Xo'ja Samandar Termiziyning «Dastur ul-muluk» asari - muhim tarixiy manba - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	17000UZS
Hajmi	67.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Xo'ja Samandar Termiziyning «Dastur ul-muluk» asari - muhim tarixiy manba

Sotib olish

2REJA:
Kirish..........................................................................................................................3
I BOB. XOJA SAMANDAR TERMIZIYNING TARIX FANIDA
TUTGAN O’RNI....................................................................................................... 4
1.1 Xoja Samandar Termiziy hayoti va olib borgan
faoliyati.......................................................................................................... .............4
1.2“Dastur ul-muluk” asarining tarixshunosligi....................................................7
II BOB. “DASTUR UL-MULUK” – XVII ASR BUXORO XONLIGI
TARIXINI YORITUVCHI
MANBA...................................................................... 13
2.1 «Dastur ul-muluk» asarining qisqacha mazmuni ..........................................13
2.2 «Dastur ul-muluk» asarida berilgan muhim ma'lumotlar...............,.......... 23
XULOSA ..................................................................................................................35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. ...............................................................36

3KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Markaziy Osiyo tarixida Buxoro xonligining XVII
asrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari
o’rtasidagi siyosiy munosabatlarni chuqurroq o’rganishda “Dastur ul-muluk”
asarining tarixiy manba sifatidagi ahamiyatini aniqlash dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi.
Mavzuning manbashunosligi. Buxoro xonligining ichki vaziyatini tavsiflash
uchun “Dastur ul-muluk” asarining faksimilesidan foydalanildi, zero bunda
asardagi boshqa manbalarda uchramaydigan ko’plab qimmatli ma’lumotlar
yordam beradi.
Tadqiqotning darajasi. Akademiklardan G. Zaleman birinchi bo’lib Kun
to’plamidagi qo’lyozmalar ro’yxatini nashr qilganida “Dastur ul-muluk” asarini
qayd etdi. Uning forsiy matni hamda ruscha tarjimasini zarur izohlar bilan
M.A.Salohiddinova chop etdi. Asarning o’zbekcha nashri esa J.Esonov tomonidan
amalga oshirildi.
Tadqiqot maqsad va vazifalari. “Dastur ul-muluk” asari Orta Osiyoning XVII
asr adabiyotining qiziqarli boyligi hisoblanadi. Ammo u nafaqat etika-didaktik
adabiyotining asari sifatida, balki Buxoro xonligining XVII asr so’nggi
choragidagi muhim voqealar o’z aksini topgan tarixiy manba sifatida ham
ahamiyatga egaligini aniqlash lozim.
Tadqiqot tuzilishi. Tadqiqot kirish, 2 bob va 4 paragraf, xulosa hamda
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.

4I BOB. XOJA SAMANDAR TERMIZIYNING TARIX
FANIDA TUTGAN O’RNI
1.1 Xoja Samandar Termiziy hayoti va olib borgan faoliyati
“Dastur ul-muluk”(“Podshohlarga qo’llanma”) nomli qimmatli asarning
muallifi XVII asr tarixchisi Xoja Samandar Termiziy bo’lib, uning to’g’risidagi
ma’lumotlar deyarli kam. U haqidagi ma’lumotlar asosan “Dastur ul-muluk”ning
o’zida, shuningdek muallifga zamondosh bo’lgan mashhur shoirlardan Muhammad
Ba’di ibn Muhammad Sharif Samarqandiy Malihning “Muzakkir ul-asxob”
antologiyasida mavjud.
Muallifning haqiqiy ismi so’nggi vaqtlargacha noma’lumligicha qolgan edi.
“Dastur u-muluk” va Malihning “Muzakkir ul-asxob” asarlarida uning faqat
taxallusi – Samandar ko’rsatilgan edi. Bu taxallus unga uning tilining o’tkirligi, o’z
ishiga jiddiy yondashganidan berilgan bo’lishi kerak. Faqatgina “Muzakkir ul-
asxob” asaridagina Xoja Samandarning asl ismi - Muhammad Baqo berilgan 1
.
Muallif hayotining aniq sanasi hali to’liq o’rnatilmagan edi. U uzoq umr ko’rgan
degan asoslar ham bor. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, Xoja Samandar taxminan
1638-yil Termizda sayyidlar oilasida tavallud topgan bo’lib, 1740-yilgacha
Qumqo’rg’onda yashab o’tgan. Buxoroda madrasa tahsilini olgan. Dastlab
Narpayda qozilik qilgan(1660 – 1662-yillar) 2
. Hayotining birinchi yarmi sayohat
qilib yurish bilan kechgan. Malih u haqida shunday yozadi: “U sharq va g’arb
shaharlari bo’ylab sayohat qilib, taqdirning shirin va achchiq damlarini boshidan
kechirgan”. Yana shunday asoslar ham borki, bu davrda muallif darveshona hayot
1
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 3-4-b.
2
O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. VIII tom. T.: O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy
nashriyoti, 2004.

5tarzini ham boshidan kechirgan. Keyinchalik esa o’z hayot tarzini o’zgartirgan
bo’lishi mumkin.
Xoja Samandar uzoq vaqt Qarshi(Nasaf)da yashagan bo’lishi kerak. Yo’l-
yo’lakay shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, muallifimiz to’g’risida yozayotgan
Malih 1100/1688 – 89-yili uni Nasafiy deb ataydi. Bu yerda u ikki bor Qarshi raisi
lavozimiga tayinlangan. Malihning so’zlariga ko’ra, u “rayosat panoh” faxriy
unvoniga ega bo’lgan.
1670-yillarda Buxoroga qaytib, Ashtarxoniylardan Abdulazizxon(1055 –
1091/1645 – 1680) saroyida tarixchi (voqeanavis) lavozimida ishlagan. U
Abdulazizxonning Buxoroga kirib kelgan xorazmiylarga qarshi yurishida ishtirok
etgan. Xoja Samandar Subhonqulixon(1091 – 1114/1680 – 1702)ning Balxga
1097/1685, 1104/1693 va 1107/1695-yillarda amalga oshirgan uchta yurishining
ishtirokchisi bo’lgan. Shuningdek, Xoja Samandar elchilik vazifasini ham amalga
oshirgan. U Subhonqulixon tomonidan Samarqandning isyonkor hukmdori
Xo’jaquli bilan uni xon bilan yarashishga ko’ndirish maqsadida muzokaralar olib
borish uchun ikki marta vakil qilib yuborilgan edi. Bularning barchasi haqida
muallifning shaxsan o’zidan, uning Balxga 1107/1695-yilgi yurishida ishtirok
etishi to’g’risida esa Xoja Samandarga zamondosh bo’lmish Muhammad Amin ibn
Muhammad Zamonning “Muhit at-tavorix” nomli tarixiy asaridan bilish mumkin 3
.
Muallifning 1702-yili Qarshiga kelishi uning uchun katta falokat bilan tugagan.
Uning so’zlariga qaraganda, unga qarshi axloqan past, ammo Qarshida juda katta
ta’sir kuchiga ega bo’lgan Avaz xo’ja degan kishi boshchiligidagi harakat
uyushtirilgan edi. Ushbu tuhmat natijasida Xoja Samandardan do’stlari yuz
o’girishadi; uning Qarshi jamiyatidan uzilishiga va darveshona hayotini eslatuvchi
turmush tarzini boshidan kechirishiga to’g’ri kelgan. Shu bilan u umrining
3
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 5-b.

6oxirigacha faqat ilmiy faoliyat bilan shug’ullanadi. Xoja Samandarning hayoti va
ijodida Balxda yashovchi qozi Yusuf mirzo degan kishi katta rol o’ynagan va
muallifimiz u bilan asosan yozishmalar orqali aloqada bo’lgan. Bu ikki shaxsning
xatlari “Dastur ul-muluk”da keltirib o’tilgan. Xoja Samandar Yusuf mirzoni
yuksak faxr bilan tilga oladi 4
.
Xoja Samandar Termiziy o’z davrining keng ma’lumotli kishilari jumlasidan
bo’lgan. Malihning bergan ma’lumotlariga asosan, Xoja Samandar yetuk shoir,
yozuvchi va tarixchi olim bo’lgan, ilohiyot ilmini ham yaxshi bilgan, ko’p sayohat
qilib, nazariy bilimini mustahkamlagan. Uning adabiy faoliyati 1100/1688 – 89-
yillarda Qarshida boshlangan. Bizning zamonimizgacha olimning ikki muhim asari
yetib kelgan. Bulardan biri “Dastur ul-muluk” va ikkinchisi “Anis ul-
fuqaro”(“Faqirlar do’sti”) nomi bilan mashhur bo’lib, 1735-yili yozilgan.
Malihning so’zlariga ko’ra, ”Dastur ul-muluk” Xoja Samandarning ilk yirik asari
bo’lishi mumkin 5
. Ushbu asar, muallifning so’zlariga qaraganda, qandaydir yosh
odamning iltimosi bilan yozilgan edi. Iltimos esa qandaydir nufuzli kishidan kelib
chiqqan, zero muallif uning iltimosiga qarshi chiqa olmagan. Asar
Subhonqulixonga bag’ishlangan. U 1106/1694 – 95-yillarda tuzilgan bo’lib, unda
ushbu yillar voqealari haqidagi hikoyalar mavjud.

71.2 “Dastur ul-muluk” asarining dolzarbligi
1890-yil sobiq Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyida A. L. Kunning
to’plamlari orasida Xoja Samandar Termiziy asarini o’z ichiga olgan qo’lyozma
ham mavjud bo’lgan. K. G. Zaleman birinchi bo’lib Kun to’plamidagi
qo’lyozmalar ro’yxatini nashr qilganida ushbu asarni qayd etdi. Zaleman asar,
muallif nomi va vaqtini ham keltirib o’tdi. O’shandan keyin asar tadqiqotchilar
e’tiborini o’ziga tortmadi. Sababi asar nomi va tuzilishi (boblar ro’yxati) uning
etika-didaktik mazmundagi asar deb qaralishiga sabab bo’lgan.
M. A. Salohiddinovaning so’zlariga ko’ra, bu asar tadqiqiotchilarni SSSR FA
sharqshunoslik institutining fors va tojik qo’lyozmalari qisqa katalogini tuzish
vaqtida qiziqtiradi, chunki asarning uchdan ikki qismini tarixiy mazmundagi
ma’lumotlar tashkil etadi. 1964-yil Eron filologiyasi bo’yicha IV Butunittifoq
ilmiy konferensiyasida “O’rta Osiyo tarixi bo’yicha yangi manba” mavzusida
ma’ruza o’qildi. Ushbu ma’ruzada “Dastur ul-muluk” ning muallifi haqida qisqa
ma’lumotlar berilib, asarning tarixiy manba ekanligini tushuntirishga harakat
qilindi 6
.
“Dastur ul-muluk” asari Orta Osiyoning XVII asr adabiyoti boyligi hisoblanadi.
U nafaqat etika-didaktik asar sifatida, balki Buxoro xonligining XVII asr so’nggi
choragidagi muhim voqealar o’z aksini topgan tarixiy manba sifatida ham
ahamiyatlidir.
“Dastur ul-muluk”ning kirish qismida berilganidek, muallif bu asarni avvalo 21
bobdan tuzmoqchi bo’lgan, etika-didaktik mazmundagi 20 bob hamda
Subhonqulixon boshqaruvi va uning hukmronligining birinchi o’n yilligi voqealari
haqidagi so’nggi 21-bobni qo’shmoqchi bo’ldi. O’z navbatida muallif mazkur
bobni 4 qism (maqola)ga bo’lmoqchi edi. Keyinchalik yozish davomida Xoja
Samandar bir necha marta asarning dastlabki rejasini o’zgartirdi. Unga yana bir
bob – “Ishq-muhabbat haqida” nomli bob qo’shdi va uni 20-bob sifatida kiritdi.
Ko’zda tutilgan “Olamning o’zgaruvchanligi to’g’risida” nomli 20-bobni esa
oxiriga joylashtirdi va u 22-bobni tashkil etdi. 21-bobni esa oldindan mo’ljallangan

84 qismga qo’shib kengaytirdi. Shu tariqa asar 22 bobni o’z ichiga oladi.
Asarning 22 bobidan ilk 20 ta bobi hamda so’nggi 22-bobi etika, axloq va odob
masalalariga, 21-bob esa asosan muallif davridagi tarixiy voqealar haqidagi
hikoyalarga bag’ishlangan. Asarda berilgan boblar nomlari quyidagicha:
I bob. Adolat haqida
II bob. Jasorat haqida
III bob. Hukmdorning xizmatkorlariga nisbatan g’amxo’rligining namoyon
bo’lishi
IV bob. Shoh xizmatkorlarining tayinlanishi haqida
V bob. Sahovat to’g’risida
VI bob. Dono elchiga elchilik vazifasini topshirish to’g’risida
VII bob. Dushmanning so’zlariga ishonish kerakmasligi haqida
VIII bob. Majlis to’g’risida
IX bob. Hukmdor marhamatidan faxrlanish kerakmasligi haqida
X bob. Vazirlar hamda hukmdorlar to’g’risida
XI bob. So’zlarni o’ylab gapirish lozimligi haqida
XII bob. Pastkash odamlardan o’zini chetga olish to’g’risida
XIII bob. Hasadning zararli ekanligi haqida
XIV bob. Sabrning mevalari to’g’risida
XV bob. Xudoga ishonish haqida
XVI bob. Qariyalarning yoshlarga maslahati to’g’risida
XVII bob. Sayohat oqibatlari haqida

9XVIII bob. Sayohatdan voz kechish to’g’risida
XIX bob. Qarilik chog’ida kuchsizlanib qolish haqida
XX bob. Ishq-muhabbat to’g’risida
XXI bob. Subhonqulixon hukumatining o’rnatilganidan so’ng bo’lib o’tgan
voqealar
XXII bob. Olamning o’zgaruvchanligi to’g’risida
Shu tarzda asar uning mazmuniga ko’ra ikki qismga: etika-didaktik va tarixiy
qismga bo’linadi. Etika-didaktik qismi deyarli oldingi etika-didaktik asarlardan
kelib chiqqan tuzilgan. Ikkinchi tarixiy qismi esa muallifning shaxsiy kuzatuvlari
asosida yozilgan. “Dastur ul-muluk”ning muqaddimasida muallif tomonidan
foydalanilgan manbalar ro’yxati berilmagan va ular faqatgina ko’chirilayotgan
vaqtda tilga olinishi mumkin. Asarda quyidagi mashhur mualliflarning asarlaridan
ko’chirmalar keltiriladi: taniqli so’fiy shayx Abu Sa’id ibn Abulxayr al-Mayxoniy,
Nizomiy Ganjaviy, Jaloliddin Rumiy, Sa’diy Sheroziy (muallif uning “Bo’ston” va
”Guliston” asarlaridan keng foydalanadi), Husayn Voiz al-Kashifiy (uning “Anvar-
i Suhayli” asari misolida), Abdulloh Habushani Jomiy Xatifiy, Muhammad ibn
Sulaymon Fuzuliy va muallifga zamondosh: Nozim Xoroviy, Muhammad Ali
Tabriziy Isfag’oniy Soib, Mir Obid Nasafiy Said, Fozil Valiy, Hasanbek Ra’fiy,
Muhammad Shavkat Buxoriy. Shuningdek, muallif “Axloq” deb tilga oladigan
asarni ham misol qilib ko’rsatadi. Tarixchilar tomonidan aniqlanishicha, bu nom
ostida Xoji Yusufga tegishli “Ilm al-axloq” asari yashiringan.
Yuqorida sanab o’tilgan manbalar orasida asosan uchtasi keng qo’llanilgan: 1)
Husayn Voiz al-Kashifiyning “Anvar-i Suhayli”; 2) Xoji Yusufning “Ilm al-axloq”

10va 3) Sa’diyning “Bo’ston”i. Xoja Samandar boshidagi ikki asardan ko’plab
hikoya va fikrlarni “Dastur ul-muluk”ga qo’shadi 7
.
Muallifning tilga olingan manbalarga nisbatan ularni qo’llash nuqtai-nazaridan
yondashishini qayd etish ham qiziqarlidir. Odatda boshqa mualliflarning she’rlari
Xoja Samandar tomonidan o’zgartirishsiz o’zlashtirib olingan, nasriy matni esa
ko’p hollarda qisqartirishlarga uchragan.
Hozirgi vaqtda muallif tomonidan foydalanilgan manbalarning to’liq doirasi
haqida ishonch bilan aytib bo’lmaydi. Shu sababli muallif tomonidan o’zlashtirib
olingan yoki muallifning asl matnlari asardagi etika-didaktik qismning qancha
ulushini tashkil etishini aniqlab bo’lmaydi. Biroq ko’plab she’rlari muallif so’zlari
bilan yonma-yon keladi: ”…aytganlaridek”. Demak bundan bilsa bo’ladiki,
she’rlarning hammasi bo’lmasa ham ko’pchiligi Xoja Samandarga tegishli
bo’lmay, boshqa mualliflarga taalluqlidir.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, “Dastur ul-muluk”ning etika-didaktik qismi
muallif tomonidan o’zidan oldin o’tganlarning asarlaridan keng o’zlashtirilgan.
Ammo ma’lumotlarni terish hamda o’zlashtirilgan qismlar o’rtasidagi
uyg’unlashuvi muvaffaqiyatli amalga oshirilgan va bunday san’at asari nafaqat
muallifning zamondoshlari, balki undan keyin yashab o’tganlarga manzur bo’lgan.
Buni quyidagi fakt ham tasdiqlaydi: ”Gulshan ul-muluk” tarixiy asarning muallifi
– Muhammad Yoqub mirzo ibn Muhammad Doniyolbiy otaliq “Dastur ul-muluk”
yozilganidan 130 yil o’tgach, o’z asarining oxiriga Xoja Samandar asarining etika-
didaktik qismidan katta parcha joylashtiradi. Mazkur qism biz uchun XVII asr
oxiri O’rta Osiyo adabiyotining etika-didaktik yodgorligi sifatida muhim 8
.
7
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 7-b.
8
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 7-8-b.

11O’zbekiston tarixini o’rganishda Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-
muluk” asari katta ahamiyatga ega. Asarda o’zaro kurashlar, oily martabali
mansabdorlar orasida keng tarqalgan buzuqlik, poraxo’rlik, zulm va mehnatkash
xalqning og’ir ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. “Dastur ul-muluk”da
o’zbeklarning etnik tarkibi haqida ham muhim dalil va ma’lumotlarni uchratish
mumkin 9
. Uning 21-bobini tashkil etuvchi ikkinchi katta qismida, yuqorida
aytilganidek, muallif davridagi voqealar bayoni o’z aksini topadi va qolgan
boblardan farqli mustaqil, asl hisoblanadi. Bu qismda muallifning biror manbadan
foydalanganligi (she’rlardan tashqari) to’g’risida gapirilmaydi. Malihning so’ziga
ko’ra, Xoja Samandardek oliy ma’lumotli inson tarixiy adabiyot bilan tanish
bo’lmasligi mumkin emas. Biroq u o’z zamonasining voqealarini yozishda
foydalanishi mumkin bo’lgan manbalar bo’lmagan. Haqiqatan, Xoja Samandar
tomonidan tasvirlangan davr o’z aksini topgan Muhammad Aminning “Muhit at-
tavorix” va Muhammad Yusuf Munshining “Tarixi Muqimxoniy” kabi mashhur
tarixiy asarlar “Dastur ul-muluk”dan keyin vujudga kelgan.
Hozirgi vaqtda “Dastur ul-muluk”ning uchta ro’yxati ma’lum 10
:
1. Asarning to’liq ro’yxati O’zbekiston FA ning sharqshunoslik institutida
mavjud. U n4468 qo’lyozmalar to’plami tarkibida joylashgan bo’lib, 1b – 92b
varaqlarini egallaydi. Ro’yxat O’rta Osiyoda ko’chirilgan, tugatilgan vaqti 1245-
yil 24 rabi’/1829-yil 23 sentabr. Matn qora siyohda, sarlavhasi – qizil siyohda,
nasta’liq yozuvida, O’rta Osiyo qog’ozida yozilgan; qog’oz o’lchami 24,5 x 14,5,
matn o’lchami 18,5x9,5; qog’ozda 17 satrda berilgan. Ushbu ro’yxat shartli
ravishda T belgisi bilan berilgan.
9
Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008, 234-b.
10
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 9, 14-15-b.

122. Yana bir ro’yxati SSSR FAning sharqshunoslik instituti ro’yxatining C 450
qo’lyozmalar to’plami tarkibiga kiradi, 128a – 235b qog’ozlarini egallaydi.
Ro’yxat O’rta Osiyoda ko’chirilgan, tugatilgan vaqti 1242-yil 15 jumada/1827-yil
14-yanvar. Matn qora siyohda, sarlavha – qizil siyohda, O’rta osiyo qog’ozida
nasta’liq xatida yozilgan; qog’oz o’lchami 24,5x14,5, matn o’lchami 19x8,5,
qog’ozda 16 satrda berilgan. Ro’yxat muqaddimasining boshi bo’lmagan nuqsonli
qo’lyozmadan ko’chirilgan. Ro’yxat shartli ravishda Л belgisi bilan ifodalangan.
3. N1437 raqamli O’zbekiston FA ning sharqshunoslik instituti ro’yxati.
Hozirgi kundagi mashhur asarlar ro’yxatidagi eng eskisi hisoblanadi (1107/1695-
96-yillar, ya’ni asar tuzilganidan keyin). Ro’yxat to’liq emas: unda muqaddima va
birinchi bobning boshlansh qismi mavjud emas. Shu bilan birga qolgan ikki
ro’yxatda bo’lmagan katta parcha mavjud. Ro’yxat tekis O’rta Osiyo qog’ozida
qora siyohda, sarlavhasi va iboraning chegarasini anglatuvchi nuqtalar esa – qizil
siyohlarda, nasta’liq xatida O’rta Osiyoda ko’chirilgan. Qog’oz o’lchami 25x16;
372 bet. Bir betida 11 satr, undagi matn o’lchami 16x8. Ro’yxat matni
ko’chirilgandan so’ng tuzatishlarga uchragan. Asosiy matnda o’chirilgan va
noto’g’ri yozilgan so’zlar tuzatilgan, o’chirilgan so’z ostida so’zlar to’g’ri shaklda
yozilgan; hoshiyada matnda tushirib qoldirilgan so’zlar, iboralar, she’rlar ko’rsatib
o’tilgan. Matnga kiritilgan tuzatishlar asosida ularning so’nggilari ikki shaxs
tomonidan amalga oshirilgan deb tushunish mumkin. Tuzatishlarning katta qismini
ko’chirayotgan shaxsning o’zi kiritgan, ya’ni tushirilgan so’zlarni qizil siyoh bilan
belgilagan, hoshiyalarda tushirib qoldirilgan yoki tuzatilgan matnni yozgan.
Mazkur ro’yxat Ta belgi bilan ko’rsatilgan.
“Dastur ul-muluk” ro’yxatlarining matni munosabatida yaqinlik kuzatiladi. Ular
orasidagi farq uncha bilinmaydi. Ulardagi farqlar asosan ko’chirib yozish
texnikasiga tegishli: so’zlarning grafik berilishi, so’zlarning sinonimlari bilan
ifodalanishi, bir grammatik shaklining boshqasi bilan berilishi, so’zlarning va
ayrim hollarda alohida iboralarning qoldirilishi,.

13II BOB. “DASTUR UL-MULUK” – XVII ASR BUXORO XONLIGI
TARIXINI YORITUVCHI MANBA
2.1 «Dastur ul-muluk» asarining qisqacha mazmuni
Abdulazizxon Kerminda bo’lgan vaqtida Buxorodan chopar keladi va
Anushaxonning tobelikdan bosh tortib, hukmronlik uchun qo’zg’olon ko’targan
holda Buxoroga kelgani haqida xabar beradi. Oliy hazratlari amir Bahovuddin va
qozi Lutfullo kabi kishilariga pastkash xorazmliklar (Anushaxon) to’g’risida xabar
beradi. Bu xabarni eshitgach, barcha xizmatkorlar to’planishib xorazmliklarga
qarshi kurash olib borish kerakligini aytishadi. Shundan keyin Abdulazizxon
Buxoroga yo’l oladi, hech qayerda to’xtamasdan ketar ekan, Buxoro tumanlarining
biridagi Oqsoch qal’asida joylashadi. Yo’llarda esa qo’shinlarini terib qo’yadi.
O’sha vaqtda Buxoro shahri hukmdori Iskandarbiy saroy bo’lib, o’sha davrning
e’tiborli kishilaridan sanalgan. Uning huzuriga Abdulazizning xizmatkorlari yetib
kelgan vaqtda qamalda turgan bir nechta urganchliklar Iskandarbiy ustiga hujum
qilishadi. Kuchlar teng bo’lmagani sababli xorazmliklar shahar bo’ylab talon-
tarojlik ishlarini amalga oshirishadi va ularning qo’lida katta miqdorda boylik
hamda o’lja to’planadi. Sarosimaga tushgan Buxoroning bir qator nufuzli kishilari
Anushaxon huzuriga kelishadi va uning tomonidan qabul qilinadilar. Ular qatorida
Buxoro qishloqlari sug’orilib, gullab-yashnashida hissa qo’shgan Muhammad
Bakirxo’ja va qozilik ishlarini adolatli tarzda olib borgan qozi amir Nosir bo’lgan.
Bo’lib o’tgan janglarda Abdulqodir o’g’lon, Ma’sum miroxo’r saroy,
Ne’matulla xo’ja, Shoh Tibxo’ja, Rahimberdi shig’ovulning mardonavorligi va
jasurligi tilga olinadi, xon xorazmliklar qonini to’kib, hukumatni qo’lga oladi. Bu
orada Samarqandga parvonachi lavozimiga tayinlangan Abdulkarimbiy nayman
tayinlanadi. U xon bilan uchrashib, Anushaxonga qarshi jangga kirishga rozi bo’ldi
va u bilan birga Qarshi qal’asi tomon yurish qilgan botir Muhammad Alibiy ham
kelib qo’shiladi. Xorazmliklar esa yengilib Xorazmga qaytishadi. Bu faslda
Abdulazizxonning o’limi haqida ham hikoya berilgan. Abdulazizxon taqdir

14taqozosi bilan davlat ishlaridan uzoqlashadi va ikki muqaddas shahar tomon yo’l
oladi. Isfahon tomon ketar ekan, kambag’al odamlarga yordam qo’lini cho’zadi.
Movarounnahr taxtini esa ukasi Subhonqulixonga qoldiradi. Ka’bani ziyorat
etgach, Hindiston kabi davlatni ko’rish ishtiyoqida Moxa (Yaman) portiga keladi,
ammo kasalligi tufayli kuchsizlanib qoladi va safar orzusi amalga oshmay qolib
vafot etadi.
II fasli. 1096-yilda bo’lib o’tgan voqealar haqida
Qudratli said Subhonquli Muhammad Bahodirxon Movarounnahr taxtiga
o’tirgandan keyin Samarqand boshqaruvini Xo’jaqulibiy o’tarchiga topshiradi,
ammo Xo’jaqulibiy xonga sodiqligini ko’rsatish o’rniga qo’zg’olon ko’taradi. U
ko’psonli xitoy qabilasiga ishonib, xonga nisbatan hurmatsizlik qilgancha
Samarqanddan chiqib ketadi va Koson qal’asiga kirib keladi. Qudratli xon
hazratlari sabr ila muallif(Xoja Samandar)ni Xo’jaqulibiyni o’z huzuriga chaqirish
uchun uning oldiga yuboradi. Lekin u Xo’ja-Muborak degan joygacha kelganda bir
nechta isyonchilar qo’zg’olonni kuchaytiradilar. Bu xabar xon qulog’iga yetib
kelgach, bu safar muallif bilan birga Xo’jamberdi shig’ovul qipchoqni ham
jo’natadi. Lekin shig’ovul so’zlarini ko’ngliga yaqin olmagan Xo’jaquli odamlarini
to’plab, qo’zg’olon yo’li bilan Qarshilik musulmonlarining mulkiga bostirib kiradi.
Uning dushmanligi shu darajaga yetib borganki, urganchlik (ya’ni Anushaxon)
qabulida bo’lib, uni Xorazmdan chiqib harakat qilishiga ko’ndiradi. Anushaxon
esa Buxoroni egallash niyatida Xo’jaquli so’zlariga quloq solib, qo’zg’olon yo’lini
tanlaydi. Bu xabarni eshitgan xon dushmanga qarshi jangga kirishadi. Bu orada
G’oyib Nazarbiy saroy, Jonibek to’qsoba, Sher G’ozibiy dodxox harbiy qo’shinlar
bilan birga otlarda jangga kirishadi. Ushbu dahshatli jang vaqtida xonning
bahodirlari tomonidan yetkazilgan zarbalari natijasida Anushaxonning noibi
bo’lmish Murod Urganjiy egaridan tushiriladi. Bu voqeadan keyin dushmanlar
vodiyga qarab chekinishadi. Bundan xabar topgan Anushaxon ertasi kuni tongda
katta qo’shin bilan G’ijduvon tomondan chiqib keladi. Lekin Subhonqulixon
g’alabasi aniq bo’lgan edi. Mazkur jangda qahramonlik ko’rsatgan bahodirlardan

15qilichbozlikda mahoratini ko’rsatgan Ma’sum miroxo’r saroy, shuningdek
jasoratliligi bilan ajralib turgan Shoh Tibxo’ja, chap tomondan harakat qilgan
Ne’matulla-xo’ja hamda Bek Muhammadbek durman va Muhammad Rahimbek
durman nomlari keltiriladi. Shu kuni xon uchun o’z jonini qurbon qilgan
Abdullaxo’ja (Yusuf xo’janing o’g’li) va Ollohberdibek jaloyir tarix varaqlarida
saqlanib qolgan. Ajoyib g’alabalardan so’ng Subhonqulixon o’sha vaqtni o’zida
xizmatkorlariga oltin egarli otlar, qilichlar, bahodirlariga esa sarpo va yirik
miqdorda pul berishni buyuradi.
III fasli. Subhonqulixon davrida ro’y bergan voqealar
1097-yil bahorida Xo’jaquli Xorazmdan chiqib keladi va odamlarning azob-
uqubatlariga sabab bo’ladigan bir qator ishlarga qo’l uradi. Bu haqida eshitgan
Subhonqulixon jahl otiga minib, Balx va Badaxshon hukmdorlari, Andijon va
Turkiston harbiy boshliqlarining katta qo’shin bilan yetib kelishlarini buyuradi.
1- otryadda Muhammad Saidxoja naqib Balx ba Badaxshon qo’shinlari bilan
yetib keladi.
2- otryadda esa qatag’onlar va durmanlardan iborat qo’shin bilan Mahmud
parvonachi as yetib keladi.
3- otryadda Misrdan katta qo’shin bilan karvon boshlig’i buyuk hoji
Muhammadjon keladi va uning bu tashrifi Qarshi aholisining qalbida umid
uyg’otadi. U esa xonga nisbatan dushmanlikni unutib, unga xizmat ko’rsatishga
rozi bo’ladi.
Anushaxonning Samarqandga yurishi haqidagi xabar Subhonqulxonga yetib
kelgach, Subhonqulixon Kermin tomon yo’l oladi. Yo’l-yo’lakay Buxoroga kirib
keladi va vaziyatni o’rganib, qo’shin tayyorlaydi. Kermin boshqaruvini qo’lga
olgan Odil miroxo’r ming xorazmliklarning yurishi haqida eshitib, qal’a devorlari
va minoralarini qo’riqlashga kirishadi.
Anushaxon Samarqandga yo’l oladi va o’zidan oldin bir qator va’dalar bitilgan

16xatlar bilan samarqandliklarning huzuriga elchini jo’natadi. Samarqandliklarda
kurashish uchun kuch qolmagani sababli Anushaxonni Samarqandga taklif
qilishadi. Dushmanlar esa samarqandliklarning do’stona munosabatda ekanliklarini
bilishgach, Cho’pon-Otagacha talonchilik ishlarini amalga oshirishadi.
Samarqandliklar Anushaxonning bu qo’polliklaridan qo’rqib, Samarqand
darvozalari kalitlarini uning qo’liga topshirishadi.
Anushaxon g’ozal Kesh tomon yo’l oladi va bu orada Shahrisabzning bir nechta
katta kishilari xorazmliklardan chekinadilar. Anushaxon Samarqand va
Shahrisabzni qo’lga kiritgach, Qarshining jasur kishilari juma namozida
to’planishib, mirza Xonxoji shayx ul-islom huzurida hukmdorlariga sadoqatliliklari
to’g’risida qasam ichadilar. Anushaxon qarshiliklarning xonga bunchalar sadoqatli
ekanliklarini eshitgach, Qarshi darvozalari uning uchun osongina ochilmasligini
tushunadi. So’ng ko’plab va’dalar bitilgan xatni elchilar orqali qarshiliklarga
jo’natishga qaror qiladi. Biroq bu ishi samara bermaydi, hatto uning elchilari
o’ldirib yuboriladi. Bu vaqtda Subhonqulixon qozi Badi’ning uning huzuriga
kelishini buyuradi hamda unga Anushaxonni Qarshiga hujum qilmasligiga
ko’ndirishini so’raydi.
Shu o’rinda hukmdorlarning davlat ishlarini yurituvchi - vazirning yordamisiz
davlatni bo’ysundirish mushkulligi to’g’risida gapiriladi. Subhonqulixon hujjatlar
hamda qog’oz va daftar ishlarini mirzo Abdul-Boqi devon va mirza Rizo
daftardorga topshiradi. Ularning yordamida mamlakatda tartib va qonun
o’rnatiladi. Biroq, yomon kimsalarning tuhmatlari oqibatida shu ikki odam o’z
lavozimlaridan olib tashlanadi va vazir majburiyatlariga kiradigan hujjatlar ishlar
adolatsiz, pastkash Mirzo Bekler qo’liga o’tadi. U yig’imlarni oshirib, xalq boshiga
kulfatlar soladi. Lekin xalq xudodan uning ketishini so’rab iltijo qilishni
boshlashadi va keyinchalik uning lavozimidan chetlatilishi musulmonlar baxtiga
sabab bo’ladi.
Keyingi o’rinlarda Muhammad Saidxoji naqib haqidagi hikoya berib o’tiladi.
Anushaxon Samarqandga kirib kelganida qo’zg’olon ko’taradi va o’zining to’rt

17mingga yaqin kishilariga Kasbi va Kosonni talashga buyruq beradi. Buni eshitgan
Subhonqulixon mazkur ishga qarshi chora ko’rishni Muhammad Saidxoji naqibga
topshiradi. U otini dushmanga qarshi yo’naltirib, 200 ta kishisi bilan raqibining
yo’lini o’rab oladi. Xoji huzuriga Nodirbiy dodxox va Ali sayid eshikog’aboshi
yordamga keladi. Xorazmliklar esa mag’lubiyatga uchrab chekinadilar.
Shuningdek, muhim voqealardan biri bu tashqi ko’rinishdan va xarakter
jihatidan go’zal bo’lgan Xoja Zakariya shayx ul-islomning Anushaxon makkorligi
va yovuzliklaridan sarosimaga tushib, istar-istamas unga o’z qizlaridan birini
berishidir. Xojalar bilan qarindoshlik rishtalarini bo’g’lagandan keyin Anushaxon
Dabusiya qal’asiga yo’l oladi. Qattiq janglardan so’ng Subhonqulixon g’alabani
qo’lga kiritadi, Anushaxon esa mag’lubiyatga uchrab, Samarqandga ketadi. Bu
orada yo’lda xudo tomonidan Anushaxonga dahshatli jazo beriladi.
Anushaxonning bir o’g’li bo’lib, uni boshqa farzandlariga qaraganda ko’proq
yaxshi ko’rar va unga bo’lakcha e’tibor qaratar edi. Ammo bu o’g’li otasining
ko’zini temir mil bilan ko’r qiladi. Shu bilan Anushaxon o’z qilmishiga jazosini
oladi.
Abdulazizxon Kerminda bo’lgan vaqtida Buxorodan chopar keladi va
Anushaxonning tobelikdan bosh tortib, hukmronlik uchun qo’zg’olon ko’targan
holda Buxoroga kelgani haqida xabar beradi. Oliy hazratlari amir Bahovuddin va
qozi Lutfullo kabi kishilariga pastkash xorazmliklar (Anushaxon) to’g’risida xabar
beradi. Bu xabarni eshitgach, barcha xizmatkorlar to’planishib xorazmliklarga
qarshi kurash olib borish kerakligini aytishadi. Shundan keyin Abdulazizxon
Buxoroga yo’l oladi, hech qayerda to’xtamasdan ketar ekan, Buxoro tumanlarining
biridagi Oqsoch qal’asida joylashadi. Yo’llarda esa qo’shinlarini terib qo’yadi.
O’sha vaqtda Buxoro shahri hukmdori Iskandarbiy saroy bo’lib, o’sha davrning
e’tiborli kishilaridan sanalgan. Uning huzuriga Abdulazizning xizmatkorlari yetib
kelgan vaqtda qamalda turgan bir nechta urganchliklar Iskandarbiy ustiga hujum
qilishadi. Kuchlar teng bo’lmagani sababli xorazmliklar shahar bo’ylab talon-
tarojlik ishlarini amalga oshirishadi va ularning qo’lida katta miqdorda boylik
hamda o’lja to’planadi. Sarosimaga tushgan Buxoroning bir qator nufuzli kishilari

18Anushaxon huzuriga kelishadi va uning tomonidan qabul qilinadilar. Ular qatorida
Buxoro qishloqlari sug’orilib, gullab-yashnashida hissa qo’shgan Muhammad
Bakirxo’ja va qozilik ishlarini adolatli tarzda olib borgan qozi amir Nosir bo’lgan.
Bo’lib o’tgan janglarda Abdulqodir o’g’lon, Ma’sum miroxo’r saroy,
Ne’matulla xo’ja, Shoh Tibxo’ja, Rahimberdi shig’ovulning mardonavorligi va
jasurligi tilga olinadi, xon xorazmliklar qonini to’kib, hukumatni qo’lga oladi. Bu
orada Samarqandga parvonachi lavozimiga tayinlangan Abdulkarimbiy nayman
tayinlanadi. U xon bilan uchrashib, Anushaxonga qarshi jangga kirishga rozi bo’ldi
va u bilan birga Qarshi qal’asi tomon yurish qilgan botir Muhammad Alibiy ham
kelib qo’shiladi. Xorazmliklar esa yengilib Xorazmga qaytishadi. Bu faslda
Abdulazizxonning o’limi haqida ham hikoya berilgan. Abdulazizxon taqdir
taqozosi bilan davlat ishlaridan uzoqlashadi va ikki muqaddas shahar tomon yo’l
oladi. Isfahon tomon ketar ekan, kambag’al odamlarga yordam qo’lini cho’zadi.
Movarounnahr taxtini esa ukasi Subhonqulixonga qoldiradi. Ka’bani ziyorat
etgach, Hindiston kabi davlatni ko’rish ishtiyoqida Moxa (Yaman) portiga keladi,
ammo kasalligi tufayli kuchsizlanib qoladi va safar orzusi amalga oshmay qolib
vafot etadi.
Anushaxonning ko’r bo’lganidan so’ng Xorazm amirlari pushaymonlikdan
Subhonqulixon huzuriga kelishib, unga umrlarini oxirigacha xizmat qilishga rozi
bo’lishadi. Shundan so’ng xonga elchi yuborib, son-sanoqsiz in’omlar yuborgan
holda itoatliklarini ifodalashadi. Hattoki Bek-Qulibiy otaliq va boshqalar ham xon
huzuriga kelishib, uning xizmatiga kirishadi. Shu tariqa Subhonqulixon Andijon va
Turkistondan Xinjon va Badaxshongacha bo’lgan o’lkalarni bo’ysundiradi hamda
ularning obodonchiligiga e’tibor qaratadi. Adolatli qonun o’rnatib xalqi va
dehqonlarini xursand qiladi, shariat qonunlariga hurmat ko’rsatadi. Qo’lidan ish
keladigan har bir erkak kishiga naqd pul beradi, marhamat ko’rsatib ot sovg’a
qiladi, ba’zilariga tunlar kiydiradi.

19IV fasl. Subhonqulixonning Amudaryodan o’tishi (xorazmliklarning
Movarounnahrdan ketganidan keyin oliy hazrat xizmatkorlari ishtirok etgan
voqealar haqida)
Xorazmliklar Buxoroni qurshab olishganida Subhonqulixonning o’g’li Siddiq
Muhammad otasiga yordamga kelish umidini amalga oshirmaydi. O’zining bir
qancha g’ulomlari so’zlariga quloq tutib, Amudaryoga qaytib Balx qal’asiga kirib
keladi. U g’ulomlarining sotqinligi haqida bilmasdi, xorazmliklarning harakatiga
hatto e’tibor ham bermadi. Subhonqulixonni ranjitgan yana bir holat shu bo’lganki,
Anushaxon Subhonqulixon tomonidan mag’lubiyatga uchrab, Xorazmga
qaytganida Siddiq Muhammad g’iybatchilar gapiga quloq solib Hindistonga
Hasanxo’jani yuboradi. Shuningdek, Siddiq Muhammad xon xizmatkorlariga
nisbatan ham yomon munosabatda bo’ladi.
Bu xabar Subhonqulixon qulog’iga yetib borgach, “Bu arzimas harakatdan
nizolar kelib chiqmasligi kerak; qo’zg’olon olovi yonishidan oldin biz Balx tomon
yo’l olishimiz darkor” deya xizmatkorlar xitob qilishadi. Yo’lga otlanisharkan, xon
Mir Ashraf qutvolga qo’shinning daryodan o’tishidan oldin yetib borishini va Kalif
qal’asiga kirib borishni buyuradi, zero Siddiq tarafdorlari Movarounnahr
qo’shiniga qarshilik ko’rsatishmasin.
Buxoro qo’shinlari daryoni ko’rib, undan gubsarlar yordamisiz kechib
bo’lmasligini tushunib yetgach, sarosimaga tushishadi. Subhonqulixon ularning
sarosimaga tushganlarini ko’rib, kechib o’tish ishlari bilan shug’ullanishni
buyuradi. Keyingi kuni tongda Subhonqulixon o’zining yaqin kishilari Yayloq
qushbegi, Xo’jamberdi miroxo’r saroy bilan daryoning narigi tomoniga o’tadi.
Daryodan o’tib bo’lgach, Balx shahriga yo’l olishadi. Bu vaqtda Muhammad

20Siddiq hukmdorning yurishi haqida bilib oladi. Ba’zi g’iybatchilar gapiga quloq
solib, xonga itoat etishdan bosh tortadi. Balx darvozalarini bekitib, qurollanishga
tayyorgarlik ko’radi. Subhonqulixon esa darvozalarning bekitilganini bilib,
qurollarning ovozini eshitgach, o’g’liga xat jo’natadi. Xatni harbiy turklarning
otliq qo’shini boshlig’i Qilichbiy dodxox topshiradi. Shuningdek, unga qo’shib
xoja Muhammad Amin kitobdorni qo’shib jo’natadi. U Siddiq Muhammadni
o’zining yumshoq tili bilan yovuzlik olovini o’chirishga harakat qiladi. Shundan
so’ng Muhammad Amin Subhonqulixonning Balxdagi amirlari bilan ittifoq tuzadi.
Shunda Siddiqxon kutilmaganda o’z amirlari bilan otasining huzuriga keladi va
shaharga kirib, arkda qolishga ko’ndiradi. Xon Siddiqning xizmatkorlariga
marhamat ko’rsatib, Siddiq Muhammadni o’z yoniga o’tqazadi.
Oliy hazratlari ehtiyot choralari yuzasidan darvozalar oldida Tangriberdibiy
parvonachini qoldirib, chap va o’ng qanot qo’shinlarini qo’yib yuboradi hamda
Siddiq bilan do’stona munosabatni o’rnatib, yo’lga chiqadi. Ammo shoh
xizmatkorlaridan biri Subhonqulixonga o’g’lining otasini oldidagi qo’rquvni deb
ayyorlik bilan otasiga qarshi chiqmoqchiligini aytadi. Subhonqulixon ushbu
yolg’onga ishonib, o’g’liga nisbatan boshqacha yo’l tutadi. O’z navbatida Siddiq
ham buni bilgach, ortiga qaytadi. Yayloq qushbegi, Turumtoybiy, Xo’jamberdi
miroxo’r va boshqalar esa Siddiq ketidan borib uni o’rab olishadi va xon huzuriga
keltirishadi. Xon aybdorlarni jazolab, Muhammadjonbiy yuzga Balx boshqaruvini
topshiradi. Shu orada xon yuragida Buxoroga qaytish istagi tug’ilib, yo’lga
chiqadi.
Keyinchalik o’sha davrda ro’y bergan voqealar haqida hikoyalar berib o’tiladi.
Masalan, Samarqandni boshqarayotgan va o’sha davrning dongdor kishilaridan biri
bo’lmish Olloyorbiy devonbegi durman hamda uning boshiga g’am tushgani
haqida, ya’ni o’g’illaridan biri bo’lgan Qalandarbekning jangda og’ir jarohatlanib,
so’ng esa jon berganligi haqida gapirib o’tiladi.

21Yana bir hikoyada esa xonga va davlat ishlariga xiyonat qilishga qodir
bo’lmagan G’oyib Nazarbiy saroy to’g’risida so’zlab o’tiladi.
Bir qancha hikoyalardan so’ng muhim voqea sifatida asar muallifi
Samandarxo’janing o’zidek bir kasb egasi bo’lgan Mirza Yusuf bilan har doim
yuzma-yuz ko’rishmasa ham, ammo bir-birlari bilan xat-xabar jo’natishgani, bir-
birlarini bo’lib o’tayotgan voqealardan xabardor qilishgani to’g’risida beriladi.
Asar davomida Nasaf viloyatida bo’lgan bir qozi haqida hikoya berib o’tiladi. U
zo’ravonlikni ifodalaydigan mayda gaplari ila qozilik ishlarini olib borarkan,
adolat tushunchasini johillik, odobsizlik pardasi ortida yashirardi. Uni qozi Badi’
deb atashardi.
Xo’ja Samandar ham bir vaqtlar Nasaf viloyatida yashaganida ikkita
qo’shnining kelishmovchiligi ustidan chiqib qoladi. Ya’ni muallif bir tojik bilan
qo’shni bo’lib yashaganida uning faqat bitta eshagi bilan oilasini boqayotganini
aytib o’tadi. Ammo bir kuni Qarshida yashaydigan bir turk kelib, eshakni
ko’rgach, eshagining noqonuniy ekanligi hamda uning aslida turkka tegishli
ekanligini aytadi. Shu tariqa ikkalasi bir eshakni deb urushib qolishadi. Shunda
turk qozi Badi’ oldiga borish taklifini beradi. Ular qozi huzuriga borisharkan,
ikkalasi alohida ikki yo’ldan borayotib, qozi oldiga kelganda esa ikki tomondan 10
tangadan pora berishadi. So’ng qozi bo’lib o’tgan voqeani so’zlab berishlarini
so’raydi. Voqeani eshitib bo’lgach, eshakni o’zining g’ulomi Mushkobga berib,
evaziga 10 tanga olishni hamda eshakka egalik qilishdan voz kechishlarini
so’raydi. Aks holda ularni jazolashlarini aytib o’tadi. Arz qiluvchilar unga yana
pora berishlarini aytishsa ham baribir qozi hech qaysi gapga ahamiyat bermaydi.
Oxiri ular eshakni berishga rozi bo’lib ketishadi. Keyingi hikoyalarda esa uning
kutilmaganda qilmishiga yarasha jazo sifatida kasal bo’lib vafot etishi beriladi.

16 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 9-b.
232.2 «Dastur ul-muluk» asarida berilgan muhim ma'lumotlar
“Dastur ul-muluk”da Buxoro xonligida 1092/1681 dan 1106/1694-95-yillar
oralig’ida sodir bo’lgan voqealar xronologik davomiylikda tasvirlangan. Biroq
shuni qayd etish lozimki, ushbu asarda bu yillarda muallif ko’rgan yoki eshitgan
barcha voqealar ham o’z aksini topmagan. Masalan, “Muhit at-tavorix” va “Tarixi
Muqimxoniy” ma’lumotlariga ko’ra, Balx hukmdori bo’lgan Subhonqulixon
o’zining hukmdor akasi Abdulazizxonning hajni amalga oshirish niyati haqida
eshitib, qo’shini bilan Buxoroga yo’l oldi va Qarshini egallagach, xon bilan
muzokaralar olib bordi. Lekin “Dastur ul-muluk”da bu haqida tilga olinmaydi.
Xoja Samandar esa bu haqida eshitmasligi mumkin emas, chunki bundan oldin u
xorazmliklarning Buxorodan quvg’ini davrida Abdulazizxon huzurida bo’lgan.
Shunday fikrga kelish mumkinki, o’z asarini Subhonqulixonga bag’ishlagan Xoja
Samandar atayin bu haqida yozmagan 16
.
“Dastur ul-muluk”da quyidagi siyosiy voqealar bayon etilgan: Xiva xoni
Anushaxonning Buxoro xonligining markaziy shaharlariga bosqini (1092/1681,
1095 – 1097/1683 – 1686), Subhonqulixonning Balxga ikki marta yurishi
(1096/1685 va 1104/1693), Subhonqulixon qo’shinining Xurosonga Bolo-Murg’ob
qal’asini egallash uchun yurishi (1100/1688 – 89), isyonkor rahbarlarning
Subhonqulixonga qarshi g’alayoni va shu bilan bog’liq Xiva xoni Anushaxonning
o’g’li Erengxonning Qorako’l shahrining tumanlariga hujumi. Mazkur voqealar
yuqoridagi “Muhit at-tavorix” va “Tarixi Muqimxoniy” tarixiy asarlarida o’z
aksini topgan. Biroq, Xoja Samandar bu asarlarda yozilmagan ko’plab aniqliklarni
keltirib o’tadi. Shuningdek, Xiva xoni Anushaxonning Buxoroga 1092/1681-yili
bosqini hamda uning Abdulazizxon tomonidan bu shahardan quvg’in qilinishi
nafaqat “Dastur ul-muluk”da, balki “Tarixi Muqimxoniy” va “Muhit at-tavorix”da

17
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 9-b.
24juda batafsil yoritilgan. Ammo bu vaqtda Abdulazizxon huzurida bo’lgan Xoja
Samandar keltirib o’tgan ma’lumotlaridan biz Buxoroning xorazmiklarning
hujumiga qarshi yaxshi himoyalanmaganligini hamda Abdulazizxon tarafida
bo’lmish kurash ishtirokchilari haqidagi ko’plab ma’lumotlarni, shu bilan birga
yuqoridagi tarixiy asarlarda bo’lmagan bir qator aniqliklarni bilib olishimiz
mumkin 17
.
Boy asl material “Dastur ul-muluk”ning 21-bobidagi ikkinchi va uchinchi
qismlarida ifodalangan bo’lib, ularda muallif Anushaxonning Buxoro xonligining
asosiy shaharlariga 1096 – 1097/1684 – 1686-yillardagi bosqini haqida gapirib
o’tadi. “Tarixi Muqimxoniy”da bu voqealarga kam joy ajratilgan. “Muhit at-
tavorix”da esa material ko’p bo’lsa ham, ammo “Dastur ul-muluk”da keltirilgan
ma’lumotlarga qaraganda ancha kam. Xoja Samandar tomonidan Anushaxonning
Buxoro xonligidagi ittifoqdoshlari, so’nggi bor Shahrisabzning egallanishi, uning
Qarshini egallash yo’lidagi urinishi va bir qator harbiy harakatlar to’g’risida
bergan ma’lumotlari yuqorida tilga olingan tarixiy manbalarda butunlay
uchramaydi. Muallif 1100/1688 – 89-yilgi voqealar, shuningdek
Subhonqulixonning Balxga yurishi hamda Bolo-Murg’ob qal’asini egallash uchun
qo’shinining yurishini yozganda boshqa manbalarda uchramaydigan qiziq
ma’lumotlarni keltirib o’tadi.
Ko’rib chiqilayotgan davrda Buxoro xonligining ichki vaziyatini tavsiflash
uchun “Dastur ul-muluk”da boshqa manbalarda uchramaydigan ko’plab qimmatli
ma’lumotlar mavjud. Ulardan ba’zilarini qayd etamiz.
Muallif so’zlariga ko’ra, Abdulazizxon Kerminga otlanayotib (1092/1681-yil),
Buxoro mudofaasini o’zining nufuzli amirlaridan biri – Iskandarbiy saroyga
ishonib topshirdi. Uning qo’shinlari o’z majburiyatlarini unutib, maishatga berilib

25ketishadi va xorazmliklar Anushaxon rahbarligida shaharga bostirib kirishga
hamda Buxoroda talonchilik ishlarini qiyinchiliksiz amalga oshirishga muvaffaq
bo’ladilar. Abdulazizxon Buxoroni xorazmliklar bilan jang olib borib qo’lga
olgach, Iskandarbiyni jazolamoqchi bo’ladi. Lekin niyatini amalga oshira olmadi,
zero Iskandarbiy himoyasida uning ikkita qudratli qabiladoshlari bor edi: Qorako’l
hukmdori Olloyorbiy saroy va Chorjo’y hukmdori G’oyib Nazarbiy saroy.
Keltirilgan fakt markaziy xon hukumatining qudratli qabila zodagonlariga bog’liq
bo’lganligiga dalil bo’lib xizmat qiladi.
Shu o’rinda qayd etib o’tish lozimki, muallif o’sha vaqtda Joniylar davlatida
saroy qabilasining vaziyatini xarakterlaydigan bir qator ma’lumotlarga ega
bo’lgan. Xoja Samandarning bergan ma’lumotlariga ko’ra, saroy qabilasidan biylar
yuqori mansablarni egallashgan, mamlakatda muhim ishlarda ishtirok etishgan.
Masalan, Abdulazizxon davrida miroxo’r lavozimini Masumbiy saroy olgan edi, u
1106/1694 – 95-yillarda xorazmliklar bilan jangdagi xizmatlari uchun
Subhonqulixon tomonidan Qarshi viloyatining hukmdori etib tayinlangan.
Subhonqulixon hukmronligi davrida yuqorida eslatib o’tilgan Olloyorbiy saroy,
G’oyib Nazarbiy saroy otaliq lavozimini egallashib, harbiy boshliqlar etib
tayinlangan edilar, jumladan G’oyib Nazarbiy saroy Bolo-Murg’obga yurishda
qo’shinga boshchilik qilgan 18
.
Xoja Samandarning Buxoro xonligidagi ko’chmanchi va o’troq zodagonlarining
xonlikning tashqi dushmani – Xiva bilan aloqalarini ko’rsatuvchi faktlari juda
qiziqdir. Subhonqulixonga qarshi chiqqan hamda Xiva xoni Anushaxondan
yordam so’ragan va uni Buxoro xonligi shaharlariga yurishga ikki bor undagan
Samarqand hukmdori Xo’jaqulibiy o’tarchi haqida gapirib o’tiladi.
18
Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 9-10-b.

26Xoja Samandarning asarida bir qator faktlar borki, ular xon hokimiyatining
taqdiri, xalqlarning huquqlari poymol etilgan holatlari haqida mulohaza yuritish
imkonini beradi. Bu borada aholiga soliqlar va yig’imlar solgan, suv taqsimotida
zolimlarcha munosabatda bo’lgan Subhonqulixon vaziri Mirzo Bekler haqidagi
hikoya e’tiborni tortadi, uning bu ishlari natijasida mamlakatdagi ahvol yomon
holatda bo’lib, dalalardagi ekinlarga zarar yetkazildi, odamlar qashshoq holatga
tushib qolishdi. Bu yerda aholini soliqlar (merosiy mulkka soliq, nikoh munosabati
bilan bog’liq soliq va boshqalar) va yig’imlarga tortgan Qarshi shahrining qozisi
Badi’ haqidagi hikoyalarni keltirib o’tish mumkin. “Dastur ul-
muluk”(“Podshohlarga qo’llanma”) nomli qimmatli asarning muallifi XVII asr
tarixchisi Xoja Samandar Termiziy bo’lib, uning to’g’risidagi ma’lumotlar deyarli
kam. U haqidagi ma’lumotlar asosan “Dastur ul-muluk”ning o’zida, shuningdek
muallifga zamondosh bo’lgan mashhur shoirlardan Muhammad Ba’di ibn
Muhammad Sharif Samarqandiy Malihning “Muzakkir ul-asxob” antologiyasida
mavjud.
Muallifning haqiqiy ismi so’nggi vaqtlargacha noma’lumligicha qolgan edi.
“Dastur u-muluk” va Malihning “Muzakkir ul-asxob” asarlarida uning faqat
taxallusi – Samandar ko’rsatilgan edi. Bu taxallus unga uning tilining o’tkirligi, o’z
ishiga jiddiy yondashganidan berilgan bo’lishi kerak. Faqatgina “Muzakkir ul-
asxob” asaridagina Xoja Samandarning asl ismi - Muhammad Baqo berilgan 1
.
Muallif hayotining aniq sanasi hali to’liq o’rnatilmagan edi. U uzoq umr ko’rgan
degan asoslar ham bor. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra, Xoja Samandar taxminan
1638-yil Termizda sayyidlar oilasida tavallud topgan bo’lib, 1740-yilgacha
Qumqo’rg’onda yashab o’tgan. Buxoroda madrasa tahsilini olgan. Dastlab
Narpayda qozilik qilgan(1660 – 1662-yillar) 2
. Hayotining birinchi yarmi sayohat
qilib yurish bilan kechgan. Malih u haqida shunday yozadi: “U sharq va g’arb
shaharlari bo’ylab sayohat qilib, taqdirning shirin va achchiq damlarini boshidan
kechirgan”. Yana shunday asoslar ham borki, bu davrda muallif darveshona hayot

27tarzini ham boshidan kechirgan. Keyinchalik esa o’z hayot tarzini o’zgartirgan
bo’lishi mumkin.
Xoja Samandar uzoq vaqt Qarshi(Nasaf)da yashagan bo’lishi kerak. Yo’l-
yo’lakay shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, muallifimiz to’g’risida yozayotgan
Malih 1100/1688 – 89-yili uni Nasafiy deb ataydi. Bu yerda u ikki bor Qarshi raisi
lavozimiga tayinlangan. Malihning so’zlariga ko’ra, u “rayosat panoh” faxriy
unvoniga ega bo’lgan.
1670-yillarda Buxoroga qaytib, Ashtarxoniylardan Abdulazizxon(1055 –
1091/1645 – 1680) saroyida tarixchi (voqeanavis) lavozimida ishlagan. U
Abdulazizxonning Buxoroga kirib kelgan xorazmiylarga qarshi yurishida ishtirok
etgan. Xoja Samandar Subhonqulixon(1091 – 1114/1680 – 1702)ning Balxga
1097/1685, 1104/1693 va 1107/1695-yillarda amalga oshirgan uchta yurishining
ishtirokchisi bo’lgan. Shuningdek, Xoja Samandar elchilik vazifasini ham amalga
oshirgan. U Subhonqulixon tomonidan Samarqandning isyonkor hukmdori
Xo’jaquli bilan uni xon bilan yarashishga ko’ndirish maqsadida muzokaralar olib
borish uchun ikki marta vakil qilib yuborilgan edi. Bularning barchasi haqida
muallifning shaxsan o’zidan, uning Balxga 1107/1695-yilgi yurishida ishtirok
etishi to’g’risida esa Xoja Samandarga zamondosh bo’lmish Muhammad Amin ibn
Muhammad Zamonning “Muhit at-tavorix” nomli tarixiy asaridan bilish mumkin 3
.
Muallifning 1702-yili Qarshiga kelishi uning uchun katta falokat bilan tugagan.
Uning so’zlariga qaraganda, unga qarshi axloqan past, ammo Qarshida juda katta
ta’sir kuchiga ega bo’lgan Avaz xo’ja degan kishi boshchiligidagi harakat
uyushtirilgan edi. Ushbu tuhmat natijasida Xoja Samandardan do’stlari yuz
o’girishadi; uning Qarshi jamiyatidan uzilishiga va darveshona hayotini eslatuvchi
turmush tarzini boshidan kechirishiga to’g’ri kelgan. Shu bilan u umrining

28oxirigacha faqat ilmiy faoliyat bilan shug’ullanadi. Xoja Samandarning hayoti va
ijodida Balxda yashovchi qozi Yusuf mirzo degan kishi katta rol o’ynagan va
muallifimiz u bilan asosan yozishmalar orqali aloqada bo’lgan. Bu ikki shaxsning
xatlari “Dastur ul-muluk”da keltirib o’tilgan. Xoja Samandar Yusuf mirzoni yuksak
faxr bilan tilga oladi 4
.
Xoja Samandar Termiziy o’z davrining keng ma’lumotli kishilari jumlasidan
bo’lgan. Malihning bergan ma’lumotlariga asosan, Xoja Samandar yetuk shoir,
yozuvchi va tarixchi olim bo’lgan, ilohiyot ilmini ham yaxshi bilgan, ko’p sayohat
qilib, nazariy bilimini mustahkamlagan. Uning adabiy faoliyati 1100/1688 – 89-
yillarda Qarshida boshlangan. Bizning zamonimizgacha olimning ikki muhim asari
yetib kelgan. Bulardan biri “Dastur ul-muluk” va ikkinchisi “Anis ul-
fuqaro”(“Faqirlar do’sti”) nomi bilan mashhur bo’lib, 1735-yili yozilgan.
Malihning so’zlariga ko’ra, ”Dastur ul-muluk” Xoja Samandarning ilk yirik asari
bo’lishi mumkin 5
. Ushbu asar, muallifning so’zlariga qaraganda, qandaydir yosh
odamning iltimosi bilan yozilgan edi. Iltimos esa qandaydir nufuzli kishidan kelib
chiqqan, zero muallif uning iltimosiga qarshi chiqa olmagan. Asar
Subhonqulixonga bag’ishlangan. U 1106/1694 – 95-yillarda tuzilgan bo’lib, unda
ushbu yillar voqealari haqidagi hikoyalar mavjud.
Shu tarzda asar uning mazmuniga ko’ra ikki qismga: etika-didaktik va tarixiy
qismga bo’linadi. Etika-didaktik qismi deyarli oldingi etika-didaktik asarlardan
kelib chiqqan tuzilgan. Ikkinchi tarixiy qismi esa muallifning shaxsiy kuzatuvlari
asosida yozilgan. “Dastur ul-muluk”ning muqaddimasida muallif tomonidan
foydalanilgan manbalar ro’yxati berilmagan va ular faqatgina ko’chirilayotgan
vaqtda tilga olinishi mumkin. Asarda quyidagi mashhur mualliflarning asarlaridan
ko’chirmalar keltiriladi: taniqli so’fiy shayx Abu Sa’id ibn Abulxayr al-Mayxoniy,
Nizomiy Ganjaviy, Jaloliddin Rumiy, Sa’diy Sheroziy (muallif uning “Bo’ston” va
”Guliston” asarlaridan keng foydalanadi), Husayn Voiz al-Kashifiy (uning “Anvar-
i Suhayli” asari misolida), Abdulloh Habushani Jomiy Xatifiy, Muhammad ibn
Sulaymon Fuzuliy va muallifga zamondosh: Nozim Xoroviy, Muhammad Ali
Tabriziy Isfag’oniy Soib, Mir Obid Nasafiy Said, Fozil Valiy, Hasanbek Ra’fiy,

29Muhammad Shavkat Buxoriy. Shuningdek, muallif “Axloq” deb tilga oladigan
asarni ham misol qilib ko’rsatadi. Tarixchilar tomonidan aniqlanishicha, bu nom
ostida Xoji Yusufga tegishli “Ilm al-axloq” asari yashiringan.
Yuqorida sanab o’tilgan manbalar orasida asosan uchtasi keng qo’llanilgan: 1)
Husayn Voiz al-Kashifiyning “Anvar-i Suhayli”; 2) Xoji Yusufning “Ilm al-axloq”
va 3) Sa’diyning “Bo’ston”i. Xoja Samandar boshidagi ikki asardan ko’plab hikoya
va fikrlarni “Dastur ul-muluk”ga qo’shadi 7
.
Muallifning tilga olingan manbalarga nisbatan ularni qo’llash nuqtai-nazaridan
yondashishini qayd etish ham qiziqarlidir. Odatda boshqa mualliflarning she’rlari
Xoja Samandar tomonidan o’zgartirishsiz o’zlashtirib olingan, nasriy matni esa
ko’p hollarda qisqartirishlarga uchragan.
Hozirgi vaqtda muallif tomonidan foydalanilgan manbalarning to’liq doirasi
haqida ishonch bilan aytib bo’lmaydi. Shu sababli muallif tomonidan o’zlashtirib
olingan yoki muallifning asl matnlari asardagi etika-didaktik qismning qancha
ulushini tashkil etishini aniqlab bo’lmaydi. Biroq ko’plab she’rlari muallif so’zlari
bilan yonma-yon keladi: ”…aytganlaridek”. Demak bundan bilsa bo’ladiki,
she’rlarning hammasi bo’lmasa ham ko’pchiligi Xoja Samandarga tegishli
bo’lmay, boshqa mualliflarga taalluqlidir.
Yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, “Dastur ul-muluk”ning etika-didaktik qismi
muallif tomonidan o’zidan oldin o’tganlarning asarlaridan keng o’zlashtirilgan.
Ammo ma’lumotlarni terish hamda o’zlashtirilgan qismlar o’rtasidagi
uyg’unlashuvi muvaffaqiyatli amalga oshirilgan va bunday san’at asari nafaqat
muallifning zamondoshlari, balki undan keyin yashab o’tganlarga manzur bo’lgan.
Buni quyidagi fakt ham tasdiqlaydi: ”Gulshan ul-muluk” tarixiy asarning muallifi
– Muhammad Yoqub mirzo ibn Muhammad Doniyolbiy otaliq “Dastur ul-muluk”
yozilganidan 130 yil o’tgach, o’z asarining oxiriga Xoja Samandar asarining etika-
didaktik qismidan katta parcha joylashtiradi. Mazkur qism biz uchun XVII asr oxiri
O’rta Osiyo adabiyotining etika-didaktik yodgorligi sifatida muhim Mansabdor
shaxslar o’rtasidagi poraxo’rlikning keng tarqalishi haqida ayniqsa Qarshi shahar
qozisi Badi’ to’g’risidagi hikoya guvohlik beradi. Badi’ keyinchalik o’zining

30Subhonqulixonga xiyonati uchun Anushaxon hukmronligi davrida Samarqandda
nafaqat jazolanmadi, balki pora bilan qayta qozi etib tayinlandi va ushbu lavozimi
bajarayotib o’zi pora olgan. Shuningdek, muallif har qanday pora evaziga istalgan
kishiga yaxshi tavsiyanoma bergan yuz qabilasining qudratli amirlaridan biri haqida
hamaytibo’tadi. “Dastur ulmuluk” (“Podshoxlarga ko`llanma”) nomli kimmatli
asar muallifi XVII asr tarixchisi Xoja Samandar Termiziydir. Uning o`z ismi
Muxammad Bakoxoja bo`lib, asli nasaf(Karshi)lik, Mir Xaydariy tarikati shayxl
aridan biri oilasida dunyoga kelgan. Xoja Samandar Termiziy Ashtarxoniylardan
Abdulazizxon (16451681 yy.) va Subxonkulixon (16811702 yy.) bilan zamondosh
bo`lgan. U 1702 yilgacha Karshida raislik lavozimida turgan, Abdulazizxon va Su
bxlnkulixonning xarbiy yurishlarida ishtirok etgan. Oxiri ana shu Mir Xaydariy tari
kati shayxlaridan ba`zilarining igvosi bilan 1702 yili raislik lavozimidan iste`voga
chikishga majbkr bo`ldi va umrining oxirigacha, u 1735 yili xali xayot bo`lgan, fa
kat ilmiy faoliyat bilan mashgul bo`lgan. Xoja Samandar Termiziy o`z davrining
keng ma`lumotli kishilari jumlasidan bo`lgan. O`sha vaktlarda yozilgan bir kato
r kitoblar, jumladan “Muzakkiri axbob”, “Muxit attavorix”ning ma`lumotlariga ka
raganda, u etuk shoir, yozuvchi va tarixchi olim bo`lgan, iloxiyot ilmini xam yaxs
hi bilgan, ko`p sayoxat kilib, nazariy bilmini mustaxkamlagan. Bizning zamoni
mizgacha olimning ikki muxim asari etib kelgan. Bulardan biri “Dastur ul-
muluk” bo`lib, u 1695 yili va ikkinchisi “Anis ulfukaro” (“Fakirlar do`sti”) no
mi bilan mashxur bo`lib, 1735 yili yozilgan. O`zbekiston tarixini o`rganishda Xoja
Samandar Termiziyning “Dastur ulmuluk” asari zo`r kimmatga ega. Asar Buxo
ro xonligining XVII asrning 7090 yillardagi ijtimoiysiyosiy axvolini, shuningdek
, Buxoro bilan Xiva xonliklari o`rtasidagi siyosiy munosabatlarni o`rganishda k
atta axamiyatga ega. Asarda o`zaro kurashlar, oliy martabali mansabdordar orasida
keng tarkalgan buzuklik, poraxo`rlik, zulm va mexnatkash xalkning ogir axvoli x
akida kimmatli ma`lumotlar mavjud.
“Dastur ul-amal”da o`zbeklarning etnik tarkibi xakida xam muxim dalil va
ma`lumotlarni uchratamiz.
1971 yili “Dastur ul-amal”asarining forsiy matnini, ruscha tarjimasi, zarur
izoxlar bilan M.A.Saloxitdinova chop etdi. Asarning o`zbekcha nashri 1997 yili

31Jabbor Esonov tomondan amalga oshirildi. “Tarixi Mukimxoniy” nomli tarixiy asar
muallifi XVII asrda o`tgan yirik olim Muxammad Yusuf Munshiydir. Asarida kelt
irilgan ma`lumotlarga karaganla, asli balxlik bo`lgan va Subxonkulixon (1651-
1680 yillari Balx, 16801702 yillari Buxoro xoni) xamda Muxammad Mukimxon (16
971707 yillari Balx xoni) saroyida munshiy bo`lib xizmat kilgan. Muxammad Yusu
Munshiy Muxammad Mukimxonga bagishlangan “Tarixi Mukimxoniy”nomli asa
rini yozgan. Mazkur asar 16971704 yillar orasida yozilgan bo`lib, Balx va kis
man Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiysiyosiy tarixini bayon etadi. Mux
ammad Yusuf Munshiy agar “jaxon xodisalarining kuchli shamoli uning (Muxa
mmad Mukimxonning) xayot o`tini o`chirmasa, yo`ksizlik dengizining to`lkinlari
o`ynoki otini o`z girdobiga tortib ketmasa” ushbu asarining ikkinchi kismini xa
m yozish niyatida ekanligini aytadi. Lekin “Tarixi Mukimxoniy”ning ikkinchi k
itobi yozilmay kolgan. Fikrimizcha, bunga kandaydir kutilmagan xodisa,
balki muallifning biron falokatga uchrab kolganligi sabab bo`lgan. “Tarixi Mukimxo
niy” mukaddima va uch bodan iborat. Mukaddimada turkiy xalklarning afsonaviy
onasi Alan kuva, Chingizxonning otabobolari, mo`gul ko`shinlari tomonidan Mo
varounnaxr, Balx va Badaxshonning bosib olinishi tarixi kiskacha bayon etilgan.
Asarning birinchi bobi Shayboniylar davrida Movarounnaxrning umumiy axvolid
an xikoya kiladi. “Tarixi Mukimxoniy”ning yangi va muxim kismi uning II-III
boblaridir. Ikkinchi bobda Balx va kisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijti
moiysiyosiy axvoli, shuningdek, Buxoro va Balx xonliklarining Xindiston, Eron,
Turkiya va Koshgar bilan bo`lgan siyosiy munosabatlari, uchinchi bobda esa 1
7021704 yillar vokealari, xususan Buxoro bilan Balx o`rtasida boshlangan kurolli ku
rash o`rin olgan. Asarda xonlar va katta er egalari to`grisida, mexnatkashlar ogir axv
oli to`grisida ayrim kimmatli ma`lumotlar uchraydi. “Tarixi Mukimzoniy” asarining
ko`lyozma nusxalari ko`p va SanktPeterburg, Toshkent, shuningdek, xloidiy ma
mlakatlarning kutubxlnalarida saklanmokda. Asar to`la o`zbekchaga 1861 yili ta
rjima kilingan, unday ayrim parchalar frantsuz va rus tillarida e`lon kilingan. 195
6 yili to`lik ruscha tarjimasi chop etilgan. “Ubaydullanoma” XVII asrda o`tgan Mir
Muxammad Amini Buxoriy asaridir. U o`kimishli va fozil kishilardan bo`lib, 1645 yi
lda tugilgan, vafot yili ma`lum emas. Ashtarxoniylardan Subxonkulixon va Ubaydu
llaxon (1702-1711 yy.) saroyida bosh munshiylik vazifasida xizmat kilgan.

32“Ubaydullanoma” Buxoro xonligining 1702-1716 yillar orasidagi ijtimoiy-
siyosiy va madaniy xayoti xakida xikoya kiladi. Asar 1716 yildan keyin yozil
gan, mukaddima, xotima va 80 bobdan iborat. Mukaddimada muallifning xol-
axvoli, ya`ni Subxonkulixon xukmronligining so`nggi yillarida xizmatdan chetlas
htirilib, ogir axvolga tushib kolganligi va Uaydullaxon xizmatiga kabul kilinishi
, Abdulazizxon va Subxlnkulixon davrida Buzoro xrnligining ijtimoiy-siyosiy axv
oli kiska tarzda bayon kilingan. 180 boblarda Buxoro xonligining kariyb 15 yillik
(17021711 yy.) ijtimoiysiyosiy tarixi batafsil yoritilgan. Muallif mazkur asarida
katta er egaligi, axolidan yigiladigan solik va jarimalar, Buxoro xonligining ma`mu
riy tuzulishi, tarkoklikning kuchayishi, mamlakat boshiga tushgan iktisodiy kiyinc
hiliklar va uning afrim sabablari kabi masalalarga keng o`rin bergan. Asarda g
eografik va etnografik ma`lumotlar xam ko`p. Xotimada muallif bilan zamondosh
bo`lgan va Buxoroda istikomat kilgan olimlar, shoirlar, masalan, Sayido Nasafiy,
Kosixoja, mulla Sarfaroz, Fitrat, Mulxam, mashxur kozilar xakida kiskacha, lekin e`t
iborga molik ma`lumotlar keltirilgan. “Ubaydullanoma” asarining 10 dan ortik ko
`lyozma nusxasi mavjud. Asar A.A.Semenov tomonidan rus tiliga tarjima kilingan
va 1957 yili Toshkentda nashrdan chikarilgan. ”Tarixi kasira” yoki ”Tarixi sayy
id Rokim” , “Tarixi sayyid Rokim Samarkandiy” nomlari bilan mashxur bo`lga
n asarni Mulla Sharafuddin A`lam yaratgan. U XVII asrning ikkinchi yarmi va XV
III asrning birinchi choragida yashab o`tgan shoir va tarixchi olimdir. V.R.Rozen
va A.A.Semenovlar keltirgan ma`lumotlarga karaganda, Mulla Sharafuddin A`la
m asli andijonlik, yosh paytida Samarkandga, otasi xuzuriga kelib kolgan. Otasi
ning ismi mullo Nuriddin bo`lib, xalk orasida oxund mulla Farxod nomi bilan mas
hxur bo`lgan. Mulla Sharafuddin yoshligidan mexnatsevar vailmga chankok bo`l
gan. Otasining yordami bilan yaxshi o`kidi, turli ilmlarni kasb etdi va keng ma
`lumotli olim va shoir bo`lib etishdi. V.R.Rozen va A.A.Semenovlarning tadkik
otlaridan anglishilishicha, mulla Sharafuddin Samarkandning eng ma`lumotli oli
mlaridan mulla Bokijon Buxoriyning xizmatida bo`lgan va uning vafotidan keyi
n o`rniga a`lamlik vazifasigao`tirgan. Ba`zi ma`lumotlarga karaganda, u kozilik
mansabida xam turgan. Olim “Tarixi kasira” asari bilan mashxur. Unda mashur
shaxslarning xayotiga oid mamlakatda bunyod etilgan katta binolar, usti yopik
bozor, timlar, xammamlar kurilishi va mashur kishilar xayoti bilan boglik sanal

33arga bagishlangan tarixxronogrammalar majmuidan iboratdir. U Amir Temur tavall
udi(1336 y.)dan to XVIII asrning o`rtalarigacha kechgan vokealarni o`z ichiga oladi.
“Tarixi kasira” asarining ko`lyozma nusxalari va toshbosma nashrlari ko`p. Asa
rning birinchi toshbosma nashr olim va yirik davlat xizmatchisi Mirza Salimbek taraf
idan 1913 yili Toshkentda amalga oshirilgan. Shu erda mazkur asarni “Tarixi t
omm” nomi bilan 1998 yili bosmadan chikkanligini eslatib o`tmokchimiz. “Tarixi ka
sira” ba`zi muxim vokealar tarixini aniklashda kimmatli manba rolini
o`ynaydi. Dalil sifatida bir necha misollar keltiramiz. Yirik tarixnavis olim va vazi
r Rashiduddinning o`ldirilishi vokeasi 1318 yil 27 oktyabr kuni sodir bo`lgan. Sh
oir Kamol Xo`jandiyning vafoti 1391 yili yuz berdi. Amir Temur zamonida o`tgan
yirik alloma Taftazoniy xakida kuyidagi ma`lumotlar keltirilgadi. 1322 yili taval
lud topgan. 18 yoshlik paytida Gijduvonda “Sharxi Zandoniy” asarini yozgan. 13
47 yilning 10 iyun kuni Jom viloyatida “Sharxi mulaxxas almiftax” kitobini yozib ta
momlagan. 1373 yil 23 may kuni Samarkandda “Makosid ulkalom va sharxi mako
sad” kitoblarini yozib tamomlagan. Vafoti 1392 yili sodir bo`ldi. “Tarixi kasira”d
a Amir Temur davrida o`tgan yana bir yirik olim Mir Sayyid Sharif Jurjoniy
xakida kuyidagilarni o`kiymiz. Asli Mozandaronning To`un kishlogidan. 1377 y
ili tugilgan. Sherozdagi “Dor ushshifo” o`kuv yurtida mudarrislik kilgan. Amir
Temur Sherozni ishgol kilgan 1393 yili Samarkandga ko`chib kelgan va xazrat
soxibkironning inoyat va marxamatlariga sazovor bo`lib, uning saroyida xizmat ki
lgan. 76 yoshida Sherozda vafot etgan. Movarounnaxrlik iloxiyot olimi xoja Muxam
mad Porsoning vafoti 1419 yili yuz bergan. Mirzo Ulugbekning birinchi muallimi
shayx Ozariy, xakikiy ismi Xamza ibn Abdulmalik atTusiy 1440 yili vafot top
gan. “Tarixi kasira”da uning xakida yana kuyidagilar aytiladi. Otasi sarbadorlar ja
moasiga mansub bo`lgan. O`z davrining etuk olimi va shoirlari jumlasidan bo`lgan
. She`rlari mashxur bo`lib, nazm va nasrda bir necha asar yozib koldirgan. “Ja
voxir al-asror”, “Tugroyi xumoyun” va “Ajoyib ulgaroyib” shular jamlasidandir.
Shayboniylar, xususan, Muxammad Shayboniyxon, Ubaydullaxon, Abdullaxon
soniy davrida, Movarounnaxr va Balx shaxarlarida bir talay katta kurilishlar,
madrasalar, masjidu xonakolar, timlar, yirik suv inshoatlari kurib ishga tushiril
gan. “Tarixi kasira”da bular xakida xam muxim ma`lumotlarni uchratamiz. Bir
necha misol: Kesh(Shaxrisabz)da Oksaroy binosining kurilishi asosan 1382 yilda

34tamomlangan. Mirzo Udugbekning Samarkanddagi madrasasi 1425 yili kurib bitkazi
lgan. Mirzo Ulugbekning rasadxonasi 1429 yili kurib ishga tushirilgan. Alayka ko`ka
ltoshning Samarkanddagi jome` masjidida Ko`chkinchixon tarafida kurilgan marmar
minbar 1528 yili bitkazilgan. Buxoroda Ubaydullaxon tarafida Mir arab madrasasini
ng bino kilinishi 1536 yili sodir bo`lgan. Mavlono Mir muftiy tarafidan Buxoroyi
sharifda kurilgan kutubxona 1558 yili bitkazilgan. Juvonmard Alixon tarafidan
Buxoroda xammom kurilishi 1574 yili poyoniga etgan. Muxtar Kosim tarafidan
Gijduvon yonida, Ko`xak daryosi ustiga kurilgan ko`p oshiyonalik suv ayirgich ins
hooti 1576 yili kurilib ishga tushirilgan. Abdullaxon soniy tarafidan Buxoroda bun
yod etilgan chorbog 1584 yili kurib tamomlandi. Mazkur xon tarafidan Buxorod
a Chorsu bozorining kurilishi 1587 yili tamomlandi. Karmina yonida, Ko`xak d
aryosi ustiga ko`prik kurish ishlari 1587 yili tamomlandi. Kitobda mashxur asarl
arning yozib tamomlangan vaktixam ko`rsatilgan. Masalan, Ulugbek mirzoning “Z
iji jadidi ko`ragoniy” kitobi 1437 yili, Abduraxmon Jomiyning “Nafaxot uluns” asa
ri 1469 yili, “Xusni Xusayn” kitobi 1606 yili yozib tamomlangan. “Tarixi kasir
a” asari, uning kiymati va idmfan uchun zarurligi keltirilgan misollardan xam k
o`rinib turibdi. “Tarixi Abulfayzxon” asarini Ubaydallaxon va Abulfayzxon (17
111747 yy.) saroyida xizmat kilgan munajjim, shoir va tarixchi olim Abduraxmon D
avlat yozgan. Muallif ko`prok Abduraxmon Tole nomi bilan mashxur. Mazkur asar
xajm jixatdan kichik, 161 varak bo`lib, “Ubaydullanoma”ning davomi xisoblana
di va Buxoro xonligining 17111723 yillar orasidagi ijtimoiysiyosiy tarixini o`z i
chiga oladi. Ma`lumki, XVIII asrning birinchi choragida Buxoro xonligining iktisodi
y va siyosiy axvoli zaiflashadi, ulus boshliklarining, ya`ni maxalliy xukmdorlar
ning mustakillik uchun olibborgan xarakati kuchaydi, ularning ayrimlari, masalan
, Balx va Samarkand markaziy xukumatga bo`ysunmay ko`ydilar, Fargona XVIII as
r boshlarida, 1709 yili Ashtarxoniylar davlatidan ajralib chikdi va o`lkada musta
kil Ko`kon xonligi tashkil topdi, 1722 yili Samarkand xam mustakillik e`lon kildi v
a Rajabxon ismli kimsani xon kilib ko`tardilar (1722-1728 yy.), o`zaro
urushlar boshlanib ketdi.

35XULOSA
“Dastur ul-muluk” asari uzoq vaqt davomida etika-didaktik asar sifatida ko’rib
kelingan edi. Ammo XIX asrning oxirida uning Buxoro xonligining XVII asr
so’nggi choragidagi muhim voqealarni o’z ichiga olgan tarixiy manba ekanligi
tasdiqlandi.
Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-muluk” asari Buxoro xonligining XVII
asrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari
o’rtasidagi siyosiy munosabatlarni o’rganishda katta ahamiyatga ega. Asarda
o’zaro kurashlar, oily martabali mansabdorlar orasida keng tarqalgan buzuqlik,
poraxo’rlik, zulm va mehnatkash xalqning og’ir ahvoli haqida qimmatli
ma’lumotlar mavjud. “Dastur ul-muluk”da o’zbeklarning etnik tarkibi haqida ham
muhim dalil va ma’lumotlarni uchratish mumkin. Shuningdek, Xoja Samandarning
asarida bir qator faktlar borki, ular xon hokimiyatining taqdiri, xalqlarning
huquqlari poymol etilgan holatlari haqida mulohaza yuritishga sabab bo’la oladi.
Ushbu asar nafaqat Buxoro xonligining XVII asrda bo’lib o’tgan siyosiy
voqealarni, balki ijtimoiy ahamiyatga molik masalalarni ko’rib chiqish imkonini
beradi. “Dastur ul-muluk”ning 21-bobini tashkil etuvchi ikkinchi katta tarixiy
qismi Buxoro xonligi tarixini o’rganishda muhim hisoblanib, unda muallif
davridagi voqealar bayoni o’z aksini topadi va qolgan boblardan farqli asl
hisoblanadi. “Dastur ul-muluk”da Buxoro xonligidagi 1092/1681 dan 1106/1694-
95-yillar oralig’ida sodir bo’lgan voqealar tasvirlangan. Biroq ushbu asarda bu
yillarda muallif ko’rgan yoki eshitgan barcha voqealar ham ifodalanmagan.
Bunday voqealar bayonini unga zamondosh bo’lgan boshqa mualliflarning
asarlaridan, jumladan Muhammad Aminning “Muhit at-tavorix” va Muhammad
Yusuf Munshiyning “Tarixi Muqimxoniy” kabi mashhur tarixiy asarlardan topish
mumkin Xulosa qilib aytganda, Xoja Samandarning “Dastur ul-muluk” asarining
tarixiy qismi biz uchun ikki munosabatlarda muhim: bir tomondan, unda boshqa
manbalardagi ma’lumotlarni to’ldiruvchi O’rta Osiyoning XVII asr oxiri tarixi
bo’yicha qimmatli ma’lumotlar mavjud bo’lsa, ikkinchi tomondan unda o’sha davr
Buxoro jamiyatining (to’g’rirog’i birinchi nabatda yuqori jamiyat) turmush tarzi
hamda urf-odatini yorituvchi asl faktlar keltirib o’tiladi.

36ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. «Kitob us-salot va maqosiduho» («Namoz va uning maqsadlari»).
2. «Kitob ul-hajj va asrorihi» («Haj va uning sirlari»).
3. «Kitob ul-ihtiyotot» («Ehtiyotkorlik yo‘llari»).
4. «Kitob ul-jumal al-lozim ma'rifatiho» («Bilish lozim bo‘lgan jumlalar»).
5. «Kitob ul-furuq va man' ut-taroduf» («Farqlar va taroduf (ketma-ketlik)ni ma'n
qilish»).
6. «Kitob Haqiyqat ul-odamiyya» («Insoniyat haqiqati to‘g‘risida kitob»).
7. «Kitob Urs ul-muvahaddiyn» («Yakka xudoga e'tiqod qilganlarning zavqi»).
8. «Kitob ul-a'zo van nafs va yusammo kazolika g‘avr ul-umur» («A'zolar va jon
yoki ishlarning mohiyati haqida kitob»).
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish