Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati moliyaviy holati va moliyaviy holati o'zgarishlar - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	92.3KB
Покупки	1
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

12 Продаж

Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati moliyaviy holati va moliyaviy holati o'zgarishlar

Купить

Mavzu: Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati moliyaviy holati va
moliyaviy holati o`zgarishlar.
Mundarija:
Kirish.
1. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini o‘rganishning ahamiyati,
tahlilning maqsadi, vazifalari va axborot manbalari.
2. Xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladigan moliyavioy holati
to’g’risidagi hisobotlarning axborotligi va ularning muammoli jihatlari.
3. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy hisobotning milliy va xalqaro tajribasi.
4. "GREENCITY" xususiy korxonasining moliyaviy hisobotlari tahlili.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1

KIRISH
Mustaqillik, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida turli mulk shakli- dagi
korxonalar faoliyatiga to‘liq erkinlik berdi. Ayniqsa, savdo-sotiqqa nisbatan erkin
munosabat yuritish, hamkorlikda faoliyat ko‘rsatish uchun sherik tanlay bilish, o‘zi
ishlab chiqargan mahsulot va uni sotishdan olgan daromadga to‘liq egalik qilish
huquqini berdi va bu moliyaviy ko‘rsatkichlarning o‘zgarishiga bevosita ta’sir
etadi.
Yangicha ish yuritish, jumladan, tashqi va ichki bozordan tajribali mijoz va
hamroh tanlash bilan birga ularning moliyaviy imkoniyatlarini o‘rganish zarurligini
ko‘rsatadi.
Korxonalarning xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish, ularning ishlarini yaxshilash,
samaradorligini oshirishning muhim omili bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi.
Xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish korxonalarning ishlab chiqarish, moliyaviy, mehnat
resurslaridan oqilona foydalanish darajasini aniqlashga yodam beradi,
foydalanilmagan resurslarni aniq- lab; korxonalarning kelgusida rivojlanishi, ularning
moliyaviy holatini yaxshilash uchun zarur tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi.
Respublikamiz iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o‘tkazish bilan korxonalar
xo‘jalik faoliyatini tahlil qilishni ahamiyati yanada ortdi, chunki bozor munosabatlari
sharoitida ishlab chiqarishga joriy etilmagan resurslarni aniqlash va ulardan samarali
foydalanish dolzarb muammoga aylanadi.
Bozor munosabatlarining shakllanishi, rivojlanishi ko‘p ukladli bo- zor
iqtisodiyotini barpo etish, har xil shakldagi biznesni va ishbi-larmonlikni
rivojlantirish shunga olib keladiki, korxonalar faoliyatini moliyaviy natijalari – foyda
va rentabellik korxonalar faoliyatini asosiy ko‘rsatkichlariga aylanadi.
Respublikamiz bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tayotgan bir sharoitda,
iqtisodiyot sektorlarining uzluksiz faoliyat yuritishi va barqaror rivojlanishi muhim
hisoblanadi. Mustaqil mamlakatimiz dastlabki yillardanoq sobiq ittifoq respublikalari
singari rejali va markazlashtirilgan iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tish
uchun qadam qo‘ya boshladi. Mustaqillik yillarida respublikamizda iqtisodiy
islohotlarni rivojlantirishga katta e’tibor qaratib kelinmoqda. Respub- likamiz bozor
iqtisodiyotiga o‘tishda o‘ziga xos va mos bo‘lgan bos- qichma-bosqich hamda kuchli
ijtimoiy muhofaza qilish yo‘lini tanladi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning dastlabki bosqichida iqtisodiyotni isloh qilishning
g‘oyat muhim yo‘nalishlarini belgilab beruvchi asosiy ustuvor yo‘nalishlar belgilab
2

olindi. Shu jihatdan, O‘zbekistonda isloh qilish – mulkdorlar sinfini shakllantirish
masalasini tubdan hal etish bilan belgilanadi. Mazkur masalalarni to‘g‘ri mushohada
qilgan holdabirinchi Prezidentimiz I.Karimov shunday degan edi: - «Oldimizda
turgan birinchi va asosiy vazifa - bu izchil iqtisodiy o‘sish, chuqur tarkibiy
o‘zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni mukammallashtirish va ilg‘or
texnologiyalar bilan qayta qurollantirishning bosh sharti bo‘lgan makroiqtisodiy va
moliyaviy barqarorlikka erishish muammosi- dir». 1
deb ta’kidlagan. Bu, Respublika
iqtisodiyotida faoliyat yuritayot- gan barcha soha korxonalari foyda ko‘rish
maqsadida, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqarishi yoki
xizmat ko‘rsatishini talab etadi.
Shu jihatdan qaraganda, korxonalarning barqaror faoliyat yuriti- shida, ishlab
chiqarish jarayonining barcha elementlari, shu jumladan, buxgalteriya hisobi, audit va
iqtisodiy tahlil mukammal ishlashi kerak. Iqtisodiyot sektorida bozor munosabatlarini
chuqurlashtirish ushbu sohada iqtisodiy islohotlarni yanada jadallashtirishni taqozo
etadi. Shu sababli, moliyaviy hisobot shakllari va ularning tahlilini takomil-
lashtirish, uni barcha sektorlarning tuzilmasiga va o‘zgarishlariga mos tarzda qayta
qurish, korxonaning moliyaviy-iqtisodiy holatini o‘rganish va nazorat qilishning
maqsadli shaklini ishlab chiqish hamda qaror toptirish bugungi kunning muhim
vazifalaridan hisoblanadi.
Shu jihatdan ham, keyingi yillarda respublikamizda boshqaruv va moliyaviy
tahlilga e’tibor kuchaygan. Bu esa bu borada ilmiy tadqiqotlar olib borishni hamda
zamonaviy iqtisodchi mutaxassislar tayyorlashni taqozo etmoqda.
Ushbu holatni hisobga oladigan bo‘lsak, korxonalarning moliyaviy holatini baholash
va uning tahlilini to‘g‘ri tashkil etilishi hamda takomil- lashtirilib borilishi
bozor iqtisodiyotining eng dolzarb masalalaridan biri ekanligini ta’kidlab o‘tish lozim
bo‘ladi. Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil etish orqali uni yanada
1
I.Karimov. «O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida». T.: «O‘zbekiston». 1995y.
3

1. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini o‘rganishning
ahamiyati, tahlilning maqsadi, vazifalari va axborot manbalari.
Ma’lumki, sobiq ittifoq davrida korxonalar xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish,
jumladan, korxonalarning moliyaviy holatini tahlil etishning uslubiy masalalari
markazda - butun ittifoq organlari tomonidan ishlab chiqilgan va muammolar
yechilgan ittifoqdosh respublikalarga foyda- lanish uchun jo‘natilgan.
Sobiq ittifoqning parchalanishi tufayli ittifoqdosh respublikalar mustaqil
davlatlarga aylandi, ulardan har bittasi bozor munosabatlariga o‘tish uchun o‘z yo‘lini
tanlab, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni davom ettirib, bozor iqtisodiyotini
shakllantirmoqda. Ular orasida O‘zbekiston ham o‘zining bozor iqtisodiyotiga o‘tish
modelini ishlab chiqib, xalq xo‘jaligini bozor munosabatlari sharoitida rivojlantirgan
holda ijobiy natijalarni qo‘lga kiritib kelmoqda.
Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni huquqiy bazasini tashkil
qiluvchi Respublika Qonunlari, Prezident Farmonlari va Qarorlari hamda Vazirlar
Mahkamasining yuzlab qarorlari qabul qilindi va qabul qilinmoqda.
Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng asosiy
yo‘nalishlaridan biri – bu boshqaruv tizimini takomillashtirish hisoblanadi. Bu
masalani ijobiy hal etishda korxonalarning xo‘jalik faoliyati va moliyaviy holatini
tahlil qilish muhim rol o‘ynaydi, chunki korxonalar faoliyatini tahlil qilish boshqaruv
tizimi samaradorligini oshirishning muhim sharti hisoblanadi.
Bozor munosabatlari davrida bu shartning asosiy qismi korxonalar moliyaviy
holatining tahlili hisoblanadi. Respublikada yangi moliyaviy hisobot shakllari qabul
qilindi, ularni o‘rganish va ulardan keng foydalanish uslublarini barpo etish muhim
ahamiyatga ega.
Bozor munosabatlari davrida respublikada bu masalani yechish maqsadida
moliyaviy tahlil uslubiyatini takomillashtirish uchun bir qator tadbirlar amalga
oshirilmoqda, lekin bu borada hali yechilmagan muammolar ham kam emas.
Moliyaviy tahlil o‘tkazishdan manfaatdor tashkilotlar, organlar, mutaxassislar hali
ham ilmiy, ham amaliy nuqtayi nazardan asoslangan uslub bilan ta’minlanmagan. Bu
holat, albatta bozor munosabatlarini shakllantirish davrida korxona va tashkilotlarga
samarali boshqaruvchilik qilishda salbiy rol o‘ynamoqda.
Moliyaviy holat davlat, tashkilot va shaxslar o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro
munosabatlarni tartibga solish bilan bog‘liq pul hisob – kitob- larini ifodalaydi.
4

Moliyaviy holat korxonani mablag‘ bilan ta’min- langanligi, barcha turdagi
mablag‘larni maqsadga muvofiq yo‘nalishi va ulardan foydalanishning maqsadga
muvofiqligi, budjet, bank, xomashyo yetkazib beruvchilar, xaridorlar va boshqa
tashkilotlar bilan olib boriladigan hisob-kitob holati bilan xarakterlanadi. Korxonani
moliyaviy holati barqaror, nobarqaror va krizis darajasida bo‘lishi mumkin.
Moliyaviy barqarorlikka ega bo‘lgan korxonalarda ishchi va xizmat- chilar bilan ish
haqi, budjet, bank, mol yetkazib beruvchilar bilan bo‘la- digan hisob – kitob ishlari
o‘z muddatida amalga oshiriladi. Moliyaviy intizomga rioya qilmaslik, debitorlik va
kreditorlik qarzlarini ortib ketishiga olib keladi va muddati uzaytirilgan qarzlarni
surunkali davom etishi bankrotlik alomatlarini vujudga keltiradi.
Korxonalarning moliyaviy holati bu –
 kompleks ravishdagi tushuncha bo‘lib, u o‘z ichiga keng ko‘rsat- kichlar
tizimini oladi, ular korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini,
joylashganligini va ulardan foydalanish darajasini ifodalaydi;
 korxonalar faoliyatidagi butun ishlab chiqarish va xo‘jalik omillarining
harakati, ularning o‘zaro aloqadorlik natijasidir;
 korxonalarning mo‘tadil ishlab chiqarish, tadbirkorlik va boshqa faoliyati
uchun zarur bo‘lgan moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganligi va ulardan samarali
foydalanish ifodasi;
 korxonalarning boshqa xo‘jalik subyektlari, organlari va tashkilotlari bilan
o‘zaro aloqalarni haqiqiy aks ettirishidir.
Korxonalarning ichki va tashqi omillar ta’siri ostida shakllangan moliyaviy
holati, ularning istiqbolini aniqlash bilan birga, bu korxona bilan aloqada bo‘lgan
boshqa tashkilotlar va korxonalarning moliyaviy holatiga ta’sir ko‘rsatadi.
Korxonalarning ishlab chiqarish, xo‘jalik faoliyatini, jumladan, ularning moliyaviy
holati tahlili asosini bir butun kompleks iqtisodiy fanlar: iqtisodiy nazariya, makro va
mikro iqtisodi- yot, menejment va marketing, statistika, buxgalteriya hisobi, audit,
moli- ya, kredit, pul muomalasi va boshqalar tashkil etadi, demak, tahlilchi
mutaxassis-auditorlar keng iqtisodiy ilmga ega bo‘lishlari lozim.
Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish, ya’ni moliyaviy tahlil – bu keng
ko‘rsatkichlar yordamida, kompleks usullaridan foyda- lanib korxonalarning
moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylash- ganligi va ulardan foydalanish
darajasini ifodalashdir.
Moliyaviy tahlil ko‘p qirrali murakkab jarayon bo‘lib, u tashkil qilinishi, buning
uchun esa bir qator talablarga asoslanishi kerak. Bu talablar quyidagilardan
iborat:
- absolut va nisbiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi aloqalarni borligini bilish;
- moliyaviy tahlil mobaynida absolut va nisbiy ko‘rsatkichlardan birgalikda
5

foydalanish;
- moliyaviy tahlil mantiqiy ravishda amalga oshirilib, u induktiv usulga -
alohida hodisalardan umumiy hodisalarga o‘tish, moliyaviy holatning bir shakl
ko‘rinishidan umumiy ko‘rinishga o‘tish va deduktiv usulga – umumiy hodisalardan
alohida hodisalarga o‘tishga asoslanib tahlil qilish;
- hamma foydalanilayotgan ko‘rsatkichlar bir xil, asoslangan usulda
aniqlanishi lozim;
- moliyaviy holatni tahlil qilishda tahlil qilinayotgan korxona
ko‘rsatkichlarini boshqa korxonalar, o‘rtacha tarmoq ko‘rsatkichlari va ilg‘or
korxonalar ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash;
- moliyaviy tahlilning har tomonlama bo‘lishligi va korxonalarning umumiy
moliyaviy holatiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil etish;
- moliyaviy tahlilni samarali o‘tkazish uchun kerakli ma’lumotlarni oldindan
tayyorlash va bu borada asosiy tasdiqlangan moliyaviy manba- lar bilan
cheklanmasdan birlamchi buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalanish;
- moliyaviy tahlil obyektiv ravishda tashkil qilinib, u korxonalarning
moliyaviy holati real darajasini ifodalashi lozim;
- moliyaviy tahlil o‘z vaqtida o‘tkazilib, tahlil yakunlariga
asoslanib, moliyaviy holatni yaxshilash choralarini o‘z vaqtida amalga oshirishga
imkon berish;
- moliyaviy tahlil kompleks ravishda o‘tkazilib, unda moliyaviy holatning
hamma shakl va yo‘nalishlari ifodalanishi lozim;
- moliyaviy tahlil o‘z vaqtida va haqqoniy o‘tkazilishi moliyaviy holatni
ko‘tarishga bag‘ishlangan tadbirlarni ishlab chiqib, ularni amalga oshirishga imkon
berishi kerak;
- moliyaviy holatni tahlil qilish shunday vaqtda o‘tkazilishi kerakki, tahlil
yakunlari quyidagi maqsadni amalga oshirib, korxona boshqaruv faoliyatini
takomillashtirish imkoniyatini tug‘dirishi lozim;
- moliyaviy tahlil barcha yig‘ilgan va umumlashtirilgan ma’lu- motlarga
asoslanib, kerakli ko‘rsatkichlardan foydalanib, bu ko‘rsatkichlarning asosliligi
to‘g‘ri usullarda aniqlanishi lozim.
Moliyaviy tahlil quyidagi xususiyatlarga ega:
 moliyaviy tahlilning natijalaridan hamma foydalanishi mumkin;
 moliyaviy tahlilning subyektlari va bu tahlilning yakunlaridan
foydalanuvchi organ, korxona, tashkilotlar tarkibi keng;
 moliyaviy tahlil hamma uchun moslangan, nashr etilgan hisobot
ma’lumotlariga asoslanadi;
6

 moliyaviy tahlil korxonalar ichki boshqaruv muammolarini yechish uchun
o‘tkaziladi;
 moliyaviy tahlilning yo‘nalishi moliyaviy hisobot ma’lumotlari bilan
cheklangan bo‘lib, unda chegaralangan aniq bir vazifalar yechiladi. Bu moliyaviy
mustahkamlik, balans likvidligi, foyda, rentabellik darajasi va boshqalardir.
Ko‘rinib turibdiki, korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish keng miqyosda
va aniq vazifalarni bajarish uchun o‘tkaziladi. Korxona- larni ishlab chiqarish,
xo‘jalik faoliyatining moliyaviy holatini tahlil qilish uchun an’anaviy, qadimdan
qo‘llanilib kelinayotgan usullar bilan birga, keng tarzda statistika usullari, moliyaviy
holatni ifodalovchi ma’lumotlarni yig‘ish va umumlashtirish, statistik kuzatishlarni
o‘tka- zish, absolut, nisbiy, o‘rtacha, dinamik ko‘rsatkichlardan foydalanish, dinamik
qatorlardan, iqtisodiy indekslar tizimidan, omillararo korrelat- siya aloqalarini
aniqlash, jadval va chizma tizimidan foydalanish lozim.
Moliyaviy tahlil ko‘p qirrali murakkab va muhim bo‘lganligi sababli u bir qancha
talablarga asoslangan bo‘lishi lozim. Yuqorida ko‘rilgan talablarga asoslanib,
moliyaviy tahlil korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilishda quyidagi
vazifalarni bajarishga yo‘naltirilishi lozim :
1. Korxonalarning moliyaviy darajasini baholash.
2. Moliyaviy holatning o‘zgarishini aniqlash.
3. Korxonaning to‘lov qobiliyatiga baho berish.
4. Moliyaviy holatga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni tahlil qilish.
5. Korxonaning moliyaviy barqarorligi va moliyaviy mustah- kamligiga baho
berish.
6. Korxona balansi likvidligiga baho berish va unga ta’sir etuvchi omillarni
aniqlash.
7. Aylanma mablag‘lar aylanishiga baho berish.
8. Korxonalarda qo‘lga kiritilgan moliyaviy holat darajasini ifoda- lab, bu
borada hali foydalanilmagan imkoniyatlarni, mavjud zaxiralarni ko‘rsatib berish.
9. Korxonalarda hali foydalanilmagan imkoniyatlarni safarbar etish
maqsadida tavsiyalar, takliflar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish shart-
sharoitlarini ko‘rsatib berish.
Bajariladigan vazifalar shuni ko‘rsatayaptiki, moliyaviy holatni tah- lil qilish
korxonalarda shakllanayotgan boshqaruv tizimini takomillash- tirishda katta
ahamiyatga ega. Moliyaviy tahlil boshlanmasdan tahlilning obyektlari va predmetlari
aniqlanishi lozim. Moliyaviy tahlilning asosiy obyekti, xo‘jalik subyektlari, alohida
korxonalar, tashkilotlar hisobla- nadi, lekin moliyaviy holat korxonalar guruhi, ishlab
chiqarish tarmoqlari miqyosida ham aniqlanishi mumkin.
Moliyaviy tahlilning yo‘naltirilganligi nuqtayi nazardan moliyaviy tahlil
7

quyidagi shakllarda o‘tkazilishi mumkin:
 gorizontal tahlilda hisobot davridagi moliyaviy holatni ifodalov- chi
ko‘rsatkichlar o‘tgan davr bilan taqqoslanadi, ya’ni bu ko‘rsatkich- larning
dinamikasi aniqlanadi;
 vertikal tahlilda moliyaviy holatga taalluqli bo‘lgan ko‘rsatkich- larning
tarkibiy tuzilmasi o‘rganiladi. Masalan, korxona mablag‘larining yoki ularni
qoplovchi manbalarning hisobot davridagi tarkibi va uni o‘tgan davrga nisbatan
o‘zgarishi ifodalanadi;
 nisbiy ko‘rsatkichlar tahlilida moliyaviy holat ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi
aloqa o‘rganiladi. Masalan korxona mablag‘larining va ularning manbalari
o‘rtasidagi aloqa, moliyaviy resurslar va ulardan foydalanish o‘rtasidagi aloqa
ifodalanadi;
 taqqoslash tahlilida korxona bo‘yicha moliyaviy holat uning alohida kichik
bo‘limlari moliyaviy holati bilan taqqoslanadi, bu korxonaning moliyaviy holati
boshqa korxonalarning moliyaviy holati bilan solishtiriladi va pirovardida, omillar
tahlilida korxonaning moliyaviy holatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar tahlil etiladi.
Korxanalar faoliyatini o‘rganishda buxgalteriya hisoboti asosiy manba bo‘lib
xizmat qiladi. Ular moliyaviy ma’lumotlarning umumlash- tirilishi natijasida tuziladi
hamkorlikda ishlovchilar o‘rtasida bir-birini o‘rganish vositasi bo‘ladi.
Hisobot ma’lumotlari asosida korxona faoliyatini o‘rganishga qizi- quvchilarni
shartli ravishda bevosita va bilvosita talabgorlarga ajratish mumkin. Birinchi guruhga
mulk egalari, qarz beruvchi, mol yetkazib beruvchi, xaridorlar, soliqchilar,
moliyachilar, korxona ishchi va rahbar xodimlari kiradi. Har bir qiziquvchi o‘zining
manfaati va talabiga qarab moliyaviy hisobotlarni tahlil etadi. Mulk egasi
sarmoyadan qanchalik samarali foydalanilayotganligi, qo‘shma olinadigan daromad
summasi bilan qiziqsa, qarz beruvchi berilgan mablag‘ni qaytarib olish imkoniyatini
oldindan bilishga harakat qiladi. Bilvosita qiziquvchi iste’molchilarga auditorlik
firmalari, birjalar, assotsiatsiya vakillari, matbuot xodimlari, kasaba uyushmalari va
boshqalar kiradi. Ular moliyaviy holatga aloqador bo‘lmasada, birinchi guruh
talabgorlarining manfaatini himoyalash maqsadida hisobot ma’lumotlarini
o‘rganadilar.
Moliyaviy ma’lumotlardan foydalangan holda korxonalar faoliya- tiga to‘g‘ri baho
berish muhim vazifadir. Ushbu kitobda buxgalteriya hisoboti asosida korxonalar
faoliyatining moliyaviy tahlilini o‘tkazish uslubi bayon etilgan. U moliyaviy
hisobotni o‘rganishga qiziquvchi tadbirkorlar, soliq, moliya, bank tizimi xodimlari va
keng kitobxonlar ommasi uchun mo‘ljallangan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida jamoa, qo‘shma, kichik, hissadorlik, xususiy va
boshqa shakldagi mulkka ega bo‘lgan korxonalar moliyaviy ahvolini o‘rganishning
mazmuni shundan iboratki, bunda o‘z vaqtida pul tushumlarining kelishi,
8

hisoblashish intizomiga rioya qilish, xususiy va qarz mablag‘larining to‘g‘ri nisbatga
bo‘lishini ta’minlash, moliyaviy tartib va intizomga, barcha ishlab chiqarish
bo‘g‘inlarida iqtisod va tejamkorlikka rioya qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Korxonalarning moliyaviy holati ko‘p jihatdan - baho, kredit, foyda va uni iqtisodiy
taqsimlanish mexanizmiga bog‘liqdir. Barqarorlik bo‘lgan joyda barcha xo‘jalik
muomalalari va hisob-kitoblar o‘z vaqtida bajariladi. Shu bois, bozor, sharoitida har
qanday korxonaning moliyaviy ahvolini bilish va o‘rganishga e’tibor kuchaymoqda.
Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil etishda moliyaviy tahlilning asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:
- korxonaning moliyaviy ahvolini har tomonlama o‘rganib, uning holatiga
aniq va xolisona baho berish;
- mablag‘ va manbalarning joylanishini tekshirish, ularni to‘g‘ri yo‘nalishda
ishlatilganligini aniqlash;
- hisoblashish ishlarining o‘z muddatida bajarilganligi, debitor va kreditorlik
qarzlari tarkibini o‘rganish;
- korxonaning o‘ziga qarashli mablag‘lari bilan qarz mablag‘lari
o‘rtasidagi nisbat va aylanma mablag‘larni manba bilan ta’minlanganligini tekshirish;
- moliyaviy intizomga qanchalik amal qilishni aniqlash va to‘lov qobiliyatiga
baho berish;
- korxona mulkining kadrligi va tez pulga aylana olish darajasini o‘rganish;
- aylanma mablag‘lardan foydalanishga baho berish va korxonaning
moliyaviy ahvolini yaxshilash bo‘yicha takliflar bayon etish va hokazo.
Tahlilning asosiy maqsadi – moliyaviy faoliyatdagi yutuq va kamchiliklarni
aniqlab, mablag‘lardan yanada to‘g‘ri foydalangan holda hisob-kitob tartibini
mustahkamlashga qaratiladi. Demak, bu mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish,
xarajatlarni tejash, pul-moliya aloqalari va boshqa faoliyatlarning bir-biriga
bog‘liqligini ko‘rsatadi. Moliyaviy tahlilni bajarishda zarur bo‘ladigan manbalarga
korxona balansi, unga qilingan ilovalar va boshqa hisobot ma’lumotlari kiradi.
Shuningdek, buxgalteriyaning sintetik va analitik schetlari ma’lumotlaridan ham keng
foydalanish lozim, chunki keyingi yillarda tuziladigan hisobotlarning hajmi qisqarib,
tahlil imkoniyatlarini chegaralashga olib kelmoqda. Ay- niqsa, mahsulot ishlab
chiqarish va uni sotish, maxsus va maqsadli mablag‘lar, zaxira jamg‘armasi, foyda va
zararlar, turli xil hisob- kitoblar, qimmatli qog‘oz va veksellar bo‘yicha
ma’lumotlardan ko‘proq foydalaniladi. Bular xo‘jalik faoliyatining to‘g‘ri
boshqarilishi, uning moliyaviy barqaror bo‘lishi va to‘lov qobiliyatining
yaxshilanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.[1]
9

2. Xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladigan moliyavioy holati
to’g’risidagi hisobotlarning axborotligi va ularning muammoli jihatlari.
Maqsadli iqtisodiy harakat, yuzasidan bo'ladigan mulkiy, moliyaviy, ijtimoiy
munosabatlaming murakkablashuvi o'z navbatida boshqaruvning muhim dastaklarini
ham takomillashuvini talab etadi. Ana shunday dastaklardan biri buxgalteriya hisobi.
iqtisodiy tahlil va auditdir. Bugungi kunda olimlar o'rtasidagi sohaga oid dolzarb
muammolardan biri bu - xo'jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy holatiga joriy va
istiqbolli baho berish va tahlil etishda moliyaviy hisobotlami tuzish va topshirish
tartiblariga qo'yiladigan umumiy talablardagi yagona yondashuvlami bir mazmunda
tushunmaslik bilan izohlanadi. Har xiI jihatlami moliyaviy holat va undagi
o'zgarishlarni baholashning nazariy qarashlaridagina emas balki uning tashkiliy,
uslubiy asoslarida va huquqiy normalarida ham ko'rish mumkin. Quyida biz
korxonalar moliyaviy holatini baholashning faqat moliyaviy hisobotlarini axborot
ta'minoti bilan bog'liq bo'lgan muammolariga to'xtalamiz. Bugungi kunda
hisobotlarning quyidagi turlarini tarkiblash rasmiy jihatdan beigilanganiigini qayd
etish lozim. (1-jadval)
(1-jadval)
Xo'jalik yurituvchi subyelrtlar tomonidan rasmiy tuziladigan va taqdim
etiladigan amaldagi hisobot turlari
Hisobot turlar Taqdim etiladigan organi
1 Moliyaviy hisobotlar -soliq organlariga;
-ta'sis hujjatlariga muvofiq
mulkdorlarga; -davlat
statistika organlariga;
-qonun hujjatlariga muvofiq
10

boshqa organlarga;
-budjet muassasalarida
yuqori organga taqdim
etiladigan hisobotlar.
2 Soliq hisobotlari Soliq to'lovchini ro'yxatga
olingan manzili bo'yicha
davlat soliq idorasiga taqdim
etiladigan hisobotlar
3 Statistika hisoboti Xo'jalik yurituvchini
ro'yxatga olingan manzili
bo'yicha statistika
organlariga taqdim etiladi
hisobollar
4 Maxsus hisobotlar -shaxsiy to'pIanib
boriladigan pensiya
jamg'armalari yuzasidan
haIq bankiga -naqd pul
tushumlari bo'yicha bank
muassasalariga -ish bilan
bandlik yuzasidan mehnat
birjasiga taqdim etiladigan
hisobotlar -kasaba uyushma
tashkilotiga taqdim
etiladigan hisobotlar va
boshqa hisobotlar
Moliyaviy hisobotlar va ulaming axborotligiga iste'molchilar tomonidan
qo’yiladigan talablar 2
(2-jadval)
Axborot foydalanuvchilari Manfaatlari
Haqiqiy va bo'lg'usi Berilgan investitsiyalar bilan bog'liq
bo'igan xatarlar munosabati bilan
dividendlar to'lash qobiliyatiga ega
ekanligini bilishga imkon beruvchi va
aksiyalarni sotib olish. saqlash yoki sotish
kerakligi yoki yo'qligini beigilashga
2
Moliyaviy hisobotnmi tayyorlash va taqdim etish uchun talab etiladigan kanseptual asos O’zbekiston
Respyblikasi molya vazirligida 1998-yil 14-avgustda 475-sonli ro’yxatga olingan BXMS ga asosan tuzib
chiqilgan
11

ko'makiashadigan a.xborotiarni olishdan
Kreditorlar O'zlariga tegishli kreditlar va foizlar o'z
vaqtida to'lanadimi yoki yo'qligini
aniqlashga imkon beradigan axborotlarni
olishdan
Mahsulot yetkazib beruvchilar O'zlariga tegishli bo'igan summani o'z
vaqtida ola biladimi yoki yo'qmi shu
mazmundagi axborotlarni bilishdan
Hukumat, Daviat
boshqaruv organlari Resurslarning taqsimianishi va binobarin
subyektlarning faoliyati to'g'risidagi
axborotlarni olishdan
Xaridorlar Xo'jalik yurituvchi subyektning
uzluksiz faoliyat yuritishi to'g'risidagi yoki
uzoq mudddatli hitimlarga ega bo'lish
maqsadidagi zaruriy axborotlarni olishdan
Xodimlar Faoliyat barqarorligi va rentabelligi
to'g'risidagi axhorotlarni hilishdan, ish
haqi va nafaqalarini hozirda va
keyinchalik ham olish imkonini
yaratadigan axhorotlami olishdan
Jamoatchilik Taraqqiyot yo'nalishlari va xo'jalik
yurituvchi suhyektlarning farovonligini
yaxshilashda erishilgan so'nggi yutuqlar
to'g'risidagi axhorotlarni hilishdan
manfaatdordirlar
Moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan axborotlar xo'jalik subyektlarining mavjud
resurslari, ulaming tuzilmasi, faoliyat natijaviyligi, pul mablag'larini jalb etilishi va
ulaming ke1gusida to 'plash, qayta ishlash va olinishini prognozlash imkonini
beradigan ma'lumotlardir. Bu axborotlar moliyaviy hisobot foydalanuvchilarining
maqsadga muvofiq iqtisodiy qarorlar qabul qilishi yuzasidan ma'lumotga bo'lgan
minimal ehtiyojini aks ettirishi lozim. Moliyaviy hisobotlarni axborotlar bilan
ta'minlashdagi muammolarni quyidagilarda ko'rib chiqish mumkin Moliyaviy
hisobotlarning shakllari va ulaming axborotligi moliyaviy tahlilda muhim ahamiyatga
ega. Shu sababali, moliyaviy hisobotlarni tuzishda xo'jalik yurituvchi subyektning
moliyaviy ahvoli, uning faoliyat ko' rsatkichlari to' g' risida hamda pul
mablag'larining harakati haqida iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun
foydalanuvchilarning keng doirasi uchun zarur bo'lgan axborotni taqdim etishning
umumiy qoidalari be1gilangan. Ya'ni, moliyaviy hisobotlami tuzishda bir guruhning
12

manfaatini boshqa guruhning ziyoni hisobiga aks ettirishga yo'l qo 'yilmaydi.
Moliyaviy hisobotlarning axborotligi yuzasidan qo 'yiladigan talablarni va tahliliy
amallarni zaruriyatini quyidagi jadvalda aniq izohlash mumkin. Moliyaviy hisobotlar
tuzish va taqdim etishdagi muammoli jihatlar va ularning amaliy yechirnlari
yuzasidan quyidagilarni alohida tarkiblab o'tish lozim:
1. Moliyaviy hisobotlami tuzishning xalqaro tajribalaridan ayonki bir davlatning
amaliyotchi buxgalteri yoki iqtisodchisi ikkinchi davlatning xo'jalik yurituvchi
subyektlari tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobotlami ortiqcha qiyinchiliklarsiz
tushunishi hamda korxonadagi real holat va uning natijalarini baholay bilishi lozim.
Ushbu muammo, korxonalar tomonidan yuritiladigan buxgalteriya hisobining yagona
biznes tilidagi so'zlashuv vositasiga aylangan holdagina hal etiladi. Buxgalteriya
hisobining xalqaro standartlari tuzib chiqilganligi hamda shu asosda davlatlarning
milliy standartlari tasdiqlanganligi ham buning yorqin ifodasidir.
Albatta, bir davlatning moliyaviy hisobot shakllari ikkinchi davlatning moliyaviy
hisobot shakllaridan mazkur davlatning hisob, amortizatsiya va soliq siyosati bilan
shuningdek, korxonalar tomonidan mustaqil tanlangan, hisobning muqobil
tartiblaridagi yondashuvlardan kelib chiqqan holda miqdori, tuzilish shaklida,
moliyaviy hisobot elementlarining tarkiblanishida va boshqa bir qator jihatlarida farq
qiladi. Ammo, mazmunning shakldan ustunligi, tamoyillarning bir xilligi, moliyaviy
hisobot elementlarini aks ettirishda va baholashdagi umumiy tartiblar, maqsaddagi
keskin farqlanishiga yo'l qo'ymaydi.
Demak, iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliyaviy hisobotlarni tuzish
va topshirishni axborot foydalanuvchilarning yagona talablariga mos ravishdagi
tartibini yaratish talab etiladi. Bu tartib, har qanday qiziquvchiga iqtisodiy qarorlar
qabul qilishda bir xil naflikni minimal darajada ta'minlash imkonini bermog'i lozim.
Buxgalteriya hisobining milliy standartlarida, moliyaviy hisobotlami tuzish va
topshirish tartiblarida xalqaro mezonlarning uyg'unlashuvi ushbu muarnmoning
yechimini beradi.
2. Mahalliy va xorijiy qiziquvchilarning ortiqcha qiyinchiliklarsiz moliyaviy
hisobot ma'lumotlarini o'qishi. tahlil etishi, korxonaning moliyaviy ahvoliga aniq
tashhis va xulosalarini berishida moliyaviy hisobot ko'rsatkichlarining
taqqoslanuvchanligi yoki qiyosiyligini ta'minlash lozim. Qiyosiy va
taqqoslanuvchanlik moliyaviy hisobotlarni tuzishda hisob siyosatining yuritilishidan
kelib chiqib be1gilanadi. Shuningdek, moliyaviy hisobotlardagi ko'rsatkichlarning
taqqoslanuvchanligini ta'minlash yuzasidan aniq yechimlarga kelishda xalqaro
amaliyotda quyidagi yondashuvlarga ahamiyat qaratish muhimdir.
)0> Buxgalteriya balansidagi barcha birliklar individual indekslardan foydalangan
holda qayta hisob-kitob qilinadi.
13

)0> Umumiy indekslardan foydalangan holda barcha ko'rsatkichlar qayta hisob-
kitob qilinadi. Moliyaviy hisobot e1ementlarini haqiqiy qiymatini aniqlashda erkin
almashtiriladigan valutada qayta hisob-kitoblar amalga oshiriladi.
Odatda, ushbu hisob-kitoblarni amalga oshirish zaruriyati mamalakatdagi
inflyatsion darajaning holatidan kelib chiqib be1gilanadi. Xalqaro ekspertlarning
ilmiy xulosalari bo'yicha mamlakatdagi inflyatsion darajasi 8-10 foiz bo'lganda
moliyaviy hisobot ma'lumotlarini hech qanday hisob-kitoblarsiz qiyoslash
mumkinligi e'tirof etiladi.
Respublikamizda inflyatsiya darajasining oylik o'rtacha miqdori 0,5-0,6 %, yillik
o'rtacha miqdori 7,0-8,0 % da saqlanishini1 hisobga oladigan bo'lsak amaldagi holat
korxonalarda moliyaviy hisobotlarni qayta hisoblashlarsiz o'qish, tahlil etish,
bashoratlash mumkinligini belgilab beradi. 3. Tadbirkorlik faoliyatida va ularni
tartibga soluvchi davlat organlari faoliyatida axborot oqimidagi yutuqqa moliyaviy
hisobotlarni tuzish va topshirish qoidalarini soddalashtirish O'zbekiston
Respublikasining 1996-yil 30-avgustda qabul qilingan «Buxgalteriya hisobi
to'g'risida»gi qonunning 16 moddasi, shuningdek, Vazirlar Mahkamasining «Kichik
biznes korxonalarining hisobot berishini qisqartirish va tartibga solish chora-
tadbirlari to'g'risida»gi, 2000-yil 23-fevraldagi 65-sonli qarorlariga asosan kichik
biznes subyektlari soddalashtirilgan moliyaviy hisobotlarni tuzish va topshirish
tartiblari belgilangan holda amalda ular tomonidan hisobotlar umumiy asoslarda
tuzilmoqda va topshirib kelinmoqda. Soddalashtirilgan hisobot shakllarilli tuzish
malakali buxgalterlar tomonidan amalga oshirilishini, bu bo'yicha kichik tadbirkorlik
subyektlari kamida bitta buxgalterni doimiy ishga qabul qilishi yoki yollashini
nazarda tutadigan bo'lsak hisobotlarni tuzish va topshirish tartiblarida haliga qadar
ham murakkabliklar ma~udligini e'tirof etish lozim. O'zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2005-yil 15- iyundagi «Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim
etiladigan hisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun
javobgarlikni kuchaytirish to'g'risidagi PK 100- sonli hamda 16.07. 2012-yil 16-
iyulda qabul qilinngan PF-4453 sonli «statistik, soliq, moliyaviy hisobotlarni,
litsensiyalanadiganfaoliyat turlari va ruxsat berish tartib tamil1ari tubdan qisqal1irish
chora-tadbirlari to'g'risidagi» farmoniga muvofiq va O'zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2002-yil 25- iyundagi «Statistika va moliyaviy hisobotini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida»gi 227-sonli, 2005- yil 26-
sentabrdagi «Elektron raqamli irnzolar kalitlarini ro'yxatga olish markazlarining
faoliyat ko'rsatish tartibi to'g'risidagi» 215-sonli qarorlari asosida moliyaviy, soliq va
statistik hisobotlami tuzish va topshirish qoidalarida qator o'zgarishlar kiritilganligini
e'tirof etish o'rinlidir. Lekin shunga qaramay ushbu jarayon buxgalterlar ish
faoliyatida eng ko'p vaqt va xarajat sarli normasiga ega ekanligini ta'kidlash joiz.
14

Ushbu harakatlar buxgalterlarning rahbar uchun boshqaruv qarorlarini
tayyorlashga ketadigan vaqtining asosiy qismini band etadi. Bugungi kunda
moliyaviy, statistika va soliq hisobotlariga xo'jalik yurituvchi subyektlarning sarflari
daromadga nisbatan 6,4 foizga ekvivalentligi xalqaro ekspertlar tomonidan
hisobkitob qilingan.
Shuningdek, davlatning hisob siyosatining soliq siyosati bilan muvofiqligini,
korxonaning hisob siyosatida ularning uyg'unligini ta'minlash lozim. Ya'ni axborot
talabalaridagi nomutanosiblikni bartaraf etish lozim. Bunda, moliyaviy hisobotlarda
aks etgan ma'lumotlar soliqlar hisob-kitobiga va hisobotiga to'g'ridan to'g'ri
ko'chirilishini ta'minlash muvofiqlikni asosiy omildir. Shu bilan birgalikda moliyaviy
hisobotlarning o'zaro bir-birini takrorlashidan, ularda bo'sh qatorlarning
belgilanishidan chekinish lozim.
4.Moliyaviy hisobotlarni tuzish va topshirishning elektron tizimiga o'tish
muammosi. Jahon bankining O'zbekistondagi vakolatxonasi ekspertlari guruhi
tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalariga ko'ra xo'jalik yurituvchi subyektlar
tomonidan hisobotlarni elektron shaklda topshirishga urinib ko'rganlar salmog'i atiga
juda kam foizni tashkil etgan. Buxgalteriya hisobini kompyuter dasturlari asosida
yuritish holati ham respublika viloyatlari kesimida turlicha bo'lgan. Engyuqori
ko'rsatkich Toshkent shahri (79 %), Toshkent viloyatida (45%) kuzatilgan,
Samarqand (32%), Farg'ona (29%), Surxondaryo (24%), Xorazm (23%). Navoiy
(22%), Namangan (21%), Jizzax (17%) va Qashqadaryo viloyatida (14%), eng past
ko'rsatkichlar Qaraqolpog'iston respublikasi (7%), Buxoro (7%), Sirdaryo (5 %)
viloyatlarida kuzatilgan 1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 15-
iyundagi «Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan hisobot tizimini
takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish
to'g'risida»gi PK 100- sonli qarorida hamda 16.07. 2012-yil 16-iyuldagi qabul
qilingan PF-4453 sonli «Statistik, soliq, moliyaviy hisobotlarni, litsentsiyalanadigan
faoliyat turlari va ruxsat berish tartib tamillari tub dan qisqartirish chora-tadbirlari
to'g'risidagi» farmoniga muvofiq hisobotlarni topshirishda pochta va elektron
tizimiga o'tish haqida alohida band belgilanganligiga qaramay, uning tashkiliy (lokal
tizimni yaratilishi, internet, onlayn tizimini yo'lga qo'yilishi), uslubiy (dasturiy
ta'minot, qo'llanmalar, tavsiyalar, ma'lumotnomalar berilishida) asoslarida
sustkashliklarga yo'l qo'yilmoqda. Hisobotlarni pochta va elektron shaklda topshirish
buxgalterlarning ushbu jarayonga ketadigan vaqt va xarajatlar sarfini ikki baravarga
qisqartirishi mumkin. Hisobotlarni tuzish va topshirishning umumiy tartib
qoidalarida, bir xildagi naflikka qaratilgan shakl va mazmunning be1gilanishiga
muhim ahamiyat berish talab etiladi.
Ushbu muammolarning bartaraf etilishi hisobotlarni tayyorlash va topsrurishdagi
15

tashvishlarni ham, biznesga ma'muriy bosimni ham kamaytiradi. Bir vaqtning o'zida,
hisobot tizimini maqbullashtirish orqali, xo'jalik yurituvchi subyektlardan
ma'lumotlarni olish va ularni qayta ishlash bo'yicha axborotga bo'lgan ehtiyojlarni,
hamda ulardan tahliliy xulosalar chiqarishda foydalanishning imkoni ortadi. 5.
Bugungi ko'rinishdagi hisobot tizimi xo'jalik yurituvchi subyektlar uchun turli
darajadagi tahlikalarni keltirib chiqarmoqda (hisobotlarni tuzish va topshirishdagi har
qanday kichik xatolar amaldagi, ma'muriy javobgarlik to'g'risidagikodeksga muvofiq
katta yo'qotishlarga olib kelishi mumkin).
Shuningdek, axborot talablari biznesning turli toifalariga nihoyatda nomutanosib
belgilanganligini qayd etish lozim. Moliyaviy hisobotlarni tuzish va topshirish
shunchaki maqsadga aylanmagan holda, ularda aks etgan ma'lumotlarni atroflicha
tahlil etish, iqtisodiyot subyektlari moliyaviy ahvolini bilishga qiziquvchi, ular bilan
o'zaro hamkorlikni, sherikchilikni yo'lga qo'yishda ishonchli hamkorlarning axborot
ekraniga (oynasiga) aylangan holni ko'rishga imkon beruvchi tizimni yaratish lozim.
Xo'jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy, soliq va statistik hisobotlarni tuzishi va
topshirishi qat'iy tartib qoidalar asosida belgilangan, lekin ulardagi ko'rsatkichlar va
ma'lumotlardan ko'proq jamlangan ma'lumotlarni yig'ish uchun foydalanilmoqda.
Ya'ni ayni korxonaning moliyaviy ahvoli, natijaviyligi. to'lovga qobilligi va layoqati,
moliyaviy barqarorligi va boshqa jihatlarining joriy va istiqboldagi holatini baholash
kabi masalalar nuqtai nazaridan o'rganilishi kamdan kam holatlarda kuzatiladi.
Xalqaro tajribalarni kuzatishdan shunday xulosaga kelish mumkinki biznesning
samarali faoliyat yuritishi ularga to'g'ridan to'g'ri tushiriladigan majburiy soliqlar
yukining yengilligi yoki undagi imtiyozlarning kengligi bilan emas balki qaysidir
jihatdan ular orqali yuzaga keladigan «axborotlar solig'i»l ning ortishi bilan
belgilanadi. Axborotlar solig'i deganda hisobotlarni tuzish va topshirish bilan bog'liq
bo'lgan, rasrniy va norasrniy xarajatlar qilinishi (kompyuter dasturlarini sotib olinishi,
nashrlarga obuna bo'lish, hisobot shakllari va buxgalteriya ishchi hujjatlarini sotib
olish, hisobot topshiriladigan tashiklotlarga borish, kelish, ish kunidagi va joyidagi
yo'qotishlar va h.k.lar) nazarda tutilgan. Shu sababli, tuziladigan, topshiriladigan
hisobotlarni minimal talablarini belgilash, uning bir markazli shakliga o'tish lozim.
Ya'ni, hisobotlarni tuzish va topshirishning qonunda belgilangan hollarigagina amal
etish, uning turli tah1iliy xulosalar yoki maqsadlar uchun istalgan paytda yoki
shaklda turli organ yoki tashkilotlar tomonidan talab etishlaridan chekinish lozim.
Hukumatimiz tomonidan tadbirkorlik subyektlarining soliq, moliyaviy va statistik
hisobotlarini isloh qilish bo'yicha 2000, 2002 va 2005, 2008, 2010, 2012-yillarda
qabul qilingan choratadbirlarlar natijasida amaldagi hisobot tizimining asosiy
andozalari shakllantirildi. Bu borada, barcha hisobotlar va hisob-kitoblarni
tadbirkorlik subyektlari har chorakda taqdim etishga o'tganligini, davlat organlari
16

tomonidan hisobot shakllarida nazarda tutilmagan biron-bir axborotni talab
qilinmasligini, xo'jalik subyektlari hisobotlarni pochta orqali yoki elektron aloqa
vositasida topshirishga nisbatan harakatlar jonlanganligini e'tirof etish lozim
Yuqorida sanab o'tilgan jihatlar, hisobotlarni axborotligi yuzasidan kelib chiqadigan
muammolarni aytish mumkinki bir qismi ham bo'lishi murnkin. Shu sababli
hisobotlarni tuzishda har ikki tomon (korxona va axborot iste 'mo1chilari) ni
manfaatlariga xizmat qiladigan samarali tizimini yaratish, uning jahon amaliyotida
qo'llanilayotgan, axborot talablarining minimallashtirilgan shakllaridan milliy
iqtisodiyot va hisobchilik tizimidagi yondashuvlardagi ustivor tamoyillarni e'tirof
etgan holda andoza sifatida foydalanishni maqsadga muvofiq deb o'ylaymiz.
17

3. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarda moliyaviy hisobotning milliy va xalqaro
tajribasi.
O’zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi hisob siyosatida ham
muhim o’zgarishlarni amalga oshirishni talab etadi. Shu jihatdan, milliy
standartlarning tuzilishini alohida qayd etish lozim. Hozirgi kunga qadar
buxgalteriya hisobining 20 dan ortiq milliy standartlari qabul qilingan va amal qilib
kelinmoqda. Moliyaviy holat va undagi o’zgarishlarni baholashda bu tartib albatta
juda ko’p noaniqliklarga javob topish imkonini beradi. Jumladan, aktivlarni,
daromad va xarajatlarni tan olish, mulkni haqiqiy qiymatini aniqlash va odilona
baholash, aktivlarni likvidligi bo’yicha tarkiblash va ularni moliyaviy hisobotlarda
aks ettirish tartiblaridagi umumiy yondashuvlarga amal etishning tartiblarini
belgilab beradi. Lekin shu bilan birgalikda buxgalteriya hisobini yuritish va
moliyaviy hisobotlarni tuzishda xorij amaliyotida qo’llaniladigan standartlarda
(MHXS) umumiy talablarning sezilarli farqli jihatlarini ko’rish mumkin. Bu ham
albatta moliyaviy holat tahlili va uning mazmuniga sezilarli ta’sir etadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlariga o’tish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 4611-son
qarori 2020-yil 24-fevralda joriy etildi 3
. Qarorda asosiy maqsad moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlariga (MHXS) o’tishni jadallashtirish orqali xorijiy
investorlarni zarur axborot muhiti bilan ta’minlash va xalqaro moliya bozorlariga
kirish imkoniyatlarini kengaytirish, shuningdek, hisob va audit sohalari
mutaxassislarini xalqaro standartlar bo’yicha tayyorlash tizimini takomillashtirish
hisoblanadi.
Rivojlangan mamlakatlarda buxgalterlarning bosh vazifasi korxonaning davlat
3
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o’tish
bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 4611-son qarori 2020-yil 24-fevral
4
A. A. Karimov, A. K. Ibragimov, N. K. Rizaev, N. M. Imamova-moliyaviy hisobot standardari / dars-
T.: "Moliya", 2021-310 B.
18

oldidagi axborot majburiyatlarini (moliyaviy, soliq, bojxona, statistik hisobotlar
orqali) hal etishga emas balki birinchi navbatda mulk egasi va menedjerlarning
samarali boshqaruvini ta’minlashga qaratilgan vazifalarni hal etib berishga
qaratilgan.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o’tish va hisobotlarni tuzishning
oziga xos jihatlarini tashkil etish bo’yicha ko’pgina iqtisodchi olimlar tomonidan
o’zlarining tadqiqotlarida va xalqaro konferensiyalarida fikr va mulohazalarini
bildirib o’tganlar. Ular tomonidan moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar asosida
tuzish, hisobini tashkil etish va yuritishning holati yuzasidan o’ziga tegishli davrda
xususiyatlarini ochib berishgan.
“Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari (MHXS) - bu amaliyotchi
buxgalterlarning faoliyatini murakkablashtiradigan ba’zi bir qoidalar to’plami emas,
balki, mantiqan buxgalteriya hisobi tizimining oddiy tamoyillariga asoslanadi, uning
maqsadi moliyaviy hisobotlarda korxona faoliyati to’g’risida haqqoniy moliyaviy
ma’lumotlarni taqdim etishdan iboratdir.” 4
Xususan D. Norbekov I. Ochilovlar “Moliyaviy hisobotni xalqaro standartlari”
darsliklarida moliyaviy hisobotlarni xalaqaro standartlar asosida tuzish hamda
korxonalar “foyda va zararlar to’g’risida”gi hisobotida yoki unga berilgan izohlarida
xarajatlarning xarakteri yoki ularning korxona doirasidagi funksiyalariga asoslangan
xarajatlar tasnifidan foydalangan holda xarajatlar tahlilini keltirishlari lozimligini
ta’kidlab o’tganlar. 3
Sh.Muzrapova “Moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlari asosida moliyaviy
hisobotlarni tuzish tartibi“ nomli maqolalarida O’zbekistonda moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlari asosida moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibi, ning amaliyotda
qo’llanishi,moliyaviy hisobotlarga o’tishdagi muammolar va ularni bartaraf etish
yo’llari ko’rsatib o’tilgan. 4
Hozirgi vaqtda aktsionerlar va bashqa foydalanuvchilar uchun
tayyorlanayotgan moliyaviy hisobotlarda mamlakatdan mamlakatga o’tib
borayotgan, ayrim hollarda bir mamlakatdagina foydalaniladigan buxgalterlik
printsiplari va qoidalari ishlatilmoqda. Shunday qilib buxgalterlik hisobotlarida
taqqoslanuvchanlik yetishmasligi mumkin. Bu holatning noqulayligi shundaki,
moliyaviy hisobotdan foydalanadigan investitsion tahlilichilar va boshqa
foydalanuvchilar hisobotni tahlil qilish jarayonida uning tarli standartlarga binoan
tuzilganligi tufayli qo’shimcha xarajatlar qilishiga to’g’ri keladi. Ular hisobotlar
interpretatsiyasida chalkashliklarga duch kelishlari ham mumkin. Ushbu jarayon
bilan bog’liq holda kapitalning jahon bozorida samarali raqobat yomonlashishi,
kompaniyalar esa kapitalni saqlash bo’yicha yuqori sarf-xarajatlarni o’z
4
19

zimmalariga olishlariga to’g’ri keladi. Eng asosiysi, turli mamlakatlar uchun turlicha
foyda miqdori ko’rsatilishi oqibatida buxgalterlik hisobotlariga ishonch yo’qoladi
Moliyaviy holat va undagi o’zgarishlarni tahlil etishdagi o’xshash jihatlarni
buxgalteriya hisobining muhim tamoyili bo’lgan mazmunning shakldan ustunligi
tamoyili bilan izohlash mumkin. Rivojlangan mamlakatlar moliyaviy hisobotlari
bilan O’zbekistondagi xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladigan
moliyaviy hisobot shakllari soni va ularning nomlanishi yuzasidan judda katta farq
kuzatilmaydi. Bu jihatdan xalqaro va O’zbekistonda tuziladigan va taqdim etiladigan
moliyaviy hisotlarning qiyosiy tahlilni berib o’tamiz.
Moliyaviy hisobotlarga qo’yiladigan talablar “Moliyaviy hisobotlarni taqdim qilish”
nomli 1-son moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari (MHXS)da keltirib o’tilgan.
Xalqaro standartlarga qaraydigan bo’lsak, tashkilot hisobotni buxgalteriya hisoboti
emas, moliyaviy hisobot deb nomlanadi. 1-son MHXSga muvofiq daromad va
xarajatlarni aks ettirishning ikki yo’li mavjud: ulardan birinchisi yalpi daromad
to’g’risidagi hisobotda; ikkinchisi ikkita hisobot orqali – foyda va
zararlarning kompanentlarini aks ettiruvchi hisobot (foyda va zararlar to’g’risidagi
hisobot) hamda foyda va zararlardan boshlanib, boshqa daromadlar komponentlarini
aks ettiruvchi hisobot (yalpi daromad to’g’risidagi hisobot) tuziladi.
1-son MHXS ga muvofiq foyda yoki zarar umumiy daromaddan boshqa yalpi
daromadlar komponentlarini inobatga olmagan holda xarajatlar ayirmasini o’zida
ifoda etadi. Jami yalpi daromad - hisobot davrida moliyaviy natijalar natijalar
tarkibida hisobga olingan xususiy kapitaldagi o’zgarishlar (mulkdorlar bilan bo’g’liq
operatsiyalar inobatga olinmagan holda), shuningdek kapital (daromad va xarajatlar
tarkibida aks etmagan) tarkibida tan olingan o’zgarishlar yig’indisidir.
Mulkdorlar bilan bog’liq operatsiyalar inobatga olinmagan holdagi kapitaldagi
o’zgarishlar 1-son MHXS ga muvofiq boshqa yalpi daromadlar deyiladi. Foyda va
zararlar deyilganda tashkilotning hisobot davridagi moliyaviy natijasi tushuniladi.
1-jadval
Moliyaviy hisobotlarning MHXS va BHMS asosida nomlanishining qiyosiy
tahlili 5
MHXS BHMS
Moliyaviy holat to’g’risidagi hisobot Buxgalteriya balansi
Foyda yoki zarar va boshqa
umumlashgan daromadlar
to’g’risidagi hisobot Moliyaviy natijalar
tog’risidagi hisobot
Kapitaldagi o’zgarishi to’g’risidagi
hisobot Xususiy kapital to’g’risidagi
hisobot
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot Pul oqimlari to’g’risidagi
hisobot
Hisob siyosati va tushuntirishlar Izohlar, hisob-kitoblar va
tushuntirishlar
5
Muallif tomanidan tayyorlandi
20

1-son MHXSga muvofiq boshqa yalpi daromadlarga quyidagilar kiradi:
 “Asosiy vositalar” nomli 16-son MHXS va “Nomoddiy aktivlar nomli 38-
son MHXS muvofiq qayta baholash natijalari:
 “Moliyaviy hisobotlarni taqdim qilish” nomli 1-son MHXSga muvofiq
pensiya to’lovlari bo’yicha aktuar foyda va zararlar;
 “Valyuta kursi o’zgarishlarining ta’siri” nomli 21-son MHXSga muvofiq
xorijdagi faoliyat bo’yicha moliyaviy hisobot moddalarini qayta hisob-kitob qilish
natijasida yuzaga kelgan foyda va zararlar;
 “Moliyaviy instrumentlar: tan olish va baholash” nomli 39-MHXSga
muvofiq qayta sotish uchun mavjud bo’lgan moliyaviy aktivlarni qayta baholash
natijasida yuzaga kelgan foyda va zararlar;
 Pul oqimlarini xedjirlash natijasida xedjirlash vositasi bo’yicha foyda va
zararlar.
O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi amaliyotiga e’tibor beradigan
bo’lsak, hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 7-
fevraldagi 31-son buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot shakllarini
to’ldirish bo’yicha ko’rsatmalar”ga binoan faqatgini “Moliyaviy natijalar
to’g’risidagi hisobot” tuziladi. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga ko’ra
“Yalpi daromad to’g’risidagi hisobot’ni tuzish belgilab qo’yilgan bo’lsada, ammo
uning aniq shakli keltirilmagan. Korxona ushbu hisobotni mustaqil ravishda
tuzishlari keltirilgan. Mazkur hisobotda ko’rsatiladigan minimum talablar
quyidagilardir:
- Tushum;
- Moliyalashtirish bo’yicha xarajatlar;
- Uyushgan korxonalar yoki hamkor korxonalar foydasi va
zararidan tashkilotning ulushi;
- Soliq bo’yicha xarajatlar;
- To’xtatilgan faoliyatda soliq tolanganda keying foyda va zarar;
- Umumiy yalpi daromad va boshqalar.
Quyidagi 2-jadvalda “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” bilan
moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida tuziladigan hisobotni taqqoslama
ma’lumotlari keltirilgan.
Ushbu jadvaldan ko’rinib turibdiki, MHXS va BHMS asosida tuzilgan “Yalpi
daromad to’g’risidagi hisobot” va “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot”
moddalari bir-biriga to’liq to’g’ri kelmaydi. Masalan, “Moliyaviy natijalar
to’g’risidagi hisobot”da aks etgan sotilgan mahsulotning tannarxi, sotish xarajatlari,
boshqaruv xarjatlari moddalari MHXS ga ko’ra moliyalashtirish xarajatlari deb
keltirilgan. MHXSda xarajatlarni ularning xarakteri va tayinlanishiga ko’ra aks
ettirilishi belgilangan bo’lsada, ammo “Yalpi daromad to’g’risidagi hisobot”da
21

xarajatlar bo’yicha toifalar ko’rsatilmagan.
2-
jadval MHXS
asosida tuziladigan “Yalpi daromad to’g’risidagi hisobot” va BHMS asosida
tuziladigan “Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot” moddalarining qiyosiy
tahlili 7
1-son MHXS tavsiyasi O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligining 2002
yil 7 fevraldagi 31-son buyrug’i
Tushum Mahsulot sotishdan sof tushum
Moliyalashtirish bo’yicha xarajatlar Sotilgan mahsulot (Tovar,ish va xizmat)
larning tannarxi, Sotish xarajatlari,
Ma’muriy xarajatlar, Boshqa operatsion
xarajatlar, Kelgusida soliqqa tortiladigan
bazadan chiqariladigan hisobot davri
xarajatlari
Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari
Asosiy faoliyatning foydasi (zarari)
Soliq bo’yicha xarajatlar Foyda solig’i
Foydadan boshqa soliqlar va
yig’imlar Soliq to’langanga
qadar foyda
Sotish xarajatlari, aktivlarning chiqib
ketishi yoki joriy qiymat bo’yicha
baholash natijasida to’xtatilgan faoliyat
bo’yicha soliq to’langandan keyin
qoladigan
foyda va zarar
Foyda yoki zarar Hisobot davrining sof foydasi (zarari)
Yalpi daromadning har bir
komponenti-
Ulushli qatnashish hisobi usuli
bo’yicha boshqa yalpi daromadda
uyushgan yoki hamkor
tashkilotlarning
ulushi
Jami yalpi daromad
Nazorat qilinmaydigan ulushli
qatnashish va bosh kompaniya
ta’sischilariga taaluqli foyda yoki
22

zarar va
jami yalpi daromad
MHXS va BHMS asosida tuziladigan hisobotning asosiy farqli jihati, “Ulushli
qatnashish hisobi usuli bo’yicha boshqa yalpi daromadda uyushgan yoki hamkor
tashkilotlarning ulushi” va “Nazorat qilinmaydigan ukushli qatnashish va bosh
kompaniya ta’sischilariga taaluqli foyda yoki zarar va jami yalpi daromad”
moddalari milliy amaliyotda mavjud emas. Bu esa tashkilot konsolidatsilangan
emas, balki oddiy hisobotni shakllantirishga olib keladi.
Xalqaro standart talablariga muvofiq tuzilgan hisobotlarda xarajatlarni ikki
shaklda tasniflash tavsiya etiladi: xarajatlar xarakteri va maqsadi bo’yicha.
Xarajatlar tabiatiga ko’ra amortizatsiya, ish haqi, transport xarajatlari va boshqa
xarajatlarga bo’linadi. Maqsadlari bo’yicha xarajatlar o’z vazifalariga ko’ra
tasniflanadi va tannarxga, ma’muriy xarajatlarga, sotish xarajatlariga va boshqalarga
bo’linadi. Milliy standartda ular faqat mo’ljallangan maqsadlar uchun tasniflanadi.
Xalqaro standart talablariga muvofiq hisobotlarni tuzishda taklif etilayotgan 2ta
muhim yondashuvlar mavjud bo’lib bular:
- xalqaro standart talablariga muvofiq, xarajatlar turlari bo’yicha moliyaviy
natijalarga aniqlik kiritish uchun xarajatlarning maqsadli foydalanganligi
to’g’risidagi qo’shimcha ma’lumotlar oshkor etilishi;
- analitik ishlarda biznes jarayonlarini strategik boshqarish uchun
prognozlashga ahamiyat qaratishning lozimligi.
23

4. "GREENCITY" xususiy korxonasining moliyaviy hisobotlari
tahlili.
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-sonli
buyrug‘iga 2-sonli ilova,
O‘zR AV tomonidan 2003 y. 24 yanvarda ro‘yxatga olingan N 1209
Moliyaviy natijalar to‘grisida xisobot - 2-sonli shakl

202
2 yil 4 choragi Ko di
BxUT bo‘yicha 1-shakl 0710002

Korxona,
tashkilot "GREENCITY" XUSUSIY KORXONA KTUT
bo‘yicha 28039469

Tarmoq Promыshlennost XXTUT
bo‘yicha

Tashkiliy-
huquqiy shakli TxShT
bo‘yicha

Mulkchilik
shakli Gosudarstvennaya MShT
bo‘yicha 114

Vazirlik, idora
va boshqalar DBIBT
bo‘yicha 79994

Soliq to‘lovchining identifikatsion raqami STIR 305760056

Hudud TOShKENT ShAHAR ChILONZOR
tumani MxOBT 1726294

Manzil 3-mavze, 2-uy, 39-xonadon. Jo‘natilgan 15.02.2023
24

sana

O‘lchov birligi, ming so‘m qabul
qilingan
sana

Takdim qilish muddati 15.02.2023
MOLIYaVIY NATIJALAR
To’GRISIDA XISOBOT - 2-
sonli shakl O‘lchov birligi, ming so‘m
Ko‘rsatkichlar
nomi Sa
tr
ko
di O‘tgan yilning
shu davrida Hisobot davrida Tahlil natijasida
ko'rilgan farq
Darom
adlar
(foyda) Xaraj
atlar
(zararl
ar) Darom
adlar
(foyda) Xaraj
atlar
(zararl
ar) Darom
adlar
(foyda) Xaraj
atlar
(zararl
ar)
1 2 3 4 5 6
7 8
Mahsulot (tovar,
ish va xizmat)
larni sotishdan sof
tushum 01
0 1 385
852,73 x 4 440
343,71 x
3 054
490,98 x
Sotilgan mahsulot
(tovar, ish va
xizmat) larning
tannarxi 02
0 x 1 186
235,92 x 3 742
209,74 x
2 555
973,82
Mahsulot (tovar,
ish va xizmat)
larni sotishning
yalpi foydasi
(zarari) (satr.010-
020) 03
0 199
616,81 0,00 698
133,97 0,00
498
517,16 0,00
Davr xarajatlari,
jami
(satr.050+060+07
0+080),shu
jumladan: 04
0 x 112
685,66 x 195
303,22 x
82
617,56
Sotish xarajatlari 05
0 x 4
550,73 x 71
813,49 x 67
262,76
Ma’muriy
xarajatlar 06
0 x 103
794,65 x 100
577,00 x -3
217,65
Boshqa operatsion 07 x 4 x 22 x
18
25

xarajatlar 0 340,28 912,73 572,45
Asosiy
faoliyatning
boshqa
daromadlari 09
0 1
646,94 x 26
256,89 x
24
609,95 x
Asosiy
faoliyatning
foydasi (zarari)
(satr. 030-
040+090) 10
0 88
578,09 0,00 529
087,64 0,00
440
509,55 0,00
Umumxo‘jalik
faoliyatining
foydasi (zarari)
(satr.100+110-
170) 22
0 88
578,09 0,00 529
087,64 0,00
440
509,55 0,00
Foyda solig‘ini
to‘lagunga qadar
foyda (zarar)
(satr.220+/-230) 24
0 88
578,09 0,00 529
087,64 0,00
440
509,55 0,00
Foyda solig‘i 25
0 x 13
606,74 x 80
148,83 x 66
542,09
Hisobot davrining
sof foydasi
(zarari) (satr.240-
250-260) 27
0 74
971,35 0,00 448
938,81 0,00
373
967,46 0,00
BYUDJETGA TO‘LOVLAR TO‘G‘RISIDA MA’LUMOT

O‘lchov birligi, ming so‘m
Ko‘rsatkichlar nomi Sat
r
ko
di Hisobot
davri
uchun
hisob- Hisobot
davri uchun
hisob-kitob
bo‘yicha Tahlil
natijasi
da
ko'rilga
26

kitob
bo‘yich
a
to‘lana
di hisoblangan
dan
haqiqatda
to‘langani n farq
Jismoniy shaxslardan olinadigan
daromad solig‘i 290 6
624,00 6 568,70
-55,30
shu jumladan:shaxsiy jamg‘arib
boriladigan pensiya hisobvaraqlariga
ajratmalar 291 55,20 55,20
0,00
Qo‘shilgan qiymat solig‘i 310 672
306,82 128 436,84 -543
869,98
Yagona ijtimoiy to‘lov va
fuqarolarning byudjetdan tashqari
Pensiya jamg‘armasiga
sug‘urta badallari 440 6
624,11 6 646,86
22,75
Jami byudjetga to‘lovlar summasi (280
dan 470 satrgacha 291 satrdan tashqari) 480 685
554,93 141 652,40 -543
902,53
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-sonli
buyrug‘iga
1-sonli ilova, O‘zR AV tomonidan 2003 y. 24 yanvarda ro‘yxatga olingan N 1209
Buxgalteriya balansi №1-sonli shakl
202
2 yi
l 4 choragi
BxUT bo‘yicha 1-shakl O710001

Korxona,
tashkilot "GREENCITY" XUSUSIY KORXONA KTUT
bo‘yicha 28039469

Tarmoq Promыshlennost XXTUT
bo‘yicha

Tashkiliy-
huquqiy shakli TxShT
bo‘yicha

Mulkchilik shakli Gosudarstvennaya MShT
bo‘yicha 114

Vazirlik, idora va
boshqalar DBIBT
bo‘yicha 79994

27

Soliq to‘lovchining identifikatsion raqami STIR 30576005
6

Hudud TOShKENT ShAHAR ChILONZOR
tumani MxOBT 1726294

Manzil 3-mavze, 2-uy, 39-xonadon. Jo‘natilga
n sana 15.02.202
3

O‘lchov birligi, ming so‘m qabul
qilingan
sana

Takdim
qilish
muddati 15.02.202
3
Бухгалтeriya balansi №1 -sonli shakl O‘lchov birligi, ming so‘m
Ko‘rsatkichlar nomi Sat
r
ko
di Hisob
ot
davri
boshi
ga Hisob
ot
davri
oxirig
a Thalil
natijasi
da
ko'rilga
n farq
1 2 3 4 5
Tovar-moddiy zaxiralari, jami
(satr.150+160+170+180) 1 322
760,69 444
869,46 122
108,77
Tovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi) 2 322
760,69 444
869,46 122
108,77
Debitorlar, jami (satr.
220+240+250+260+270+280+290+300+310) 3 762
338,03 1 244
865,50 482
527,47
Xaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan
4900 ning ayirmasi) 4 4
582,50 34
282,50 29
700,00
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga
berilgan bo‘naklar (4300) 5 753
009,15 1 210
151,99 457
142,84
Byudjetga soliqlar va boshqa majburiy
to‘lovlar bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4400) 6 4
486,07 170,70 -4
315,37
Maqsadli davlat jamg‘armalari va sug‘urtalar
bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari (4500) 7 260,31 260,31 0,00
Pul mablag‘lari, jami 8 2 77 75
28

(satr.330+340+350+360), shu jumladan: 148,43 804,30 655,87
Hisob-kitob schyotidagi pul mablag‘lari (5100) 9 1
723,98 77
804,30 76
080,32
Boshqa pul mablag‘lari va ekvivalentlari
(5500, 5600, 5700) 10 424,45 -424,45
qisqa muddatli investitsiyalar (5800) 11 189
000,00 189
000,00 0,00
II bo‘lim bo‘yicha jami (satr.
140+190+200+210+320+370+380) 12 1 276
247,15 1 956
539,26 680
292,11
Balans aktivi bo‘yicha jami (satr.130+390) 13 1 276
247,15 1 956
539,26 680
292,11
Passiv 0,00
I. O‘z mablag‘lari manbalari 0,00
Ustav kapitali (8300) 1 864
573,60 1 140
023,60 275
450,00
Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)
(8700) 2 43
104,88 38
225,79 -4
879,09
I bo‘lim bo‘yicha jami (satr.410+420+430-
440+450+460+470) 3 907
678,48 1 178
249,39 270
570,91
II. Majburiyatlar 0,00
Joriy majburiyatlar, jami
(satr.610+630+640+650+660+670+680+690+
700+710+ +720+730+740+750+760) 1 368
568,68 778
289,87 409
721,19
shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlari
(satr.610+630+650+670+680+690+
+700+710+720+760) 2 363
568,68 773
289,87 409
721,19
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga
qarz (6000) 3 61
072,60 64
451,30 3 378,70
Olingan bo‘naklar (6300) 4 271
312,32 426
031,50 154
719,18
Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (6400) 5 7
139,76 63
383,45 56
243,69
Maqsadli davlat jamg‘armalariga to‘lovlar
bo‘yicha qarz (6520) 6 552,00 551,02 -0,98
Ta’sischilarga bo‘lgan qarzlar (6600) 7 13
900,00 210
952,60 197
052,60
Mehnatga haq to‘lash bo‘yicha qarz (6700) 8 9
592,00 7
920,00 -1
672,00
Qisqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840) 9 5
000,00 5
000,00 0,00
II bo‘lim bo‘yicha jami (satr.490+600) 10 368
568,68 778
289,87 409
721,19
Balans passivi bo‘yicha jami (satr.480+770) 11 1 276
247,16 1 956
539,26 680
292,10
29

Xulosa
Mаmlаkаtimizdа iqtisоdiyotni rivоjlаntirish shаrоitidа хo’jаlik yurituvchi
subyektlаrdа ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrining to’g’ri, o’z vаqtidаgi buхgаltеriya
hisоbini yo’lgа qo’yish, аuditоrlik tеkshiruvidаn o’tkаzish vа tаhlil qilish shuningdеk,
mоddiy, mеhnаt hаmdа mоliyaviy rеsurslаrdаn оqilоnа fоydаlаnish ustidаn qаttiq
nаzоrаtni tаshkil etish mаhsulоt tаnnаrхini pаsаytirishning eng muhim yo’llаridаn
hisоblаnаdi. Xo’jalik yurituvchi subyektlar fаоliyatidа iqtisоdiy tаhlil usullаridаn
fоydаlаnish ma’lumotardan foydalanuvchi uchun tahlilni hаr tоmоnlаmа sifаtli
o’tkаzishgа, investor uchun investitsiya riskini minimаllаshtirishgа vа kоrхоnа
fаоliyati bilаn bоg’liq muаmmоlаrni аniqlаshdа hаmdа shungа mоs rаvishdа mijоz
uchun аsоsli tаkliflаrni ishlаb chiqishgа imkоn yarаtаdi. Tаhliliy аmаllаrning
sаmаrаdоrligi ko’p jihаtdаn usullаrni to’g’ri tаnlаnishidаn, ko’rsаtkichlаr tаrkibini
bеlgilаshdаn vа tаhlilni o’tkаzish kеtmаkеtligigа bоg’liq. Shu bilаn birgа tаhliliy
аmаllаrdаn ichki аuditоrlik хizmаti sаmаrаdоrligini оshirishdа fоydаlаnilishi
mumkin. Iqtisоdiyotni erkinlаshtirish shаrоitidа хo’jаlik subyektlаri fаоliyati
30

bаrqаrоrligini оshishidа mоliyaviy intizоmgа riоya qilish аsоsiy оmillаrdаn biri
hisоblаnаdi. Bu esа аlbаttа mаhsulоt ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini to’g’ri
sаrflаnishigа bоg’liqdir. Аynаn bir so’mlik mahsulot ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini
tаhlil etilishi kоrхоnаlаrdа tеjаmkоrlikning yuzаgа kеlishidа, оrtiqchа chiqimlаrni
оldini оlishdа аlоhidа o’rin tutаdi. Mаhsulоt ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini tаhlil qilish
ichki imkоniyatlаrdаn fоydаlаnishgа hаmdа хo’jаlik fаоliyatini sаmаrаdоrligini
оshirish bo’yichа аmаliy tаkliflаr ishlаb chiqishgа imkоn bеrаdi. Shu bоisdаn ishdа:
“GREENCITY” xususiy korxonasida mаhsulоt ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini
o’zgаrishigа tа’sir qimluvchi оmillаrni hisоblаsh hаmdа ichki imkоniyatlаr аniqlаsh
hаmdа оshirish bo’yichа tahlil o’tkazilib imkonioyatlar ko’rib chiqildi. Tаdqiqоtlаr
nаtijаsidа kоrхоnаdа mаhsulоtlаrni ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini kаmаytirishning
аsоsiy mаnbаlаri sifatida quyidаgilаrni ko’rsatish mumkin: - kоrхоnаning ishlаb
chiqаrish quvvаtlаridаn to’liq fоydаlаnish аsоsidа mаhsulоt hаjmini оshirish;
- mеhnаt unumdоrligini оshirish, хоm аshyo vа mаtеrillаr elеktr enеrgiya, yoqilg’i,
uskunаlаrdаn iqtisоd rеjimigа riоya qilgаn hоldа fоydаlаnish, unumsiz хаrаjаtlаrni
bаrtаrаf qilish, yaroqsizlikka yo’l qo’ymаslik hisоbigа ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini
qisqаrtirish.
Mаhsulоt ishlаb chiqаrish hаjmini оshirish imkоniyati ishlаb chiqаrish dаsturi
bаjаrilishini tаhlil qilish оrqаli аniqlаnаdi. Mаhsulоt hаjmining оrtishi tufаyli
хаrаjаtlаrning o’zgаruvchаn qismi (ishchilаrning ish hаqi, mаtеriаl хаrаjаtlаr vа
bоshqаlаr) оrtgаn hоldа, хаrаjаtlаrning o’zgаrmаs qismi turgаn hоlаtdа sаqlаnаdi,
shuning uchun tаnnаrх pаsаyishigа erishilаdi. Хаrаjаtlаrni qisqаrtirish imkоniyati hаr
bir хаrаjаt mоddаlаri bo’yichа innоvаtsiyalаrni qo’llаsh оrqаli, ish hаqi, хоm аshyo,
mаtеriаl, enеrgiyalаrni qisqаrtiriligа erishilаdi. Mаtеriаllаr хаrаjаtlаrini qisqаrtirish
rеjаlаshtirilgаn mаhsulоt hаjmi bo’yichа mаtеriаl хаrаjаtlаrini pаsаytirish rеzеrvlаri
yangi tехnоlоgiya vа bоshqа chоrаlаrni qo’llаsh оrqаli аniqlаnаdi. Mаhsulоt ishlаb
chiqаrish hаjmining оshirish imkоniyatlаri bo’yichа qo’shimcha хаrаjаtlаr
mаhsulоtning hаr bir turi bo’yichа аniqlаnаdi. Rеzеrvlаrni bundаy tаrtibdаgi hisоb-
kitоbi mаhsulоtning hаr bir turi, imkоniyat chеgаrаsidа innоvаtsiya chоrаlаri
31

bo’yichа hаm аlоhidа аniqlаnishi mаqsаdgа muvоfiq hisоblаnаdi. Kurs ishida
yuqorida ko’rib chiqilgan korxonaning xarajatlarini minimallashtirish va ishlab
chiqarishni optimallashtirish uchun mavjud imkoniyatlari tahlil qilindi va joriy,
o’tgan yillik natijalar taqqoslandi. Bundan ko’rinib turibdiki moliyaviy hisobotni
tahlil qilish korxonananing muvafaqqiyatli faoliyat yuritishi uchun ustun hisoblanadi.
ASOSIY VA QO’SHIMCHA O’QUV ADABIYOTLAR HAMDA
AXBOROT MANBAALARI
Asosiy adabiyotlar.
1. Egamberdiyeva S.R. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik. «Intellekt»
nashriyoti, 2021. 272 563 bet. Lotin alifbosida
2.Karimov A., Kurbanbayev J., Jumanazarov S. Buxgalteriya hisobi. 1- qism.
Darslik. –T.:Iqtisod-moliya, 2019. - 512 b.
3.Karimov A., Ochilov I.K., G’aniyev Z.U. Buxgalteriya hisobi. 2-qism.
Darslik. –T.:, 2021. - 852 b.
4.Qurbonov Z.N., Misirov K., Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik. –T.:
Iqtisod-moliya, 2019. –756 b
5.Kаrimov А, Ibrаgimov А, Rizаyev N. Xаlqаro moliyaviy hisobot stаndаrtlаri.
Dаrslik. - T.: TMI. «Iqtisod-Moliya», 2020 y. - 392 b. (grif 418-266, 2020 y. 14
аvgust)
6.Kuljonov O., Xusinov I., Jumanazarov S. Buxgalteriya hisobi nazariyasi.
O’quv qo’llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –237 b.
7.Norbekov D., Misirov K., Tashmanov G’. Moliyaviy va boshqaruv hisobi.
O’quv qo’llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –194 b.
8.Xasanov B., G’aniyev Z., Muxammedova D. Boshqaruv hisobi. O’quv
qo’llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –279 b.
9.Pardayev A., Pardayev B. “Boshqaruv hisobi” T.: G’.G’ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2019 yil 651 b.
10.H. Morgan, Financial Reporting and Accountability, 5th Edition, McGraw
Hill. (2018)
32

11.ACCA Financial Accounting (FA/FFA) Study Text: Published by: Kaplan
Publishing UK Unit 2 The Business Centre Molly Millar’s Lane Wokingham
Berkshire RG41 2QZ ISBN: 978-1-78740-586-8 © Kaplan.
Financial Limited, 2020
12.Godfrey, J., Hodgson, A., Hamilton, J., Tarca, A., & Holmes, S. (2010).
Accounting Theory. Wiley.
13.Pilcher, R., & Gilchrist, D. (2018). Public Sector Accounting,
Accountability and Governance. Routledge.
14.PKF International Ltd, & Ltd, P. K. F. I. (2020). Wiley Interpretation and
Application of IFRS Standards 2020. Wiley.
Qo’shimchа аdаbiyotlаr
15.Ergаshevа SH, Ibrаgimov А, Rizаyev N. Moliyaviy hisobotning xаlqаro
stаndаrtlаri. O’quv qo’llаnmа. - T.: TDIU. «IQTISODIYOT», 2019 y. - 321 b.
16.Karimov A., Kurbanbayev J., Jumanazarov S., Xalilov Sh. Moliyaviy hisob
va hisobot. O‘quv qo‘llanma. –T.:Iqtisod-moliya, 2018. - 496 b.
17.Kuljonov O., Ortiqov X., Yugay L., Tuxsanov X., M.Xayitboyev Moliyaviy
hisob. O‘quv qo‘llanma. –T.: Iqtisod-moliya, 2018. –246 b.
18. Tashnazarov S.N., Tashnazarova D.S. Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlari. O‘quv qo‘llanma. –C.: SamISI, 2018. -421 b.
19. Teterleva, A. S. Mejdunarodniye standarti finansovoy otchetnosti : [ucheb.
posobiye] / A. S. Teterleva ; M-vo obrazovaniya i nauki Ros. Federatsii, Ural.
feder. un-t. – Ekaterinburg : Izd-vo Ural, 2016. – 176 s.
Аxborot mаnbааlаri.
1. www.aim.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.wikipedia.uz
4. www.lex.uz
5. www.referat.uz
6. http://genderi.org .
7. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikаsi xukumаt portаli.
8. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikаsi Qonun hujjаtlаri mа’lumotlаri
milliy bаzаsi.
9. www.tradingeconomics.com – ekonomicheskiye pokаzаteli
10. www.mf.uz (O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining sayti)
11. www.ach.gov.uz (O’zbekiston Respublikasi Hisob Palatasining sayti)
12. www.iasplus.com.
13. www.webofscience.com– Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
33

Xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati moliyaviy holati va moliyaviy holati o`zgarishlar.

Купить