Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyati marketing tamoyillari asosida rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	1.2MB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	23 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

241 Sotish

Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyati marketing tamoyillari asosida rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari

Sotib olish

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TО‘QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT INSTITUTI
“KORPORATIV BOSHQARUV” KAFEDRASI
« STRATEG IK MARKETING»
FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyati marketing tamoyillari asosida
rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari.

Bajardi: 19-20 guruh talabasi
Iskandarova Mohichehra
Qabul qildi: _______________
Hay’at tarkibi: ________________
________________
________________
Toshkent-2024 yil
1

Mundarija:
Kirish……………………………………………………………………………….3
I.BOB.Marketing va uning mazmun mohiyatining nazariy asoslari.
1.1.Iqtisodiyotda marketing tushunchasi……………………………….…………..5
1.2.Marketingning asosiy maqsad va vazifalari…………………………………22
II.BOB.Marketing tamoyillarining xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida
tutgan o’rni.
2.1.Marketing tamoyillarining maqsad va mohiyati………………………………29
2.2.Xo’jalik yurituvchi subyektlar miqyosida marketing tamoyillarini
rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari…………………………………………….32
Xulosa………………………………………………………….………………...42
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati………………………………………………..44
2

Kirish
Mamlakatimizda amalga oshirib kelinayotgan ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlarning bugungi bosqichida yuqori texnologiyalarga asoslangan qayta
ishlash tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xom ashyo resurslarini chuqur qayta
ishlash asosida yuqori qo’shimcha qiymatga ega tayyor mahsulot ishlab
chiqarishni jadal rivojlantirish, ishlab chiqarilayotgan tayyor mahsulotlarning
turlari va assortimentini kengaytirish, korxonalarning investisiya va eksport
faoliyatini har tomonlama qo’llabquvvatlash, mahalliy mahsulotlarimiz uchun
yangi bozorlarni topish, qishloq joylarda va respublikamizning olis hududlarida
ishga muhtoj aholi, ayniqsa xotin-qizlar hamda yoshlar bandligini ta’minlash,
ularning turmush sharoitlari va daromadlarini oshirishga alohida e’tibor
berilmoqda. Ayniqsa, mahalliy mahsulot va xizmatlarimiz uchun yangi bozorlarni
topish, milliy mahsulotlarimiz mavqyeini bozorda mustahkamlash, xo’jalik
yurituvchi subyektlar faoliyatini bozor talablariga moslashtirish muhim
masalalardan hisoblanadi. 2022–2026 yillar uchun mo’ljallangan Yangi
O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasidagi 28-maqsadga ko’ra, mamlakatimizda
ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotishning yangi salohiyatli bozorlarini aniqlash
asosiy masalalardan biridir
Yangi strategik bozorlarni yaratish, maqsadli bozorni tanlash, mahsulot
ishlab chiqarishni bozorga yo’naltirish, mijozlarga xizmat ko’rsatishni
rivojlantirish, mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirishda marketing asoslari
fanining o’rni va ahamiyati juda kattadir. Marketing u yoki bu kompaniya
(korxona, firma)ning bozorda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishini ta’minlaydigan
asosiy faoliyat yo’nalishi, vosita va strategiya hisoblanadi. Marketinga xo’jalik
yurituvchi subyektlar faoliyatini bozor talablariga yo’naltirilishini ta’minlashga
imkon beradigan tizim sifatida ham qarash mumkin. Bugungi kunda tovar va
moliya bozorlarida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirilishi, raqobat
muhiti shakllanayotgan bir sharoitda korxona va tashkilotlarda mavjud bo‘lgan
muammolar kompleks tavsifga ega bo‘lib, ular orasida marketing bilan bog‘liq
muammolar ham mavjud. Korxona va tashkilotlar faoliyatida marketing yechimlari
3

haridorlar ehtiyojiga mos keladigan tovar assortimentini shakllantirish, maqbul
narxlarni shakllantirish, tovarlarni siljitish, haridorlarga servis xizmati ko‘rsatish
tizimini rivojlantirish, sotishdan oldingi va keyingi xizmat ko‘rsatishni yo‘lga
qo‘yish, fan yutuqlaridan keng foydalaniladigan mahsulotga xizmat ko‘rsatuvchi
servis markazlari tarmog‘ini kengaytirish bilan bog‘liqdir. Bundan tashqari tovarga
bo‘lgan talabni o‘z vaqtida qondirish, omborga joylashtirish, qayta yuklash, tovar
zahiralarini me’yorlashtirish, tovar harakatini boshqarish, istalgan murakkablikdagi
nostandart buyumlarni bajarish va boshqalarni kengaytirish hamda yaxshilash
borasida marketing faoliyatini takomillashtirishni talab qilmoqda. Bunda esa
zamonaviy bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan marketing sohasi bo‘yicha
mutaxassislar tayyorlash ham dolzarb masalalardan hisoblanadi
4

I.BOB.Marketing va uning mazmun mohiyatining nazariy asoslari.
1.1. Iqtisodiyotda marketing tushunchasi.
“Marketing” tushunchasi ilk bor XIX asr oxiri va XX asr boshlarida
iqtisodiy adabiyotlarda paydo bo‘la boshlagan. “Marketing” atamasi inglizcha
“market” (bozor) so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, bozordagi faoliyat, bozorni
boshqarish degan ma’noni anglatadi. Marketing fan sifatida o‘zining bir asrdan
ortiq tarixiga ega. Marketing va marketing faning tarixiga oid ayrim dalillar
quyidagilardan iborat: 1901-1902 yillarda AQShning Illinoys va Michigan
universitetlarida birinchi marketing kurslari o‘qitila boshlangan. O‘qitilgan kurslar
marketing faoliyatining asosiy usullari, ulgurji va chakana sotuvchilarning
operatsiyalari, tovarlarni reklama qilishning tavsifini o‘z ichiga olgan. 1908
yillarda birinchi tijorat marketing tadqiqot kompaniyasi tashkil etilgan. 1911 yilda
Amerikaning bir qator yirik kompaniyalari tashkiliy tuzilmasida marketing
bo‘limlari paydo bo‘lgan. 1923 yilda marketing va reklama birinchi milliy (AQSh)
assotsiatsiyasi tuzildi, u 1937 yilda Amerika marketing assotsiatsiyasi deb
nomlangan. 1975 yilda SSSR Savdo-sanoat palatasida marketing bo‘limi tashkil
etilgan. Hozirgi vaqtda marketing g'oyalarini ilgari surishda Yevropa marketing
konfederatsiyasi, jamoatchilik fikrini o‘rganish va marketing tadqiqotlari bo‘yicha
Yevropa jamiyati, Amerika, Yaponiya va boshqa milliy marketing assotsiatsiyalari
faol rol o‘ynamoqda. Marketing - murakkab, dinamik, ko‘p qirrali tushunchadir.
Bu esa marketingga tamoman universal tavsif berish mumkin emasligidan
dalolatdir. So‘nggi yillarda chop etilgan marketingga doir adabiyotlarda
marketingning turli ta’riflari mavjud. Marketing bo‘yicha chop etilgan
adabiyotlarning deyarli har bir muallifi marketingning mohiyati va konsepsiyasi
haqidagi o‘z nazariyasini ilgari surib, marketingning o‘ziga xos va betakror
ta’riflarini berishmoqda. Ulardan ba’zi birlarini keltirib o‘tamiz. F.Kotler va
G.Armstrong "marketing" tushunchasini kompaniyalar va shaxslar o‘zlarining
ehtiyojlarini qondirish uchun yaratilgan qiymatni ayirboshlaydigan ijtimoiy
jarayon sifatida ta’riflaydi. Kompaniyalar iste'molchilar uchun qiymat yaratadi
(mahsulot yoki xizmat ko‘rinishida) va ular evaziga qiymat (foyda) olish uchun
5

iste’molchilar bilan mustahkam aloqalarni rivojlantiradi (2010 yil)2 . F.Kotlerga
ko‘ra marketingning ta'rifi ayirboshlash jarayoniga asoslanadi, yakuniy iste’molchi
uchun mahsulot "qiymati" muhimligiga e’tibor qaratiladi. Chartered Marketing
Instituti (CIM) tomonidan berilgan ta’rifga ko‘ra marketing - foyda olish uchun
iste'molchilar ehtiyojlarini aniqlash, prognozlash va qondirishni boshqarish
jarayonidir (2012 yil). Marketingning ushbu ta'rifida marketing nafaqat
"iste'molchi nimani xohlashini aniqlash" jarayonini o‘z ichiga oladi. Balki
"qoniqish" kabi qisqa muddatli jarayonlarga ham taalluqli ekanligi, shuningdek,
"prognozlash, boshqacha aytganda, kelajakdagi ehtiyojlarni oldindan ko‘rish"
orqali har qanday kompaniya foyda olishi ifodalangan. Amerika Marketing
Assotsiatsiyasining (American Marketing Association) ta’rifiga ko‘ra marketing -
bu yakuniy iste'molchilar uchun qiymatdorligi bo‘lgan kompaniya takliflarini
yaratish, tarqatish va ayirboshlash faoliyati hamda jarayonlar to‘plamidir. Amerika
marketing assotsiatsiyasining ushbu ta'rifi iste'molchi uchun qimmatdorlik
yaratishga qaratilgan. Marketing - bu kompaniya mahsuloti qiymatini oshiradigan,
xaridor va sotuvchi o‘rtasida foydali almashinuvga olib keladigan jarayondir.
Mazkur ta’rif zamonaviy marketing nazariyasiga xos bo‘lib, mazmuniga ko‘ra
qulay ayirboshlash natijasida xaridor mavjud ehtiyojini qondiradi, sotuvchi esa o‘z
daromadini maksimal darajada oshiradi.
Umuman olganda, marketingning barcha ta'riflari u yoki bu tarzda talqin
qilinishidan qatiy nazar marketing mohiyati mijozlar ehtiyojini qondirish, sotishni
qo‘llab-quvvatlash, kompaniya foydasini oshirish, yangi mijozlarni topish va jalb
qilish mazmuniga ega. Marketingda asosiy narsa ikki tomonlama va bir-birini
to‘ldiruvchi yondashuvdir. Bu bir tomondan, ishlab chiqarishni bozor, talab,
xoxish va ehtiyojlarga yo‘naltirish, mahsulotning maqsadli yo‘nalishini chuqur va
har tomonlama o‘rganishdir. Ikkinchi tomondan, bu bozorga va mavjud taklifga,
iste'molchilar ehtiyojlari va talablarini shakllantirishga faol ta'sir ko‘rsatish
hisoblanadi. Marketing - bu ayirboshlash yo‘li bilan ehtiyoj va talabni qondirishga
qaratilgan inson faoliyatining bir turidir. Bu faoliyat quyidagi asosiy
kategoriyalarga asoslanadi: zaruriyat (muhtojlik), ehtiyoj, xoxish (istak), talab,
6

tovar, ayirboshlash, bitim va bozor. Marketing inson zaruriyat(muhtojlik)lari
g'oyasiga asoslanadi4 . Zaruriyat (muhtojlik) – kishining o‘zi xoxlagan narsaning
yo‘qligi yoki yetishmasligini his qilishidir. Insonlarning zaruriyatlari xilma-xil va
murakkab: oziq-ovqat, kiyim-kechak, issiqlik va xavfsizlikka bo‘lgan fiziologik
zaruriyatlar, ma'naviy yaqinlik, ta'sir va mehr uchun ijtimoiy zaruriyatlar, bilim va
o‘zini namoyon qilish uchun shaxsiy zaruriyatlar mavjud. Agar zaruriyat
qondirilmasa, u holda inson ma'lum bir noqulaylikni boshdan kechiradi. Inson
zaruriyatlari uni qondira oladigan ob'ektni topishga qaratilgan harakatlarga
undaydi. Marketingning ikkinchi g'oyasi - bu inson ehtiyojlaridir.
Ehtiyoj - bu shaxsning madaniy darajasi va shaxsiyatiga mos ravishda
o‘ziga xos shaklni olgan zaruriyatdir. Mahsulot iste'molchining ehtiyojlariga
qanchalik to‘liq mos kelsa, uni ishlab chiqaruvchisi shunchalik muvaffaqiyatga
erishadi. Ehtiyojlar muayyan jamiyatga xos tarzda muayyan ehtiyojni qondiruvchi
ob'ektlar shaklini oladi. Inson ehtiyojlari deyarli cheklanmagan, ammo ularni
qondirish uchun resurslar chegaralangan. Inson o‘zining moliyaviy imkoniyatlari
doirasida unga maksimal darajada qoniqish keltiradigan tovarlarni tanlaydi. Tovar
va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar insonlarning ehtiyojlari asosida mahsulotlarni
ishlab chiqarishga (xizmatlarni ko‘rsatishga) e'tibor qaratishlari kerak. Buning
uchun insonlarning ehtiyojlarini tasniflash va tahlil qilish kerak. Bundan tashqari,
ishlab chiqarilgan mahsulot (ko‘rsatilgan xizmat) qanday ehtiyojlarni qondirishga
qaratilganligini tushunish muhimdir.
A.Maslou insonlarning motivatsiyasi nazariyasini shakllantirdi. A.Maslou
tomonidan tasniflangan ehtiyojlar eng ommabop hisoblanadi. A.Maslou o‘z
nazariyasida inson ko‘p ehtiyojlarga ega bo‘lishi mumkinligi, ma'lum bir vaqtda
individlarning xulq-atvori asosida ehtiyojlar shakllanishini asoslab bergan.
A.Maslou muhimlik darajasiga ko‘ra ehtiyojlarni beshta guruhga tasniflaydi5 :
1) fiziologik ehtiyojlar - insonning tabiatiga ko‘ra oziq-ovqat, suv va boshqa
asosiy zaruriyatlarga bo‘lgan ehtiyoji;
2) xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyojlar - xavfsizlikka, barqarorlikka, qo‘rquv,
tashvish, tana va ruhiy jarohatlardan himoyalanishga bo‘lgan ehtiyojlari;
7

3) aloqadorlik bilan bog’liq ehtiyojlar - sevgi, mehr, insoniy iliqlik, do‘stlik,
oila davrasida bo‘lish ehtiyojlari;
4) hurmat bilan bog’liq ehtiyojlar - o‘z-o‘zini hurmat qilish, mustaqillik,
muvaffaqiyatga, maqomga, shon-shuhratga intilish ehtiyojlari;
5) hayotda o‘z o‘rnini topish bilan bog’liq bo‘lgan ehtiyojlar - o‘z
maqsadlariga erishish istagi, o‘sishga intilish, o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga
chiqarish, shaxs sifatida o‘zini o‘zi anglash va boshqalar. Bu ehtiyojlar guruhlari
barcha insonlar uchun umumiy bo‘lib, shartli piramida sifatida tasvirlanishi
mumkin bo‘lgan ierarxik tuzilmani tashkil qiladi. Bu piramidaning negizida
fiziologik ehtiyojlar, eng yuqorisida esa insonning o‘zini o‘zi anglash ehtiyojlari
bo‘ladi. Shunday qilib, inson o‘z ehtiyojlarini qondirar ekan, zinapoyaga o‘xshab,
past darajadan yuqoriga ko‘tariladi
Muayyan lahzadagi shaxsning xatti-harakati hozirgi paytda eng kuchli
ifodalangan ehtiyojning ta'siri bilan belgilanadi. Quyi darajadagi ehtiyojlar qanday
qanoatlantirilishiga qarab, ehtiyojlarning yuqori guruhi ustunlik qila boshlaydi.
Shunday qilib, insonning xulq-atvoriga uning qondirilmagan ehtiyojlari ta'sir
qiladi. Mahsulot yoki xizmat insonlarning salomatligi va xavfsizligi bilan
qanchalik bog'liq bo‘lsa (ehtiyojlar ierarxiyasining ikkinchi darajasi), uni sotib
olish ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi. Bundan tashqari, A.Maslou quyidagilarni
ta'kidlaydi:
1) inson yoshi ulg'aygan sari, unda ijtimoiy ehtiyojlar shunchalik kuchli
namoyon bo‘ladi;
2) aholining ayrim ijtimoiy qatlamlari va guruhlari hech qachon eng past
ehtiyojlarni qondirish darajasidan yuqoriga o‘tmaydi. Bu gurhdagi insonlar faqat
ularni qondirish uchun yashaydi. Xohish (istak) - bu ehtiyojning aniqlashgan
(konkretlashgan) shaklidir. Masalan, oziq-ovqat mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj
umumiy bo‘lsa, olma mevasiga bo‘lgan ehtiyoj aniqlashtirilgan ehtiyojdir. Bir
mamlakatda yashovchi iste’molchilar ehtiyojlarini xilma-xil turdagi va
assortimentdagi tovarlarni sotib olish yo‘li bilan qondiradilar. Talab - bu bozorda
aks etgan, pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir (uning bir qismidir). Talab hajmi
8

ma’lum vaqt davomida va ma’lum narx darajasida iste’molchi xarid qilishi
mumkin bo‘lgan mahsulotlar va xizmatlar miqdoridir. Talabning hajmi va tarkibi
aholi tarkibi va zichligiga hamda ularning daromadlariga bog’liqdir. Talab - bu
bozorni harakatlantiruvchi kuchdir desak xato qilmagan bo‘lamiz. Tovar - bu
iste’molchilarning ma’lum bir ehtiyojlarini qondirish maqsadida bozorga sotib
olish, foydalanish, iste’mol qilish uchun taklif etilgan mehnat mahsulidir. Tovar -
butun marketing faoliyatining asosidir. Agar tovar iste’molchilarning talabini
qondira olmasa, u holda hyech qanday sotishni tashkil etish harakatlari,
qo‘shimcha xarajatlar tovarning va firmaning bozordagi pozisiyasini yaxshilay
olmaydi. Marketingning birinchi qat’iy qoidasi “Agar sizda tovar bo‘lmasa, sizda
hech narsa yo‘q”dan iboratdir. Ayirboshlash - bu taklif etib, taklif etilgan narsa
o‘rniga kerakli narsani olish harakatidir. Xohish bo‘yicha ayirboshlashning amalga
oshirilishi quyidagi shartlarning bo‘lishini taqozo etadi:
1. Tomonlar eng kamida ikkita bo‘lishi kerak.
2. Ikkala tomonning har biri qarama-qarshi tomonni qiziqtiradigan, talabini
qondiradigan narsaga ega bo‘lishi kerak.
3. Har bir tomonning ayirboshlashni amalga oshirishi uchun istagi bo‘lishi
kerak. 4. Har bir tomon ikkinchi tomonning taklifini qabul qilishda va qabul
qilmaslikda erkin bo‘lishi kerak.
5. Har bir tomon o‘z tovarining kommunikasiyasini va yetkazib berilishini
ta’minlay bilishi kerak.
Agar ayirboshlash ilmiy fan sifatida marketingning asosiy tushunchasi
bo‘lsa, u holda marketing doirasining asosiy o‘lchov birligi bitim hisoblanadi.
Bitim - ikki tomon orasidagi savdo operasiyasi bo‘lib, u kamida ikki
subektning manfaatini o‘zida mujassamlashtiradi. Masalan, xaridor do’konchiga
besh ming so‘m berib, choynak xarid qiladi. Bitimlar ikki xil bo‘ladi: pul bitimi va
barter bitimi. Pul bitimida tovar pulga ayirboshlanadi, barter bitimida esa tovar
tovarga ayirboshlanadi.
Bozor (market) - sotuvchi bilan xaridor o‘rtasida tovarni pulga
ayirboshlash munosabati. Ayirboshlash ob’yektining moddiy shakli jihatidan
9

olganda iste’mol tovarlari va xizmatlar, ishlab chiqarish vositalari, investisiya,
qimmatbaho qog’ozlar, ilmiy g’oyalar, texnikaviy ishlanmalar va mehnat (ish
kuchi) bozorlari mavjud. Umuman olganda, marketing tushunchasi u yoki bu
yo‘sinda bozorga munosabati mavjud bo‘lgan inson faoliyatidir
Marketingni tashkil etish - bu bozorni o‘rganish, ishlab chiqish, taqsimot va
oldi-sotdi jarayonlarini amalga oshirish uchun tovarlarni siljitish bo‘yicha faoliyat
bo‘lib, uning yordamida korxonaning maqsadlariga erishiladi va xaridorning
ehtiyojlari qondiriladi. Zamonaviy marketing - bu menejment falsafasi, bozor
faoliyatining metodologiyasi bo‘lib, uning asosida ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yiladi
va mahsulot sotiladi. Korxonaning quyi tizimi sifatida marketingning asosi, uning
bozor faoliyatining dastlabki qoidalarini belgilaydigan tamoyillardir. Bularga
quyidagilar kiradi:
- bozor holati va dinamikasini doimiy o‘rganish;
-pirovard iste’molchilar talablari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda
ishlab chiqarishni bozor sharoitiga moslashtirish;
-korxona uchun zarur bo‘lgan yo‘nalishlarda bozorni faol shakllantirish.
Marketing tamoyillariga muvofiq zamonaviy korxona xo‘jalik faoliyatining
barcha tomonlari bozor talablarini, iste’molchilarning ehtiyojlarini hisobga olgan
holda rejalashtirilishi va amalga oshirilishi kerak. Aytish kerakki, zamonaviy
korxonalarning ishlab chiqarish-sotish faoliyati sohasidagi katta yutuqlari, ishlab
chiqariladigan tovarlarning xilma-xilligi va sifati, ularning sotish bozorlariga kirib
borishi, operasiyalar miqyosiga ko‘ra optimal bo‘lgan ishlab chiqarishni yaratish
bularning hammasi marketingni qo‘llash natijasidir. Raqobatchilar bilan keskin
kurashda korxona boshqaruv tizimining asosiy vazifasi uning faoliyati, strategiya
va taktikasini bozorning va iste’mol sohasining uzluksiz o‘zgarib turuvchi
vaziyatiga iloji boricha maksimal moslashtirishdan iborat. Marketingning mazmuni
quyidagi asosiy savdo-texnologik, logistik, iqtisodiy va tijorat operasiyalarini o‘z
ichiga oladi:
1. Aniq tovar (mahsulot)ni tegishli o‘ram, qadoq, brend bilan ishlab chiqish
va yaratish.
10

2. Tovarlarni taqsimot (sotish) kanallari, ulgurji savdo va chakana savdo
orqali bevosita xaridorlarga yetkazib berish.
3. Tovar ishlab chiqaruvchiga yetarli daromadni ta’minlaydigan va
xaridorning xarid quvvatiga mos keladigan narxni belgilash.
4. Tovar (mahsulot)ni siljitish, bunda tovar va korxona haqida ijobiy fikrni
yaratadigan asosiy element bo‘lib reklama hisoblanadi.
5. Tovarlarni sotish va iste’molchiga xizmat ko‘rsatish, sotuvdan keyingi
servisni yo‘lga qo‘yish
Marketing-miks (marketing aralashmasi ) – bu marketing bo’yicha
mutaxassislarning xaridorlar ehtiyojlarini eng yaxshi tarzda qondirishga harakat
qiladigan vositalar, elementlar va ko’rsatkichlar to’plamidir.
Marketing-miks - bu muvaffaqiyatning umumiy formulasida doimiy
ravishda marketing nazorati ostida bo'lgan o'zgaruvchilar to'plami.
Marketing-miks - bu kompaniya o'zi ishlab chiqaradigan mahsulotga bo'lgan
talabga ta'sir ko'rsatishga intiladigan marketing vositalari to'plami.
Marketing-miks — bu bozorning murakkabligi va harakatchanligiga mos
keladigan ko’p o’lchamli marketing strategiyasini har xil birikmalar va
bog’lanishlarda ishlab chiqishga imkon beradigan turli xil marketing qurollari
to’plamidir. Muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo’ladigan amaliy qurollarning
nomlari tasdifga ko’ra ingliz tilining P harfidan boshlanadi. Marketing
faoliyatining ushbu yig’indisini belgilash uchun “4P” formulasi ishlatiladi: Product
(mahsulot, tovar) — Price (narx) — Promotion (siljitish) — Plase (taqsimlash).
Ba’zi hollarda unga 5 — “P”ni ham kiritadilar (People (iste’molchilar). Bunda
oldingi tarkibiy bloklarga tegishli strategiyani amalga oshirishning sifat darajasini
belgilaydigan personal muammolarning kompleksi nazarda tutiladi. Shunday qilib,
marketingmiksning marketing strategiyasini shakllantiruvchi 5 ta asosiy
muammoli funksional bloklarini ajratib ko’rsatish mumkin.
Mahsulot. Iste’molga mo’ljallangan har qanday mahsulot dastavval
iste’molchilar talabiga to’lato’kis javob berishi va muayyan ko’rsatkichlar
bo’yicha boshqa ishlab chiqaruvchilar (raqobatchilar) mahsulotidan albatta ustun
11

bo’lishi kerak. Bunda eng asosiy mezon bo’lib mahsulot sifati hisoblanadi.
O’zining strategik faoliyati asosiga sifat omilini qo’yadigan firma kelajakda foyda
olish uchun ko’proq imkoniyatlarga ega bo’ladi. Biroq marketolog
iste’molchilarning umidiga mos tushadigan mahsulotning tashqi ko’rinishi (dizayn,
o’rami) haqida unutmasligi kerak. Shu bilan birga tovarning hayotiy davri
bosqichlarini xam hisobga olishi kerak.
Narx. Iste’molchilarning boyliklar tizimi o’zgaruvchandir. Shuning uchun
narx va narxlashtarishni amalda boshqarish — yuqori professional yondashuvni
talab qiladigan murakkab jarayondir. Ba’zi tadqiqotchilar hisoblaydilarki, qiymat
bu ishlab chiqarish hajmiga nisbatan mahsulot sifatidir. Hozir ham ko’pgina
korxonalarda narx bo’yicha qarorlar faqat moliyaviy yondashuv doirasida qabul
qilinadi, ya’ni xarajatlar va rentabellikni hisoblash asosida aniqlanadi. Tovarlar
yetarlicha differensiallanmagan va shu bilan birga raqobatchilar ko’p bo’lsa, bu
vaziyatda firmaning bozor ta’siri sust bo’lishi mumkin, va odatda, bozordan kelib
chiqadigan narx qabul qilinadi. Firma strategik marketingni qo’llasa va buning
natijasida bozorda kuchga ega bo’lib borsa, tabiiyki, bunday holda firma uchun
narxni belgilash jarayoni tanlangan strategiya uchun markaziy ahamiyatga ega
bo’ladi. Firma darajasida narx ikkilamchi rol o’ynashini unutmaslik kerak. Bir
tomondan, u talabni rag’batlantirish omili bo’lib hisoblanadi, boshqa tomondan esa
bir vaqtning o’zida uzoq muddatli rentabellikning asosiy qurolini ifodalaydi.
Taqsimlash (joylashtirish kanallari). Taqsimlash (sotish) kanallarining amal
qilishi ishlab chiqaruvchi korxona erkin almashinish talablari va iste’molchilar
umididan kelib chiqadigan hamma majburiyatlar va funksiyalarni o’z bo’yniga
ololmasligi bilan shartlanadi. Zamonaviy texnika va axborot tizimlari ishlab
chiqaruvchilar va iste’molchilarni yaqinlashtirsa ham, biroq bu bog’lanishlar
turlicha murakkab. Shuning uchun obyektiv ravishda vositachilarni jalb qilish
zarurati paydo bo’ladi. Vositachilar yordamiga murojaat qilish o’z navbatida
korxona uchun tovar harakati va xizmat ko’rsatish jarayonining ma’lum
elementlari ustidan nazoratni yo’qotish tushuniladi. Korxona uchun taqsimlash
tarmoqlarini tanlash (sotish tarmog’i) — bu maqsadli segment iste’molchilarining
12

shaxsiy maqsadlari va talablari bilan bog’langan strategik yechim. Har qanday
taqsimlash tarmog’i almashinishni amalga oshirish uchun zarur bulgan funksiyalar
kompleksini bajaradi.
Siljitish. Talab va taklifning samarali muvofiqligini ta’minlash uchun
bozor subyektlari o’rtasida (ayirboshlash jarayoni) asosan firmadan chiqadigan
axborot oqimlari marka yoki firma da’vo qiladigan o’rinni bozorga yetkazishga
yo’naltirilishi kerak. Buning uchun siljitishning har xil kanallari ishlatiladi: tijorat
personali, reklama, talabni rag’batlantirish va jamoatchilik bilan aloqalar. Firma
tomonidan qilingan strategik tanlov samarali tadbiq etilishi uchun samarali siljitish
tizimi bilan qullabquvvatlangan bo’lishi kerak, aks holda tijorat muvaffaqiyatiga
erishish ehtimoli kamroq bo’ladi.
Insonlar. Korxona ishga malakali odamlarni qabul qilishga intilishi kerak.
Malakali xodim samaraliroq, unumliroq ishlaydi, shuning uchun yuqoriroq natijaga
erishadi. Eng asosiysi insonlardan qanday foydalanilayotganligidir. Turli xil
muammolarni yechish uchun aniq tavsiyalar paydo bo’ladigan «aql janglari» juda
samaralidir. Xodimlar qanday funksiyalarni bajarishini va u yoki bu jarayonlarning
qanday usullar bilan amalga oshirilishini bilish ham ancha muhimdir. Marketing
strategiyasida asosiy narsa iste’molchi va uning tovardan foydalanish qobiliyati
bo’lganligi sababli uning harakteristikasi alohida ahamiyat kasb etadi.
10 P modeli quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi:
1. philosophy – tashkiliy falsafasi-g‘oyasi;
2. personality – zaruriy korxona falsafasini qo‘llab-quvvatlovchi personal;
3. people – insonlar;
4. products – tovarlar;
5. prices – narxlar;
6. place – o‘rin-joy;
7. promotion – siljitish;
8. performance – korxona faoliyatini baholash-bajarish;
9. perseption – his-tuyg‘u;
10. positioning – pozitsiyalashtirish.
13

Mijozlar bilan bo‘ladigan munosabatlarni boshqarishni CRM konsepsiyasini
O‘zbekistonning korxona va tashkilotlari amaliyotiga milliy iqtisodiyotimizning
o‘ziga xos xususiyatlarini hamda mahalliy shart – sharoitlarini hisobga olgan holda
tatbiq etilishi, ularning xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshishiga olib keladi.
Raqamli marketing - (Internet marketing deb ham yuritiladi) bu mahsulot va
xizmatlarni tadbiq qilish uchun Internet va kompyuterlar, mobil telefonlar va
internetga ulanadigan boshqa raqamli texnologiyalardan
foydalanadigan marketing tarkibiy qismidir. Uning 1990 va 2000-yillardagi
rivojlanishi brendlar va korxonalarning marketing uchun texnologiyadan
foydalanish usullarini o zgartirib yubordi. Raqamli platformalar marketing rejalariʻ
14

va kundalik hayotga tobora ko proq kiritila boshlaganligi sababliʻ va odamlar
jismoniy do konlarga tashrif buyurish o rniga raqamli qurilmalardan tobora
ʻ ʻ
ko proq foydalanishlari sababli,
ʻ qidiruv tizimini optimallashtirish (SEO), qidiruv
tizimi marketingi (SEM), kontent marketing, influenzer marketing, kontentni
avtomatlashtirish, kampaniya marketingi, ma lumotlarga asoslangan
ʼ
marketing, elektron tijorat marketingi , ijtimoiy media marketingi (SMM),
to g ridan-to g ri email marketingi, displey reklama qilish, elektron kitoblar va
ʻ ʻ ʻ ʻ
optik disklar, o yinlar kabi kombinatsiyalaridan foydalanish odatiy holga aylandi.
ʻ
Raqamli marketing televidenie, mobil telefonlar (SMS va MMS), qayta
qo ng iroqlar va ushlab turilgan mobil qo ng iroq ohanglari kabi raqamli
ʻ ʻ ʻ ʻ
medialarni taqdim etuvchi Internetdan tashqari kanallarni ham qamrab
oladi. Internetdan tashqari kanallarni ham qamrab olish raqamli marketingni
onlayn reklama qilish ilmidan ajratib turadi. Ya ni, raqamli marketing internetdan
ʼ
tashqari ba zi sanab o tilgan internetsiz platformalarni o z ichiga qamrab olishi
ʼ ʻ ʻ
bilan u „onlayn reklama qilish“dan farqlanadi
Raqamli marketingning rivojlanishi texnologiya rivojlanishi bilan uzviy
bog liqdir. Birinchi muhim voqealardan biri 1971-yilda Rey Tomlinson birinchi
ʻ
elektron pochta xabarini yuborganida sodir bo ldi va uning texnologiyasi
ʻ
odamlarga turli xil mashinalar orqali fayllarni yuborish va qabul qilish imkonini
beradigan platformani o rnatdi.
ʻ Biroq, raqamli marketingning boshlanishi sifatida
eng taniqli davr 1990-yil bo ldi, chunki bu davrda Archie qidiruv tizimi FTP
ʻ
saytlari uchun indeks sifatida yaratilgan. 1980-yillarda kompyuterlarning saqlash
sig imi mijozlarning katta hajmdagi ma lumotlarini saqlash uchun yetarlicha katta
ʻ ʼ
edi. Kompaniyalar cheklangan ro yxat brokerini emas, balki ma lumotlar bazasi
ʻ ʼ
marketingi kabi onlayn texnikani tanlashni boshladilar. Ushbu turdagi ma lumotlar
ʼ
bazalari kompaniyalarga mijozlar ma lumotlarini yanada samarali kuzatish
ʼ
imkonini berdi va shu bilan xaridor va sotuvchi o rtasidagi munosabatlarni
ʻ
o zgartirdi. Biroq, qo lda ishlov berish unchalik samarali emas edi.
ʻ ʻ
1990-yillarda birinchi marta raqamli marketing atamasi paydo
bo ldi.
ʻ Server/mijoz arxitekturasining debyuti va shaxsiy kompyuterlarning
15

mashhurligi bilan mijozlar bilan munosabatlarni boshqarish (CRM) ilovalari
marketing texnologiyasining muhim omiliga aylandi. Qattiq raqobat sotuvchilarni
o z dasturiy ta minotiga ko proq xizmatlarni, masalan, marketing, savdo va xizmatʻ ʼ ʻ
ko rsatish dasturlarini kiritishga majbur qildi. Marketologlar, shuningdek, Internet
ʻ
paydo bo lgandan keyin eCRM (mijozlar bilan munosabatlarini boshqarishning
ʻ
elektron ko rinishi) dasturiy ta minoti orqali katta onlayn mijozlar ma lumotlariga
ʻ ʼ ʼ
ega bo lishdi. Kompaniyalar mijozlar ehtiyojlari to g risidagi ma lumotlarni
ʻ ʻ ʻ ʼ
yangilashlari va o z tajribasining ustuvorliklarini olishlari mumkin edi. Bu birinchi
ʻ
bosilishi mumkin bo lgan banner reklamasining 1994-yilda paydo bo lishiga olib
ʻ ʻ
keldi, bu AT&T tomonidan "Siz bo lasiz"
ʻ reklama kampaniyasi edi va uning jonli
efirga uzatilishining dastlabki to rt oyida, uni ko rgan barcha odamlarning 44 foizi
ʻ ʻ
reklama ustiga bosishgan.
Raqamli marketingning ba zi taktikalari
ʼ
- Qidiruv tizimini optimallashtirish (SEO)
- Ijtimoiy media marketingi
-Video marketing
-Elektron pochta marketingi
- Bloglar va sherikchilik marketingi
-Veb-sayt marketingi
-Pulli qidiruv/ kontekstli reklama
-Qidiruv mexanizmi marketingi
Kontent marketingi: maqsadli auditoriyani jalb qilish va jalb qilish uchun
qimmatli va tegishli kontentni yaratish va tarqatish. Bunga maqolalar, infografika,
elektron kitoblar, podkastlar va boshqalar kiradi.
Influencer Marketing: Mahsulotlaringiz yoki xizmatlaringizni targ'ib qilish
uchun ta'sir o'tkazuvchilar yoki sizning joyingizda sezilarli izdoshlari bo'lgan
shaxslar bilan hamkorlik qilish. Ularning ta'siri brend xabardorligini oshirishga va
kengroq auditoriyani qamrab olishga yordam beradi.
16

Onlayn PR (Jamoatchilik bilan aloqalar): O'zingizning brendingiz haqida
matbuotda yoritish va ta'sir qilish uchun onlayn jurnalistlar, bloggerlar va
ommaviy axborot vositalari bilan aloqalarni o'rnatish.
Ijtimoiy isbot va sharhlar: Potentsial mijozlar bilan ishonch va ishonchni
mustahkamlash uchun mijozlar sharhlari va guvohliklarini rag'batlantirish va
boshqarish.
Mobil marketing: Mobil foydalanuvchilar uchun marketing harakatlaringizni
optimallashtirish, chunki ko'payib borayotgan odamlar internetga kirishadi va
mobil qurilmalari orqali xaridlarni amalga oshiradilar.
Remarketing/Retargeting: veb-saytingizga avvalroq tashrif buyurgan yoki
brendingiz bilan aloqada bo‘lgan, lekin konvertatsiya qilmagan foydalanuvchilarga
ularni qaytarib olib kelish va konversiyani rag‘batlantirish uchun maqsadli
reklamalarni ko‘rsatish.
-Vebinarlar va onlayn tadbirlar: mijozlarni o'qitish, jalb qilish va mijozlarga
aylantirish uchun veb-seminarlar yoki virtual tadbirlarni o'tkazish.
-Foydalanuvchi tomonidan yaratilgan kontent (UGC): Mijozlaringizni
brendingiz, mahsulotingiz yoki xizmatlaringiz bilan bog'liq kontent yaratishga
undash, keyinchalik ularni ijtimoiy tarmoqlarda yoki veb-saytingizda baham
ko'rish mumkin.
-Chatbotlar va sun'iy intellektga asoslangan marketing: mijozlarga xizmat
ko'rsatishni yaxshilash, shaxsiy tavsiyalar berish va ma'lum marketing vazifalarini
avtomatlashtirish uchun chatbotlar va sun'iy intellektdan foydalanish.
-Mahalliy SEO: Mahalliy mijozlarni maqsadli qilish va mahalliy qidiruv
natijalarida ko'rinishni yaxshilash uchun onlayn mavjudligingizni
optimallashtirish.
Zamonaviy raqamli marketingning asosiy maqsadlaridan biri bu brend
haqida xabardorlikni oshirishdir, mijozlar va keng jamoatchilik ma lum bir brendniʼ
qanchalik bilishi va tan olishidir.
Brend xabardorligini oshirish raqamli marketingda va umuman marketingda
muhim ahamiyatga ega, chunki uning brend idrokiga va iste molchi qarorlarini
ʼ
17

qabul qilishga ta siri. 2015-yilgi inshoga ko ra, „Brendning iste molchi xulq-ʼ ʻ ʼ
atvoriga ta siri“
ʼ
Brenddan xabardorlik, brend kapitalining asosiy o lchovlaridan biri sifatida
ʻ
ko pincha iste molchilarning sotib olish qarorining zaruriy sharti hisoblanadi,
ʻ ʼ
chunki u brendni ko rib chiqish to plamiga kiritish uchun asosiy omil hisoblanadi.
ʻ ʻ
Brenddan xabardorlik, shuningdek, brend va uning xususiyatlari bilan tanish
bo lganligi sababli iste molchilarning xavf-xatarni baholashiga va ularning sotib
ʻ ʼ
olish qaroriga bo lgan ishonchiga ta sir qilishi mumkin
ʻ ʼ
Raqamli marketing strategiyasi - bu turli onlayn kanallar, vositalar va
texnologiyalardan foydalangan holda aniq marketing maqsadlari va maqsadlariga
erishish uchun keng qamrovli rejadir. Bu maqsadli auditoriyani aniqlash,
marketing maqsadlarini belgilash va mijozlarni jalb qilish, aylantirish, sotish va
saqlab qolish uchun raqamli platformalar va vositalardan foydalanishni o'z ichiga
oladi. Yaxshi ishlab chiqilgan raqamli marketing strategiyasi korxonalarga brend
xabardorligini oshirishga, yetakchilarni yaratishga, sotishni oshirishga va
mijozlarning sodiqligini yaxshilashga yordam beradi.
Raqamli marketing strategiyasi umumiy marketing strategiyasining muhim
tarkibiy qismidir. An'anaviy marketing bosma reklama, radioeshittirish vositalari,
to'g'ridan-to'g'ri pochta va telefon savdosi kabi oflayn faoliyatga qaratilgan bo'lsa,
raqamli marketing internet va raqamli texnologiyalardan foydalanadigan onlayn
faoliyatga e'tibor qaratadi. Sizning raqamli marketing strategiyangiz an'anaviy
marketing harakatlaringizni to'ldirishi va yaxshilashi, marketing maqsadlariga
yanada samarali erishishga yordam berishi va biznesingizga zamonaviy
iste'molchilarning o'zgaruvchan afzalliklari va xatti-harakatlariga moslashishiga
imkon berishi kerak.
Integratsiyalashgan marketing harakatlari : Raqamli marketing an'anaviy
marketing faoliyatini to'ldiradi va mijozlar bilan bog'lanish uchun qo'shimcha
aloqa nuqtalarini taqdim etadi. Misol uchun, televidenie yoki radio reklamasi
foydalanuvchilarni batafsilroq ma'lumot va to'g'ridan-to'g'ri o'zaro aloqada bo'lishi
mumkin bo'lgan veb-sayt yoki ijtimoiy media platformasiga olib kelishi mumkin.
18

Maqsadli targ'ibot : Raqamli marketing demografik, xulq-atvor, qiziqishlar
va boshqa mezonlarga asoslanib, auditoriyani aniqroq yo'naltirish imkonini beradi.
Bu to'g'ri odamlarga kerakli xabarni o'z vaqtida etkazish orqali umumiy marketing
strategiyasining samaradorligini oshiradi.
O'lchovli natijalar : Raqamli marketingning eng katta afzalliklaridan biri
uning o'lchanishidir. Google Analytics, ijtimoiy media tahlillari va elektron pochta
marketingi dasturlari kabi vositalar mijozlarning xatti-harakatlari va kampaniya
natijalari haqida batafsil ma'lumot beradi. Bu ma lumotlar korxonalarga umumiyʼ
marketing strategiyasini o zgartirishga yordam beradi, bu esa uni ma lumotlarga
ʻ ʼ
asoslangan va samaraliroq qiladi.
Iqtisodiy samaradorlik : Raqamli marketing, ayniqsa, kichik biznes va
startaplar uchun an anaviy marketingga qaraganda tejamkorroq bo lishi mumkin.
ʼ ʻ
Klik uchun to‘lov ( PPC ) reklama va ijtimoiy media marketingi, korxonalar
nisbatan arzon xarajat evaziga ko'p sonli odamlarni qamrab olishi mumkin. Bu
umumiy marketing byudjetini optimallashtirishga yordam beradi.
Mijozlarni jalb qilish va munosabatlarni o'rnatish : Raqamli marketing
mijozlar bilan bevosita muloqot qilish uchun platformalarni taklif etadi.
Korxonalar ijtimoiy media, elektron pochta va jonli chat orqali mijozlari bilan real
vaqtda muloqot qilishlari mumkin. Bu yanada mustahkam aloqalarni o'rnatishga
yordam beradi va mijozlarning sodiqligini oshiradi, mijozlarni ushlab turishning
kengroq marketing maqsadiga hissa qo'shadi.
Brendning ko'rinishi va obro'sini boshqarish : Bugungi raqamli asrda onlayn
mavjudlik juda muhim. Kuchli raqamli marketing strategiyasi sizning brendingiz
mijozlaringiz vaqtini qayerda o'tkazayotgani Internetda ko'rinishini ta'minlaydi.
Shuningdek, u obro'ni boshqarish imkonini beradi, chunki korxonalar real vaqt
rejimida mijozlarning fikr-mulohazalari, sharhlari va shikoyatlarini kuzatishi va
ularga javob berishi mumkin.
Raqamli marketing strategiyangiz barcha aloqa nuqtalarida yaxlit brend
tajribasini yaratish uchun umumiy marketing maqsadlaringizga mos kelishini
ta'minlash juda muhimdir.
19

Raqamli marketing strategiyasini qanday yaratish kerak
Bu jarayonning qisqacha mazmuni va raqamli marketing strategiyasini
yaratish bosqichlari:
Maqsad va vazifalaringizni belgilang: O'zingizning biznes maqsadlaringizni
va raqamli marketing harakatlaringiz orqali erishmoqchi bo'lgan narsalarni
aniqlashdan boshlang. Umumiy maqsadlarga brend xabardorligini oshirish,
etakchilarni yaratish, o'zaro sotish, sotib olishni oshirish va mijozlarni ushlab
turishni yaxshilash kiradi.
Maqsadli auditoriyangizni aniqlang: Batafsil xaridor personajlarini yaratish
orqali ideal mijozlaringiz kimligini tushuning. Ushbu shaxslar marketing
harakatlaringizni ularning ehtiyojlari va afzalliklariga moslashtirishga yordam
beradigan demografik, psixografik va xulq-atvorga oid ma'lumotlarni o'z ichiga
olishi kerak.
Raqamli auditni o'tkazing: Sizning veb-saytingiz, ijtimoiy media, elektron
pochta marketingi va kontent marketingi kabi turli kanallarda mavjud raqamli
mavjudligingizni va ish faoliyatini baholang. Yaxshilash kerak bo'lgan sohalarni va
undan foydalanish imkoniyatlarini aniqlang.
Raqamli marketing kanallaringizni tanlang: Maqsadlaringiz va maqsadli
auditoriyangizga asoslanib, mijozlaringizga erishish va ular bilan muloqot qilish
uchun eng mos raqamli kanallarni tanlang. Umumiy kanallarga quyidagilar kiradi:
-Qidiruv tizimini optimallashtirish ( SEO )
-Klik uchun to'lovli reklama ( PPC )
-Ijtimoiy media marketingi ( SMM )
-tarkib marketing
-Elektron pochta marketingi (Yagona elektron pochta jo'natmalari, ommaviy
elektron pochta jo'natmalari va avtomatlashtirilgan sayohatlar)
-Ta'sir qiluvchi marketing
-Affiliate marketing
-videomarketing
-Ijtimoiy munosabatlar
20

-Mobil marketing ( SMS , MMS , Mobil ilovalar)
Kontent strategiyangizni ishlab chiqing: Maqsadli auditoriyangizga mos
keladigan yuqori sifatli, tegishli va qiziqarli kontentni rejalashtiring va yarating.
Kontentingizni har bir kanalga moslang va uning umumiy marketing
maqsadlaringizga mos kelishiga ishonch hosil qiling.
Byudjet va resurslarni taqsimlash: Ni aniqlang byudjet va resurslar har bir
raqamli marketing kanali uchun talab qilinadi. Mablag'larni investitsiyalarning
kutilayotgan daromadiga qarab taqsimlang ( Roy ) va muvaffaqiyatga erishish
uchun eng yaxshi potentsialni taklif qiluvchi kanallarga ustuvor ahamiyat bering.
Amalga oshirish va optimallashtirish: Raqamli marketing rejangizni bajaring
va uning samaradorligini muntazam ravishda tahlil qiling. Kampaniyalaringizni
optimallashtirish va vaqt o tishi bilan natijalarni yaxshilash uchun o zgartirishlarʻ ʻ
kiritish uchun ma lumotlarga asoslangan tushunchalardan foydalaning.
ʼ
Natijalarni o'lchash va tahlil qilish : Raqamli marketing samaradorligini turli
vositalar va ko'rsatkichlar yordamida kuzatib boring, masalan Google Analytics ,
ijtimoiy media tahlillari va elektron pochta marketing platformalari.
Kampaniyalaringiz muvaffaqiyatini dastlabki maqsad va vazifalaringizga nisbatan
baholang va kerak bo'lganda strategiyangizni o'zgartiring.
21

1.2. Marketingning asosiy maqsad va vazifalari .
Marketingning mazmun va mohiyatini yanada chuqurroq anglash uchun
uning funksiya, tamoyil, maqsad va vazifalari xizmat qiladi. Marketingning
maqsadini ko‘pchilik sotish va uni rag’batlantirish deb biladi. Boshqaruv
muammolari bo‘yicha yetakchi nazariyotchi olimlardan biri Peter Drukker
marketingning maqsadini quyidagicha ifodalaydi: “Marketingning maqsadi
sotishga qaratilgan harakatlarni yo‘q qilishdan iboratdir. Uning maqsadi
xaridorlarni shunday o‘rganish va tushunishdan iboratki, tovar va xizmatlar uning
talabiga aynan mos tushib, pirovardida o‘zini-o‘zi sotadi”. Bu degani marketing
sotish va rag’batlantirish ishlarini o‘z ichiga olmaydi degani emas. Korxonalar
marketing faoliyatidan foydalanishidan maqsad sotuv va foyda hajmini maksimal
darajaga chiqarishdan iborat. Marketing sohasidagi adabiyotlarda asosan
marketingning to‘rtta maqsadi keltiriladi. Bular quyidagilar hisoblanadi :
1.Mumkin bo‘lgan maksimal yuqori iste’molga erishish.
2. Iste’molchilarning talabining maksimal qondirilishiga erishish.
3. Iste’molchilarga keng assortimentdagi tovarlarni tanlashiga imkoniyat
yaratish. 4. Aholi turmush darajasi sifatini oshirish
Mumkin bo‘lgan maksimal yuqori iste’molga erishish. Ko‘pchilik rahbarlar
marketingning maqsadi - ishlab chiqarishning maksimal o‘sishi va korxonaning
boyishida asosiy omil yuqori iste’molga erishishni rag’batlantirishda deb biladilar.
Bu fikrni boshqacha ifodalasak, odamlar qancha ko‘p sotib olsa va qancha ko‘p
iste’mol qilishsa, shuncha baxtli bo‘ladilar degan ma’noni anglatadi. Lekin, ba’zi
bir kishilar moddiy boyliklar massasining ortishi katta baxtga erishishdan
dalolatdir degan fikrga shubha bilan qaraydilar. Demak, marketingning maqsadi
faqat mumkin bo‘lgan maksimal iste’molga erishishdangina iborat emas ekan.
Iste’molchilarning talabining maksimal qondirilishiga erishish. Bu nuqtai nazarga
muvofiq marketing tizimining asosiy maqsadi mumkin bo‘lgan maksimal yuqori
iste’molga erishish emas, balki iste’molchilarning talabini maksimal qondirishdan
iboratdir. Bu degani tovar massasi iste’moli ko‘p bo‘lsada, u biron-bir ahamiyatga
ega bo‘lmasligi mumkin. Ularning ahamiyatliligi, tovar massasining ko‘pligi bilan
22

emas, balki bu tovar massalarining qanchalik darajada iste’molchilarning talabini
qondira olishi bilan o‘lchanadi Afsuski, iste’molchilarning talabining qondirilish
darajasini o‘rganish to hozirgi kungacha muammoligicha qolmoqda.
Iste’molchilarga keng assortimentdagi tovarlarni tanlashga imkoniyat yaratish.
Ba’zi bir bozor mutaxassislari marketing tizimining asosiy maqsadi tovarlar xilma-
xilligini maksimal ta’minlash va iste’molchilarning keng assortimentdagi
tovarlarni tanlashiga imkoniyat yaratishdan iboratdir deb hisoblaydilar. Tizimning
maqsadi iste’molchining talabiga to‘liq mos keladigan tovarni topishiga yordam
berishdan iborat bo‘lishi kerak. Aholi turmush darajasi sifatini oshirish. Ko‘pchilik
mutaxassislar marketing tizimining asosiy maqsadi aholi “turmush darajasining
sifati”ni yaxshilashdan iborat deb biladilar. Bu tushuncha quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
1. Tovarning sifati, miqdori, assortimenti, narxi;
2. Mehnatga haq to‘lash darajasi;
3. Madaniy muhitning sifati va boshqalar.
Marketing maqsadlari firma maqsadlariga erishish quroli bo‘lib hisoblanadi.
Marketing maqsadlarini uzoq muddatli va qisqa muddatli turlarga bo‘lish mumkin.
Shuningdek, korxonalarning iqtisodiy ko‘rsatkichlari va ijtimoiy masalalarga
qaratilgan holda marketing maqsadlarini quyidagilarga ajratish mumkin:
1. Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni mustahkamlashga qaratilgan
maqsadlar:
-foydaning hajmi; sotilishlar hajmi;
- bozor ulushining oshishi; barqarorlikni ta’minlash;
- xarajatlarni kamaytirish; mehnat unumdorligi va boshqalar.
2. Korxonaning sifatiy maqsadlari, odatda, korxonaning obro‘- e’tiborini
oshirishga yo‘naltirilgan, uning ijtimoiy muhimligini kuchaytirish yo‘nalishidagi
maqsadlar:
- mashhurlikni oshirish; yuqori imijga erishish;
- bandlikka, mehnat bozoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatish;
23

-ta’lim, sport, madaniy va boshqa tadbirlarni qo‘llab-quvvatlash va
boshqalar
Marketingning maqsadi korxona erishmoqchi bo‘lgan narsa, ya’ni bozorning
katta qismini egallash, bozor yetakchiligini qo‘lga kiritish, sotish hajmini oshirish,
pirovardida foyda hajmini oshirishdan iborat.
Marketing vazifalari esa maqsadga erishishi uchun amalga oshirilishi lozim
bo‘lgan ishlardan iborat. Marketing vazifalariga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Mavjud yoki potensial talabni aniqlash yo‘li bilan u yoki bu mahsulot
(tovar, xizmat)ni ishlab chiqarish zaruriyatini asoslash.
2. Xaridorlar talabiga javob beruvchi mahsulot modellarining nusxalarini
yaratish bo‘yicha ilmiy tadqiqot (IT) va tajribaviykonstruktorlik ishlari (TKI)ini
tashkil etish.
3. Korxonaning ishlab chiqarish, sotish va moliyaviy faoliyatini
tartiblashtirish va rejalashtirish.
4. Servis ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yish va servis darajasini oshirib borish.
5. Haqiqiy va potensial bozor holatini tadqiq qilish, tahlil qilish, baholash va
prognoz qilish.
6. Raqobatchilar faoliyatini tadqiq qilish.
7. Tovarlar (xizmatlar)ni sotishni yangi usullarini qo‘llash.
8. Assortiment siyosatini shakllantirish.
9. Korxonaning narx siyosatini shakllantirish va amalga oshirish.
10. Brendning bozordagi mavqyeini mustahkamlash.
O‘zbekiston iqtisodiyotidagi so‘ngi yillarda olib borilayotgan islohotlar,
jumladan, tovar va moliya bozorlarida monopoliyani bosqichma-bosqich
kamaytirilishi, raqobat muhitini shakllantirish maqsadida iqtisodiyotdagi davlat
ishtirokini qisqartirilishi, narxni ortiqcha tartibga solishdan voz kechish va
davlatning iqtisodiyotga ta’sirini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarning
amalga oshirilishi natijasida iqtisodiyotda erkin bozor munosabatlari qaror topib
bormoqda. Erkin bozor munosabatlari iqtisodiy kadrlarning kasbiy ta’limi va ularni
tayyorlash tizimiga yangicha yondashuvlarni ilgari surmoqda. Mutaxassislarni
24

tayyorlash jarayoni ularning bozor talablari va qonunlariga javob beradigan fanlar
bo‘yicha bilim olishlarini talab qilmoqda. Bunday sharoitda marketing bo‘yicha
mutaxassislarni tayyorlash, oliy o‘quv yurtlarida marketing asoslari fanini
o‘rganish zaruriyati paydo bo‘lmoqda. Marketing asoslari – professional bozor
ishtirokchilari korxona rahbarlari, menejerlar, savdo va taqsimot xodimlari,
reklama bilan shug’ullanuvchi mutaxassislar, bozor tadqiqotchilarini tayyorlash
jarayonida asosiy fanlardan biri hisoblanadi
Marketing asoslari – bu nafaqat iqtisodiy fan, balki ijtimoiy fan ham
hisoblanadi. Chunki marketing kishilarga, kishilar guruhlariga, jamoaga, butun
jamiyatga ta’sir qiladi. Marketing iqtisodiyot tarmoqlari bilan bir qatorda, ijtimoiy
sohalarda, jumladan, ta’lim, tibbiyot, sport kabi sohalarda ham keng qo‘llaniladi.
Marketing insonlarning ijtimoiy mavqye, diniy e’tiqodi, hayot tarzi, xulq-atvorini
ham o‘rganishi nuqtai nazaridan ham ijtimoiy fanlar qatoriga kiritiladi. O‘zining
fan sifatidagi deyarli yuz yildan ortiq tarixi davomida marketing hozirgi vaqtga
kelib iqtisodiyot sohasidagi bilimlarning mantiqiy ketma-ketlik va tizimli
xususiyatlariga ega bo‘ldi. XX asrning oxiri va XIX asr boshlariga kelib iqtisodiy
fanlarning boshqa muhim yo‘nalishlariga qaraganda marketingdan eng ko‘p sonli
monografiyalar va o‘quv qo‘llanmalari chop etilgan. Bu esa marketingning beqiyos
amaliy ahamiyatga ega ekanligidan kelib chiqadi. Marketing
amaliyotchiiqtisodchilarni tovarlarni ishlab chiqarish, siljitish va pirovard
iste’molchiga yetkazib berish bo‘yicha aniq qurollar bilan ta’minlaydi.
Shuningdek, marketing ilg’or ilm-fan yutuqlarini joriy etish uchun keng
imkoniyatlarga ham ega
Marketing konsepsiyasi – bu umumiy faoliyat yoki marketing faoliyatini
tashkil etishning ilmiy asoslangan loyihasi bo’lib, u aniq yo’nalishli g’oyaga,
samarali strategiyaga, tadbirkorlikni amalga oshirish uchun zarur operasion
vositalarga asoslangan. Korxonaning strategik maqsadlariga erishishga qaratilgan
biznesning asosiy qarashlari va usullarining to’plami. An’anaga ko’ra, marketing
nazariyasida iqtisodiy vaziyat o’zgarishi bilan marketing konsepsiyalari ham
rivojlanib, yangi konsepsiyalar shakllanib borgan. Bozor to’yinmagan sharoitda
25

ishlab chiqarishni takomillashtirish, tovarlar to’yinishi bilan sotishni
takomillashtirish, ekologik muammolarni vujudga kelishi bilan ijtimoiy-axloqi
marketing konsepsiyasi qo’llanildi. XX asrning oxiri va XXI asrning boshlariga
kelib marketing nazariyasida ham bir qator o’zgarishlar ro’y berdi. XX asrning
oxirida jamiyat hayotini axborotlashtirish, internetni keng kirib kelishi
korxonalarning xaridorlar bilan bevosita munosabatda bo’lish imkoniyatini yaratdi.
XXI asrning boshlarida esa marketing faoliyatiga ham raqamli texnologiyalar jadal
sur’atlar bilan kirib keldi. Bu davrdan boshlab har bir iste’molchi bilan individual
ishlash imkoniyatlari paydo bo’ldi. Ommaviy marketingdan alohidalashgan
marketingga o’tish kuzatildi. Shunday yo’nalishlardan biri – munosabatlar
marketingi (maksimarketing) zamonaviy telekommunikasiyaviy vositalardan
foydalangan holda iste’molchilar bilan individual munosabatlarni iloji boricha
mustahkamlashga yo’naltirilgan. Bu yerda uzluksiz ravishda interaktiv
kommunikasiyalar yordamida olingan individual iste’molchi haqidagi bilimlarni
amalda tadbiq etish jarayoni boradi. Bu bilimlar uzluksiz va uzoq muddatli o’zaro
manfaatli aloqalarni ta’minlash maqsadida mahsulotlar va xizmatlarni yaratish va
siljitishga yordam beradi. Bunday munosabatlarning xaridor uchun afzalliklari –
aloqalarning samaradorligi, ishlab chiqaruvchi uchun – foyda, ikkalasi uchun –
tinchlik, kelajakka ishonch. Qayd qilish kerakki, individual marketing
mehmonxonada lyuks xizmat ko’rsatishda, bank ishida tobora ko’proq
rivojlanmoqda, aniqrog’i, har qanday alohidalashgan tovar bozorlarida qo’llanilishi
mumkin. Shu tariqa XXI asrda shakllangan zamonaviy marketing konsepsiyalari
qatoriga o’zaro munosabatlar marketingi konsepsiyasi kiradi. O’zaro munosabatlar
marketing konsepsiyasining asosiy g’oyasi oldi-sotdi jarayoni ishtirokchilari
o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning qanday o’rnatilganligiga qaratiladi. Hozirgi
kunda barcha harakatlar faqat iste’molchilarning ehtiyojlari va motivlari, aytilgan
va aytilmagan istaklarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim. Shunday
qilib, 2000 yillarning boshlarida munosabatlar marketingi konsepsiyasi aniq
o’zining g’oyasiga ega bo’ldi. Korxonalar faoliyatidan mustahkam o’rin egalladi.
Munosabatlar marketingi konsepsiyasining asosiy g’oyasini Customer Relationship
26

Management (yoki “mijoz bilan o’zaro munosabatlarni boshqarish”) tushunchasi
ifodalaydi. CRM – axborot texnologiyalaridan faol foydalaniladigan marketing
strategiyasi bo‘lib, keng ma’lumotlar to‘plami yaratish va qo‘llashni o‘z ichiga
oladi hamda kompaniyalarga shaxsiy yondashuvga asoslangan o‘zaro manfaatli
munosabatlar yaratish maqsadida mijozlar haqida axborot to‘plash va qayta
ishlashga imkon beradi. CRM yondashuvi ommaviyligining o‘sishi 1990 yillar
oxirida internet texnologiyalari paydo bo‘lishi bilan ta’minlangan
An’anaviy marketing konsepsiyalari hozirgi raqamlashtirish sharoitida
iste’molchilar ehtiyoji va ularning xoxish-istaklari haqida tezkor axborotlarni
olishga qodir emas. Munosabatlar marketingi konsepsiyasi esa har bir iste’molchi
bilan individual ishlash imkoniyatini beradi. Barcha marketing faoliyati, marketing
funksiyalari raqamlashtirilgan holda amalga oshiriladi. Oxirgi paytlarda marketing
yordamida yechiladigan masalalarning murakkablashuvi sharoitida uning
baynalmilallashuvi bilan bog’liq bo’lgan global marketing konsepsiyasi ham
shakllanib bormoqda. Bu jarayon, ayniqsa, transmilliy kompaniyalar uchun xosdir.
Ular tomondan bozor alohida segmentlar kabi emas, ko’proq ehtiyojlarning
gomogenizasiyasi jarayoni va iste’molchilarning mashhur va tanilgan tovar
markalarini olishga juda ishtiyoqmandligiga ko’ra yagona bozor sifatida qaraladi.
Shuni ta’kidlash joizki, global marketing asosida innovasion tovarni ehtiyojlarni
qondirishning standartlashgan va iste’molchilarning keng segmentlari uchun qulay
va arzon bo’lgan usuliga aylantirish g’oyasi yotadi. Bozorning globallashuvi
mamlakatlar va ayrim hududlarning o’z chegaralaridan tashqarida faoliyat
ko’rsatishga intilishiga aytiladi. Bu haqda savdoning liberallashuvi, investision
to’siqlarning olib tashlanishi, erkin tadbirkorlikning paydo bo’lishi va boshqalar
dalolat beradi. Bularning hammasi shunday xulosaga olib keladiki, zamonaviy
marketing yo’nalishlari va tendensiyalari korxona darajasida muvaffaqiyatli
amalga oshirish uni boshqarish konsepsiyasi sifatida qabul qilish, funksiyalararo
koordinasiyaning rivojlanishi va qarorlarni qabul qilish, korporativ madaniyatni
takomillashtirish bo’yicha funksiyalararo guruhlarning yaratilishini talab qiladi.
27

uhlarning yaratilishini talab qiladi. Mazkur konsepsiya bugungi kunda
ko’plab mamlaktlar bozorlarida ustunlik qilmoqda. Xususan, O’zbekistonda ham
xorijiy investisiyalar bilan bog’liq muhitning o’zgarishi, transmilliy
kompaniyalarning ichki bozorga kirib kelishi global marketing konsepsiyasini
amal qilishiga zamin yaratib bermoqda.
Hozirgi vaqtda jamiyat tomonidan hal etilayotgan yirik iqtisodiy, xom
ashyoviy, energetik va boshqa muammolar jamiyat ehtiyojlarini va iqtisodiy
resurslarga yo’naltirilganlikni kuchaytirib, marketingning iste’molchilik
konsepsiyasini ancha o’zgartirib yubordi.
28

II.BOB. Marketing tamoyillarining xo’jalik yurituvchi subyektlar
faoliyatida tutgan o’rni.
2.1.Marketing tamoyillarining maqsad va mohiyati.
Marketing tamoyillari – bu marketingning asosiy qonunlari, marketing
faoliyati asosidagi barcha maqsadlar va harakatlantiruvchi kuchlar, marketing
faoliyatining asosiy qoidalari va yo‘riqnomalaridir. Marketing tamoyillari -
korxonalar faoliyatini bozorga yo‘naltiruvchi asosiy qoidalardir. Marketingning
birlamchi asosiy tamoyili, shuningdek, fanning mohiyati insonlar ehtiyojlarini
qondirish g’oyasidir. Ya’ni, iste’molchiga yo‘naltirilganlik tamoyili hisoblanadi.
Marketingning asosiy birlamchi tamoyili asosida har qanday korxona faoliyatini
bozorga kerak bo‘lgan va iste’molchi talab qilgan narsalarni ishlab chiqarishga,
xizmat ko‘rsatishga qaratadi. Zamonaviy iqtisodiy amaliyotda korxonaning bozor
sub'ektlari bilan munosabatlari marketing tamoyillariga asoslanishi kerak.
Marketingni quyidagi asosiy tamoyillarga asoslangan iqtisodiy, ijtimoiy,
boshqaruv va texnologik jarayonlar sifatida ko‘rib chiqish mumkin
Marketing tamoyillari asosida faoliyat olib borayotgan korxonalar dastavval,
bozor holati va dinamikasini doimiy o‘rganishi, iste’molchilar ehtiyojlarini
aniqlashlari, ikkinchidan, provard iste’molchilarning talablari va korxona
imkoniyatlarini hisobga olgan holda bozor sharoitlariga moslashishi, uchunchidan,
korxona uchun zarur bo‘lgan yo‘nalishlarda bozorni faol shakllantirishi, tovar,
servis, narx, sotish joyi hamda siljitish vositalari orqali bozorga ta’sir qila olishi
kerak. Marketing faoliyatida belgilangan maqsad va vazifalar, tanlangan
strategiyalar, korxonaning bozordagi faoliyat yo‘nalishi marketingning asosiy
tamoyillari to‘plami sifatida namoyon bo‘ladi. Marketing tamoyillari asosida
faoliyat yurituvchi har qanday korxona faoliyatining asoslaridan biri “faqat
bozorga kerak bo‘lgan, xaridor nimani talab qilsa, shuni ishlab chiqarish” shiori
29

hisoblanadi. Buning uchun korxonalar quyidagi asosiy tamoyillarga amal qilishi
lozim:
1) korxona faoliyatining yakuniy ko‘zlangan natijasiga erishish;
2) uzoq muddat davomida bozorning muayyan ulushini egallash;
3) tovarlarni samarali sotish;
4) samarali marketing strategiyasi va narx siyosatini tanlash;
5) korxonaning daromadli bo‘lishiga imkon beradigan bozor yangiliklarini
yaratish;
6) potentsial xaridorlar talablariga yanada faol moslashish uchun talabni
o‘rganish maqsadida doimiy bozor tadqiqotlari olib borish;
7) belgilangan maqsadlarni korxonaning mavjud resurslari va
imkoniyatlariga mosligini ta’minlash uchun kompleks yondashuvdan foydalanish;
8) korxonaning ishlab chiqarish liniyasi samaradorligini oshirishning yangi
usullarini izlash, innovatsiyalarni joriy etish bo‘yicha xodimlarning ijodiy
tashabbusini qo‘llab-quvvatlash;
9) mahsulot sifatini oshirish;
10) xarajatlarni kamaytirish;
11) kompaniya mahsulotlarini yakuniy iste'molchiga eng mos keladigan
hajmda, joy va vaqtda etkazib berishni tashkil etish;
12) jamiyatning ilmiy-texnikaviy taraqqiyotini kuzatish;
13) raqobatchilarga qarshi kurashda ustunlikka erishishni ta’minlash.
Marketing tamoyillariga amal qiladigan korxona o‘z imkoniyatlarini bozor
talablariga moslashtiradi. Ya’ni butun faoliyatini, tovar ishlab chiqarish, sotish va
sotuvdan keyingi servisni iste’molchilarga yo‘naltiradi. Marketingning asosiy bosh
tamoyili iste’molchilarga yo‘naltirilganlik hisoblanadi. Aniq iste’molchilar
muammosini samarali yechimiga mo‘ljal olish marketingning bosh tamoyilidir.
Bozor ma’lum ehtiyojlarga ega iste’molchilardan tashkil topadi. Iste’molchilar
ehtiyojlarini qondirish uchun ayirboshlash jarayonida ishtirok etishadi.
Marketingda iste’molchilar talablarini identifikasiyalashga asosiy e’tibor
qaratiladi. Korxona o‘zining barcha tovarlarini xaridorlarning muammolarini hal
30

qilishda qay darajada yordam bera olishini hisobga olishi lozim. Aniq ko‘rsatilgan
tijorat natijalariga qaratilganlik, ya’ni uzoq maddatli maqsadlarning mavjudligi va
ularga erishishga intilish. Bu maqsadlarni shakllantirib marketing faoliyatining
uchta asosiy komponentlari aniqlanadi: muddatlar, resurslar, javobgarlik. Bundan –
butun marketing vaziyatini uzoq muddatli prognozlashga yo‘naltirilganlik. Sotish
konsepsiyasini o‘rnatishda asosiy vazifa sotish hajmini qisqa muddatli oshirish
bo‘lsa, marketingga qaratilganlik uzoq davrga rejalashtirishni talab qiladi. Mazkur
tamoyilni amalga oshirish o‘zgaruvchan vaziyatga samarali moslashish
mexanizmlaridan foydalanishni nazarda tutadi. Shuning uchun tashqi muhitning
nobarqaror va dinamik sharoitlarida korxonaning rivojlanish imkonini ta’minlaydi.
Qo‘yilgan maqsadlarga erishishga kompleksli yondashuv, marketing vositalarining
umumiy yig’indisi bilangina muvaffaqiyat ta’minlanadi. Marketing tadbirlari
kompleks, ya’ni faqat marketing elementlari emas, balki moliya, kadrlar masalasi
va boshqa resurslar bilan tizimli qo‘llanilishi komplekslilik anglatadi. Marketing
tamoyillari uning g’oyaviy yo‘nalishini va korxonaning boshqarish tizimidagi
marketing yondashuvlarini belgilaydi. Hozirgi sharoitda marketingning asosiy,
birlamchi tamoyili yuqorida aytilganidek, muayyan iste’molchilarning
muammolarini samarali hal qilishga qaratilgan. Bozorda tovarning muvaffaqiyat
qozonishi u yoki bu tovar mijoz oldida turgan muammoni qanchalik samarali hal
qila olishiga bog’liq. Bu yondashuv o‘z navbatida quyidagi tamoyillarda
aniqlashadi va rivojlantiriladi:
- iste’molchiga yo‘naltirilganlik;
-talabni prognozlash va shakllantirish; qarorlarning kompleksliligi va ko‘p
variantliligi;
-qarorlarning markazlashtirilmaganligiga urg’u berish va holatlarni
boshqarish; istiqbolga yo‘naltirilganlik;
-dasturli-maqsadli yondashuv
Aynan ana shu tamoyillar marketingning yangi, eng tavsifli belgilarini ochib
beradi. Keltiriladigan belgilar to‘plami kengayishi yoki torayishi mumkin, lekin
asosiy tamoyil – to‘liq iste’molchiga yo‘naltirilish – albatta mavjud bo‘ladi.
31

Pirovard natijada bu tamoyil boshqa hamma tamoyillarning paydo bo‘lishi va
shakllanishini belgilab beradi.
Bozor (market) - keng ma’noda muomala sohasi bo‘lib, tovar ayirboshlash
munosabatlari va jarayonlari majmuidir. Bunda tovar bilan oldi-sotdi
munosabatlari tovar ishlab chiqarish, tovar ayirboshlash va pul muomalasi
qonunlari asosida amalga oshadi. Ko‘pincha, marketingda bozor deganda ma’lum
tarmoq tovarlariga ehtiyoj sezuvchi va uni qondirish imkoniyatiga ega bo‘lgan
potensial iste’molchilarning majmui tushuniladi. Bozor ma’lum bir qiymatga ega
bo‘lgan turli xil obektlar bo‘yicha tashkil etilishi mumkin. Masalan, iste’mol
tovarlari bozori, qimmatli qog‘ozlar bozori, mehnat bozori, kapital bozori va
boshqalar shular jumlasidandir. Iste’molchilarning turiga qarab bozorlar iste’mol
bozori va korxonalar (tashkilotlar) bozoriga bo‘linadi. Iste’mol bozori - bu
tovarlarni va xizmatlarni o‘zining shaxsiy ehtiyoji uchun sotib oladigan yakka
shaxslar va oilalar majmuidan iborat bo‘lib, ommaviy iste’molchilarga egaligi,
raqobatning xilma-xilligi va markazlashmagan strukturaga ega ekanligi bilan
harakterlanadi. Korxonalar (tashkilotlar) bozori esa o‘z navbatida ishlab chiqarish -
texnik maqsadlarda foydalaniladigan mahsulotlar bozori va davlat tashkilotlari
bozoriga bo‘linadi. Ishlab chiqarish - texnik maqsadlarda foydalaniladigan
mahsulotlar bozori deganda boshqa tovarlar ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan
tovarlar va xizmatlarni sotib oluvchi korxonalar va shaxslarning majmui
tushuniladi. Davlat tashkilotlari bozori deganda esa o‘z faoliyatlarini yuritish
uchun tovarlar va xizmatlarni sotib oluvchi yoki ijaraga oluvchi hamma
bo‘g‘indagi davlat tashkilotlari tushuniladi. Ishlab chiqarish - texnik maqsadlarda
foydalaniladigan mahsulotlar bozori kam sonli haridorlarga egaligi, lekin
tovarlarning katta miqdorda sotilishi bilan harakterlanadi. Bozorda kim yetakchilik
qilishiga qarab bozorlar “sotuvchi bozori” va “haridor bozori”ga bo‘linadi.
“Sotuvchi bozori” - unda tovarga bo‘lgan talab taklifdan oshib ketadi.
Bunday bozorda sotuvchi hukmronlik qiladi, haridorning esa faol ishtirokchi
bo‘lishiga to‘g‘ri keladi. Bunday holatda “pul tovar orqasidan yuguradi”. “Haridor
32

bozori” - bunday bozorda taklif talabdan ko‘p, shuning uchun haridorlar
(iste’molchilar) taklif etilayotgan tovarlar va xaizmatlar orasidan hohlaganini
tanlash imkoniyatiga ega. Bunday bozorda haridorlar ustunlikka ega bo‘lib, ishlab
chiqaruvchi va sotuvchilar bozorning eng faol ishtirokchilariga aylanadilar.
Bunday holatda “tovar pul orqasidan yuguradi”. Talab va taklifning miqdori va
tarkibi jihatidan bir-biriga muvofiq kelishini “muvozanatli bozor” deb yuritiladi.
Muvozanatli bozorni ta’minlashning asosiy yo‘llari quyidagilar hisoblanadi: ishlab
chiqarishni talab darajasiga yetkazish orqali bozorni to‘yintirish; yetarli darajada
mahsulotlar zahirasini barpo etish; haridorgir mahsulotlar narxini oshirish va
aksincha, talab uncha mavjud bo‘lmagan mahsulotlar narxini pasaytirish va
boshqalar. Har qanday bozorda asosiy harakat iste’molchi tomonidan amalga
oshiriladi. Iste’mol bozorida minglab, millionlab iste’molchilar, ya’ni individlar
xraid jarayonini amalga oshiradilar. Iste’molchilarning harid jarayonidagi hatti-
harakatlari juda ko‘plab omillar asosida vujudga keladi. Iste’molchilarning xatti-
harakatlari iste’molchi xulq atvori sifatida o‘rganiladi. Iste’molchi xulq-atvorini
o‘rganish faqat haridorning muayyan talab va istaklari doirasida iqtisodiy faoliyat
bilan shug‘ullanuvchi tijorat korxonalariga emas, balki davlat miqyosida ham katta
ahamiyatga ega. Korxona rahbarlari o‘z rivojlanish strategiyalarini mukammal
amalga oshirishlari uchun iste’molchi xulq-atvorini zamonaviy marketing
konsepsiyasi sifatida tizimli va ilmiy yondoshgan holda o‘rganishlari zarur.
33

2.2. Xo’jalik yurituvchi subyektlar miqyosida marketing tamoyillarini
rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari.
Hozirgi raqobatning globallashuvi hamda keskinlashuvi sharoitida korxona
oldida to‘rgan muhim vazifalardan biri ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar
birinchi navbatda segmentlarga mos ravishda (iste’molchilar guruhiga) maqsadli
yo‘naltirgan holda muvaffaqiyatga erishishlari mumkin. Iste’molchining o‘z talab
va ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq xulq-atvori mahsulotlar, xizmatlarni harid
qilish, iste’mol qilish va ulardan foydalanishga bevosita yo‘naltirilgan faoliyat
hisoblanadi. Bu faoliyatga mahsulotlar, xizmatlarni harid qilish, iste’mol qilish va
ulardan foydalanishdan oldin va keyin individiumda yuzaga keluvchi ijtimoiy-
psixologik uzgarishlar bilan bog‘liq qarorlarni qabul qilish jarayonlari ham kiradi.
Iste’molchi xulq-atvorini iste’molchining tovar va xizmatlarni harid qilishi
(iste’moliga) ta’sir etuvchi tashqi va ichki omillarning ta’siri, uning dealiktik
tarzda boskichma-boskich tadqiqotlar olib borishilishi, ijtimoiymadaniy muhitning
ta’siri ostida istiqboldagi uning iste’moli bilan bog‘liq jarayonlarni belgilash kabi
ketma-ketlikda o‘rganish talab etiladi. Iste’molchiga tovar to‘g‘risida haqqoniy
ma’lumotlar berish, harid jarayonini belgilangan tartibda amalga oshirish kabi
munosabatlarni barqaror tashkil etilishi jamiyatni erkinlashtirishga hamda
modernizatsiyalashga qaratilgan yo‘nalishlarning markazida to‘ribdi.
Jamiyatimizni erkinlashtirishga karatilgan strategik yunalishlar zamirida inson va
uning talab istaklarini ruyobga chikarish, uning xayoti sifatini yuksaltirish hamda
faravonligini oshirish masalasi yotibdi. Konstitutsiyada belgilab qo‘yilganidek,
jamiyat a’zolari yashashi kamol topishi uchun barcha moddiy va ma’naviy
ne’matlarga bo‘lgan extyojlarini konunlar doirasida kondirishga haqli ekanligi
kursatib utilgan. Qonunchilikda ko‘zda tutilgan tartib-qoidalar suiste’mol qilinishi
oqibatida iste’molchining huquqlari buzilganda sud himoyasini qo‘llashni hamda
kompensatsiya olish imkoniyatlari ham ko‘zda tutiladi. Iste’molchining hayotida
34

foydali bo‘lishi mumkin bo‘lgan axborot dasturlari, motivatsiya va xulq-atvor
bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarga asoslanishi lozim. Har qaysi iste’molchining bir necha
variantdan anglab yetilgan va erkin tanlash xuquqi erkin tadbirkorlik
iqtisodiyotining asosi hisoblanadi. Ushbu xuquq biznesdagi suiste’mol qilishlar
natijasida buzilganda, xukumat monopoliyalar xuquqini cheklashi va adolatsiz
savdodagi ko‘zbo‘yamachiliklarni oldini olishi lozim. Iste’molchilar xuquqini
himoya qilish to‘g‘risidagi qonun va hujjatlar ko‘pincha, ushbu qonunlarni ishlab
chiquvchi xuquqshunoslarning uncha katta bo‘lmagan guruhining fikr-
muloxazalariga asoslanadi. Natijada ushbu qonunlar faqatgina samarasiz bo‘lmay,
balki ishlab chiqarish sohasi uchun zararli bulishi mumkin. Iste’molchilar xuquqini
himoya qilish to‘g‘risidagi qonunlarni ishlab chiqishda ko‘proq ilmiy izlanishlarga
e’tibor berilsa, iste’molchilarning himoyalanishini yanada oshishiga erishiladi.
Barcha mamlakatlarda va barcha qit’alarda insonlarda iqtisodiy rivojlanish
va yanada mustaqil bo‘lishga intilish kuzatilmoqda. Sof daromadlarning oshib
borishi bilan turmushning o‘sib boruvchi standarti tovarlarni harid qilishdagi
ustuvor rag‘batlantirishga aylanib bormoqda. Bularga bog‘liq holda “sinchkov”
tadbirkorlar hamma joylarda ham o‘zlarining real va kelgusi iste’molchilarini
bilishlari, ularning ehtiyojlarini, shaxsiy-madaniy xususiyatlarini e’tiborga olgan
holda qondirish orqali foyda olish mumkinligiga iqror bo‘lmoqdalar.
Korxonalarning muhim vazifalaridan biri bo‘lib, marketing strategiyasini
iste’molchini o‘rganishni ketma-ket tadbiq etish hisoblanadi. Iste’molchini
tushunishda qo‘yidagi to‘rtta tushuncha (prinsip) asos bo‘lib hisoblanadi:
1. Iste’molchi – gegemon ekanligi;
2. Iste’molchi motivatsiyasini va uning xulq-atvorini o‘rganishtushunish
biznesning muvaffaqiyatga erishish garovi ekanligi;
3. Iste’molchi xulq-atvori tashqi ta’sir ostida bo‘lishligi;
4. Iste’molchi bilan ishlashda ijtimoiy qonunchilikka va axloqiy
o‘rnatmalarga rioya qilish bosh masala ekanligi.
Talabning latent (yashirin, botiniy-mavhum) ko‘rinishida mavjud bo‘lganligi
sabab, iste’molchi tovar va xizmatlarning sotilishida qulay sharoitlar mavjud
35

bo‘lsada, tovar va xizmatlarni tanlashi yoki aksincha tanlovni inkor etishi
individual harakterga ega. Marketingda latent (yashirin, noaniq) o‘zgaruvchilar
deb, odatda miqdor jihatdan hisoblab bo‘lmaydigan parametrlarga aytiladi. Bunga
zarurat, asosan iste’molchining xulq-atvori individning psixo-fizik holatlariga
bog‘liq insoniy hissiyotlar ta’sirida qabul qilingan tanlov real miqdorlarga
asoslanmagan qarorlarni qabul qilish yotadi. Bilvosita statistik metodlar bilan
bunday haridlar miqdorini prognoz qilish mumkin, lekin turli xil omillar ta’sirida
(mamlakatdagi siyosiy holatning o‘zgarishi, quyosh faolligi yuqori bo‘lgan kunlar,
reklamaning ta’siri, oiladagi munosabat va boshqalar) real haridlar soni prognoz
qilinadigan haridlar sonidan ancha farq qilishi mumkin. Bugungi kunda talabni
prognozlashda tovarning qimmatdorligi (iste’mol qiymati, uning nafligi) aynan,
iste’molchiga bog‘liq shaxsiy-madaniy (individium), psixofizik (inson biofizikasi)
hamda antropometrik (inson konstruksiyasi), inson sotsiologiyasi (sotsium
elementi) kabi ko‘rsatgichlarga bog‘liqligidan kelib chiqqan holda, turli xil fan
sohalariga oid usul va amallarni alohida yoki kompleks yondoshgan holda tadqiq
etish ilgari surilmoqda. Bugungi kun ilm fanida iste’molchi (inson) yurish-turish
taomillarini (turli fazalarini) o‘rganishda (oqil inson) miqdoriy yondoshuvi mavjud
bo‘lib, u matematikaning kompleks sonlar nazariyasida e’tirof etilgan usullariga
tayangan holda iste’molchining tovar xossalariga nisbatan taomilining modelini
yaratish nazarda tutiladi.
Marketing faoliyatida bozorni o‘rganishning asosiy elementlaridan biri
bozor konyunkturasini o‘rganish bilan bog‘liq bo‘ladi. Konyunktura deganda
ma’lum omillarning ta’siri natijasida vujudga keladigan qisqa muddatli shart-
sharoitlar tushuniladi. Omillarning o‘zgarishi konyunkturaning o‘zgarishiga olib
keladi. Marketingda esa bozor konyunkturasi deganda belgilangan vaqtda maqsadli
bozorda vujudga keladigan iqtisodiy shart-sharoitlar majmuasi tushuniladi. Bozor
konyunkturasini o‘rganish zarurati quyidagilarga bog‘liq bo‘ladi:
a) odatda bozorning sig‘imi, segmentlanishi va talab qayishqoqligi o‘zgarib
boradi, shu sababli ularning monitoringini amalga oshirish lozim;
36

b) bozordagi omillar kompleks ravishda ta’sir o‘tkazishi sababli ularni
alohida o‘rganish tegishli samara bermaydi;
c) bozor to‘g‘risidagi ma’lumotlar odatda retrospektiv harakterga ega, shu
sababli rejalashtirish uchun maxsus usullar talab qilinadi.
Bozor konyunkturasini o‘rganish mazmuni va tartibi firma tomonidan
ko‘zlangan maqsadga bog‘liq bo‘ladi va uch turga bo‘linadi:
-konyunktura axborotnomasi, konyunktura tahlili va konyunktura prognozi.
Konyunktura axborotnomasi – bu bozor konyunkturasining hozirgi holati va uning
asosiy xususiyatlarini aks ettiruvchi hujjatdir. Bu konyunkturani o‘rganishning eng
sodda shakli bo‘lib, odatda savdo assortimentining maqbulligini baholash uchun
foydalaniladi.
Konyunktura tahlili – konyunkturani mavjud holatga keltirgan omillarning
tahlilini o‘z ichiga oladigan hujjat hisoblanadi. Amalda tahlil bozor
konyunkturasinig maxsus izlanishlarini aks ettiradi va omillarning ta’sir doirasini
aniqlashga xizmat qiladi.
Konyunktura prognozi bozordagi holatni ma’lum davr ichida oldindan
ko‘rish va uning asosiy parametrlarini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Bunda
konyunkturaga ta’sir o‘tkazuvchi omillarning yaqin kelajakdagi xususiyatlarini
aniqlashga e’tibor qaratiladi. Shuni e’tiborga olish lozimki konyunktura tahlili va
prognozida uning o‘ziga emas, balki konyunkturaga ta’sir qiluvchi omillarga
ko‘proq ahamiyat beriladi. Shu sababli, bozor konyunkturasiga ta’sir qiluvchi
omillarni ajratish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Har qanday bozor konyunkturasini belgilab beruvchi omillarni ikki guruhga
bo‘lish mumkin:
-makroiqtisodiy omillar;
-mikroiqtisodiy omillar, ya’ni mazkur bozordagi talab, taklif, narx va
raqobat omillari
Hech qanday alohida tovar bozori mamlakat iqtisodiyotidan ajralgan holda
rivojlana olmaydi. Shu sababli, iqtisodiyot qanday holatda, uning jahon bozorida
tutgan o‘rni qanday, milliy boyliklar qay darajada qo‘llanilmoqda degan savollarga
37

javob topish lozim bo‘ladi. Konyunkturani o‘rganishning birinchi bosqichi
iqtisodiyotning holatini tahlil qilishdan boshlanadi. Yalpi milliy mahsulot, milliy
daromad, eksport hajmi, investitsiyalar va iste’mol darajasi va boshqa
ko‘rsatkichlar ichki bozorning rivojlanganlik darajasini aniqlashga yordam beradi.
Bozor konyunkturasining hozirgi holati iqtisodiy siyosatning bir-ikki yil
oldin bajarilgan harakatlarning mahsuli bo‘lganligi sababli, makroiqtisodiy tahlil
kamida ikki yillik muddatni qamrab olishi maqsadga muvofiq. Keyingi bosqichi
bozorni shakllantiruvchi sohaning tahliliga bag‘ishlanadi. Bunda quyidagi
savollarga javob topish lozim bo‘ladi:
sohaning iqtisodiyotdagi o‘rni qanday?
soha texnologik jihatdan hayotiy siklning qaysi bosqichida?
sohaning rivojlanish sur’atlari qanday?
sohada qanday muammolar mavjud?
Bunday izlanish natijasida taklifning umumiqtisodiy imkoniyatlari ma’lum
bo‘ladi. Shunisi e’tiborliki, makroiqtisodiy omillarning tahlili kompleks ravishda
olib borilishi va olingan ma’lumotlar keng doiradagi konyunktura tahlillarda
qo‘llanilishi mumkin. Shu sababli ko‘pchilik davlatlardagi, shu jumladan
O‘zbekistonda bunday axborotlarni davlatning maxsus organlari va halqaro
tashkilotlarni vakolatli organlari tayyorlab beradilar. Masalan, BMT ning inson
taraqqiyoti hisobotlari, TACIS dasturining iqtisodiy rivojlanish axborotnomalari,
O‘zbekiston Respublikasi statistika qo‘mitasi tahliliy axborotlari va h.k. Yuqorida
sanab o‘tilganidek, mikroiqtisodiy omillarga ushbu bozordagi talab, taklif, narx va
raqobat kiradi. Bozor konyukturasi tahlilida talabning barcha jihatlarini
o‘rganishga alohida e’tibor beriladi. Jumladan: talabning geografik taqsimlanishi,
assortimentning kengligi va chuqurligi bo‘yicha taqsimlanishi, iste’mol
intensivligi, hajmi va boshqa xususiyatlarni o‘rganish zarur bo‘ladi. Talabni
o‘rganishda avvalo qondirilgan talab, so‘ng qondirilmagan talabga diqqat jalb
qilinadi. Tovar aylanish tarkibini tovar guruhlari va alohida turlari bo‘yicha tahlil
hilish orqali qondirilgan talab o‘rganiladi, qondirilmagan talab esa sotuvchilar va
haridorlarning fikrini o‘rganish usullari yordamida aniqlanadi. Konyunkturaga
38

ta’sir qiluvchi ikkinchi omil – bu tovar taklifidir. Taklifni o‘rganishda avvalo tovar
manbalariga, sotishga taklif etiladigan tovar hajmi va tarkibiga, tovar zaxiralariga
e’tibor beriladi. Tovar manbalarini tahlil qilish savdo tizimiga mahsulot yetkazib
beruvchi korxonalar ro‘yxatini tuzish va ularning imkoniyatlarini o‘rganishdan
iborat bo‘ladi. Ishlab chiqaruvchilar tovarlarining assortimenti va yetkazib berish
muddatlari taklifning tarkibini aniqlashga yordam beradi. Shundan so‘ng bozor
ishtirokchilaridagi tovar zahiralari tahlil qilinadi.
Marketingning asosiy tamoyillari: 1. Iste’molchiga yo’naltirilganlik. 2.
Kelgusiga yo’naltirilganlik. Ishlab chiqaruvchi marketing faoliyatini qisqa
muddatli natijalariga emas, balki uzoq muddatli natijalariga mo’ljalni olgan
bo’lishi kerak. 3. Oxirgi amaliy natijalarga erishishga yo’naltirilganlik. Marketing
faoliyati natijasi o’lchamli bo’lishi kerak (bozor ulushi, sotish hajmi, foydaning
o’sishi). Marketing tamoyillari marketing asosini va uning mohiyatini ochib
beruvchi holat, talabdir. Marketingni mohiyati – tovar ishlab chiqarish va xizmat
ko’rsatish albatta iste’molchiga, talab ishlab chiqarish imkoniyatlarini doimo bozor
talabiga mo’ljallashdan iborat.
Marketing mohiyatidan quyidagi asosiy tamoyillar kelib chiqadi:
 iste’molchilarga nima kerak bo’lsa o’shani ishlab chiqarish kerak;
 bozorga tovarlar va xizmatlar taklifi bilan emas, balki iste’molchilarn
muammolarini yechish vositalari bilan ishlash;
 tovar ishlab chiqarishni ehtiyoj va talabni tadqiq qilgandan so’ng tashkil
etish kerak;
 firmani ishlab chiqarish-eksport faoliyatining oxirgi natijalariga
kontsentrlashganini kuchaytirish;
 marketing kontseptsiyasi vositalarini qo’llash asosida marketing dasturini
shakllantirishga olib keluvchi qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun kompleks
yondoshish va maqsadli dastur uslubini ishlatish;
 tovarni iste’molchiga siljitishni barcha bo’g’inlarini marketing bilan
qamrab olish maqsadida bir vaqtni o’zida maqsadli yo’naltirilgan ta’sir asosida
39

bozor talabiga mos keluvchi tovar ishlab chiqarish strategiya va taktikasini
qo’llash;
 korxona faoliyatini va marketing xizmatini bozorda tovar xulq-atvorini
bashorat qilishi va strategik rejalashtirishni amalga oshirish asosida samarali
kommunikatsiyani uzoq muddatli istiqboliga mo’ljal olish;
 tovarni yashash davrini barcha bosqichlarini ishlab chiqarish va tovar
taqsimlashni ijtimoiy va iqtisodiy omillarini hisobga olish;
 tashkilot va tarmoqlar rejasiga nisbatan bozorni birlamchi ekanligini
eslash;
 talab va taklifni balanslashtirish maqsadida rejalarni tarmoqlararo
koorrdinatsiyalash va o’zaro ta’sirini ushlab turish;
 tovar bozori yoki firma imiji (obro’yi) va raqobatli afzallikni qidirish va
shakllantirish jarayonida aniq holatda agressivlikka, hujumkorlikka, faollikka
intilish, umumiy holda marketingning asosiy tamoyillari – bu bozorni bilish, unga
moslashish va bozorga ta’sir o’tkazishdan iborat. Xulosa qilib aytganda,
marketingning mohiyati va maqsadlaridan quyidagicha asosiy tamoyillari kelib
chiqadi:
 iste’molchilarga yo’naltirilgan tamoyil, ya’ni iste’molchi sxohdir;
 istiqbolga yo’naltirilgan tamoyil, ya’ni sub’ekt faoliyati istiqbolga
yo’naltirilgan bo’lishi zarur;
 pirovard ko’rsatkichga erishishga yo’naltirilgan tamoyil, ya’ni bozor
hissasini, foydani oshishi va hokazolar.
Marketing - bozorda vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni
faollashtirish uslublarini, tovarlarni ishlab chiqarish hamda sotish muammolarini
yaxlit, tizimli yechish uslublarini, bozorda vujudga keladigan o’zgarishlarga tezda
moslashish, iste’molchilarga tabaqali yondashish, raqobatbardosh yangi tovarlarni
vujudga keltirish va ularni ishlab chiqarishni tashkil etish, kon’yunkturani
o’rganish va bashorat qilish hamda ta’sirchan reklamani rivojlantirish masalalarini
o’rganishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygandir. Bunga erishish uchun marketing
quyidagi muhim vazifalarni hal etishi lozim:
40

 xaridorlar ehtiyojini o’rganish va aniqlash;
 narxning faoliyatini xaridorlar ehtiyojiga moslashtirish;
 avvalo talab va taklif to’g’risida olingan ma’lumotlar asosida bozorni
o’rganish;
 tovarlar reklamasini tashkil etish, xaridorlarni tovarlarni sotib olishga
qiziqishini orttirish;
 tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi narx tadqiqotlarini amalga oshirish
uchun ma’lumotlar to’plash va tahlil qilish;
 tovarni bozorga chiqarishdagi barcha xizmatlar to’g’risida ma’lumotlar
olish;
 to’ldiruvchi tovarlar va o’rnini bosuvchi tovarlar to’g’risida axborot
yig’ish; tovarlarga bo’lgan talabni istiqbollash, ularni amalga oshirishni nazorat
qilishdan iboratdir.
41

Xulosa
Vaqt o'zgaradi. Prinsiplar- ular bizning qarorlarimizni va boshqalar
tomonidan qanday baholanishimizni belgilaydi. Global brendlarni muvaffaqiyatli
rivojlantirish uchun mahsulotlarni mas’uliyatli va barqaror targ‘ib qilishda davom
etishni ta’minlaydi. Yosh chegarasi ostidagi shaxslar hech qachon chekmasliklari
yoki tarkibida tamaki yoki nikotin bo'lgan mahsulotlardan foydalanmasliklari
kerak. Biz xalqaro marketing tamoyillarini barcha mahsulotlarimizga qo llashga vaʻ
o zimiz faoliyat yuritayotgan barcha bozorlarda bir xil yuqori standartlarni saqlab
ʻ
qolishga intilamiz, garchi bunday tamoyillar amaldagi mahalliy qonunlardan
qat iyroq bo lsa ham.Biz sotadigan mahsulotlar turli xil xavf profillariga ega
ʼ ʻ
ekanligini tan olgan holda, biz mas'uliyatli marketingga sodiqligimizni tasdiqlash
usullarini mos ravishda o'zgartiramiz. Salomatlik xavfi kamayishi mumkin bo'lgan
mahsulotlar, agar kattalar foydalanuvchilar ongli ravishda qaror qabul qilishlari
uchun zarur bo'lgan barcha ma'lumotlarni olishsa, tamaki mahsulotlaridan zararni
kamaytirishga yordam berishda o'zlarining to'liq salohiyatiga erishishlari
mumkin. Shuning uchun biz iste'molchilarga mahsulotlarimiz haqida to'liq va aniq
ma'lumot berishimiz muhim.
Iqtisodiyotni boshqaradigan 10ta asosiy mavzu:
1. Yaxshi kelajak.
2. Iste'molchi tanlovi .Iste'molchining tanlovini hisobga olish qobiliyatiga
ishonch
3. Faqat belgilangan yoshga etgan iste'molchilar .
4. Mas'uliyatli yondashuv .
5. Ilmiy asoslilik .Jahon darajasidagi ilmiy tadqiqotlar biznes va mahsulot
portfelining markazidir
6. Mutlaq shaffoflik .Biznes yuritishda mutlaq shaffoflik
7. Barqaror kelajak ."kelajak avlodlar" uchun ekologik barqaror biznesni
yaratishdir.
8. Samarali hamkorlik .
42

9. Turli xillik . Har tomonlama xilma-xillikka sodiqligini ko'rsatadigan
haqiqiy xalqaro biznes
10. Yangi kattalar avlodini jalb qilish .Mavjud va o'sib borayotgan
iste'molchilar talablarini hisobga oladigan biznes.
43

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi , O‘zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. -T: «O‘zbekiston», 2009
2. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. -
T. «O‘zbekiston», 1995
3. Х odiyev B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G‘ofurov U.V., To‘ х liyev B.K.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va
choralari» nomli asarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. -T.: Iqtisodiyot, 2009
4. Nurmatov N.J. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida
mamlakatimiz qishloq infratuzilmasining rivojlantirilishi. Toshkent, «Meriyus»,
2010
5. Salimov B.T., O‘raqov N.I. Qishloq xo‘jaligi infratuzilmasi iqtisodiyoti. -
T. O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2004

Foydalanilgan veb-saytlar
1.https://zapustibiznes.ru/uz/vidy-marketingovyh-issledovanii-
issledovaniya-kakie-vidy/
2. https://www.collegesidekick.com/study-docs/1877524
3. https://kompy.info/ergashxodjaeva-sh-dj-qosimova-m-s.html?page=148
44

Sotib olish