjud   bo’lgan.   Hovlidan   esa   tuproq   saqlash   zahirasi
sifatida hamda ob-havo issiq kunlarda idishlarni quritishda foydalanilgan.
Uyushma   boshida   bobo   va   oqsoqol   turgan.   Mahsulot   ishlab   chiqaruvchilar
ustalar,   yollanma   ustalar   va   shogirdlardan   iborat   bo’lgan.   Bobo   kasaba   boshlig’i
bo’lib,   obro’li   hunarmandlar   ichidan   saylangan   va   aksariyat   hollarda   umrining
oxirigacha   shu   lavozimda   turgan.   XIX-XX   asr   boshlarida   bobo   lavozimi
1
 Xaritonovich D.E. Jizn goroda i deyatelnost gorojan//Gorod srednevekovoy tsivilizatsii Zapadnoy Yevrop. T.2. M.:
Nauka, 1999, S. 118.
2
  Xaritonovich D.E. Jizn goroda i deyatelnost gorojan//Gorod srednevekovoy tsivilizatsii Zapadnoy Yevrop. T.2. M.:
Nauka, 1999, S. 119. 30 to’qimachilik,   novvoylik   va   otboqarlarda   ham   saqlanib   qolgan.   Boshqa   bir   qator
hunarmandchilik  turlari,  jumladan,  temirchilik, degrezlik,  misgarlik,  o’ymakorlik,
ko’nchilik va boshqalarda kasaba boshliqlari oqsoqol  yoki g’olib deb nomlangan.
Kulolchilik hamda to’qimachilik ustaxonalarida ham bobo, ham oqsoqol lavozimi
majvud   bo’lib,   ikkalasi   ham   ustakor   hunarmandlardan   saylab   qo’yilgan.   Ularni
saylashda   uyushmaning   barcha   a‘zolari   qatnashgan.   Oqsoqollikka   saylanuvchi
ustaning yoshi ahamiyat kasb etmagan va u umr bo’yi shu lavozimida qolmasligi
ham   mumkin   bo’lgan.   Ya‘ni,   u   uyushma   a‘zolari   noroziligi   bilan   lavozimidan
chetlashtirilishi   mumkin   bo’lgan.   Kasabaning   haqiqiy   boshlig’i   bobo   bo’lib,
oqsoqol uning yordamchisi hisoblangan.
Zargarlarda   esa   uyushma   boshliqlari   sarkor   deb   nomlangan   va   ular
ko’pincha   saroy   amaldorlaridan   bo’lgan.   Tadqiqotlar   natijasi,   Buxoro   amirligida
ham   zargarlarning   ko’pgina   imtiyozlari   bo’lib,   ular   yuqori   tabaqa   ahli   vakillari
bo’lgan 1
.   Jumladan,   XIX   asr   oxiri   XX   asr   boshlarida   Buxoro   shahri   zargarlariga
amir Abdullaxon tomonidan qarshilik zargar Usto Sa‘diy sarkor etib tayinlangan 2
.
Bobolar   uyushma   a‘zolari   oldida   ushbu   hunarmandchilik   sohasi   piri
nomidan ish tutgan. Qolaversa, o’z hunariga oid risolani yoddan to’liq bilishi shart
bo’lgan.   U   haftaning   ma‘lum   kunlarida   qo’lida   risola   bilan   ustaxona   va
do’konlarga   birma-bir   kirib,   shogirdlari   ishidan   xabar   olgan   va   hunarmandchilik
qonun-qoidalari   bilan   tanishtirib   borgan.   Bobo   boshliq   sifatida,   shogirdlarni
ustalikka o’tkazish uchun fotiha bergan, ustazoda bo’lmagan har qanday shogirdni
oila,   ya‘ni   uyushma   ustasi   qilib   qabul   qilish   faqat   bobo   tomonidan   hal   etilgan.
Bundan tashqari,  uning qo’li ostida uyushmaning barcha halfalari birikkan bo’lib,
ular   bobo   uyidan   makon   topgan.   Shuningdek,   bobo   oqsoqol   bilan   halfalar
o’rtasidagi   kelishmovchiliklarni   hal   qilgan,   yordamga   muhtoj   yoki   bemor
halfalarni   qo’llab-quvvatlagan.  Ular   esa  o’z  qarzlarini  ishga   chiqqanlaridan  keyin
uzganlar.   Ba‘zi   bir   badavlat   bobolar   nafaqat   o’z   uyushmasi   balki   boshqa
hunarmandchilik     uyushmalari   a‘zolari   tomonidan   katta  hurmatga   sazovor   bo’lib,
nochor   ahvolda   qolgan   kasaba   boshliqlari   ulardan   yordam   so’raganlar.   Masalan,
1
  Belenitskiy A.M., Bentovich I.B. Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. L.:Nauka, 1973.
2
  Andreev M.S., Chexovich O.D. Ark Buxar. Dushanbe, 1972. S.74-75 31 obro’li   badavlat   bobolar   tomonidan   ishchi   kuchiga   muhtoj   bo’lgan   boshqa
uyushmalarga ishchilar jo’natilgan. Shunday hollar ham bo’lganki, halfalar boboga
ustaxona boshlig’i bilan kelishmovchiligini hal qilishni so’rab murojaat qilganlar.
Bobo o’z poykori orqali ushbu muammolarni hal qilgan. Poykor boboning barcha
topshiriqlarini   bajargan,   ya‘ni   yollanma   ishchilarni   ishdan   bo’shatgan,   usta   kerak
bo’lgan   ustaxonalarga   ishchilarni   joylashtirgan.   U   o’z   xizmati   uchun
kelisholmayotgan   har   ikkala   tomondan   ikki   tangadan   undirib   olgan.   Ba‘zan
vaziyatni   aniqlab,   kelishmovchilikni   ustaxona   boshlig’i   zarariga   hal   etgan,
masalan,   uning   ustaxonasini   bir   necha   kunga   yopib   qo’ygan.   Bobo   qo’l   ostida
nafaqat   hunarmandlar,   balki   savdogarlar   ham   birikkan.   Masalan,   to’qimachilikda
gazmollarga buyurtmalar faqat bobo orqali o’tgan. Yuqori tabaqa ahli mahsulotga
bobo orqali buyurtma bergan va tayyor mahsulot ham oldin uning ko’rigidan o’tib,
keyin buyurtmachiga yetkazib berilgan.
Oqsoqollar   ham   uyushma   ishchilari   nazoratidan   tashqari,   bozorga   bog’liq
masalalar   bilan   shug’ullanganlar.   Ular   mahsulot   sifatini   nazorat   qilgan   hamda
ushbu   mahsulot   sifatiga   yarasha   sotilishini   ta‘minlagan.   Ular   ishtirokida   alohida
ustalar   bilan   buyurtmaga   og’zaki   shartnomalar   tuzilgan.   O’z   xizmati   uchun
oqsoqollar yiliga to’rt marta bir bozor kunining butun foydasi hisobiga haq olgan.
Bunday   kunlarda   daromaddan   kimdir   o’marib   ketmasligi   uchun   qattiq   nazorat
qilingan.
Keyinchalik yirik shaharlarda, asosan, o’zbek millatiga mansub aholisi ko’p
bo’lgan   shaharlarda   bobo   lavozimi   yo’qolib   borgan   va   ularning   o’rnini   oqsoqol
hamda   g’oliblar   egallagan.   Chekka   o’lkalarda   bobo   lavozimi   kasaba   boshlig’i,
pirlar o’rinbosarlari sifatida uyushmalar qancha faoliyat ko’rsatgan bo’lsa, shuncha
mavjud   bo’lgan.   Jumladan,   Qashqadaryo   vohasi   markaziy   shaharlari   Qarshi,
Shahrisabz, Kitob va boshqalarda ham shu hol kuzatiladi.
Hunarmandchilik   uyushmalari   quyidagi   tartibdagi   hunarmandlar   guruhidan
tashkil   topgan.   Uyushma   boshida   bobo,   oqsoqol,   undan   keyin   ustakor,   halfalar,
oxirgi o’rinda esa shogirdlar turgan. Halfalar o’z ustaxonasiga ega bo’lmagan usta- 32 hunarmandlar bo’lib, ilojsizlikdan uyushmalarda yollanib ishlashgan va mehnatiga
yarasha ish haqi olishgan.
O’rta   Osiyo   hunarmandchilik   uyushmalari   a‘zolaridan   usta   va
hunarmandlarning   kasabadagi   o’rni   alohida   ahamiyatga   ega   bo’lgan.   Chunki   ular
mustaqil   ishlab   chiqaruvchilar   hisoblanib,   moddiy   ta‘minotga   muhtoj   bo’lmagan.
Shuningdek,   ular   shogirdlar   tayyorlashda   ustoz   vazifasini   o’tovchi   asosiy   shaxs
hisoblangan.   G’arbiy   Yevropa   mamlakatlari   shaharlarida   ham   hunarmandchilik
tsexlarida   mustaqil   usta-   hunarmandlarning   mavqei   baland   bo’lgan.   Ular   bir
ixtisoslikka   ega   yollanib   ishlashga   majbur   hunarmandlarni   o’z   qo’l   ostida
biriktirib, ma‘naviy hamda moddiy tomondan qo’llab-quvvatlab turganlar.
Hunarmandchilik   uyushmalarida   taqiya   ham   mavjud   bo’lib,   u   qo’llab-
quvvatlash, tayanch, boshpana, dam olish joyi degan ma‘nolarni anglatgan. Taqiya
uyushma   a‘zolari   tomonidan   yig’ilgan   pul   hisobiga   qurilib,   hujralar   va
choyxonadan   iborat   bo’lgan.   Unda   vaqtinchalik   boshpanalar   ham   mavjud   bo’lib,
shaharga   ish   izlab   kelgan   yollanma   ustalar   yashaganlar.   Yuqori   malakali   ustalar
taqiyada   yashamaganlar,   ular   ustakor   uyida   yashagan.   Taqiya,   shuningdek,
uyushma dam olish maskani vazifasini ham bajarib, u yerda hunarmandlar hordiq
chiqarganlar.
O’rta   Osiyoning   barcha   shaharlaridagi   kabi   Qashqadaryo   vohasida   ham
halfalarga bo’nak berish mavjud bo’lgan. Qarzdor halfa qarzini uzguncha, boshqa
ustaxonaga   o’tishi   ta‘qiqlangan.   Agar   boshqa   ustaxona   egasi   uning   qarzini   uzsa,
o’ziga o’tkazishi mumkin bo’lgan.
Bo’nak,   asosan,   ko’p   sonli   yollanma   ishchi   kuchi   kerak   bo’lgan
uyushmalarda,   jumladan,   etikdo’zlar,   to’qimachilik   va   kulolchilikda   mavjud
bo’lgan.   Bu     an‘ana   misgarlar,   zargarlar   va   zardo’zlarda   uchramagan,   chunki
ularda   halfalar   deyarli   bo’lmagan.   Ushbu   hunarmandchilik   turlarida   ustalar
shogirdlarini   ma‘lum   darajada   kasbga   o’rgatganlaridan   so’ng,   ustalikka   fotiha
berishgan.   Keyin   ularga   ustaxona   ochishga   ko’maklashishgan   yoki   o’z
ustaxonalarida usta bilan bir qatorda ishlashlariga ruxsat berishgan 1
.
1
Gulyamov X.G. Iz istorii diplomaticheskix otnosheniy Rossii s Buxarskim xanstvom XVIII v. Tashkent: Fan, 1992.
S.29.  33 Yuqorida keltirganimizdek, hunarmandchilik uyushmalari a‘zolarining quyi
tabaqasi   vakili   shogirdlar   hisoblangan.   Shogirdlar   chetdan   ustaga   yoshligidan
hunar  o’rganish uchun yollanib, 5-15 yil  davomida yordamchi  ishlarni  bajarishga
majbur   bo’lgan.   Ular   ish   haqi   olish   huquqiga   ega   bo’lmaganlar   va,   asosan,   qora
ishlarni   bajarganlar.   Ularning   ma‘lum   ish   vaqti   belgilanmay,   tong   otgandan   kun
botgunga   qadar   davom   etgan.   Zargarlar   va   zardo’zlarda   chetdan   kamdan-kam
hollardagina shogirdlikka olingan. Bu hunarmandchilik turlarida, asosan, kasb-kor
meros qoldirilgan bo’lib, ularning deyarli barchasi ustazodalar bo’lgan. XVI asrda
shogirdlikka   olish   to’g’risidagi   shartnomalar   yozma   tuzilganligi   va   shogirdlik
muddati   ham   qisqaroq,   ya‘ni   5   yilgacha   bo’lgan.   XIX-XX   asr   boshlarida
zargarlikda   ham   chetdan   olingan   shogirdlar   mavjud   bo’lgan.   Lekin   ularga   hunar
o’rgatish   muddati   10   yildan   15   yilgacha   cho’zilgani   va   hujjatlar   yozma
imzolanmagani ilmiy adabiyotlarda keltirib o’tilgan.
G’arbiy   Yevropa   mamlakatlari   shaharlarida   hunarmandchilik   sohasidagi
shogirdlik muddati odatda 2-7 yil davom etgan. Ba‘zi hollarda shogirdlik muddati
10-12 yilgacha cho’zilganligi haqida ham ma‘lumotlar mavjud. Bunga shogird o’zi
tanlagan   soha   bo’yicha   ustozi   tan   oladigan   darajada   san‘at   namunasini   odatdagi
o’quv muddatida yarata olmagani sabab bo’lgan. Shogird ustalikka qabul qilinishi
uchun   xuddi   shu   shartni   bajarishi   zarur   bo’lib,   bunga   tezda   erishgan   shogirdlar
avval usta yordamchisi, keyin esa mustaqil usta-hunarmand, deb tan olingan.
XX   asr   boshlarida   shogirdlarning   ahvoli   ancha   yaxshilangan.   Arxiv
hujjatlariga   ko’ra,   bu   davrda   hunarmandchilik   korxonalarida   ishlayotgan   17
yoshgacha   bo’lgan   shogirdlar   umumiy   ovqatlanish   vaqtidan   tashqari,   3   soat
maktabda o’qib kelishga haqliligi ta‘kidlangan.
SHogird   yillar   davomida   hunar   o’rganib,   ma‘lum   darajaga   erishgandan
keyin   usta   unga   mustaqil   ravishda   ustachilik   qilishi   uchun   fotiha   va   ish   quroli
hamda   bir   marta   biror   buyumni   ishlab   chiqarishga   yetadigan   xom   ashyo   bergan.
Shogirdlar   ustazoda   bo’lsa,   fotiha   olgandan   keyin   o’zi   mustaqil   faoliyat
yuritishgan. Ustazoda bo’lmagan shogirdlar fotiha olgandan keyin ustozi biror bir
boshqa ustaxonada kelishuv asosida yollanib ishlagan. 34 Hunarmandchilikning   barcha   turlarida   hunar   otadan   bolaga   meros
qoldirilgan va uni davom ettirmaslik gunoh hisoblangan. Aytishlaricha, ota hunari
davom   ettirilmagan   uyda   pirlar   chiroqsiz   qolgan.   Shuning   uchun   o’g’il   farzandi
bo’lmagan   usta   qizini   o’zining   eng   yaxshi   shogirdiga   uzatgan   va   uni   o’z
farzandlari qatoriga kiritgan.
O’rta   Osiyo   hududi,     Qashqadaryo   vohasining   barcha   hududlarida
hunarmandlarning   o’zlari   e‘tiqod   qiladigan   pirlari   bo’lgan.   Pirlarni   e‘zozlash
hunarmandchilik   taraqqiyotida   va   hunarmandlarning   hayotida   katta   ahamiyatga
ega   bo’lgan.   Pirlar   ma‘lum   sohadagi   hunarmandlarni   jipslashtirib   turishda
ma‘naviy   vosita   hisoblangan.   Piri   bir   hunarmandlar   birodar   hisoblanib,   barcha
marosimlarda yig’ilib turishgan.
Qashqadaryo   vohasi   ayollar   kulolchiligida   Momo   Havo   ulug’   sanalgan
bo’lsa,   Said   Kulol,   ya‘ni   Shamsiddin   Kulol   barcha   kulollar   piri   sanalgan.   U,
ayniqsa,   yirik   sopol   idishlar   yasaydigan   kulollar   tomonidan   ulug’langan.   Kosa,
piyola   kabi   mayda   sopol   buyumlar   yasaydigan   kulollar,   jumladan,   Shahrisabz
kosagarlari   Shayx   Hasan   Basriyni   ham   o’zlariga   pir   deb   bilishgan.   Bahovuddin
Naqshband   esa   yollanib   ishlaydigan   usta-halfalar   va   shogirdlarning   piri
hisoblangan.   Olov   bilan   ishlovchilar,   ya‘ni   zargarlar,   temirchilar,   degrezchilar,
novvoylar   va   kulollarning   bir   qismi   hazrati   Dovudni   o’zlariga   pir   deb   bilishgan 1
.
Igna bilan ishlovchilar, ya‘ni tikuvchilar, zardo’zlar, etikdo’zlar Boboi Porado’zni
o’z   pirlari   deb   bilishgan 2
.   Bundan   tashqari,   zardo’zlar   Hazrati   Yusufni   o’z
hunarlari   piri   deb   ulug’lashgan.   Ilmiy   adabiyotlarda   keltirilishicha,   eng   birinchi
usta zardo’z, eng birinchi ustoz va g’oyibona homiy pir Hazrati Yusuf bo’lgan 3
.
To’qimachilikda   to’quvchi   va   ip   yigiruvchilarning   piri,   ya‘ni   bibisi   Bibi
Seshanba bo’lgan. Ba‘zi joylarda Bibi Chorshanba deb atasa, Usmon turklari Bibi
Payshanbai kori deb atashgan. O’rta Osiyo xalqlari afsonalaridagi mashhur Ayyub
payg’ambar,   Devi   Safed,   Bibi   Seshanba 1
,   Amudaryoning   yuqori   oqimida   Bibi
1
 Suxareva O.A. Pozdnefeodalny gorod Buxara… S.54.
2
 Alimov U. A., Mirzaaxmedov D.A. K istorii mavzoleya Boboi Poraduz v Buxare// Istoriya materialnoy kultur 
Uzbekistana. Tashkent, 1982. Vp. XVII. S. 169.
3
 Bulatov S. O’zbek xalq amaliy bezak san‘ati...321-bet; Goncharova P.A. Buxoro zardo’zligi san‘ati... 12-b.
1
 Sulaymonov R.X. Naxshab-unutilgan tamaddun sirlari... 43-bet. 35 Rasonda,   Afg’onistonda   Bibi   Charxan   deb   atalgan   pir   va   bibilar   ip   yigiruvchilar
homiysi hisoblangan 2
. Bundan tashqari, mahalliy hunarmandlar tomonidan olacha
to’qish   san‘ati   asoschisi   sifatida   Shayx   Najmiddin   Kubro   ham   ulug’langan.
Otboqarlar   Hazrati   Alini,   dehqonlar   Bobo   Dehqonni,   chorvadorlar   Zangi   boboni
o’z hunarlari pirlari sifatida e‘zozlashgan.
Kasaba   boshliqlari,   ya‘ni   bobo   va   oqsoqollar   pirlarning   yerdagi   aksi   yoki
davomchilari   sifatida   hurmat   qilingan.   Usta   pirlar   haqqiga   har   bir   ish
boshlanmasdan oldin duo o’qib, ulardan ishiga baraka va turli ziyon-zahmatlardan
asrash uchun madad tilagan.
O’rta   Osiyo,   xususan,   Qashqadaryo   vohasida   voyaga   yetgan,   ya‘ni   biror
hunarni egallay olgan yosh usta kasaba yig’ini chaqirib, arvohi pir haqqiga ehson
bergan.   Shu   yerda   usta   unvonini   olgan   shogird   beliga   belbog’   bog’langan   va
bo’lajak   usta   pirlarning   davomchisi   bobo   hamda   ustoziga   sarupo   qilgan.   Ayollar
pirlar   haqqiga   chiroqlar   yoqishgan   va   ularning   haqiga   non,  shirinliklar   hamda   oq
gazmol ulashganlar.
Piri   bir   hunarmandlar,   hatto   bir   kasb-kor   ahli   bo’lmasa-da,   birodar
hisoblanib, turli marosimlarda yig’ilib turishgan. Ushbu an‘analar hunarmandlarni
asrlar davomida bir-biriga bog’lab kelgan. Qolaversa, hunarmandchilik tarmoqlari,
uyushmalarida mavjud bo’lgan bunday tartiblar vaqt o’tgan sayin o’z ahamiyatini
yo’qotgan. Jumladan, XX asr boshlariga kelib, bobo uyushmalari o’z ahamiyatini
yo’qotgan   bo’lishiga   qaramay,   bu   kabi   an‘analar   xalqimiz   tomonidan   qadrlangan
hamda hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Hunarmandchilikka oid bu an‘analarning
aksariyati ajdodlarni yodga olish bilan bog’liq bo’lib, ayniqsa, usta tomonidan o’z
shogirdiga   fotiha   berish   marosimida,   ajdodlar   ruhiga   minnatdorchilik   bildirish
ko’rinishida   yaqqol   namoyon   bo’ladi.   O’rta   Osiyo   hunarmandchiligining   o’ziga
xos   xususiyatlaridan   biri   bu   har   bir   sohaning   homiysi   hisoblangan   pirlariga   ega
bo’lishidadir.
   
   
2
 Jenshina v mifax i legendax//Sostav. Valyanskaya O.P. Tashkent, 1985. S.57. 36 37 2.2.Hunarmandchilikning savdo-sotiq munosabatlariga ta‘siri
O’rta   Osiyo   hududlari,   jumladan,   Qashqadaryo   vohasida   ham   iqtisodiy
yuksalish   va   ishlab   chiqarish   kuchlari   rivojining   muhim   omillaridan   biri   ushbu
hududlardan kesib o’tgan karvon yo’llari edi. U, hunarmandchilik ishlab chiqarishi
rivoji, turli xalqlar madaniyati o’zaro ta‘sirining kuchayishi va garchi asta-sekinlik
bilan   bo’lsa-da,   yangi   ijtimoiy   munosabatlarning   ildamlashuviga   katta   hissa
qo’shgan.
Asrlar   davomida,   jumladan,   XIX-XX   asr   boshlarida   ham   O’rta   Osiyo
xonliklarining   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy   yuksalishida   ichki,   tashqi   va   tranzit
savdoning   yirik   markazlari   sifatida   mashhur   bo’lgan   Samarqand,   Buxoro,
Toshkent, Shahrisabz, Qarshi, Kitob, Xiva, Urganch, Qo’qon, Marg’ilon, Andijon
kabi shaharlarning tutgan o’rni benihoya katta bo’lgan. Bunday shahar bozorlarida
mahalliy   hunarmandlar   tomonidan   yaratilgan   kundalik   turmush   ehtiyojlari   uchun
zarur bo’lgan bo’lgan har xil mahsulotlardan tortib, turli hunarmandchilik sohalari
uchun   zarur   bo’lgan   xom   ashyolar,   mohir   ustalar   tomonidan   yuksak   did   bilan
yasalgan   badiiy   hunarmandchilik   buyumlari,   qo’shni   shaharlar,   mamlakatlar   va
dasht ahli tomonidan ishlab chiqarilgan mollar bilan savdo qilingan.
SHaharlarning yirik savdo markazlariga aylanishida bozorlarning ahamiyati
beqiyos   edi.   Bozorlarning   kata   yoki   kichikligi,   boyligi   va   boshqa   jihatlari
shaharlarning   mamlakatda   tutgan   ijtimoiy-iqtisodiy   o’rni   va   siyosiy   vaziyat   bilan
chambarchas bog’liq bo’lgan.
Savdo markazlari bo’lgan bozorlar shaharlarning ko’rki bo’lib, bu yerda turli
mahsulotlar bilan savdo qiluvchi shaharliklarni, qishloq hamda dasht  ahlini, uzoq
va   yaqin   mamlakatlardan   kelgan   savdogarlarni   uchratish   mumkin   edi.   Jumladan,
XIX   asrda   Buxoro   amirligida   bo’lgan   A.Vamberi,   shahar   ...bozorlari   o’zga
yurtlikning nigohida undagi xalqlar, kiyimlar, urf-odatlarning turli-tumanligi bilan
ko’zni qamashtiradigan manzara namoyon bo’ladi, deb aytgan edi 1
.    
1
  A‘zamova A.G. So’nggi o’rta asrlar... 40-b. 38 Tarixchi   olima   A.G.A‘zamovaning   yozishicha,   so’nggi   o’rta   asr
shaharlaridagi   bozorlar   ma‘lum   turdagi   mahsulotni   sotishga   ixtisoslashgan.
Ruhoniy   Budrinning   yozishicha,   XIX   asrning   20-yillarida   ham   Buxoroda   har   bir
molning  o’z  bozori   bo’lgan.   XIX-XX   asr   boshlarida   ham   O’rta   Osiyo,   jumladan,
voha   shaharlari   bozorlarida   ushbu   tartib   saqlanib   qolgan   edi   va   ularda   turli
hunarmandchilik   buyumlari   savdosi   uchun   alohida   timlar   ajratilgan.   XIX   asr
o’rtalarida   Buxoroda   bo’lgan   N.Xanikovning   yozishicha,   bozorlarda   turli
hunarmandchilik   mollari,   jumladan,   echki   terisidan   tikilgan   etiklar   bozori,   bo’z
(karbas) bozori, teri bozori, ot egar-jabduqlari bozori, pichoq bozori, ligam bozori,
paxta   bozori,   sabzavot,   bog’dorchilik   mahsulotlari   bozori   va   boshqa   bozorlar
alohida bo’lgan. 
O’rta   Osiyo   xonliklarida   mahsulot     ishlab   chiqarish   rivojlangan   katta
o’zgarishlar   XVIII   asrning   ikkinchi   yarmiga   to’g’ri   keladi.   Ushbu   davrda   O’rta
Osiyo xonliklari Rossiya imperiyasining ta‘sir doirasiga tushgan va xalqaro savdo-
sotiq   doirasiga   tortilgan.   Tadqiqotchilarning   ta‘kidlashicha,   “xalqaro,   shu
jumladan,   Rossiya   bozori   XVIII   asrning   ikkinchi   yarmida   O’rta   Osiyoning   xom
ashyo   manbai   bo’lishi   va   ba‘zi   bir   hunarmandchilik   mahsulotlariga   talabgorlik
qilish bilan birga mahalliy ishlab chiqarish munosabatlarida imkon darajada qayta
qurishni   rag’batlantirgan”.   O’rta   Osiyo   xonliklarining   Rossiya   imperiyasi
tomonidan bosib olinishi natijasida o’lkada davom etib kelayotgan tinimsiz o’zaro
to’qnashuvlar   barham   topadi.   Natijada,   iqtisodiyot   va   madaniyat   iziga   tusha
boshlaydi   hamda   o’zaro   munosabatlar   keng   miqyosda   qayta   jonlanadi.   O’lkada
tinchlikning   o’rnatilishi   savdo   aloqalarining   qayta   tiklanishiga   va   ko’lamining
yanada   kengayishiga   olib   keladi.   Mahalliy   hunarmandlarning   mahsulotlari
Rossiyaga jo’natila boshlaydi va ularga, shuningdek, ichki bozorlarda ham ehtiyoj
ortib boradi.
XIX   asrning   60-70   yillarida   rus   tadbirkorlari   orasida   birinchilar   qatorida
katta   foyda   olish   maqsadida   Turkiston   o’lkasiga   fabrikada   ishlab   chiqarilgan
to’qimachilik   mahsulotlarini   olib   kelgan   yevropalik   tadbirkorlar   omadsizlikka
uchraydilar. Ularning mahsulotlari mahalliy sharoitga moslashtirilmaganligi tufayli 39 aholi   tomonidan   ularga   unchalik   qiziqish   bildirilmagan.   Shunday   qilib,   rus   va
mahalliy   madaniyatning   bir-biriga   o’zaro   ta‘siri   ikki   tomonlama   xarakter   kasb
etadi.
XIX   asrning   80-yillarida   Turkistonda   temir   yo’llarning   qurilishi   natijasida,
rus   mahsulotlari   uchun   mahalliy   bozorlarga   keng   yo’l   ochiladi.   Bunday   vaziyat
mahalliy   hunarmandlarning   ahvolini   og’irlashtiradi.   Natijada   ko’plab
hunarmandchilik ustaxonalari kasodga uchray boshlaydi.
Mahalliy   ustalar   ishlab   chiqargan   hunarmandchilik   mollari,   asosan,   shahar
bozorlari,   qo’shni   shahar   va   qo’shni   davlatlar   bozorlarida   sotilgan.   Bundan
tashqari,   O’rta   Osiyo,   xususan,   Qashqadaryo   vohasida   ishlab   chiqarilgan
hunarmandchilik   mollari   va   xom   ashyo   mahsulotlari   Rossiya,   Eron,   Hindiston,
Afg’oniston,   Xitoy   va   boshqa   davlatlar   bozorlariga   ham   chiqarilgan.
Tadqiqotchilarning   fikricha,   buxoroliklar   tomonidan   Rossiyaga   olib   borilgan
paxtaning katta qismi Shahrisabzda yetishtirilgan.
XIX-XX asr boshlarida ham O’rta Osiyoda Rossiya bozorlariga uchta aloqa
yo’li   orqali   to’qimachilik   xom   ashyo   mahsulotlaridan   paxta,   ipak,   ulardan
yigirilgan kalava ishlar, tayyor matolardan olacha, bo’z, doka, zandanachi, baxmal,
kimxob, parcha, turli-tuman gilamlar, rus amaldorlari uchun sovg’a-salom sifatida
zardo’zlik buyumlari chiqarilgan. Bundan tashqari, ikki o’rkachli tuya, Shahrisabz
qorabayir   otlari,   qorako’l   turi,   tulki   mo’ynasi,   qoramol   terisi,   telpak,   chakmon,
kamar,   zargarlik   buyumlari,   qimmatbaho   toshlar   va   quruq   mevalar   ham   Rossiya
bozorlariga   chiqarilgan   mahsulotlar   jumlasiga   kirgan 1
.   Manbalarda   ushbu
mahsulotlarning   turi   va   sifatiga   qarab   narxlari   keltirib   o’tilgan.   O’rta   Osiyodagi
Rossiyaga   olib   ketilgan   teri   xom   ashyosi   hukumat   tomonidan   qattiq   tibbiy
nazoratdan   o’tkazilgan.   XX   asr   boshlarida   voha   hududiga   chorva   mollari   va
ulardan   olinadigan   xom   ashyo   mahsulotlarini   tekshirish   uchun   maxsus   veterinar
vrach chaqirilgan.
1
 Bartold V.V. Xlopkovodstvo v Sredney Azii s istoricheskix vremen do prixoda russkix/Soch.T.II. M.: Nauka, 
1963. S. 437-438; Ziyodov X.Z. O’rta Osiyo va Volgabo’ylari (XVI asrning ikkinchi yarmi XIX asrlar). Toshkent: 
Fan, 1965. 116-117 betlar. 40 Rossiyadan O’rta Osiyoga temir, cho’yan, tunuka, jez, qalay, po’lat, simob,
achchiq   tosh,   yelim,   bo’yoqlardan   kinovar,   anilin,   alazarin,   turli-tuman   tayyor
metall   buyumlar,   shisha   buyumlar,   tayyor   charm   buyumlar,   rangli   movut,   dori-
darmonlar, shakar, qand va boshqa mahsulotlar olib kelingan 1
. 
Buyuk   Ipak   yo’li   tarmoqlari     O’rta   Osiyo   xonliklari,   xususan,   Buxoro
amirligining deyarli   barcha hududlari bo’ylab o’tgan bo’lib, Qashqadaryo vohasi
ham   Sharq   va   G’arb   mamlakatlari   o’rtasidagi   savdo-sotiq   ishlarida   vositachi
vazifasini o’tagan. Voha hududidan o’tgan karvon yo’llari orqali Xitoy, Hindiston,
Eron,   Afg’onistondan   yuqori   sifatli   chinni   buyumlar,   to’qimachilik   mollari,
qimmatbaho   toshlar,   zargarlik   buyumlari,   ziravorlar,   quruq   meva   va   boshqa
mahsulotlar Rossiya bozorlariga ushbu mamlakatlar savdogarlari bilan bir qatorda
Buxoro   savdogarlari   tomonidan   ham   yetkazib   berilgan.   XIX   asrning   ikkinchi
yarmida   Rossiyadan   O’rta   Osiyoga   metall   keltirish   qariyb   10   barobar   va   metall
buyumlar keltirish esa 2,3 barobar ko’paygan.
XIX   asrning   ikkinchi   yarmida   O’rta   Osiyo   bozorlariga   Angliya   sanoat
mollariga   bo’lgan   talab   katta   bo’lgan.   Angliya   sanoat   mollari   bilan,   asosan,   hind
savdogarlari   savdo   qilgan.   Angliya   bilan   raqobatda   bo’lgan   Rossiya   hukumati
sifatli   ingliz   mollarining   nafaqat   O’rta   Osiyo   balki   Sibirga   ham   kirib   borishidan
cho’chigan va natijada hind-ingliz mollariga solingan soliqlar miqdorini oshirishga
majbur bo’lgan. Ularni O’rta Osiyo bozorlaridan siqib chiqish va bu yerda mutlaq
hukmronligini o’rnatish maqsadida Buxoro  amiri Said Muzaffarxon bilan Rossiya
hukumati   o’rtasida   savdo   sohasida   har   ikkala   tomon   savdogarlariga   bir   qancha
imkoniyatlar   yaratib   beruvchi   bitim   tuzilgan.   Shundan   keyin   bozorlarda   ingliz
mollari   kamaygan   va   Rossiyadan   keltirilgan   turli-tuman   mollar   savdosi   uchun
katta   yo’l   ochilgan.   Rus   savdogarlari   to’qimachilik   mahsulotlari,   xususan,   rus
chigitlarini mahalliy savdogarlarga uzoq muddatli qarzga berish evaziga sotgan va
bu kelishuv ikkala tomonni ham qoniqtirgan.
1
  Karimova   I.   XIX   asr   o’rtalarida   Turkiston  va   Xitoy   o’rtasidagi   savdo   aloqalari//   Akademik   Ubaydulla   Karimov
nomidagi yosh sharqshunoslar ilmiy konferentsiyasi tezislari. Toshkent: 2006. 17-bet; Mixaleva G.A. Uzbekistan v
XVIII pervoy polovine XIX veka... S.73; Karimova M. XIX asr ikkinchi yarmida Rossiya tovarlarining O’rta Osiyo
bozorlarini   egallashi//   O’zbekistonning   yangi   tarixi.   “Kontseptual-metodologik   muammolar”   mavzusidagi
respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari. Toshkent: Akademiya, 1998. 136-b. 41 Buxoro   amirligi   madaniy   markazlaridan   Buxoro,   Samarqand,   Shahrisabz,
Qarshi   va   boshqa   shaharlar   doimo   gavjum   savdo   markazlari   hisoblanib,   bu
yerlarda   deyarli   hamma   vaqt   Rossiya,   Xitoy,   Eron,   Kashmir,   Kobuldan   kelgan
savdogarlari   tomonidan   O’rta   Osiyo   xonliklariga   indigo   bo’yog’i   katta   miqdorda
olib   kelingan   bo’lib,   bu   yerda   unga   talab   juda   katta   bo’lgan.   Bundan   tashqari,
Hindistondan olib kelinadigan yuqori sifatli to’qimachilik mollari nafaqat Rossiya
bozorlarda,   balki   O’rta   Osiyo   hududida   xaridorgir   mollardan   hisoblanganligi
to’g’risida ma‘lumotlar mavjud.
Yuqoridagi   Sharq  mamlakatlariga  Buxoro   savdogarlari   tomonidan   yetkazib
berilgan   mahalliy   to’qimachilik   xom   ashyo   mahsulotlaridan   ipak,   paxta,   jundan
yigirilgan kalava iplar, shuningdek, rus zavod hamda fabrika mollariga talab katta
bo’lgan.
Mahalliy bozorlarda esa hunarmandchilik mollarini sotish hunarmandlarning
o’zlari,   dallollar   va   savdogarlar   tomonidan   amalga   oshirilgan.   Kelishuvga   ko’ra,
savdogarlar   hunarmandlardan   tayyor   mahsulotlarning   yarim   pulini   to’lash   sharti
bilan olishgan.  Shahar   bozorlarida  hunarmandchilik  turlari  uchun  maxsus   rastalar
ajratilgan.   Hunarmandlarning   o’zlari   esa   mahsulotlarini   ustaxona   do’konlarida
sotishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlariga kelib, savdogarlar mahalliy bozorlarda
do’kon   ochishlari   uchun   Rossiya   hukumatining   Buxorodagi   vakilidan   yozma
ravishda   ruxsatnoma   olishi   zarur   bo’lgan.   Buning   uchun   ochmoqchi   bo’lgan
do’koni va unda sotilishi rejalashtirilayotgan mollar to’g’risida to’liq ma‘lumotlar
berilgan.   Mahsulotlar,   asosan,   naqd   pulga   sotilgan,   lekin   ma‘lum   miqdorda   tovar
ayirboshlash ham saqlanib qolgan.
Naqd   pulli   savdo,   asosan,   shahar   ahli   bilan   olib   borilgan   bo’lsa,   tovar
ayirboshlash   esa   cho’l   zonasi   aholisi   va   qisman   shahar   atrofida   yashovchi
dehqonlar   bilan   olib   borilgan.   Cho’l   ko’chmanchi   aholisi   hunarmandchilik
mollarining   barcha   turlariga   katta   talabgor   hisoblangan.   Ular   katta   miqdordagi
hunarmandchilik   mahsulotlariga   qo’y,   echki,   qoramol   kabi   chorvalar   bilan
birgalikda   to’qimachilik,   ko’nchilik   sohalariga   zarur   xom   ashyolar-jun,   teri   va
turli-tuman   gilamdo’zlik   mahsulotlarini   ayirboshlagan.   Dehqonlar   esa   o’zlari 42 yetishtirgan   turli-tuman   dehqonchilik   mahsulotlarini   hunarmandchilik
mahsulotlariga qisman ayirboshlaganlar.
XIX-XX   asr   boshlarida   ham   soliqlar   turi   40   ga   yaqin   bo’lgan.   Bundan
tashqari, favqulodda holatlar vaqtida soliqlar bir necha baravar ortgan va oldindan
undirilgan.   Bu   hol   ko’proq   Buxoro   amirligida   uchragan   va   bunday   hollarda
amirlikda   soliqlar   yetti   baravar   hajmda   yig’ib   olingan.   Vaziyat   haddan   tashqari
og’irlashib ketgan hollarda soliq yig’uvchilarga qarshi bosh ko’tarishlar va ularga
qaroqchilar tomonidan hujum qilish hollari ham uchrab turgan.
Hunarmandlar   va   savdogarlardan   olinadigan   soliqlarning   asosiysi   daromad
solig’i   tamg’a   hisoblanib,   musulmon   savdogarlardan   donabay   mahsulotlardan   40
tadan   1   dona,   boshqalaridan   esa   jami   tovarning   40/1   qismi   miqdorida   yoki
mahsulot   bahosining   2,5   %   miqdorida   soliq   undirilgan.   Musulmon   bo’lmagan
savdogarlardan esa donabay mahsulotlardan 20 tadan 1 dona, donabay bo’lmagan
mahsulotlardan 20/1 qism  miqdorida yoki  mahsulot  bahosining    5 % i  miqdorida
soliq undirilgan. Arab xalifaligi davrida o’rnatilib, asrlar davomida saqlanib kelgan
zakot solig’i undirish qoidalari XIX-XX asr boshlarida ancha o’zgargan bo’lib, bu
davrda   soliqlar   yuqorida   keltirilganidan   ko’proq   undirilgan.   Bunga   g’aridin
savdogarlardan   undirilgan   zakot   solig’i     miqdorining   tartib-qoidalardan   ancha
yuqori   bo’lgani   misol   qilib   ko’rsatishimiz   mumkin.   Rus   savdogarlaridan   zakot
miqdori   5-10%   miqdorgacha   undirilgan.   Bozorda   qaysi   mamlakatdan   bo’lishiga
qaramay,   musulmon   savdogarlardan   har   bir     rasta   uchun   40   chervon   chet   el
tangasidan   bir   miqdorda   undirilgan   bo’lsa,   rus   savdogarlaridan   12   chervongacha
undirilgan.   Bozorga   tushirilgan   qo’y-qo’zilar   savdosida   esa   40   boshga   bir
miqdorda soliq undirilgan.
XIX   asr   ikkinchi   yarmida   Turkiston   o’lkasi   general-gubernatori   general-
adyutant Fon-Kaufman va Buxoro amiri Amir Muzaffarxon (1860-1885) o’rtasida
o’zaro bitim tuzilgan. Ushbu bitimda Rossiya-Buxoro savdo aloqalarida va Buxoro
amirligi   hududi   orqali   boshqa   Sharq   davlatlari   bilan   olib   borilayotgan   karvon
savdosida savdogarlarning har ikki davlatda xavfsizliklari ta‘minlanishi, Buxoroda
rus   savdogarlarining   tovarlaridan   ham   2,5   %   dan   ortiq   soliq   undirilmasligi,   amir 43 rus   savdogarlariga   amirlik   hududida   mustaqil   savdo   qilishga   va   o’z
omborxonalarini   ochishiga   monelik   qilmasligi,   Rossiya   hukumati   tomonidan
yuborilgan maxsus missiya a‘zolari amirlik hududida mustaqil harakatda bo’lishiga
ruxsat   berilishi   va   hokazolar   keltirib   o’tilgan.   Buxoro   amirligida   qrim,   tatar
savdogarlari   bir   qnacha   imtiyozlarga   ega   bo’lib,   musulmon   bo’lgani   uchun   ular
O’rta   Osiyoning   barcha   hududlarida   bexavotir   va   ortiqcha   tashvish   hamda
to’lovlarsiz   savdo   qilishlari   mumkin   bo’lgan.   Shu   bilan   birga   zakot   to’langanligi
haqidagi yozma guvohnoma olgan har bir savdogar xonlikning barcha hududlarida
bemalol   savdo   qilishi   mumkin   bo’lgan.   Agar   bu   borada   savdogarlarda   biror   bir
muammo   paydo   bo’lgudek   bo’lsa,   u   oqsoqolga   murojaat   qilish   va   ushbu
muammoni   hal   etib   berishni   so’rashi   mumkin   bo’lgan.   Agar   bu   muammoni
oqsoqol   hal   etaolmasa,   unda   bu   ish   bilan   qushbegining   o’zi   shug’ullangan   va
masalani   hal   qilgan.   Bozorga   mahsulotlari   uchunzakot   to’lamay,   mol   olib   kirgan
savdogar   sazoyi   qilingan,   savalangan   va   qushbegi   tomonidan   belgilangan   jarima
undirilgan.
Hunarmandlarga   ham   ishlab   chiqargan   mahsulotini   sotishdan   olinadigan
daromadning   40/1   miqdoridagi   zakot   solig’i   solingan.   Hunarmand   va
savdogarlardan   undirilgan   yana   bir   soliq   turi   o’lpon   bo’lib,   uni   to’lash   mayda
hunarmand va savdogarlar uchun juda og’ir bo’lgan.
Tadqiq etilayotgan davrda amirlik, jumladan, Qashqadaryo vohasida mavjud
yana bir soliq turi xiroj bo’lib, uning yilda ikki marta bahor va kuzda yig’iladigan
xaraji   vazifa   yoki   xaraji   muazzof   hamda   hosilga   qarab   olinadigan   xaraji
muxassama kabi turlari mavjud bo’lgan 1
. Ibodulla Orifxo’ja Buxoriyning “Risolai
Habibiya”   asarida   keltirilishicha,   xaraji   muxassama   hosilning   3/1,   4/1,   5/1   qismi
miqdorida yoki davlat boshlig’i belgilagan soliq miqdorida olingan.
Keltirilganlardan tashqari, hunarmandlar va savdogarlar amir yoki mahalliy
boylar   xazinasiga   turli   xil   mayda   soliqlarni   ham   to’lashga   majbur   bo’lganlar.
Bozorlarda   mahsulotlarni   sotish   uchun   mahsulot   umumiy   miqdorining   7%
miqdorida   dallol   puli   to’langan.   Dallol   xizmat   haqini,  ya‘ni   dallol   pulini   ko’proq
1
  Abduraimov   M.A.   Ocherki   agrarnx   otnosheniy   v   Buxarskom   xanstve   v   XVI   pervoy   polovine   XIX   veka.   T.I.
Tashkent: Fan, 1966. S.165. 44 hunarmandlar   va   savdogarlar   o’rtasida   vositachilik   qilgani   uchun   kelishuvga
muvofiq xaridor hamda sotuvchidan olgan. Bulardan tashqari, bozorlarda joy puli,
choy   puli,   bozor   puli   kabi   to’lovlar     ham   bo’lgan.   Yer   solig’i,   odatda,   hosilning
3/1,   5/1   miqdorda   bo’lsa-da,   amalda   bir   necha   barobar   qilib   oldindan   undirib
olingan 1
.
Qimmatbaho   metallar,   xususan,   oltin   qazib   olinadigan   joy   aholisi   davlatga
xarajat   solig’i   to’lagan.   Bu   soliq   o’sha   viloyatning   eng   asosiy   soliqlaridan   biri
bo’lib,   har   yili   har   bir   qishloq   bir   necha   misqoldan   oltin   yig’ib,   xazinaga
topshirgan.
Qishloq   xo’jaligini   rivojlantirish   maqsadida   amir   Shohmurod   qo’sh   puli
solig’ini   joriy   qilgan.   Amirlikning   butun   aholisidan   undiriladigan   ushbu   soliq   50
tanoblik   yerdan   40   tiyinga   yaqin   miqdorda   undirilgan.   Biroq   keyingi   amirlar
Haydar, Nasrullo va Muzaffarxonlar davrida bu soliqning miqdori 9 barobargacha
ko’tarilgan.
Muzaffarxon   davrida   Rossiya   bilan   bo’ladigan   urush   xarajatlari   uchun
do’kondorlardan   sotiladigan   har   bir   buyumning   15%   miqdorida   aminona   solig’i
undirilgan.   Ruslar   istilosidan   so’ng   1889   yildan   1896   yilgacha   soliqlar   40%   ga
oshgan. Shu jumladan, ushbudavrda voha chorvadorlaridan poch solig’i ham yig’ib
olingani   to’g’risida   ma‘lumotlar   mavjud.   Bundan   tashqari,   Rossiya   hukumati
tomonidan   XIX   asr   ikkinchi   yarmidan   boshlab,   mahalliy   bozorlarga   qo’shni
shaharlar,   bekliklar   va   xonliklardan   kirib   kelayotgan   tovarlarni   nazorat   qilish
hamda ulardan boj solig’ini undirish to’g’risida maxsus farmoyish chiqarilgan.
Buxoro   amirligida   soliqlar   tizimini   tadqiq   etgan   mutaxassislarning
yozishicha, mavjud soliqlardan xiroj mahsulot bilan, tanobona pul bilan olinadigan
soliq   turi   hisoblangan.   XIX   asr   boshlarida   amir   Haydarning   Qarshi   begi   Said
Ahmadga   yozgan   xatida   xiroj   hosilning   3/1   va   5/1   miqdorida   mahsulot   bilan
yig’ilishi zarurligi uqtirilgan 2
. Manbalarda XIX asr o’rtalarida Qarshi viloyatining
o’zidan   bir   martada   2   lak,   ya‘ni   200   ming   tangadan   ortiq   soliq   yig’ib   olingani
1
  Qadimgi Kesh-SHahrisabz tarixidan lavhalar... 185-b.
2
 Abduraimov M.A. Vopros feodalnogo zemlevladeniya i feodalnoy renta v pismax Emira Xaydara. Tashkent: An 
UzSSR, 1961. S.150.    45 haqida   ma‘lumot   keltirib   o’tilgan.   Soliqlarning   ortib   ketganligi,   pul   islohotining
og’ir   oqibatlari   amirlikning   turli   hududlarida,   shuningdek,   Qashqadaryo   vohasida
ham   xalqning   qattiq   noroziligiga   sabab   bo’lgan.   Xususan,   1871   yilda   G’uzorda
turli-tuman soliqlar yig’ib olinishi oqibatida qashshoqlashgan 20 ming aholi shahar
bozorlarini   talagan.   Shu   yili   Qarshi     shahri   va   uning   atrofida   joylashgan
qishloqlarda yashovchi kambag’al aholisi shahar hokimining vafotidan foydalanib,
qo’rg’onga hujum qilgan hamda bozor va do’konlarni talagan.
Soliqlardan   bek   va   uning   oila   a‘zolari,   navkarlar,   sarbozlar,   yuzboshilar,
qozilar,   oqsoqollar,   din   peshvolari,   vasiylari   bo’lmagan   13   yoshga   kirmagan
yetimlar  ozod qilingan. Bundan  tashqari, hunarmand va savdogarlar  ko’chmanchi
qozoqlar   hamda   cho’l   chorvador   aholisidan   ayirboshlash   evaziga   olgan
mahsulotlar uchun soliq to’lamagan.
XIX-XX   asr   boshlarida   voha   hududida   mavjud   bo’lgan   barcha
hunarmandchilik birlashmalari o’zining asrlar davomida shakllanib kelgan urf-odat
va   marosimlariga   ega   bo’lgan.   Ular   o’z   oldiga   G’arbiy   Yevropa   mamlakatlari
hunarmandchilik   birlashmalari   kabi   yagona   maqsad,   ya‘ni   hunarmandlar
manfaatlarini,   ularning   faoliyatini   isloh   qilish   yo’li   orqali   himoya   etishdan   iborat
bo’lgan.   Ammo   O’rta   Osiyo   hunarmandchilik   uyushmalarining   o’ziga   xos
tomonlaridan   biri   jamiyatning   boshqa   sohalarida   kuzatilgani   kabi   ushbu   sohada
ham patriarxal munosabatlarning mustahkam saqlanganligidir. Shu tufayli mazkur
ijtimoiy   munosabatlar   uzoq   vaqt   davomida   hech   qanday   o’zgarishlarsiz   saqlanib
qolgan. 46 XULOSA
Tadqiqot shuni ko’rsatdiki, har bir davr qadimiy an‘analarni davom ettirgan
holda o’ziga xos xususiyatlari  bilan ham  ajralib turgan. Hech bir davr boshqasini
aynan   takror   etmaydi   va   hech   biri   o’zgarishlarsiz   hamda   yangilanishlarsiz
kechmaydi. XIX asrning o’rtalariga kelib ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  va tovar-pul
munosabatlarining   rivojlanishi,   natural   rentaning   pul   bilan   almashinuvi   natural
xo’jalik tartiblarining yemirilishiga olib keldi. Bu esa, o’z navbatida, feodal ishlab
chiqarish   usulining   inqirozini   keltirib   chiqardi.   Xonliklarning   iqtisodiy   tarixida
yangi   davr   boshlandi.   O’lka   shahar   va   qishloqlarining   turli   xil   etnoslari   orasida
qizg’in   iqtisodiy   aloqalarning   rivojlanishi   natijasida   bozorlar   soni   ko’paydi   va
tashqi   savdo   munosabatlari   kuchaydi.   Shundan   kelib   chiqib   XIX-XX   asr
boshlarida   Qashqadaryo   vohasi   madaniy   markazlari,   ularda   rivoj   topgan
hunarmandchilik   turlari,   an‘analari,   xususan,   ustoz-shogird   munosabatlarini
o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi:
Birinchidan,    XVIII asrdan boshlab XX asr boshlarigacha Buxoro amirlari
va   Shahrisabz   beklari   o’rtasida   olib   borilgan   siyosiy   kurashlarning   keskinlashuvi
natijasida   mamlakat,   xususan,   Shahrisabz   vohasi   ijtimoiy-iqtisodiy   hayoti   chuqur
inqirozga   uchraydi.   Buning   natijasida   boshqa   barcha   sohalarda   bo’lgani   kabi
hunarmandchilik   mahsulotlari   sifatining   keskin   pasayib   ketishi   kuzatiladi.   Ushbu
inqiroz nafaqat siyosiy-iqtisodiy sohalarda, balqi madaniy hayotda ham aks etgan.
Ikkinchidan,   XIX-XX   asr   boshlarida   vohadagi   yirik   va   asosiy
hunarmandchilik   markazlaridan   Shahrisabz   o’z   mavqeini   yo’qotib,   ikkinchi
darajali   shaharga   aylanadi.   Ushbu   davrda   Buxoro   amirligi   siyosiy-iqtisodiy
hayotida   Qarshi   shahrining   mavqei   yuksaladi.   Buning   birinchi   sababi   Shahrisabz
beklarining   isyonkorligi   natijasida   olib   borilgan   janglar   shahar   iqtisodiy
salohiyatini   pasaytirib   yuborganligi   bo’lsa,   ikkinchisi   Buxoro   amirligining
Shahrisabzga   qarshi   kurashida   Qarshi   shahrining   asosiy   tayanch   manziliga
aylantirilishi bo’lgan. Bundan tashqari, doimiy urushlar sababli tinchini yo’qotgan
mehnatkash   aholi,   xususan,   ko’pgina   usta-hunarmandlar   Buxoro,   Samarqand,
Shahrisabz   kabi   markaziy   shaharlardan   nisbatan   tinch   sharoit   mavjud   bo’lgan 47 chekka shahar va qishloqlarga boshpana izlab kelishgan. Shunday shaharlardan biri
Qarshi   shahri   bo’lib,   ularning   bu   yerda   uzoq   muddat   qolib   ketishi   shaharning
iqtisodiy yuksalishiga katta hissa qo’shgan.
Qadimdan hozirgi kungacha vohadagi qulay tabiiy geografik sharoit barcha
xo’jalik   turlaridan,   xususan,   chorvachilik,   dehqonchilik   va   ulardan   olingan   xom
ashyo   hamda   tabiiy   boyliklarning   ko’pligi   hunarmandchilik   hamda   savdo-
sotiqning taraqqiy etishiga keng imkoniyatlar yaratib berdi.
Voha   shaharlari   o’z   tuzilishiga   ko’ra   O’rta   Osiyo   shaharlariga     xos   tarzda
qurilgan va  taraqqiy etgan.  Vohada olib borilgan arxeologik izlanishlar  natijasida
XIX-XX   asr   boshlarida   voha   hunarmandchilik   markazlari   bek   qarorgohi,   shahar
qo’rg’oni, rabod hamda uning atrofida joylashgan mustahkamlangan qishloqlardan
iborat bo’lgan.
Markaziy shaharlarda asosiy bozorlar shahar markazida joylashgan va ularda
har kuni savdo bo’lgan. Bundan tashqari, shahar va qishloqlarda haftaning  ma‘lum
kunlarida   savdo   bo’ladigan   kichik   bozorlar   ham   mavjud   bo’lib,   ularda
dehqonchilik   mahsulotlari   va   chorva   mollari   savdosi   olib   borilgan.   Savdo
aloqalarida ahamiyatli o’rin tutgan karvonsaroylarda ham ulgurji savdo ishlari olib
borilgan.
Voha deyarli barcha hunarmandchilik turlari, ya‘ni mato to’qish, tikuvchilik,
kashtachilik,   zardo’zlik,   kulolchilik,   temirchilik,   degrezlik,   misgarlik,   zargarlik,
ko’nchilik, duradgorlik, qandolatchilik va boshqalar rivojlangan bo’lib, ular uchun
zarurbo’lgan   xom   ashyo   manbalari,   asosan,   mahalliy   hududlardan   yetkazib
berilgan. Ba‘zi bir xom ashyo turlari, jumladan, turli xil metallar, sun‘iy bo’yoqlar,
qimmatbaho   toshlar,   zar   ip,   tilla,   kumush   simlar   va   boshqalarga   bo’lgan   talab
chetdan keltirilgan xom ashyo mahsulotlari evaziga qondirilgan.
To’qimachilikda   qishloqlardan,   asosan,   xom   ashyo   va   yarim   tayyor
mahsulotlar   yetkazib   berilgan.   Shahar   hunarmandchilik   guzarlarida   turli-tuman
ipak   va   paxtali   matolar   ishlab   chiqarilgan.   Ba‘zi   guzarlar   ayrim   matolarni   ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan bo’lib, ba‘zi birlarida esa bir necha turli matolar va ipak 48 ip   tayyorlangan.   Jumladan,   Zog’za   guzarida   ko’proq   fo’ta   va   olacha   ishlab
chiqarilgan.
Maxsumovot guzari aholisi adras ishlab chiqarish va ipak qurti boqish, ipak
ip tayyorlash bilan shug’ullangan.
Kashtachilikda   shahar   va   qishloqlarda   ishlab   chiqarilgan   kashtachilik
buyumlari   ham   bozor   talablariga   javob   beradigan   darajada   sifatli   va   nafis
ishlangan. Bunday mahsulotlar tovar hisoblanib, sotuvga chiqarilgan. Kashtachilik
bilan faqatgina ayollar shug’ullangan.
Gilamdo’zlik   vohaning   cho’l   hududiga   xos   hunarmandchilik   turi   bo’lib,
jundan   yigirilgan   iplar   va   turli-tuman   gilamlar,   asosan,   Qarshi   shahri   atrofidagi
cho’llarda   (Qamashi   va   Chiroqchi)   yashovchi   chorvador   aholi   tomonidan   ishlab
chiqarilgan.   Ushbu   to’qimachilik   mahsulotlari   nafaqat   ichki   bozorda,   balki
Samarqand, Buxoro, Boysun, Shahrisabz, Hisor kabi shaharlar va qo’shni davlatlar
bozorlarida   ham   mashhur   bo’lgan.   Qarshi   bozorlrida   esa   gilamlar   uchun   alohida
rastalar   va   ko’tara   savdo   uchun   timlar   ajratilgan.   Ko’chmanchi   aholi   o’toqlarini
mustahkamlash uchun maxsus  tayyorlangan ingichka tasmali  gilamnusxa paloslar
ham alohida rastalarda sotilgan.
Metallga   ishlov   berish   hunarlaridan   temirchilik,   degrezlik,   misgarlik,
kandakorlik,   pichoqchilik,   zargarlik,   asosan,   shaharlarda   rivojlangan   bo’lib,
qishloq ahli zarur buyumlarni shahar bozorlaridan tayyor holda olganlar. Ayniqsa,
vohada temirchilik va pichoqchilik mahsulotlariga bo’lgan talab katta bo’lgan.
Mis   buyumlar   esa   qimmatbaho   buyum   hisoblanib,   ulardan   boy   oilalar   uy-
ro’zg’or buyumi sifatida, kambag’al aholi esa uy bezagi hamda qimmatbaho mulk
sifatida   foydalanishgan.   Mis   buyumlarni   tinchlik   paytlarda   uy-ro’zg’or   buyumi
sifatida ishlatish, aksincha notinch sharoitlarda esa ularni bexavotir joyga yashirish
yoki tezda pullash mumkin bo’lgan.
Zargarlik buyumlari ham qimmatbaho buyum hisoblangan. O’rganilayotgan
davrda   turli   xil   zargarlik   buyumlarini   ishlab   chiqaruvchi   zargar   ustalar   faoliyat
ko’rsatishgan.   Ular   saroy   ahli   uchun   qimmatbaho,   o’rtahol   va   kambag’al   aholi
uchun arzonroq zargarlik buyumlari ishlab chiqarishgan. 49 Hunarmandchilik   turlari   voha   shaharlari   bilan   birga   qishloqlarda   ham
taraqqiy etgan. Shahar hunarmandchiligi qishloqdagidan keskin farq qilgan. Lekin
gilamdo’zlik   va   kashtachilikda   nafaqat   shahar,   balki   qishloqlarda   ishlab
chiqarilgan turli xil buyumlar bozor talablariga javob beradigan darajada sifatli va
nafis ishlangan. Ushbu to’qimachilik mahsulotlari nafaqat  voha bozorlarida balki,
qo’shni shahar va davlatlar bozorlarida ham mashhur bo’lgan.
Hunarmandchilik   buyumlarini   bezashda   islomiy,   zoomorf,   geometrik,
epigrafik   hamda   astral-samoviy   bezaklar   keng   ishlatilgan.   Voha   hunarmandlari
ishlab   chiqargan   hunarmandchilik   buyumlarida   nafaqat   O’rta   Osiyoga   xos
an‘anaviylik, balki vohaning o’ziga xos mahalliy xususiyatlari ham aks etgan.
XIX   asr   boshlarida   hunarmandchilik   sohalarida   ishlab   chiqarilgan
hunarmandchilik   mahsulotlari   turi   va   shakli   ortgan.   Ular   qadimiy   an‘analarni
o’zida   jam   etgan   holda   mohir   ustalarning   yangi   uslub   va   bezaklari   bilan   boyib
borgan.   Masalan,   misgarlikda   qadimiy   o’yma   va   nafis   kesma   turlari   bilan
birgalikda mis buyumlarni turli xil qimmatbaho toshlar bilan bezash keng taqalgan.
XIX   asr   ikkinchi   yarmidan   boshlab,   hunarmandchilik   ishlab   chiqarishida
yangi   davr   boshlandi.   Chetdan   tayyor   zavod   va   fabrika   mahsulotlarining   kirib
kelishi   natijasida   ba‘zi   bir   hunarmandchilik   turlari,   xususan,   to’qimachilik   va
misgarlikda ishlab chiqarish sifatining pasayib ketishi kuzatiladi. Kulolchilikda esa
mahsulotlar   sifati,   turi   va   soni   ortgan   hamda   ularga   bo’lgan   talab   darajasi
avvalgidek yuqori bo’lganligini ko’rish mumkin.
Voha   hunarmandchiligi   o’rganilayotgan   davrda   ham   qadimiy   an‘analarni
o’zida  jam   etgan holda  o’ziga xos  yo’ldan rivojlangan.  Voha hunarmandlari  ham
O’rta   Osiyoning   boshqa   hududlaridagi   kabi   hunarmandchilik   uyushmalariga
birlashib,   faoliyat   yuritganlar.   Hunarmandchilik   uyushmalari   boshida   bobo   va
oqsoqol turgan. Ushbu davrda hunarmandchilik uyushmalarida faoliyat ko’rsatgan
hunarmandlar   uch   tabaqa:   oqsoqol   boshchiligidagi   mustaqil   faoliyat   yuritishga
imkoniyati   bo’lgan   ustazodalar;   hunarmandchilik   uyushmalariga   shartnoma
asosida   yollanib   ishlashga   majbur   bo’lgan   halfalar:   mustaqil   ustalar   qo’l   ostiga
hunar   o’rganish   maqsadida   ishga   kelgan   shogirdlarga   bo’lingan.   Bu   davrda 50 shartnomalar   asosan   og’zaki   tuzilgan.   Hunarmandchilik   turiga   qarab
shogirdlarning hunar o’rganish muddati turlicha, ya‘ni 5-15 yilgacha bo’lgan.
SHahar ahlining asosiy daromad manbai bo’lgan bozor, do’kon, karvonsaroy
va   hunarmandchilik   ustaxonalarining   katta   qismi   amir   boshliq   yirik   amaldorlar
qo’l   ostida   bo’lgan.   Ular   hunarmandchilik   ustaxonalarini   ijaraga   berish,   savdo-
sotiq   ishlarini   tashkillashtirish   ortidan   muntazam   ravishda   katta   daromadga   ega
bo’lib boraverganlar. Umumiy ehtiyojni qondirish uchun ishlab chiqarilgan asosiy
mahsulotni   yetkazib   beruvchi   aholi   mehnati   yuqori   tabaqa   vakillari   tomonidan
arzon baholangan.
Hunarmandchilik   an‘analaridan   yana   biri   pirlar   masalasi   bo’lib,   ko’rib
chiqilgan davrda ham barcha hunarmandchilik turlari o’z pirlariga ega bo’lgan. Piri
bir hunarmandlar hatto bir kasb kor bo’lmasa-da birodar hisoblanib, bayramlar va
turli   marosimlarda   yig’ilib   turishgan.   Ushbu   an‘analar   asrlar   davomida
hunarmandlar   o’rtasidagi   aloqalarni   mustahkamlab   kelgan.   Voha   hunarmandlari
ham   butun   O’rta   Osiyo   hunarmandlari   kabi   o’z   kasbi   rivoji   va   yutuqlarini   pirlari
madadiga bog’lagan. Bu an‘ana qadimdan saqlanib qolgan bo’lib, rivojlangan o’rta
asrlarda yangi pirlar siymolari bilan boyigan.
Tadqiq   etilayotgan   davrda   ham   vohadan   Buyuk   Ipak   yo’li   bo’ylab   savdo
munosabatlari   davom   etib,   qo’shni   shahar   va   davlatlar,   xususan,   Rossiya   davlati
bilan   bo’lgan   savdo   asosiy   o’rinda   turgan.   Savdo   yo’llari   ustida   joylashgan
Shahrisabz va Qarshi O’rta Osiyoning qo’shni davlatlar bilan bo’lgan savdo-sotiq
ishlarida muhim o’rin tutgan.
Vohadan   chetga   turli   xil   xom   ashyolar,   xususan,   paxta,   ipak,   jun,   qorako’l
teri,   qoramol   terisi,   ipak   va   paxtadan   tayyorlangan   kalava   iplar,   turli   xil
hunarmandchilik buyumlari va quruq mevalar chiqarilgan. Vohaga esa Rossiya va
boshqa Yevropa mamlakatlari zavod hamda fabriklaarida ishlab chiqarilgan sanoat
mollari,   hind   choyi,   ziravorlar,   bo’yoqlar,   qimmatbaho   toshlar,   shakar,   dori-
darmon kabi xorijiy mahsulotlar keltirib sotilgan.
Hunarmandchilik savdo-sotiq munosabatlari bilan uzviy bog’liq soha bo’lib,
ushbu   davrda   ham   savdo   va   hunarmandchilikdan   olingan   soliqlar   tizimi   mavjud 51 bo’lgan.   Tadqiq   etilayotgan   davrda   savdo   va   hunarmandchilikdan   olingan   soliq
turlari   sirasiga   tamg’a,   zakot,   xiroj,   bozorlarda   dallol   puli,   joy   puli,   choy   puli,
bozor puli va boshqalarni kiritish mumkin.
SHunday qilib, Buxoro amirligining “qoloq chekka o’lkalari” sifatida talqin
qilib   kelingan   bir   qator   bekliklar,   xususan   Qarshi,   Shahrisabz,   Kitob,   G’uzor,
Chiroqchi, Yakkabog’ kabi bekliklar madaniy markazlari, xo’jaligi va madaniyati
tadqiq   etilayotgan   davrda   siyosiy   tarqoqlik   tufayli   katta   zarar   ko’rgan   bo’lsa-da,
tushkun   ahvolda   qolib   ketmagan.   Ularda   iqtisodiy   va   madaniy   hayot   asta-sekin
taraqqiy   etib   borgan   hamda   sezilarli   yutuqlarga   erishilgan.   Ushbu   davrda   voha
hunarmandchiligi,   asosan   an‘anaviylikni   saqlab   qolgan   va   bu   sohalarda   bo’lgan
o’zgarshilar   jiddiy   burilish   yasay   olmagan.   Yuqorida   keltirilgan   dalillar   madaniy
jarayonlar   taraqqiyotida   hunarmandlarning   hissasi   beqiyos   bo’lganligidan   dalolat
beradi.
SHuningdek, XIX-XX asr boshlarini Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi
tarixida   o’ziga   xos   rivojlanish   davri   desak   ham   mubolag’a   bo’lmaydi.   Ushbu
tadqiqotni   amalga   oshirish   jarayonida   erishilgan   xulosalaga   asoslanib   quyidagi
takliflari bildiramiz.
Bugungi   kunda   yangi   ilg’or   texnologiyalarga   asosalngan   milliy   sanoatni
an‘anaviy   hunarmandchilik   asosida   shakllantirish   zarur.   Chunki   xalqimizning
milliy urf-odati va an‘analarga mos keladigan mahsulotlar tayyorlash bunga zamin
yaratadi.
Xalqimizning   qaty   tiklanayotgan   urf-odat   va   an‘analari,   hunarmandlarning
ijodiy   mehnatlari,   shogird   tayyorlash,   ishni   tashkil   etish,   rejalashtirish   hamda
boshqarishdagi tajribalarini yosh avlodga singdirish va ularning ijodiy kamolotida
bundan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
Hunarmandchilik   tarixini   o’rganish   orqali   amalda   maktab,   akademik
litseylar,   kasb-hunar   kollejlari,   oliy   o’quv   yurtlarida   ta‘lim   olayotgan   talaba   va
o’quvchilar, qolaversa, aholi o’rtasida ajdodlarimizdan meros ma‘naviy va moddiy
qadriyatlarni   targ’ib   qilish   hamda   kelajak   avlodga   yetkazish   borasida   maxsus
dasturlar, qo’llanmalar, tavsiyalar va yo’riqnomalar ishlab chiqish zarur. 52 Oliy   o’quv   yurtlari   hamda   o’rta   maxsus   ta‘lim   muassasalari   talablariga
mo’ljallangan   o’quv   qo’llanmalar   va   darsliklar   yaratishda   Qashqadaryo   vohasi
hunarmandchiligi tarixi ilmiy tahlilidan foydalanish mumkin.
Xullas,   Qashqadaryo   vohasi   hunarmandchiligi   tarixini   ilmiy   asosda
o’rganish,   o’zbek   xalqi   moddiy   va   ma‘naviy   madaniyati   tarixi,   turmush   tarzi,
qadimiy urf-odat hamda an‘analarini o’rganishda katta ahamiyatga egadir. 53 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIY O TLAR
RO’YXATI
1.   Karimov   I.A.   Mamlakatimizda   demokratik   islohotlarni   yanada
chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini   rivojlantirish   kontseptsiyasi.   T.,
O’zbekiston, 2010 .
2. Karimov I. A. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., O’zbekiston, 1998 .
3.Karimov   I.A.   O’zbekistonning   o’z   istiqlol   va   taraqqiyot   yo’li.   Toshkent,
O’zbekiston,1992 yil.
4.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. - T.: Sharq, 1998.
5.Karimov   I.A.   Yuksak   ma’naviyat   –   yengilmas   kuch.   –   T.:   “Ma’naviyat”,
2008.
6.Karimov   I.A.   Jahon   moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi,   O’zbekiston   sharoitida
uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. T., O’zbekiston, 2009.
7.Karimov  I.A.  O’zbekiston  demakratik  taraqqiyotning  yangi   bosqichida.   –
T.: “O’zbekiston”, 2005.
8.Karimov   I.A.   O’zbekistonning   16   yillik   mustaqil   taraqqiyot   yo’li.   –   T.:
“O’zbekiston”, 2007.
9. Karimov   I.A.   Ozod   va   obod   Vatan   erkin   va   farovon   hayot   pirovard
maqsadimiz.  T.8. T.O’zbekiston,-2000.
10.   Azizxo’jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.
11.   Azamat Ziyo.  O’zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000.
12.   Abduraimov M.A. Ocherki agrarnix otnosheniy v Buxarskom xanstve v
XVI pervoy polovine XIX veka. T.I. Tashkent: Fan, 1966. 
13.Abduraimov M.A.  Vopros feodalnogo zemlevladeniya  i  feodalnoy renta
v pismax Emira Xaydara. Tashkent: An UzSSR, 1961.
14.Alimov U. A., Mirzaaxmedov D.A. K istorii mavzoleya Boboi Poraduz v
Buxare//   Istoriya   materialnoy   kultur   Uzbekistana.   Tashkent,   1982.   Vp.   XVII.   S.
169.
15.Andreev M.S., Chexovich O.D. Ark Buxar. Dushanbe, 1972. 54 16. Marasulov   Sh.R.   O’zbekiston   to’qimachilik   sanoatining   rivojlanishi.   T.,
1975.
  17.Suxareva O.A. Pozdnefeodalniy gorod Buxara kontsa XIX-nachalo XX
v.v.M.1962.
18.Peshereva Ye.M. Goncharnoe proizvodstvo Sredney Azii. M.L.1958.
19.Peshereva   Ye.M.   O   remelennx   organizatsiyax   Sredney   Azii   v   kontse
XIX-XX v.v.M.L, 1960. 
20.Raximov M.K. Xudojestvennaya keramika Uzbekistana. T., 1961.
21.Mukminova   R.G.   Ocherki   po   istorii   remesla   v   Samarkande   i   Buxare   v
XVI v. T., Fan, 1976. 
22.Mukminova   R.G.Sotsialnaya   differentsiatsiya   naseleniya   gorodov
Uzbekistana kontsa XV-XVI vv.T., Fan,1985.
23.Chepelevetskaya G.L. O’zbekiston so’zanasi.T., 1961.
24.Moshkova   V.G.   Kovr   narodov   Sredney   Azii   kontsa   XIX-nachalo   XX
vv.T., 1970. 
25.Xasanova   S.   O.   Odejda   uzbekov   (XIX-nachalo   XX   vv.   T.,   1978   va
boshqalar).
26.Tanieva   G.   M.   Rol   Karshinskogo   vilayata   v   politicheskoy,   sotsialno-
ekonomicheskoy   jizni   Buxarskogo   emirata   (vtoraya   polovina   XVIII   pervaya
polovina XIX v): Avtoref. Dis.kand.ist.nauk.Tashkent, 2008. 
27.Bartold   V.V.   Istoriya   kulturnoy   jizni   turetskix   narodoy   (Sredney
Azii)Soch.T.V. Nauka, 1968. 
28.Pugachenkova   G.A.   Temuridskoe   arxitekturnoe   nasledie   Shaxrisabza
//SHahrisabz   shahrining   jahon   tarixida   tutgan   o’rni.   Xalqaro   ilmiy   konferentsiya
ma‘ruzalari tezislari. Toshkent:2002. 
29.Dresvyanskaya G., Usmanova Z. Iz istorii Kesha. Tashkent, 1976. 
30.Muhammadjonov A.R. “Kesh” oykonimi va “Kat” substraktining etimoni
//Shahrisabz shahrining jahon tarixida tutgan o’rni... 
31.Mukminova   R.G.   Kesh     -   uy,   ya‘ni     Vatan   demakdir//Moziydan   sado.
Toshkent: 2003. №2 (18). 44-bet. 55 32.Qadimgi   Kesh-SHahrisabz   tarixidan   lavhalar//   A.Sagdullaev   tahriri
ostida. Toshkent: Sharq, 1998. 
33.Ismoilov   X.   An‘anaviy   o’zbek   kiyimlari   (XIX-XX   asr   boshlari).
Toshkent: Fan, 1979. 
34.Xaritonovich   D.E.   Jizn   goroda   i   deyatelnost   gorojan//Gorod
srednevekovoy tsivilizatsii Zapadnoy Yevropi. T.2. M.: Nauka, 1999.
35.Xaritonovich   D.E.   Jizn   goroda   i   deyatelnost   gorojan//Gorod
srednevekovoy tsivilizatsii Zapadnoy Yevropi. T.2. M.: Nauka, 1999.
36.Belenitskiy   A.M.,   Bentovich   I.B.   Bolshakov   O.G.   Srednevekovy   gorod
Sredney Azii. L.:Nauka, 1973.
37.Gulyamov   X.G.   Iz   istorii   diplomaticheskix   otnosheniy   Rossii   s
Buxarskim xanstvom XVIII v. Tashkent: Fan, 1992. 
38.Jenshina v mifax i legendax //Sostav. Valyanskaya O.P. Tashkent, 1985.
S.57.
39.Bartold   V.V.   Xlopkovodstvo   v   Sredney   Azii   s   istoricheskix   vremen   do
prixoda russkix /Soch.T.II. M.: Nauka, 1963.
40.Ziyodov X.Z. O’rta Osiyo va Volgabo’ylari (XVI asrning ikkinchi yarmi
XIX asrlar). Toshkent: Fan, 1965. 
41.Karimova   I.   XIX   asr   o’rtalarida   Turkiston   va   Xitoy   o’rtasidagi   savdo
aloqalari//   Akademik   Ubaydulla   Karimov   nomidagi   yosh   sharqshunoslar   ilmiy
konferentsiyasi tezislari. Toshkent: 2006. 
42.  www. 
 
              
     
       
      56 Ilovalar
                          
 Shahrisabz  so’zanasi
    (XX  asr  boshlari)                                                     Kashtali   yostiq 
                                          
  Kashta  tikilgan  ot  egar - jabdug’ i                       XIX asr XX asr  boshlarida  ishlab  
       (XX asr boshlari)                                                     chiqarilgan  matolar
                           
Shahrisabz  kashtachilik  buyumlari                  Dubulga (XVIII  asr  oxiri XIX asr  boshlari) 57                                        
          Qalqon (XIX asr)                                                       Manqaldon (XIX asr  oxiri – 
                                                                                                      XX  asr   boshlari)
                                          
Temirchilik  buyumlari: oybolta, qinli qilich                   Mis  oftoba  (XIX  asr  oxiri)
kamar (XIX  asr  oxiri – XX asr boshlari) 
                
    6  kashkul, 7 dasto’, 8 mis  satil                               Mis  ko’zalar (XIX asr  oxiri)
                (XIX  asr oxiri) 58                                    
2,3 oftoba, 4 choydish (XIX  asr  oxiri)                                              Yaktak 
 
                                         
             Kashtali chopon                                                                      Paranji
                                          
 
Gul  tikilgan salla va avra chopon                                      Ayollar  ko’ylagi 59 Shahrisabz  kulolchilik   buyumlari 1-, 3-  ko’za; 2- qoshquloq;  4-5-  ko’zacha
Kasbi    kulochilik   buyumlari
                                                  
Shahrisabz  doirabusxa   kashtali  erkaklar   do’ppilari 60                    
Qizlar do’ppisi (Shahrisabz)     Shahrisabz gumbaznusxa     Kuloh – chorvador aholi  bosh 
                                                           Erkaklar  do’ppisi                    kiyimi
                           
      Jiyak   to’qish  uskunasi                                              Jiyak  to’qiyotgan ayol
                                                                                                (XIX asr oxiri)
 
               
Zargarlik buyumlari: turli  xil  qimmatbaho  toshlar bilan  bezatilgan tumorlar. 61          
Bilaguzuklar (XIX  asr)
        
                  Ko’zli   uzuk                                                       Muhrli   uzuk 62 Qarshi  shahridagi
darvozalar  nomi Ikkinchi nomi Joylashgan  o’rni
Tutak Quyuq Shimoli-sharqda
Sharshara Yangi darvoza yoki darvozai  
Jilovxona Janubi-sharqda
Qorlirxona Janubda
Charmgar Xiyobon yoki  Darvozai  Rasta Shimoli-g’arbda
1-jadval 
2- jadval
Qarshi  shahri atrofidagi 
mahallalar  nomi Uy-
joylar 
soni Masjidlar
soni Masjid nomlari Mahallari  joylashgan
  o’rni
Charimgar 300 4 Quyi masjid, O’rta 
masjid, masjidi 
Xazrati qutbiddin 
shayx va masjidi  
Kalon Charmgar darvozasi  
atrofida
Qo’rg’oncha 160 5 Xonaqo masjid, O’rta
masjid, Baqoliq 
masjidi  va 2 ta 
kichik masjidlar Charmgar  guzaridan 
shimolroqda
Zog’za 300 3 Quyi Zog’za, Yuqori 
Zog’za, 
uchinchisining nomi 
aniq emas. Shimolda 
Buzrutravot 300 2 Dukchi masjidi, 
ikkinchining nomi 
aniqlanmagan. Charmgar  darvazasi  
junibida
Beshgumbaz  2 Abduqodir  oqsaqaol 
masjidi va ichki 
masjid Buzrutravot  guzaridan  
janubroqda
Mahsumovot  2 Janubi  grbda
Qorluqxona Qorluqxona  darvozasi  
yaqinida (janub)
Arabxona yoki Qumrabot  Shimoli-sharqda63 3-jadval 
Shahrisabz shahri  darvozalar  nomi Iokkinchi  nomi Joylashgan  o’rni
Kitob  Samarqand yoki Ark Shimolda
Kunchiqar Sharqda
Qushxona Chiroqchi  yoki  Qibla G’arbda
Charmgar  Yakkabog’  Janubda
Qalmiq  darvoza Janubi – sharqda
Simxona 
4-jadval
Shahrisabz   shahri hunarmannchilik
guzarlari   nomi Joylashgan  o’rni
1 Xonaqo Ko’k darvoza    atrofida
2 Ko’knorxona Ko’k darvoza   atrofida
3 Qatag’on Ko’k darvoza atrofida
4 Chubin Ko’k darvoza atrofida
5 Madaxon Kunchiqar  darvoza atrofida
6 Eshonpir Kunchiqar  darvoza atrofida
7 Telpakdo’z Kunchiqar  darvoza atrofida
8 Toqi  chanor Kunchiqar  darvoza atrofida
9 Sngi Ohur Kunchiqar  darvoza atrofida
10 Rais   Kunchiqar  darvoza atrofida
11 Xo’ja Kunchiqar  darvoza atrofida
12 Kultepa Kunchiqar  darvoza atrofida
13 Balohovuz Kunchiqar  darvoza atrofida
14 Alouddin Kunchiqar  darvoza atrofida
15 Degrezi Kunchiqar  darvoza atrofida
16 Xauzi  Mardon Simxona  darvoza atrofida
17 Chakor Simxona  darvoza atrofida
18 Simxona Simxona  darvoza atrofida
19 Jo’yi  Xaytak Simxona  darvoza atrofida
20 Hazrati  Imom Simxona  darvoza atrofida
21 O’zbek Simxona  darvoza atrofida
22 Qo’shhovuz Simxona  darvoza atrofida
23 Meshgarlik  Charmgar darvoza atrofida
24 Katta  Charmgar Charmgar darvoza atrofida
25 Kichik Charmgar Charmgar darvoza atrofida
26 Xabarliq Charmgar darvoza atrofida
27 Kuti xatabak Charmgar darvoza atrofida
28 Kundizak Charmgar darvoza atrofida
29 Yoyilma Charmgar darvoza atrofida
30 Kulollik Charmgar darvoza atrofida
31 Murdosho’y Charmgar darvoza atrofida
32 Hazrati  Shayx Charmgar darvoza atrofida
33 Poxol Chiroqchi  darvoza atrofida
34 Qassoblik Chiroqchi  darvoza atrofida
35 Nazarmat  Chiroqchi  darvoza atrofida
36 Payzibobo Chiroqchi  darvoza atrofida 64 37 Qopqon Chiroqchi  darvoza
38 Namatxon Chiroqchi  darvoza
39 Mir Hamid Chiroqchi  darvoza
40 Xo’ja Chiroqchi  darvoza
41 Sutbozor Chiroqchi  darvoza
42 Jilovxona Chiroqchi  darvoza
43 Xingaron Chiroqchi  darvoza
44 Isobek Chiroqchi  darvoza
45 Chakorlik Chiroqchi  darvoza
46 Maliki  ajdar Chiroqchi  darvoza
47 Kitob Qalmiq  darvoza
48 Xo’jaguzar Qalmiq  darvoza
49 Eshonguzar Qalmiq  darvoza
50 So’pizzar Qalmiq  darvoza
51 Katta chuyton Qalmiq  darvoza
52 Kichik chuyton Ark  darvoza
53 Ardabozor Ark darvoza 65