Xonliklar davri boshqaruvi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	121.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Xonliklar davri boshqaruvi

Sotib olish

Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………..2-3
I – BOB. O’rta osiyoda xonliklarning vujudga kelishi va boshqaruv tizimi.
1.1 Yurtimizda xonliklarning tashkil topishi……………………………..4-21
1.2 Buxoro xonligida boshqaruv tizimining faoliyati……………………22-25
II – BOB. Xonliklar davrida markaziy va mahalliy boshqaruv tartiblari
2.1 Xiva xonligida markaziy boshqaruv tartiblarini o’rnatilishi…………26-28
2.2 Qo’qon xonligida boshqaruv tizimining mahalliy bo’g’inlari va ularning o’ziga
xos jihatlari……………………………………………………………….29-34
III. Xulosa ……………………………………………………………….35-36
IV. Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………..37
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi O‘zbekiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab
tariximizga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgarib, sovet davrida noto‘g‘ri baho
berilgan yoki yuzaki ko‘rib chiqilgan masalalarga jiddiy ilmiy yondashuv
kuchaydi. Xususan Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning respublika
tarixchilari bilan uchrashuvda (1998 yil 26 iyun) so‘zlagan nutqida 1
, milliy istiqlol
g‘oyasini shakllantirish muammolariga bag‘ishlangan shundan keyingi
chiqishlarida tarix fanining ma’naviy salohiyatini safarbar etish, tarixiy haqiqatni
tiklash sohasidagi harakatlarning keng dasturi, tanlangan mustaqillik va taraqqiyot
yo‘lidan borib, mo‘ljallangan maqsadlarga erishishning mustahqam ilmiy asosi
belgilab berildi. Ularda jamiyat taraqqiyotining real qonuniyatlarini chuqur
o‘rganish zarurligi, milliy tarixdagi yuksalish va tanglik davrlarini yangicha
metodologik nuqtai nazardan turib tahlil qilish, chor va sovet mustamlakachi -
imperiya tuzumlarining ko‘rsatgan buzg‘unchilik ta’siriga doir omillarni aniqlash,
avvalgi mafkuraviy andozalar va eskicha tafakkur ko‘rinishlarining takrorlanishiga
barham berish yo‘llarini belgilash, jamiyatning ma’naviy-axloqiy takomilga
erishuvida tarix fanining ta’sirini kuchaytirish zarurligi qayd qilingan. CHunki bu
davrni xalqimiz hayotidan o‘chirib bo‘lmaydi.
O‘zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimov
ta’kidlaganidek: “bu yillar tarixi bu bizning tariximiz, xalq tarixidir. Tarixdan voz
kechib bo‘lmaydi” deb aytib o‘tgandir. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Maxkamasining 1998 yil 27 iyuldagi “O‘zRFA tarix instituti faoliyatini
takomillashtirish haqidagi” qaroridan so‘ng haqqoniy tarixni yaratish, bu jarayonda
birlamchi manbalarga asosiy e’tibor berish, qo‘yilgan muammoni soha
mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud muammolar echimini ilmiy asoslash
borasida anchagina ishlar amalga oshirildi. SHunga qaramasdan, uzoq o‘tmishlarga
borib taqaluvchi ulkan tariximizda echimini kutayotgan muammolar talaygina.
Ana shunday fundamental masalalardan biri - o‘zbek xalqi davlatchiligi hamda
davlat boshqaruvi tarixidir. Biz mazkur kurs ishda ana shu Turkiston zaminidagi
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Ўзбекистон. 1998. B.17.
2

xonliklarning XVIII - XIX asr o‘rtalaridagi davlat boshqaruvi tizimini yoritishga
harakat qildik. Mavzuning maqsad va vazifalari. Mazkur
kurs ishning maqsad va vazifalari o‘zbek xonliklarigadagi kuyidagi masalalar
haqida ma’lumotlar berish: - Yurtimizda uch xonlikning tashkil
topishini o’rganish; - XVI - XIX asr o‘rtalaridagi
xonliklardagi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayot, halqning turmush tarzi ochib
berish; - Xonliklardagi
davlat boshqaruvi masalalari tadqiq etish; - Davlatlardagi
mansab va unvonlar, sulolalar hukmronligi tarixi o‘rganish; - Xonliklarning
ma’muriy xududiy tuzulishi masalari tarixi haqidagi ma’lumotlarni har bir
xonlikda alohida bayon etishdir. Mavzuning
ob’ekti va predmeti Kurs ishda jamlangan va umumlashtirilgan ma’lumotlar
XVIII - XIX asr o‘rtalaridagi o‘zbek xonliklar davlat boshqaruvi mavzuning
ob’ekti etib bergilandi. Predmeti esa xonliklarda mahalliy va markaziy boshqaruv
tartiblarini yurtilishini o’rganishdir. Kurs
ishing hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
3

I – BOB. O’rta osiyoda xonliklarning vujudga kelishi va boshqaruv tizimi.
1.1 Yurtimizda xonliklarning tashkil topishi
Buxoro xonligining tashkil topishi
Shayboniyxon vafotidan so'ng uning avlod-ajdodlari o'rtasida toj-u taxt,
hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib o'zaro qonli urushlar avj oldi. 1510-1530-
yillarda Shayboniyxonning amakisi Ko'chkinchixon hokimlik qiladi. Unga o'g'li
Abdusaid (1529- 1533) va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxo'r bo'ldi.
Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) so'ng Movarounnahrda
qo'shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda Ubaydullaxon o'g'li
Abdulazizxon (1540- 1550), Samarqandda esa Ko'chkinchixon o'g'li Abdullatifxon
(1540--1551) taxt boshqarganlar. Hokimiyat talashib kurash misli ko'rilmagan
cho'qqiga ko'tarildi.
Shayboniyxon avlodlarining har birida 10-12 tadan o'g'il farzand bo'lib,
ularning har biri taxt uchun vorislik qilishga da'vogar edi. Shu bois Movarounnahr
hududi bir necha bo'laklarga bo'linib ketdi. Karmana va Miyonqal'ada Iskandar
Bahodir, Balxda Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich Qora, Hisorda
Shayboniyxonning nabirasi sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556-yilda
Abdullatifxon vafot etgach Samarqand taxtini Baroqxon qo'lga kiritib, Navro'z
Ahmadxon nomi bilan besh yil hukmronlik qiladi. 1550-yilda Sulton Abdulazizxon
vafot etgach, o'nlab sultonlar, beklar va amirlar Buxoro taxti uchun kurashni avjiga
mindirdilar. Dastlab Buxoro Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga
tegdi, lekin u bir yil o'tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga
qarshi Baroqxon va Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadiyor va
Burhon sulton qo'shiladi 2
.
Ular birgalikda Miyonqal'a, Karmana va Qarshiga yurish boshlaydilar.
Vahimaga tushgan bu shaharlarning hokimlari qochib ketadilar. Faqat Miyonqal'a
hokimi Iskandaming 18 yoshli o'g'li AbdulIagina qal'ada mustahkamlanib
sultonlarning birlashgan kuchlariga qarshi yolg'iz o'zi kurashga otlanadi. 12 kun
2
Shamsutdinov. R, Karimov. SH, Ubaydullayev. O’. Vatan tarixi (XVI-XIX asr boshlari). K.2.: - T.: Sharq, 2010.
B.23.
4

davom etganjangdan so’ng sulh bitimi irnzolanadi. Bitimga ko'ra Abdulla
Balxgajo'nab ketishgamajbur bo'ladi. 1556-yilda Baroqxon vafot etgach uning
farzandlari o'rtasida boshlangan taxt vorisligi uchun kurashga aralashib undan
ustalik bilan foydalangan Abdulla navbatdagi g'alabaga erishadi. U quvg'inlik
yillarini bekorga o'tkazmadi. Eng obro'-e'tiborli o'nta o'zbek qabilasi - qushchi,
o'tarchi, kenagas, yuz, jaloyir, major, qipchoq, ming, bahrin qabilalari, shuningdek
jo'ybor shayxlari hamda musulmon ruhoniylarining boshqa e'tiborli va qudratli
vakillarining himoyasi va qo'llab-quvvatlashiga sazovor bo'ladi.
Abdullaxon II Ilono'tdi yaqinidagi jangda Baroqxonning o'g'li Bobosulton
va uning ittifoqchisi Toshkent hokimi Darveshxonning birlashgan kuchlarini tor-
mor keltiradi 3
. Abdullaxon uchun Buxoroga yo'l ochiq edi. U Qarshi, Chorjo'yni
egallab, sulton Burhonni mag'lubiyatga uchratib Buxoroga tantanavor kirib boradi.
Buxoroni zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy hokimiyat markaziga
aylanadi. Markazi Buxoro bo'lgan davlat Buxoro xonligi deb atala boshlanadi.
Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi ulug'
bo'lgan o'z amakisini so’ng otasini xon deb e'lon qiladi. Amalda Abdullaning o'zi
ularning nomidan hokimiyatni idora etardi. Otasi Iskandarxon 1561-yili xon deb
e'lon qilinadi. U 1582-yil vafotiga qadar xonlik taxtida o'tiradi. Otasi vafotidan
so’ng 1583-yil Abdullaxon II o'zini rasman xon deb e'lon qiladi. Abdullaxon
(1557-1598) hukmron bo'lgan davrda Movarounnahrda kuchli markazlashgan
davlatga asos soldi.
Uning butun hukmronlik yillari urush va jangu jadallar
bilan o'tdi. 1 557-yilda Shahrisabzni, 1569-yilda Samarqandni egalladi 4
. 1558-
1572-yillarda o'rtada tanaffuslar bilan Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va
Hisorni qo'lga kiritdi. 1582-yilda Toshkent, Sayram, Turkiston, Farg'ona, 1583-
yilda Xuroson, 1595-yilda esa Xorazm taslim etiladi. Abdullaxon II Amir
Temurdan so’ng Movarounnahrda nisbatan qat'iy siyosat yurgiza olgan yagona, va
so'nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini tiklash maqsadida
3
Азамат Зиё . Ўзбек давлатчилиги тарихи : ( Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар ) // Масъул
муҳаррир : Б . Аҳмедов . – Т .: Шарқ , 201. Б .237.
4
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021. B. 61.
5

Qozog'istonning hozirgi Qarag'anda viloyati g'arbidagi, Sariqsuv daryosining
Shimolida joylashgan Ulug'toqqa yetib borgach, tog tepasidagi bir minorada
bitilgan quyidagi so'zlarga ko'zi tushadi: «Tarix yetti yuz to'qson uchinda qo'y yili,
yozning ora oyi, Turonning sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila
To'xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo'lsun deb bu
minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat
qilg'ay. Bizni duo bilan yod qilg'ay». Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur
To'xtamishxonga qarshi lashkar tortgan kezi shu tog' ustiga chiqib, so'ng bu yerda
bir minora qurdirib xarsang toshga o'ydirib yozdirgan xotira so'zlari edi.
Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga duolar o'qittirib, o'zi ham qarshi
tomonda bir minora qurishga buyruq berdi va unga «Kimki bu manzilga qadam
qo'ysa, xayrli duo ila bizni yod aylasin» so'zlarini o'ydirtiradi. Amir Temur
Turkiston shahrida Xo'ja Ahmad Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani
ma'lum. Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib
etadi. Abdullaxon II XVI asming 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot,
Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to Xilmand daryosigacha bo'lgan
hududlarda o'z saltanatini o'matdi, Qandahorni ham egallaydi. Uning davrida
hozirgi Qarag'andadan (Ulug'tog'dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan
Masbhadgacha bo'lgan hududlar yana bir bor Oliy hokimiyati Buxoro qo'l ostida
birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan so'ng Abdullaxon II asos soladi.
Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan iborani
qo'llashgan edilar.
Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat
tuzish borasidagi faoliyati Hoflz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asarida
o’zining mukammal ifodasini topgan. Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida
dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlanadi, madaoiy hayot ancha
yuksaladi. Juda ko'p sug'orish inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali,
Okchopsoy to'g'oni va suv ombori, Vahshdan chiqarilgan ko'plab ariqlaming
qurilishi dehqonchilikni rivojlantiradi. Bu vaqdarda Buxoro xonligida bug'doyning
10 xil turi, suli, qo'noq, jo'xori, mosh, no'hat, makkajo'xori, loviya, sholi, paxta,
6

kunjut, heda, arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, bog'dorchilik, chorvachilik
va ipakchilik rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Marg'ilon, Xo'jand, Andijon,
Toshkent, Jizzax, O'ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda
hunannandchilik taraqqiy qilgan. Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan rna'lum
bo'lishicha, XVI asrda Sarnarqandda hunarning 61 turi rnavjud bo'lgan.
Movarounnahrlik hunannandlar zo'r san'at bilan turli-tuman rnetall buyumlar, ip va
ipak rna tolar, a'lo navli qog'ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda
ancha kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda
madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan.
Shahar o'rtasidagi tim, ko'chalar
chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon yo'llarida sardobalar,
karvonsaroylar, ko'priklar qurilgan. Abdullaxon davrida Buxoro xonligining
Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari
rivojlangan. 1572-1578-yillari Hindistonda Buxoro xonining e1chilari, Buxoroda
esa Hindiston podshohi Akbarning elchilari bo'lgan. Abdullaxon II elchilari 1583-
yili Moskvadan o'q-dori, ov qushlari, mato olib kelganlar. Bundayelchilik 1589,
1595-yillarda ham takrorlangan. Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi,
davlat boshqaruv tizimini mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti o'tkazish yo'lidagi
faoliyati natijalari keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro
yaqinida Sumitan (Jo'ybor) mavzesida Jo'ybor xojalaridan Abu Bakr Sa'd mozori
atrofiga madrasa, masjid, xonaqoh va chorbog', Buxoroda madrasa, hammom,
Govkashon, Fathulla qushhegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu
(1569- 1570), tim (Abdullaxon timi), Kannana yaqioida Zarafshon daryosi ustiga
ko'prik (1582) qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand,
Balh va boshqa shaharlarda ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad
Yassaviy maqbarasi, rnasjidi ta'mirlangan. Abdullaxon II ning nufuzli amiri
Qulbobo Ko'kaldosh sharafiga Toshkentda Ko'kaldosh madrasasi qurilgan. Uning
davrida shaharsozlik, ilm-fan taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga
aylanadi. Buxoroda mashhur Abdullaxon kutubxonasi tashkil bo'ladi. Unda
mashhur hattotlar Mir Ali Hiraviy, Ahmad Husayniylar va boshqalar kitob
7

ko'chirish bilan mashg'ul bo'lishgan. Sayid Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri
ahbob» asari Abdullaxon II ga bag'ishlangan. Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi
olimlardan Mushfiqiy, Nizom Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, Qozi
Poyonda Zominiy, Mulla Amir, Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono
Abdulhakim va boshqalar yashab ijod etgan. Abdullaxon II ning o'zi ham iste'dodli
shoir bo'lib “Xon” taxallusi bilan o'zbek va fors tillarida she'r yozgan. Harbiy san'at
taraqqiy etgan. Qo'shin tarkibini nayza, qilich, manjaniq, shotular bilan
qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil qilganlar. XVI asr ikkinchi yarmidan
qo'shin Turkiyadan keltirilgan pilta miltiq va zambaraklar bilan qurollana
boshlagan. Abdullaxon II markazlashgan
davlatni tuzishda isyonkor zodagonlarni qattiqqo'llik va shafqatsizlik bilan
jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar va o'zining bir qator qarindosh-urug'larining
boshlarini tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har qancha qattiqqo'l bo'lmasin siyosiy
tarqoqlik tartibotlariga qarshi kurashda ojizlik qiladi va bu tartibotlarning
navbatdagi qurboni bo'ladi. Rivoyatlarga qaraganda Abdullaxon II o'g'li
Abdulmo'min tomonidan 598-yili zaharlab o'ldirilgan 5
. Bu ishda harbiy zodagonlar
boshliqlaridan biri Muhammad Boqibiy tashkilotchilik qilgan. Hokimiyatni zo'rlik
yo'li bilan otasi qo'lidan olgan oqpadar Abdulmo'min yarim yil o'tmasdanoq o'zi
ham boshqa bir dushman zodagonlar guruhi qo'lida (1599) halok bo'ldi. Taxtni
so'nggi Shayboniy hukmdor Pirmuhammadxon egallaydi. Ammo 1601-yili
Samarqand hokimi Boqi Muhammad bilan kurashda u yengiladi va taxtdan
ag'dariladi. Shu bilan Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi
Muhammad boshqa bir sulola - Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-yildan
vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola - Ashtarxoniylar hukmronlik qila
boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan Shayboniylar sulolasi o'zaro
qirg'inbarot urushlar va o'zaro nizolar oqibatida qirilib tamom bo'ladi va taxt
vorisligiga da'vogar qolmaydi.
Xiva xonligining tashkil topishi
5
Shamsutdinov. R, Karimov. SH, Ubaydullayev. O’. Vatan tarixi (XVI-XIX asr boshlari). K.2.: - T.: Sharq, 2010.
B.31.
8

M о ‘g‘ullar davrida b о ‘lib tashlangan, Temuriylar davrida goh Samarqand,
goho Xurosonga b о ‘ysungan Xorazm ahli k о ‘chmanchi о ‘zbeklar (1505) va Eron
qizilboshlari (1510) bosqiniga duch kelib, Shaybonixon vafotidan s о ‘ng tez orada
ozodlik uchun kurashni boshladi 6
. Xorazm vohasi va uning atroflaridagi
hududlarda xalq ozodlik harakati 1511-yilda boshlandi. Vazir shahri ulamolari
madad s о ‘rab Abul Mansur Elbarsxon ibn Berke sulton о ‘g‘liga murojaat qildilar.
О ‘zbeklarning shaharga yaqinlashib kelayotganidan xabar topgan aholi kechasi
qizilboshlarni о ‘ldira boshladilar. G‘alaba haqida Abulg‘ozi shunday yozadi:
“Ulug‘ t о ‘y qilib, о ‘zbek va sart barchasi yig‘ilib, ittifoq bilan tarix t о ‘qqiz yuz о ‘n
birda va q о ‘y yilinda Elbarsxonni xon k о ‘tardilar” 7
.
Vazirga qaram Yangi shaharga Bilbars, Tirsakka esa yana bir о ‘zbek
hokim etib tayinlandi. Elbars va Bilbars J о ‘jining beshinchi о ‘g‘li Shaybonning
vorisi Arabshoh avlodlaridan b о ‘lganligi bois ularning xonlik sulolasi Arabshohlar
deb ham nom oldi. О ‘zbek xonligi tashkil etilib, oradan uch oy о ‘tgach, Elbars
Urganchni egallash maqsadida q о ‘shin tortib keldi. Shahardan yarim farsax
masofada b о ‘lgan jangda Elbarsxonning q о ‘li ustun kelib, hokim Subhonquli
boshliq qizilboshlar va ularning ittifoqchilari yengildi. Urganchni egallagan
Elbarsxon Dashtda qolgan Yodgorxon о ‘g‘lonlariga chopar j о ‘natdi.
Oradan sal vaqt о ‘tib, Abulaqxonning bir о ‘g‘li va Amnakxonning olti о ‘g‘li
eldoshlari bilan birga Xorazmga keldilar. Ularning kuchiga tayangan Elbarsxon
qisqa muddatda Xiva, Hazorasp, Katni oldi. Kelajakda inisi Bilbars lashkarlari
k о ‘magida Elbarsxon Xurosonning Mahnacha va Durun degan yerlari hamda
turkmanlarning Abulxon va Mang‘ishloq hududlariga tez-tez bosqinchilik
yurishlari qilib turdi. Shunday qilib, Elbarsxon davrida davlatning siyosiy
geografiyasi shakllanib, janubda Xuroson, shimolda Orol, g‘arbda Kaspiy, sharqda
Buxoro xonliklari bilan chegaradosh b о ‘ldi 8
. Xorazmga kelib joylasha boshlagan
6
Муниров Қ. Мунис, Огаҳий ва Баёнийнинг тарихий асарлари. — Тошкент Фан, 1960. – Б. 6.
7
Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. — Тошкент: Чўлпон, 1992. – Б. 121. Ушбу сулоланинг насаби
ҳақида қаралсин: Абд ал-Кадир ибн Мухаммад-Амин. Маджма’ ал-ансаб ва-л-ашджар. Введение, перевод с
арабского-персидского и тюркского, текст, факсимиле автографа, комментарии и указатели Ш.Х.Вохидова,
А.М.Муминова, Б.Аминова. ― Алматы: Дайк-Пресс. 205. – С. 190.
8
Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. — Тошкент: Чўлпон, 1992. – Б.125.
9

о ‘zbek urug‘–qabilalari vakillari turk-m о ‘g‘ul an’analariga asoslangan boshqaruv
tizimini joriy etib, xonlikning ijtimoiy-siyosiy holatiga katta ta’sir eta boshlashdi.
Bu davrda о ‘z hududlarini kengaytirish va daromadliroq mulklarni egallashga
intilgan о ‘zbek sultonlari о ‘rtasidagi о ‘zaro kurashni avj oldirishga turtki b о ‘lgan
udel–mulk tizimining salbiy jihatlari yaqqol q о ‘zga k о ‘rina boshladi.
Akademik Y.G‘ulomov t о ‘g‘ri ta’kidlaganidek, boshqaruvning udel tizimi
birlashishga yordam berish о ‘rniga Xorazmdek hosildor mamlakat x о ‘jaligining
tushkinlikka uchrashiga olib kelgan edi. 1516-yilda Elbarsxonning vafotidan keyin
farzandlari о ‘rtasida taxt va mansab uchun kurash boshlandi. Bu davrda
Yodgorxonning nabiralari orasida Berkening о ‘g‘li Sultonhojidan yoshi ulug‘i
y о ‘q edi. Shu bois uni Vazirga keltirib, xon qilib k о ‘tardilar. Sultonhojining
q о ‘shini oz b о ‘lib, atrofdagi dushmanlariga qaqshatqich zarba bera olmadi. Uning
vafotidan keyin esa taxtga Abulakxon о ‘g‘li Hasanquli k о ‘tarildi. Endilikda yangi
xon taxti Vazirda emas, balki Urganchda joylashgandi.
Shu davrga qadar Urganchda ark b о ‘lmagan. Eshsulton degan amaldor
shahar arkini qurdirgan. Oradan biroz vaqt о ‘tgach, barcha о ‘zbek sultonlari
Urganchga xujum uyushtirib, qamal qildilar. “Urganch ulug‘ shahar,— deb
yozgandi Abulg‘ozi. — Tez- о ‘q qahatlik b о ‘la qoldi. Bir eshakning kallasi qirq-
ellik tanga b о ‘ldi, topilmadi”. О ‘ta og‘ir muhtojlikni boshidan kechirgan Urganch
aholisi 4 oy davomidagi qamaldan s о ‘ng taslim b о ‘ldi. Shahar olingach, Hasanquli
va uning katta о ‘g‘li Bilol Sulton о ‘ldirildi. Urganchda S о ‘fiyon xon deb e’lon
qilindi. Vazir, Yangishahar, Tirsak, Xuroson, Durun, Mang‘ishloq turkmanlarining
k о ‘pgina ovullarini boshqarish Sultong‘ozi boshliq Berke sulton nabiralariga
topshirildi. Amudaryoga yaqin Xiva, Hazorasp, Kat, B о ‘ldumsoz va Ingichka,
Kopettog‘ yon bag‘ridagi Bog‘obod, Nisoy, Obivard, Chahordeh, Mahna, Chacha
aholisi hamda daryo irmoqlari b о ‘yida о ‘tirgan Abulxon va Dehistondagi
turkmanlar Amnakxonning t о ‘rt о ‘g‘li tomonidan b о ‘lib olindi. Xon topshirig‘i
bilan barcha amaldorlar soliq yig‘ishi va poytaxtga yuborib turishi lozim edi.
Xorazmda vatan tutgan о ‘zbeklar hukmdorlari bilan turkmanlar orasidagi
munosabatlar asta-sekin keskinlashib bordi. Ayniqsa esari, adaqli, xizir, ali eli,
10

tevachi kabi turkman urug‘lari oqsoqollari elati gardaniga yuklangan soliqlardan
norozi edilar. Sababi katta–kichik elatlarga soliq t о ‘plash uchun yuborilayotgan
amaldorlarning soni 40 dan oshib, ularning xarxashasi haddan tashqari k о ‘payib
ketdi. Soliq yig‘uvchilarning о ‘ldirilgani haqidagi xabar
S о ‘fiyonning t о ‘rt inisi bilan turkmanlar ustiga q о ‘shin tortishiga turtki b о ‘ldi.
Ersari elatiga yetib kelgan Sufiyon q о ‘shinlari aholining katta-yu–kichigini
ayamasdan qira boshladi. О ‘ldirilgan 40 о ‘zbeklar xuni uchun turkmanlarga 40
ming q о ‘y о ‘lpon t о ‘lash majburiyati yuklandi. 1522-yilda S о ‘fiyonxon vafot
qilgach, Urganchdagi xon taxtiga Buchg‘axonni keltirib о ‘tqazdilar. Uning davrida
Buxoro xonligi lashkarlarining Eron hududlariga k о ‘plab yurish qilganligi sababli
Eron shohi Tahmosp Buchg‘axon bilan yaqin qarindosh tutinish uchun uning akasi
S о ‘fiyonning Oyshabegi ismli b о ‘yi yetgan qiziga uylandi. Bu Eron va Xorazm
о ‘rtasidagi munosabatni yaxshiladi. Buchg‘axon 1526-yilda vafot etgach, Urganch
taxti Avanishxon q о ‘liga о ‘tdi. Urganchga kelgan Durun hokimi
Muhammadg‘ozining Avanishxonning katta о ‘g‘li Dinmuhammad tomonidan
о ‘ldirilganligi Amnakxonning о ‘g‘illari hamda Elbarsxonning avlodlari о ‘rtasidagi
qonli t о ‘qnashuvga sabab b о ‘ldi. Avanishxon Vazir yaqinidagi Qumkend degan
joyda Sultong‘ozining tarafdorlarini yengdi va Elbarsxon avlodidan b о ‘lgan 16 ta
xonni о ‘ldirdi. Qarindoshlari bilan Buxoroga ketgan Sultong‘ozining katta о ‘g‘li
Umarg‘ozi ukasi Sherg‘ozi bilan birga, Ubaydullaxon saroyida tarbiyalana
boshladi, ular biroz ulg‘aygach, otalari mulkiga da’vogarlik qildilar. Vaziyatdan
foydalangan Ubaydullaxon Toshkentdan Baroqxon, Samarqanddan Juvanmardxon,
Hisordan Hamza Mahdiy sultonning lashkarlarini Buxoroga t о ‘pladi.
1538-yilda Buxoro q о ‘shinlari kelayotganidan xabar topgan Xiva va
Hazoraspda о ‘tirgan Amnakxonning о ‘g‘illari Avanishxonning oldiga qochib
bordilar. О ‘z navbatida, xon Urganchni tark etib, Ustyurt tomon j о ‘nadi. Orqasidan
yetib kelgan q о ‘shin Avanishxonni Bayot qiri etagida asirga oldi. Ubaydullaxon
uni Umarg‘oziga berdi va u о ‘ch olish niyatida Avanishxonni о ‘ldirdi.
Ubaydullaxon Urganchni boshqarishni о ‘g‘li Abdulazizga topshirdi. Yangi
hukmdor bilan birga t о ‘rt qismga ajratilgan о ‘zbek urug‘larini boshqarish uchun
11

Hisor, Samarqand, Toshkent t о ‘ralari va Buxoro amaldorlari qoldirildi.
Ubaydullaxon о ‘zi bilan Aqatoyning bir gala xotin bola chaqalarini
ham olib ketdi. Ammo ulardan biri — 18 yashar Hojimxon Xorazmda yashirinib
qoldi. Kelgusida u Durun hokimi Dinmuhammad bilan maslahatni о ‘rtaga q о ‘yib,
Urganchga yurish rejasini tuzdi. Lashkar Qurdush degan joyga kelganida unga
xizir eli, adoqli turkmanlaridan 100 kishi q о ‘shildi. Shahar olingach, dorug‘a va
uning о ‘nga yaqin amaldori qatl etildi. Hazorasp dorug‘asi qochdi. Ushbu
voqealardan xabar topgan Abdulaziz ham Urganchni tark etib, otasi oldiga
shoshildi. Buxoro xoni Ubaydulla 40 ming lashkarlik katta q о ‘shinni Xorazmga
j о ‘natdi. Buxoroliklar Hazoraspni egalladi degan xabarni eshitgan Dinmuhammad
о ‘zining 3 ming kishilik q о ‘shini bilan jangga kirishni niyat qildi. “Buxoro
q о ‘shinlari kunduzi dam oladi va kechalari yuradi” degan ma’lumot asosida
Shikast k о ‘li yaqinidagi y о ‘lning ikki yoqasida pistirma q о ‘ygan Dinmuhammad
va Yusuf sultonning lashkarlari buxoroliklar ustiga q о ‘qqisdan xujum qilib,
bosqinchilarning ustidan g‘alaba qozondi. Asir olingan Buxoro amaldorlari
Xorazmdan haydab ketilgan barcha о ‘zbek sultonlari va oila a’zolarini qaytarishga
va’da berdilar. Ularni olib kelish vazifasi Hojimxonga topshirildi 9
. Buxoroga
borgan Hojimxonni Ubaydullaxon yaxshi qabul qildi, otasi va qarindoshlarini olib
ketishga ruxsat berdi. Undan keyin Hojimxon Samarqanddan
Jumanmardxon va Hisordan Kolxon hamda uning otasi Aqatoyxonni olib,
Urganchga qaytdi. 1547-yili Urganchda xon taxtiga k о ‘tarilgan Kolxon zamoni
tinch va obodonchilik davri b о ‘ldi. “Kolxon xon b о ‘ldi, bir pulga bir non b о ‘ldi
tedilar” deb yozgan Abulg‘ozi. Kolxon otasi Aqatoyxonni Vazirga hokim qilib
tayinladi. Xiva va Hazoraspni boshqarish Buchg‘axonning о ‘g‘illari Esh va
D о ‘stga berildi. Ammo vaqt yetib ulg‘aygan Amnakxonning nabiralari orasida
birlik b о ‘lmadi. Ular bir–biriga xavf tug‘dirib, ayrimlari Buxoroga qochib ketdilar.
Bu vaqtda Buxoroda S о ‘fyonxonning Yunus ismli о ‘g‘li ham bor edi. “Yunusxon
aqlli va juvonmard va g‘ayur, yorliqi qatti kishi erdi” deb yozgandi u haqda
Abulg‘ozi. Yunusxon Mang‘it hokimi Ismoilbiyga kuyov b о ‘lib, 1556-yilda
9
Фирдавс ал-Икбаль. Сочинение Муниса и Агахи // МИТТ.― Т. II. – С. 59-60.
12

qaynotamni k о ‘rib kelaman deb 40 yigiti bilan Xorazmga y о ‘l oldi. T о ‘q qal’asiga
yaqin kelgan Yunusxon Urganch shahri devorlarini k о ‘rdi. Kun botgach, uning
yigitlari shahar qal’asi devorlarini mash’ala k о ‘tarib q о ‘riqlayotgan soqchilardan
bir nechtasini о ‘ldirib, shahar ichiga kirdilar. Nochor ahvolga tushib qolgan shahar
hokimi Mahmud sulton Vazirga qochib, Aqatoyxon huzuriga bordi. Aqatoyxon
q о ‘shini Urganchga kelgach esa, Najmiddin Kubro maqbarasi yaqinida qonli jang
b о ‘ldi. Unda yengilgan Aqatoyxon о ‘ldirildi va jasadi Vazirga j о ‘natildi.
Aqatoyning katta о ‘g‘li
Hojimxon Xurosondagi ukalari bilan askar yig‘ib, Urganch yaqinida Amudaryodan
kechib о ‘tdi. Bunday xabar topgan Yunusxon shaharni tashlab Buxoroga qochdi,
uning о ‘g‘li Qosim sulton esa о ‘ldirildi. Vaqt о ‘tib S о ‘fyonxon va Kolxonning
barcha farzandlari о ‘ldi hamda ulardan nasl qolmadi. Avanishxonning о ‘g‘illari
Xurosonda va Aqatoyxonning о ‘g‘lonlari Xorazmda hukmdorlik qilardilar.
Buchg‘axonning Esh ismli о ‘g‘li Xivani, D о ‘st — Hazoraspni, Buram esa Katni
boshqardi. 1557-yilda D о ‘stni xon k о ‘tardilar, ammo uni Hojimxon tan olmadi.
Bundan aziyat chekkan Eshsulton q о ‘shin t о ‘plab, Urganch ustiga yurdi. Ammo
Qumqal’a yaqinidagi Churnuk degan joyda b о ‘lgan 8 kunlik jangda Hojimxonni
yenga olmadi. Xivaga qaytgan Eshsulton uyg‘ur va naymanlarni yerlaridan quvdi.
Ularning yerlarini d о ‘rmon urug‘iga berdi. Yangi q о ‘shin bilan kelib Urganch va
T о ‘q qal’asi orasidagi maydonda Hojimxon bilan yana bir hafta urishdi. Ammo
hech bir taraf g‘olib kelolmadi. Shunda Eshsulton kechasi q о ‘shini bilan yashirin
holda Urganchga bordi. Qal’adagi uyg‘ur va naymanlardan
boshqa aholiga tegmadi. Bir qism aholi Vazirga qochdi. Hojimxon Aqatoyxon
о ‘g‘lonlarini yordamga chorlab, Urganchni 4 oy qamal qildi va oxiri oldi.
“Urganchda Eshsultonni о ‘lturub va Hevaqda D о ‘st sultonni о ‘lturub oq kigizning
bir kunjini Ali sulton va uch kunjini inisi tutib Hojimxonni о ‘rtada yerda о ‘lturtub,
о ‘ttiz t о ‘qqiz yoshina yetganda yilqi yilinda tarix t о ‘qqiz yuz oltmish t о ‘qquzda
Urganch viloyatinda xon k о ‘tardilar”. Muarrix Munisning xabar berishicha,
Hojimxon о ‘zining 42 yillik hukmronligi davrida goh Urganch, goh Xivada
yashagan. 1558-yilda Xorazmga Antoniy Jenkinson ismli elchi keldi. Rus podshosi
13

Ivan Grozniydan ruxsat olgan va "London–Moskva" savdo kompaniyasi agenti
b о ‘lgan ushbu ingliz о ‘z vaqtida Yevropa, Osiyo va Afrikaning k о ‘pgina
mamlakatlariga sayohat qilgan va 1557–1572-yillarda Rossiyaga 4 marta kelgan
edi. Xorazmdan keyin Buxoroga borib qaytgan Jenkinson, qish fasli boshlanganligi
sababli Urganch va Vazir shaharlarida 4 oy davomida qolib ketadi. Keyinchalik
о ‘z xotiralarida Xorazm vohasi haqida qiziqarli esdaliklar qoldiradi. Jumladan, u
K о ‘hna Urganch haqida shunday yozgandi: "Urganch qal’asi tekislikda joylashgan
va loy devor bilan о ‘ralgan. Uy-joylar ham loydan tiklangan, ammo tartibsiz
qurilganday k о ‘rinadi. Keyingi yetti yil
ichida, о ‘zaro nizolar natijasida, qal’a t о ‘rt marta q о ‘ldan-q о ‘lga о ‘tgan, shu
sababli bu yerda savdogarlar kam. Shaharda usti bostirilgan bitta uzun k о ‘cha bor
va u bozor vazifasini ham о ‘taydi" 10
. Xorazm vohasidagi xalq ozodlik harakati
kuchaygan bir sharoitda vujudga kelgan xonlikning mustahkamalanishi murakkab
bir siyosiy vaziyatga t о ‘g‘ri kelgan. Yangi davlatni boshqarishga bosh b о ‘lgan
arboblar va ularning avlodlari orasidagi doimiy nizolar kuchaygan bir vaqtda,
Mavorounnahrda eng kuchli saltanat shaklida tan olingan Buxoro xonligi bilan
munosabatlar о ‘ta keskin bir vaziyatlarni vujudga keltirgan. Natijada ikki о ‘rtadagi
harbiy t о ‘qnashuvlar minglab odamlarning taqdiriga halokatli ta’sir k о ‘rsatgan.
Xorazmga k о ‘chib kelgan va soni ortib borayotgan о ‘zbek urug‘lari orasidagi
ziddiyatlar mahalliy aholi (sart) lar va turkmanlarning о ‘zaro munosabatlariga ham
salbiy ta’sir k о ‘rsatgan. Amudaryo irmoqlariga yaqin yerlarni о ‘zlashtirgan
mahalliy о ‘troq aholi dehqonchilik bilan shug‘ullanib, bog‘u–rog‘lar,
bug‘doyzorlar barpo etgan bir vaqtda asosan chorvachilik bilan mashg‘ul
k о ‘chmanchilarning hayoti, turmush tarzi, urf–odatlari yangi bir etnik muhitni
shakllantira boshladi.
Xiva xonligining dastlabki salkam bir asr davomidagi ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy taraqqiyoti negizida boshqaruv tajribasi t о ‘plandi. Unga asoslangan holda
Xorazm vohasi va uning atrofidagi hududlarda markazlashgan boshqaruv
usullarining kuchayishi va davlatchilik asoslarini mustahkamlash uchun sharoit
10
Шарипов. У – Хива хонлиги тарихи., тар. фан. ном. дисс. У.: 29., Б . 27 .
14

ham yetila boshladi. Ushbu holat birinchi navbatda yirik davlat arboblarining
siyosiy maydonga kirib kelganligida k о ‘rinadi.
Qo’qon xonligining tashkil topishi
XVIII asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo xonliklari chuqur siyosiy
inqirozni boshdan kechirdi. Turli hukmdorlar orasida doimo mavjud
qaramaqarshiliklarning chuqurlashib borishi, turkiy urug‘lar ittifoqi – o‘zbeklar
o‘rtasida siyosiy tarqoqlikning kuchayishi oqibatida xonliklarda murakkab siyosiy
vaziyat yuzaga kelib, bu mintaqaviy parokandalikka olib keldi. Natijada O‘rta
Osiyo davlatlarida markaziy hokimiyatning salohiyati susayib, hukmron
sulolalarning mavqei pasayib ketdi. Bu jarayonning qonuniy davomi sifatida
hokimiyat tepasida turgan sulolalar o‘z o‘rinlarini yangi sulolalar vakillariga
bo‘shatib berishga majbur bo‘ldilar. Jumladan, Buxoroda Ashtarxoniylar
Mang‘itlarga, Xivada Shayboniylar Qo‘ng‘irotlarga siyosiy maydonni bo‘shatib
berdi 11
. Qo‘qon xonligining tashkil topishi ham
Buxoro xonligida kechgan murakkab siyosiy jarayonlarning hosilasi sifatida ro‘y
berdi. Farg‘ona vodiysi O‘rta Osiyoning eng qadimgi o‘troq xalqlar yashagan
madaniy o‘choqlaridan biri hisoblanadi. Farg‘onaning hamma tomonlaridan tog‘lar
o‘rab turgan (Qurama, Chotqol, Oloy va Turkiston) bo‘lib, faqat “Xo‘jand
darvozasi” orqaligina vodiy O‘rta Osiyoning qolgan hududlari bilan bog‘lanib
turadi. Fag‘onaning janubiy-Sharqida bo‘lsa, odam arang chiqa oladigan tog‘
so‘qmoqlari va daralari orqali Qashqar tomon savdo yo‘li o‘tgan. Sirdaryoga
quyiluvchi irmoqlar atrofi eng qadimgi davrlarga borib taqaluvchi odam yashash
manzilgohlari va shaharlarning madaniy qatlamlarga boyligi va o‘ziga xosligi bilan
O‘rta Osiyoning boshqa madaniy hududlaridan ajralib turadi 12
.
XIV asr oxirlarida
Farg‘ona vodiysi Amir Temur davrida markazlashtirilgan davlat tarkibiga kirar edi.
Temuriylar davlati inqirozidan so‘ng Shayboniyxon Farg‘ona mulklarini o‘ziga
11
Bobobekov H.N. Qo’qon tarixi. N.: Fan, 1996., 14-b
12
Boboyev H., G’ofurov Z., O’zbekistonda siyosiy va ma’naviy-ma’rifiy ta’limotlar taraqqiyoti. T.: Yangi asr
avlodi, 201., 37-b
15

tobe etadi. Keying jarayonlarda esa bu hudud Buxoro xonlari ixtiyorida edi.
Buxoro xoni Abdulmo‘minning vafotidan so‘ng (1598) xonlikning chekka
viloyatlari, Shuningdek Farg‘ona vodiysi ham yangi – Ashtarxoniylar sulolasi
nazaridan ancha chetda qoldi. XVIII asr boshida Buxoro
xonligida yuzaga kelgan chigal siyosiy vaziyat Subxonqulixon (1680-1702)
vafotidan so‘ng taxtga o‘tirgan Ubaydulloxon (1702-1711) hukmronligi davrida
yanada kuchaydi. Markaziy hokimyatdagi parokandalik oqibatida davlatni idora
etishda sustkashlikka yo‘l qo‘yilda, o‘zaro ichki urushlar, urug‘lararo qarama-
qarshiliklar kuchayib, markaz bilan mahalliy boshqaruv tizimi o‘rtasida aloqa
uzildi. Natijada mamlakat bir necha mustaqil ma’muriy birliklarga ajralib ketdi22.
XVII asr oxiri – XVIII asr boshlarida Farg‘ona vodiysida Minglarning boshqa
o‘zbek urug‘lariga nisbatan mavqei kuchayib, ular tomonidan yangi davlatga asos
solindi. 179 yilda Minglar urug‘i etakchisi Shohruhbiy, garchi yangidan davlat
barpo etilayotgan bo‘lsada, O‘rta Osiyoda azaldan mavjud an’analarga ko‘ra, oq
kigizga solinib, nufuzli oqsoqollar tomonidan ko‘tariladi va yangi davlatning
birinchi hukmdori deb e’lon qilinadi 13
. Keyinchalik mazkur davlat Qo‘qon xonligi
nomi bilan tarixga kiradi. Qo‘qon
xonligining tashkil topishida ming urug‘ining muhim o‘rin tutganligi, uning
dastlabki vakillari xususida ilmiy tadqiqotlarda ham, qo‘lyozma manbalarda ham
turlicha qarashlar mavjud. Bu o‘rinda Farg‘onada yangi tashkil topgan davlatning
dastlabki hukmdori Shohruxhbiy haqidagi qarashlar diqqatga sazovordir.
Muhammad Hakim Yayfoniyning “Xullas ut-tavorix”, Muhammad Fozilbekning
“Mukammali tarixi Farg‘ona” va Mullo Olim Mahdum Hojining “Tarixi
Turkiston” asarlarida XVIII asrning boshlarida Qo‘qon atrofidagi hududlarga
Chodak xo‘jalari hokimlik qilganligi, Shohruhbiy hokimyatni ulardan kuch bilan
tortib olinganligini qayd etadi. Ammo xonlik tarixi bo‘yicha muhim manbalar
hisoblangan “Muntaxab ut-tavorix”, “Ansob us-salotin”, “Tarixiy Aziziy” kabi
asarlarda Chodak xo‘jalari xususida biron-bir ma’lumot mavjud emas.
13
Ahmedova M.T. Qo’qon xonligining tashkil topishi, davlat tizimi va huquq manbalari. Yurid. fanlar nomzodi. …
diss. – T., 2010., 21-b
16

Chodak xo‘jalarining hokimlik qilganliklari va ular
safidan hokim bo‘lgan shaxslar haqida asosli dalillar hozirgacha topilgani yo‘q.
Agar, Chodak xo‘jalari Farg‘onada hokimyatni qo‘lga olib, uni boshqargan
bo‘lganlarida tarixiy manbalarda yoki xujjatlarda asosli ma’lumotlar qolishi kerak
edi. Shuni ta’kidlash joizki, bu davrga qadar O‘rta Osiyoda din peshvolari va
xo‘jalarga qarshi hech qanday harakatlar qilinmagan. Siyosiy arboblar, turli
hukmdorlar ko‘p hollarda bunday shaxslar madadiga tayanib hokimyatga
kelganlar, siyosat yurgizganlar. Bu an’anadan Qo‘qon xonligida chetga chiqilgan,
deyilsa xato bo‘ladi. Shu bois, yuqoridagi ma’lumot, ya’ni Shohruhbiyning
Chodak xo‘jalaridan hokimyatni kuch bilan tortib olishga qaratilgan harakatini
tarixiy haqiqatga zid deb hisoblash mumkin. Bu o‘rinda ming urug‘i vakillari
Chodak xo‘jalarining ma’naviy ko‘magiga tayangan holda hokimyatga keldi
deyilsa, to‘g‘ri bo‘ladi. 179-yilda minglarning etakchisi Shohruhbiy
mavjud an’analarga ko‘ra oq kigizga o‘tqazilib, xon etib ko‘tarildi hamda
Qo‘qonning birinchi hukmdori deb e’lon qilindi. Shohruhbiyni hayoti haqida
manbalarda turlicha ma’lumotlar uchraydi. Masalan: “Anjum at-tavorix” asarida
Shohruhbiyning tavalludi quyidagicha yoritiladi: “1682–yil sentyabr oyida
Faxrunniso xonimdan Ashurmuhammadxonga Alloh taolo yuldo‘zi porloq bir
o‘g‘il ato qildi. Otini Shohruhbek qo‘ydilar”. Tarixiy manbalar Shohruhbiyni
g‘ayri tabiiy kuchga ega ekanligini eslatib o‘tiladi. Shohruhbiy kuchli, salohiyatli
bo‘lib o‘sish bilan birga mashhur islom huquqlari bilimdoni Nasiriddin Buxoriy
qo‘lida tarbiyalanib, chuqur diniy bilimga ham ega bo‘ldi. Shuning uchun u din
peshvolari bilan ham bemalol baxs-munozara yurgiza olardi. Ilmu adabdan
mukammal bahramand bo‘lgach, ot chopish, o‘q otish va sipohgarlik ilmi, nayza
sanchishni o‘rganadi. Otasi Ashurmuhammadxon davrida
Andijonda 10 yil hokimlik qildi. Padari buzrukvori vafotidan keyin (179) o‘n uch
yil davomida yangi davlatni boshqardi. Tez orada yangi to‘zilgan davlatda uning
asoslarini tashkil etgan davlatchilik tamoyillari, hududi, boshqaruv tizimi, harbiy
kuchlari shakllana boshladi. Shohruhgacha bo‘lgan davrda uning ajdodlari Buxoro
xonlariga tobe bo‘lib, xutbalar ularning nomiga o‘qilar, tangalar ham Buxoro
17

xonlari nomidan zarb etilar edi. Shohruhbiyga navbat kelganda imom xatiblar
xutbani Shohruh nomidan o‘qiy boshladilar. Tangalar ham uning uning nomidan
ziynat topdi. Uning hukmronligini dastlabki davrlaridanoq saltanatni
mustahkamlash siyosati yurgizildi. Qo‘qon xonligi tasarrufiga avval hozirgi
Rishton va Qo‘qon atroflari, keyinchalik Namangan, Marg‘ilon, Konibodom va
Isfara atroflaridagi yerlar ham bo‘ysundiriladi.
“Tarixi Turkiston” asarida yozilishicha,
“Shohruxxon… Namangan sarhadidan to Shohidon va Ponsodi G‘oziyga, alhol
Pongoz deb ataladur, hukumatni joriy qilib, ul viloyatga voliy va hokim tayin
aylab, fath va nusrat birla qaytib kelib tushubdur” deb ma’lumot berilgan. Ushbu
ma’lumotdan Shuni anglash mumkinki, Shohruhbiy hukmronligining dastlabki
kunlaridan boshlab nafaqat markaziy, balki mahalliy boshqaruv tizimini ham
shakllantirib, O‘rta Osiyoda mavjud davlatchilik an’analarini davom ettirgan holda
davlatni boshqarishga harakat qilgan. Shohruxbiy hukmronligi davrida yangi
tashkil topgan davlatda osudalik hukm surdi. O‘z ichki muammolariga o‘ralashib
qolgan Buxoro hukmdorlarining bu xududni qaytarib olishga qurblari etmadi. Bu
holat Shohruxbiyga ma’muriy – boshqaruv tizimini shakllantirish, ichki siyosatni
izchillik bilan olib borish imkonini berdi. Shohruxbiyning avlodlari yangi
tuzilgan davlatning hududini kengaytirish siyosatini tutdilar. Xususan, o‘n ikki
yillik hukmronlikdan so‘ng vafot etgan Shohruxbiy o‘rniga taxtga uning to‘ng‘ich
o‘g‘li – Abdurahimbiy (1721-1733) o‘tirdi. U mamlakat siyosiy qudratini oshirish,
hududiy chegarani kengaytirish maqsadida harbiy harakatlarni boshlab yubordi.
Harbiy harakatlar davomida qo‘lga kiritgan hududlarni, O‘rta Osiyo xonliklarida
keng qo‘llanilgan an’ana – o‘z aka-ukalari, qarindosh-urug‘lari, amaldorlarga
boshqarish uchun bo‘lib berdi. Jumladan, bu hukmdor Buxoro xonligiga tegishli
Xo‘jand viloyatini egallab, mazkur viloyatga ukasi Abdukarimbiyni hokim etib
tayinlaydi. Kichik ukasi Shodibekni esa Marg‘ilon viloyatiga hokim etib
tayinlaydi. Abdurahimbiy olib borgan
harbiy harakatlari natijasida bir oz muddat bo‘lsa-da Buxoroga qarashli
Samarqand, Jizzax va Kattarqo‘rg‘onni ham o‘z tasarrufiga olib, Samarqandga
18

Mullo Bechorani, Jizzaxga esa Ollohqulibek dodxohni hokim etib tayinlaydi.
Qo‘qonga qaytishda u og‘ir dardga chalinib, Xo‘jandda vafot etadi.
Abdurahimbiyni muarrix Mullo Olim Maxdum Hoji va boshqa mualliflar
tomonidan «... hushyor, oqil va dono va sohib tadbir ekan», – deb ta’rif berilgan bu
hukmdor davrida Farg‘ona vodiysi to‘liq markazlashgan davlatga aylantirildi.
Abdurahimbiyning vafotidan so‘ng Qo‘qon taxtiga ukasi Abdukarim-biy (1733-
1750) keldi. Abdukarimbiy ham akasi singari mamlakat farovonligi, yurt obodligi
uchun munosib faoliyat ko‘rsatdi 14
.
Qo‘qon taxtiga Abdurahmonbiyning o‘g‘li Norbo‘tabiy (1763-1798) o‘tirdi.
Uning ham taxtga o‘tirishida davlat boshqaruvida nufuzi katta bo‘lgan amaldorlar
Irisqulibiy va Abdurahmon Bahodir muhim rol o‘ynaganliklari qayd etiladi.
V.Nalivkin esa Norbo‘tabiyni Abdulla qo‘shbegi, O‘tab bakovul va bir necha
amaldorlar tomonidan taxtga ko‘tarilganligini yozadi.
Norbo‘tabiyning dastlabki hukmronligi yillarida Chust va Namangan
viloyatlarida unga qarshi muxolifat yuzaga keldi va oliy hukmdor ularga qarshi
kurash olib borishga majbur bo‘ldi. Mazkur viloyatlarda yuzaga kelgan siyosiy
vaziyatga barham bergandan so‘ng Norbo‘tabiy bilan qo‘shbegi mansabidagi
amirlashkari o‘rtasida kelishmovchilik yuzaga keladi. Qo‘shbegi uni qatl etish
to‘g‘risidagi qaroridan voqif bo‘lib, Xo‘jand viloyati hokimi turgan akasi
Abdurahmonning huzuriga qochib boradi. Bu holat Norbo‘tabiyni Xo‘jand ustiga
harbiy yurish uyushtirishiga turtki bo‘ldi. Natijada Norbo‘tabiy Xo‘jandga harbiy
harakat uyushtirib, mazkur muxolif kuchlardan qutulishga erishdi. Manbalarda
Norbo‘tabiy hukmronligi davrida mamlakat iqtisodiyotining yuqori darajaga
ko‘tarilgani qayd etilib, bu holat Qo‘qonga qarshi tashqi xavfning bo‘lmaganligi
hamda ob-havo va tabiiy sharoitning yaxshi kelganligi bilan izohlanadi. «Tarixi
Turkiston» asari muallifi «...pulni ul xonning zamonida joriy qilinibdur», – deb
ma’lumot beradi. Lekin muarrixning bu ma’lumotiga asoslangan holda xonlikda bu
davrga qadar pul muomalasi bo‘lmagan degan xulosa qilmaslik kerak.
14
Ahmedova M.T. Qo’qon xonligining tashkil topishi, davlat tizimi va huquq manbalari. Yurid. fanlar nomzodi. …
diss. – T., 2010., 30-b
19

Xonlikda aynan Norbo‘tabiy davrida yangi pulning muomalaga kiritilishini
izohlashga imkon beradigan bir holat yuzaga kelgan edi. Ya’ni, mamlakatdagi
mo‘l-ko‘lchilik oqibatida arzonchilik yuqori darajaga etgan edi. Bu holat mayda
chaqa pul zarb etish zaruratini tug‘dirdi. Norbo‘tabiy pul islohoti o‘tkazib, «qora
fulus» deb nomlangan eng mayda chaqa zarb ettiradi. Norbo‘tabiy manbalarda
nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy, balki siyosiy sohada ham yuzaga kelgan turli chigal
vaziyatlarni hal qila olish qobiliyatiga ega bo‘lgan hukmdor sifatida qayd etiladi.
Hukmronligining so‘nggi yillarida ukasi Hojibek bilan o‘rtalarida paydo bo‘lgan
adovatni ijobiy hal qilishga erishishi uning o‘ta zukko, qobiliyatli hukmdorligini
yana bir bor namoyon etadi. SHuning uchun ham uni Qo‘qon xonlari ichida eng
uzoq muddat davomida (36 yil) davlatni boshqargan hukmdor deb hisoblash
mumkin 15
. Norbo‘tabiyning o‘limi o‘rta asr boshqaruv tizimiga xos vaziyat
– taxt uchun turli da’vogarlar o‘rtasidagi kurashni keltirib chiqardi. Xususan, oliy
hukmdorning o‘limidan so‘ng hokimiyat uchun uch guruh o‘rtasida kurash
boshlandi. Norbo‘tabiyning ukasi Hojibek hamda ikki xotinidan bo‘lgan ikki o‘g‘li
Olimxon va Rustambek tarafdorlari ushbu siyosiy jarayonni amalga oshirishda faol
ishtirok etdilar. Taxt uchun kechgan ushbu kurashda Olimxon (1798-1810)
tarafdorlari ustun kelib, oliy hokimiyatni qo‘lga kiritishga erishdilar. Qo‘qon
taxtiga o‘tirgan Olimxonning hokimiyat uchun kechgan mazkur siyosiy kurashda
g‘oliblikni qo‘lga kiritishida tog‘asi Irisqulibiy va uning tarafdorlari asosiy rol
o‘ynadilar. Olimxon hukmronligining dastlabki kunlaridan boshlab davlatni
mustahkamlash ishiga kirishdi. Birinchi navbatda, u mamlakatda mavjud
muxolifotni bartaraf etish uchun faol kurash boshladi.
Xulosa qilib aytganda XVIII asr oxirlariga qadar
taxt tepasiga kelgan hukmdorlar tomonidan davlatning boshqaruv tizimi
shakllantirildi. XIX asr boshlariga kelib esa Olimxon va Umarxon tomonidan
markazlashgan davlat rivojlantirildi va davlat boshqaruvida islohotlar amalga
oshirildi. Biroq, sulola vakillari o‘rtasidagi o‘zaro taxt uchun kurashlar
15
Muhammadhakimxon to’ra. Muntaxab ut-tavorix/Fors-tijik tilidan tarjimon, kirish, izohlar muallifi Sh. Vohidov.
T.: Yangi asr avlodi, 2010., 51-b
20

markazlashgan davlat yuritgan ichki va tashqi siyosatga doimo tahdid solib turdi.
Natijada xonlik qo‘shni davlatlar, xususan, Buxoro amirligi bilan olib borilgan
urushlar, tashqi kuchlar – Rossiya tajovuzining qurboniga aylandi.
1.2 Buxoro xonligida boshqaruv tizimining faoliyati
O‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyotida shayboniylar sulolasining
hukmronligi katta ahamiyat kasb etadi va bu nasl-nasab vakillarining hayoti, tarixi,
ular bilan bog‘liq turli voqea va jarayonlar ilmiy tadqiqot ishlarida maxsus
21

ravishda, ba’zan esa qisman o‘rganilgan hamda mazkur ilmiy-tadqiqot ishlarining
natijalari ilmiy muomalaga kiritilgan. Ammo tor doiradagi ayrim masalalar tarixiy
jihatdan tadqiq etilmagan, shu jumladan, shayboniylaming sulolaviy tarixi va
uning o‘ziga xos tomonlari genealogik nuqtai nazardan yoritilmagan va bu tadqiq
etilishi lozim bo‘lgan masalalardan biridir. Xonlaming taxtga o‘tqazilishi
Chingizxon (1206-1227) va Amir Temur (1370-1405) davlatlari boshqaruvi
an’analariga asoslangan 16
. Shunday bo‘lsada, Muhammad Shayboniyxon
tomonidan dashtliklarga xos bo‘lgan ayrim o‘zgarishlar kiritilgan. Shayboniy
sultonlar temuriylardan farqli o‘laroq, egallab olingan yerlami boshqarishni faqat
o‘z sulolasi vakillarigagina topshirgan. Davlat tepasida qabila va urug‘laming
boshliqlari tomonidan saylab qo‘yilgan xon turgan. Lekin davlatni boshqarishda
uning huquqlari qisman cheklangan edi. Urush va sulh masalalaridan tortib, to
shahzodalaming tarbiyachi (otaliq, atka)larini tayinlashgacha bo‘lgan har qanday
tadbir qabila va urug‘ boshliqlarining, ruhoniylarning, sultanlar va o‘g‘lonlar
(Chingizxon naslidan bo‘lgan sarkardalar, harbiylar)ning maslahatisiz amalga
oshmagan. Bundan ko‘rinib turibdiki, xon huzurida chaqirilib turiladigan bunday
kengashlar shayboniylar davlati boshqaruvida katta rol o‘ynagan 17
. Davlat
boshqaruvi qoidalarida esa shariat qonun-qoidalariga, qadimiy to ‘ra va yasoq
qonunlariga qat’iy rioya qilingan. Shayboniylarda mamlakat taxtining
egallanish an’analari tartibini shartli ravishda ikki bosqichga bo‘lishimiz mumkin:
1) Davlat tashkil topishidan (150- 1512), to XVI asming 40- yillarigacha bo‘lgan
davr. 2) XVI asming 40- yillaridan, to sulola barham topishigacha bo‘lgan davr
(1601-yil). Ubaydullaxon (1533-1540) vafotidan keyin mamlakatda boshlangan
siyosiy nizo, oilaviy taxt taiashlar va bu kurashda shayboniyzodalaming har biri
taxtga da’vogarlik qilish imkoniyatlariga ega ekanliklari taxtning otadan bolaga
o‘tish tartibini yuzaga keltirdi. Bu yerda Abdullaxon ibn Iskandarxon (1583-1598)
tomonidan o‘zidan oldin amakisi Pirmuhammad va otasi Iskandar sultonning yoshi
ulug‘ligi sababli taxt egasi sifatida e’lon qilishi Abdullaxon ibn Iskandarxonning
16
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021., 94-b
17
Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012., 111-b
22

bu siyosiy tadbiri bitta oila doirasida amalga oshirilib, sulola manfaatlarini
inobatga olmagan edi) uning Movarounnahrda yakka hukmdor sifatidagi siyosiy
intilishlaridan dalolat beradi. Vaholanki, o‘sha davrda Movarounnahr va
Xurosonda hukmronlik qilayotgan shayboniy sultanlar orasida Pirmuhammad
(1556— 1561-yillarda Buxoro, 1567-yilgacha Balx xoni) va Iskandar sultonga
(1561-1583) nisbatan yoshi katta shayboniy sultanlar bo‘lgan.
Ko‘chkunchixonning nabiralari Javonmardali sultan (1572-1578-yillarda
amarqand xoni), Sulton Said ibn Abu Said (vaf. 1569-y.), Gadoy sulton ibn
Abdulatifxon (vaf. XVI asr 70-yillari oxiri)lar Samarqand va uning atrof
viloyatlarida hukmronlik qilgan. Ular Buxoroda hokimiyatni qo‘lga kiritgan
Jonibek sulton (Shayboniyxonning amakivachchasi, Abdullaxonning bobosi)
avlodlari bilan o‘zaro kurash olib borganlar va ularga dushman nazari bilan
qaraganlar. XVI asming birincili yarmida oliy hukmdorlar shayboniy sultanlar,
urug‘ va qabila boshliqlari tomonidan saylab qo‘yilgan. Xon tomonidan
belgilangan har qanday tadbir dastlab uning huzuriga chaqirilib turiladigan
kengashda muhokama qilingan. Muhokamaga qo‘yilgan tadbir kengash ahli
tomonidan yoqlangandagina kuchga kirgan. Shayboniylar an’anasi bo‘yicha
viloyatlami taqsimlash oliy hukmdor vakolatigagina taalluqli bo‘lib, u bu
taqsimotni amalga oshirishda, awalo, o'zining eng yaqin odamlari manfaatini
yuqori qo‘ygan. Chunki, mamlakatning tinchligi, markaziy hokimiyatning
mustahkamligi mahalliy hokimlaming ishonchliligi va sodiqligiga bog‘liq bo‘lgan.
Muhammad Shayboniyxon tomonidan Movarounnahr hududi egallangach (1504-
yilga kelib mamlakat viloyatlarini o‘z sulolasining yirik namoyandalariga bo‘lib
berdi. Hofiz Tanish Buxoriyning ma’lumot berishicha, yirik hududlar ishonchli
shayboniy sultonlaming eng ziyrak va tadbirkor, shu bilan birga, siyosiy
jarayonlarda mashhur bo‘lgan vakillariga berilgan. Turkiston -
Ko'chkunchi sultonga, Toshkent va Shohruxiya – Suyunchixo’ja sultonga, Buxoro
- Mahmud Sultonga, Axsi va Andijon - Jonibek sultonga, Samarqand - Ahmad
sultonga, Hisor va unga tutash hududlar - Hamza sulton va lining ukasi Mahdiy
sultonga, Termiz - Said Muhammad. Bunday tartibdagi bo‘linishning egalik
23

huquqi, hududlaming kengayib borishi, shayboniy sultonlaming ayrimlari
to‘satdan vafot etishi yoki jangda halok bo‘lishi natijasida o‘zgarib borgan.
Muhammad Shayboniy
1510-yil halok bo‘lgach, shayboniylarda ikki yil davomida boshqaruv amalda
Jonibek sulton va Ubaydulla sultanlar qo‘lida bo‘lgan 18
. Xususan, 1512-yil
shayboniy sultanlar yig‘ilib yoshi ulug‘ harbiy yo‘lboshchi bo‘lgan Jonibek
sultonga hududlami qayta taqsimlash vazifasini topshirishgan (U yosh jihatidan
Ko‘chkunchixon va Suyunchxo‘jaxonlardan keyin uchinchi o‘rinda tursada,
harbiy-siyosiy jarayonlardayetakchi mavqeiga ega bo‘lgan). Hududlaming yaqin
qarindoshlarga bo"lib berilishi mamlakatda yagona sulola (oila) hukmronligini
ta’minlagan bo‘Isa, ulaming o‘z hududidagi harbiylarga ham yo‘lboshchi, sarkarda
bo‘lishi, umumiy qo‘shinning yagona oilaga tegishli, oliy harbiy lavozimlar ham
sulola vakillari qo‘lida bo‘lganligini ko‘rish mumkin. Harbiy yurishlar
chog‘ida ham viloyat rahbarlari bo‘lgan shayboniy sultonlar o‘z qo‘shinlari bilan
armiyaning asosiy qismini tashkil etgan va о ‘ng qanot, so‘l qanot, qalb singari
qo‘shinning asosini tashkil qilgan qismlarida j oylashgan. Taxt vorisini belgilashda
ham ma’lum tartiblar amal qilgan. Markaziy va mahalliy boshqaruv. Yirik
hududlarda tashkil topgan shayboniylar davlati xon tomonidan boshqarilgan.
Xonlikning siyosiy tizimida o‘zbek davlatchiligining somoniylardan
temuriylargacha bo‘lgan davrida qaror topgan davlat boshqaruvi qonun-qoidalari
hamda xususiyatlari bilan birgalikda ko‘chmanchilarga xos an’analar ham mavjud
bo‘lgan. Xon cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lib, u o‘z atrofida viloyat, tuman
hokimlari hamda nufuzli qabila boshliqlarini birlashtirganidan so‘ng mustaqil
siyosat olib borgan. Ammo, ayrim viloyat hokimlari mavqei kuchayib markaziy
hokimiyatga bo‘ у sunmay qo‘ygan holatlar ham bo‘lib turgan. Bunday holat,
ayniqsa, Abdullaxon II davrida kuchayib bo‘lib, u bo‘ysunmas hokimlaming
barchasini zo‘rlik bilan bo‘ysundirgan edi. Davlat boshqaruvida xon saroyidagi
oliy darajali amaldorlardan tashkil topgan markaziy boshqaruv hamda viloyatlar va
tumanlar qo‘lida mahalliy boshqaruv asosiy o‘rinda turar edi. Tabiiyki, xon ular
18
Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021., 124-b
24

yordamida hamda bevosita ishtirokida davlatdagi ma’muriy boshqaruvni amalga
oshirgan.
Ilgarigi sulolalar davrida bo‘lgani kabi shayboniylar davrida ham eng oliy
davlat idorasi - dargoh hisoblangan 19
. Dargoh tepasida xon turgan bo‘lib, bu idora
saroy devonida jamlangan hamda davlatning ichki va tashqi hayotiga oid barcha
masalalami hal qilgan. Chunonchi, davlatning oliy darajali amaldorlari a’zo hamda
odatda bosh vazir tomonidan boshqariladigan bu mahkama davlatning siyosiy,
moliyaviy, harbiy, tashkiliy va boshqa masalalarini ko‘rib chiqar edi. Bu yerda
qabul qilingan qarorlar xonning tasdig‘i bilan kuchga kirib, hayotga tatbiq etilgan.
Ta’kidlash joizki, ko‘plab ko‘kaldosh, otaliq, naqib, vaziri a’zam, vazir, devonbegi
kabi oliy darajali saroy amaldorlari, nuyon, tug‘begi, kutvol, dorug‘a, qurchiboshi
kabi harbiy amaldorlar, jo‘ybor shayxlari, sadrlar, shayxulislom kabi diniy
ulamolaming fikrlari va manfaatlari ham qarorlar qabul qilinishida muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan.
Ma’lumki, Muhammad Shayboniyxon barpo etgan davlat ko‘chmanchilik
an’analarini tub o‘troq xalq an’analari bilan muvofiqlashtirishga asoslangan bo‘lib,
bu narsa davlat boshqaruvida, siyosiy va harbiy tizimda xizmat vazifasini
bajaruvchi harbiy va ma’muriy amaldorlar hamda ulaming vazifalari, funksiyalari
va ulaming nomlanishida yaqqol ko‘zga tashlanadi 20
. Amaldorlaming asosiy
daromad manbai xon tomonidan taqdim etiladigan va o‘zlari sotib oladigan
yerlardan, nomuayyan (faqat harbiy harakatlar paytida to‘lanadigan) tarzda
beriladigan maoshdan iborat bo‘lgan. Ma’muriy-harbiy amaldorlar yuqori
lavozimlarga oliy hukmdor tomonidan tayinlangan. Mamlakatning barqarorligi
uchun adolatli qomm va uning ijrosi muhim ahamiyatga ega.
2.1 Xiva xonligida markaziy boshqaruv tartiblarini o’rnatilishi
Xiva xonligi amudaryoning quyi oqimidagi qadimiy Xorazm vohasida XVI
asr boshlarida shakllangan feodal davlat bo’lib, XVII asr boshlaridan mustaqil
19
Ртвеладзе Э.В., Саидов А.Х., Абдуллаэв Э.В. Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси: давлатчилик ва ҳуқуқ
тарихидан лавҳалар. Т.: “Адолат”, 201., 175-б
20
Сагдуллаэв А . С ., Мавлонов Ў . Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи . – Т .: Академия , 206., 156- б
25

davlat sifatida boshqarilgan. Temuriylar davlati tarkibiga kirgan Xorazm vohasi
1505 yilda Shayboniyxon tomonidan bosib olingan bo’lsa, 1510-12 yillarda Eron
shohi Ismoil Safaviy davlati tarkibiga qo’shib olindi 21
. Lekin Xorazmda
eronliklarga qarshi kuchli xalq harakati ko’tariladi. Xorazmning obro’li shayxlari
Dashti qipchoqlik o’zbeklar yo’lboshchisi Elbarsxonga Xorazm taxtini taklif
qiladilar. Elbarsxon qo’shinlari qisqa muddatda eronliklarni Xorazm vohasidan
quvib chiqaradi. Elbarsxon (1712-1781) Xorazm poytaxti hisoblangan Urganch
shahrini qo’lga kiritib, amalda xonlikka asos soladi. U tez orada xonlik hududini
birmuncha kengaytiradi.
Hozirgi Turkmanistonning janubiy qismini, Eronning shimolidagi Seraxs
tumanini, Orolni va Mang’ishloqni egalladi. Vafotidan keyin uning vorislari
hukmronlik qildilar. Xususan, XVI asrda Xorazmni uning avlodlaridan Berikach
Sulton, Sultonhoji, So’fiyonxon, Sultong’ozi, Avanushxon, Qolxon, Aqatayxon,
Do’stxon, Xojimxon, Nurmuhammadxon kabi xonlar boshqarib turganlar.
Shayboniy Ubaydullaxon 1537-1538 yillarda Xorazmga qisqa muddat o’z
hukmronligini o’rnatishga erishgan bo’lsada, avanushxon vorislari tomonidan
tezda Xorazm ozod etildi. XVI asrning ikkinchi yarmida Abdullaxon ikkinchi
Xorazmni bo’ysundirish uchun harakat qildi. Bir necha marta harbiy yurishlardan
so’ng 1593 yilda Xorazm ham Buxoro xonligi tarkibiga qo’shildi. Lekin,
Abdullaxon ikkinchining vafotidan keyin Xorazm yana mustaqil davlatga aylandi.
XVI asrning 70-yillarida Xorazm poytaxti Urganchdan Xivaga
ko’chiriladi. Poytaxt Xivaga ko’chirilganidan so’ng bu davlat poytaxt nomi bilan
Xiva xonligi deb atala boshlagan. Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari
yordamida boshqariladigan, yakka hokimchilikka asoslangan davlat bo’lib, uning
boshqaruv tizimi Buxoro va Qo’qon xonliklaridan deyarli farq qilmagan.
Xonlikdagi eng yuqori unvon xon bo’lib, u siyosiy, harbiy va diniy hokimiyatga
ega edi. Buxoro va Qo’qon xonligidan farqli ravishda XIX asr boshlariga kelib xon
xuzurida doimiy faoliyat ko’rsatuvchi Kengash (Devon) bor edi 22
. Eng yuqori
21
Усмонов Қ., Содиқов М., Бурхонова С. Ўзбекистон тарихи. Дарслик. – Тошкент, 205. Б.167.
22
Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi tarixidan. T.: Yangi asr avlodi, 206. B. 74.
26

lavozimdagi amaldorlar a’zo bo’lgan bu kengashning vakolatlari cheklangan,
barcha qarorlar amalda xon tomonidan qabul qilingan bo’lsada, lekin saroy
a’yonlarining, qabila boshliqlarining va mahalliy hokimlarning davlat
boshqaruvidagi o’rnini e’tirof etish zarur. Ular amalda davlat boshqvaruvida katta
kuchga ega bo’lganlar. Ayniqsa, markaziy davlat hokimiyati zaiflashgan davrda bu
narsa yaqqol ko’zga tashlanar edi. Xonlikdagi barcha mansab va unvonlarni 3
toifaga: harbiy-ma’muriy, harbiy va diniy amallarga bo’lish mumkin. Saroy
unvonlari ichida xondan keyin eng katta nufuzga inoq, otaliq va biy unvonidagilar
mansub bo’lgan. Ular xonning eng yaqin maslahatchilari bo’lib, davlatning
siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy, harbiy hayotini nazorat qilgan. Xonlikning siyosiy-
iqtisodiy hayotida ulardan tashqari naqib, amir ul-umaro, mehtar, qushbegi,
beklarbegi, devonbegi, parvonachi, dasturxonchi, eshik og’asi, shotir,
yasovulboshi, udaychi, mingboshi, mirobboshi va boshqa mansabdorlar ham
muhim o’rin tutgan. Diniy hokimiyat shayxulislom boshliq din peshvolari qo’lida
edi. Xiva xonligida davlat tili o’zbek tili bo’lib, Buxoro va Qo’qon davlatlaridan
farqli ravishda bu erda ikki tillilik hukmron emas edi. Barcha farmonlar, davlat
ishlari, hujjatlar o’zbek tilida yozilar edi. Xiva xonligi
ma’muriy jihatdan XVI-XVIII asrlarda viloyatlarga bo’lingan bo’lsa, XVIII asr
oxiri – XIX asr boshlaridan boshlab davlatdagi asosiy ma’muriy birlik bekliklar
deb yuritila boshladi. Bu davrda xonlikda 16 ta beklik va 2 ta noiblik mavjud edi 23
.
Ular: Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Ko’xna Urganch, Qo’shko’prik, Pitnak, G’azovot,
Qiyot, Shobboz, Shovot, Toshhovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo’jayli,
Sho’manoy, Qo’ng’irot bekliklari va Beshariq, Qiyot-qo’ng’irot noibliklaridir. Bu
bekliklar va noibliklarni xon tayinlaydigan beklar va noiblar boshqarar edi. Xiva
shahri esa xon va bosh vazir (inoq)ning izmida bo’lgan. Umuman, Xiva xonligi
ma’muriy jihatdan xozirgi Xorazm viloyati, Qoraqalpog’iston respublikasi,
Qozog’iston va Turkmaniston respublikalarining bir qismini o’z ichiga olgan edi.
O’rta Osiyo davlatlari ichida Xiva xonligi qo’shni mamlakatlarga tez-tez
talonchilik yurishlari uyushtirib turuvchi davlat sifatida ma’lum edi. Xonlikda eng
23
Eshov B. О ‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2012. B .389.
27

oliy bosh qo’mondon xon bo’lgan. Xondan keyingi mavqeda turuvchi inoq ham
o’z hizmat vazifasiga ko’ra harbiy-ma’muriy amaldorlarga yetakchilik qilardi.
Undan keyingi harbiy mansabdor amir ul-umaro bo’lib, qo’shinlar boshlig’i
sarkarda deb atalar edi. Xonning shahsiy gvardiyasi boshlig’iga yasovulboshi
unvoni berilgan bo’lib, u xonni qo’riqlash, tartib-intizomni saqlashga mas’ul
bo’lgan. Qo’shinlar otliq va piyoda navkarlardan tashkil topgan. Xonlikda
yollangan turkman sarbozlari, turli o’zbek qabilalaridan tuzilgan qo’shinlar asosiy
kuch edi. Asosiy hujum qurollari o’q-yoy, qilich va nayza bo’lgan. Qo’shinning
miltiq bilan ta’minlanishi past darajada edi. Zambaraklar ham xonlikda keng
tarqalmagan edi. Jang olib borish usuli Chingizxon va Amir Temur davridagi
harbiy qonun-qoidalarga asoslansada, ammo bu harbiy tartiblar ijodiy
rivojlantirilmadi. Xonlikda asosiy sudlov idoralari qozilik mahkamalari
hisoblangan. Bu mahkamalar bir necha pog’onadan tashkil topgan. Qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi oliy shaxs xon bo’lib, og’ir jinoiy ishlarni shaxsan u
ko’rardi. Undan keyingi o’rinda xonlikda bosh sudya qozikalon bo’lgan. Bundan
tashqari, har bir viloyat tuman va qasabalarda xon tomonidan tayinlangan qozilar
faoliyat olib borgan.
2.2 Qo’qon xonligida boshqaruv tizimining mahalliy bo’g’inlari va ularning
o’ziga xos jihatlari
28

Xonlik ma’muriy jihatdan viloyatlar – bekliklarga bo‘lingan. Viloyat hokimi
yoki bek lavozimiga, odatda, xonning yaqin qarindoshlari, o‘g‘illari yoki nufuzli
saroy amaldorlari bilan yaqinligi bor mahalliy amaldorlar tayinlangan. Xonlikdagi
mahalliy boshqaruv apparati viloyatlar markazida joylashgan. Mahalliy boshqaruv
tizimi ham markaziy boshqaruv tizimi singari ijro organi bo‘lib, oliy hukmdor
nomidan berilgan, mamlakatning ichki va tashqi holatini mustahkamlashga
qaratilgan topshiriqlarni bajarardi. Jumladan, u viloyatlardagi aholining turmush
tarzini bir maromda ushlab turish, ularning huquq va majburiyatlari ustidan
nazoratni amalga oshirish, harbiy kuchlarni safarbar etish, soliqlarni to‘plash,
davlat bilan aholi o‘rtasidagi munosabatlarni amalga oshiruvchi organ sifatida
viloyatlarda ijtimoiy himoya siyosatini olib borishga mas’ul edi 24
.
SHu o‘rinda mahalliy boshqaruv tepasida kim turgan edi, uning
vazifalari nimalardan iborat edi va Qo‘qon xonligida mahalliy boshqaruv tizimi
tepasida turgan hukmdorlarning faoliyatiga xos xususiyatlar qanday edi kabi
savollarga javob topish tarix fani oldida turgan bir qator muammolarni hal etish
uchun muhimligini nazarda tutgan holda Qo‘qon xonligining mahalliy boshqaruv
tizimini mavjud manbalarga asoslanib, tadqiq etdik. Birinchi navbatda, Qo‘qon
xonligi mahalliy boshqaruv tizimida birinchi mansabdor shaxs, ya’ni viloyat
boshlig‘i kimligini aniqlab olish kerak. Bu xususda Qo‘qon xonligi tarixiga oid
tadqiqotlarda turlicha fikrlar mavjudligini qayd etib o‘tish lozim.
Jumladan, xonlikdagi viloyatlarni hokimlar yoki voliylar
boshqargan degan fikrni bildirib, «ayrim hollarda markaziy boshqaruv tizimida
muhim o‘rin tutgan amaldorlar – otaliq, qushbegi, devonbegi, parvonachi,
xazinachi va dodxoh mansabidagilar ham xonlikdagi ma’muriy hududiy birlik
bo‘lgan viloyatlarni boshqarishi mumkin edi», – deb yozadi 25
. V.Ploskix esa
viloyatlarni «...xonning gumashtalari bo‘lgan qushbegi va hokimlar boshqargan», –
deb ko‘rsatadi. Olimning viloyat hokimlarini «xonning gumashtasi» deb atashi
24
Ahmedova M.T. Qo’qon xonligining tashkil topishi, davlat tizimi va huquq manbalari. Yurid. fanlar nomzodi. …
diss. – T., 2010., 39-b
25
Vohidov Sh., Xoliqova R. Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi tarixidan. T.: Yangi asr avlodi, 206., 141-b
29

uning bu masalaga sho‘ro mafkurasi nuqtai nazaridan yondashganligidan dalolat
beradi. Ayrim tadqiqotchilar viloyat hukmdorlarini hokimlar deb ataydilar.
Jumladan, A.P.Qayumov o‘z tadqiqotida xonlikda «viloyatlarni hokimlar
boshqarar edi», – deb qayd etadi. Shunday fikrni H.Ziyoev ham ta’kidlaydi. Ba’zi
tadqiqotlar tahlili bu masalaga boshqacha yondashuvlar ham mavjudligini
ko‘rsatadi. Xususan, Y.Qosimov Qo‘qon xonligi tarixiga
bag‘ishlangan tadqiqotida «...beklar hokim va parvonachi deb nomlanganlar», –
deb yozadi. Viloyat boshliqlari hokim deb nomlanganligini bilsa-da, bu
tadqiqotchining shartli ravishda ularni «beklar» deb atashi Qo‘qon xonligi
ma’muriy boshqaruv tizimini buzib ko‘rsatishga olib keladi 26
. Bu kabi holat
S.Soodanbekovning tadqiqotida ham kuzatiladi. U «Viloyatlarni bek va hokimlar
boshqarib, ular ba’zan qo‘shbegi deb ham atalgan», – deb yozar ekan, mahalliy
boshqaruv tizimining bosh figurasi – hokimlar masalasida chalkashlikka yo‘l
qo‘yadi. Xonlikdagi mahalliy boshqaruv tizimi
tepasida turgan viloyat boshliqlarining «hokim» deb atalishi xususida mahalliy
muarrixlarning XIX asrda yozilgan Qo‘qon xonligi tarixiga oid asarlarida juda
ko‘p ma’lumotlar keltiriladi. «Ansob us-salotin...» asari muallifi Mirzo Olim
Mushrif Qo‘qon xoni Sheralixonning hukmron doira vakillari bilan kengashib,
Marg‘ilon viloyatiga yangi hukmdor tayinlashi haqida yozar ekan, quyidagilarni
qayd etadi: «Arkoni davlat bilittifoq maslahat qilib, Yusuf mingboshini
Marg‘ilonga hokim qildilar». Bunday ma’lumotni Muhammad Yunusning asarida
ham ko‘rish mumkin. Unda «Mallaxon O‘tamboy qo‘shbegini Toshkand
hukumatidan olib, Muhammad Muso parvonachini Toshkandga hokim qildi», –
deyiladi.
Manbalardagi mavjud bu kabi ma’lumotlar A.P.Qayumov va
H.Ziyoevlarning mahalliy boshqaruv tepasida turgan hukmdorlarning «hokim» deb
atalgani xususidagi fikrlarini tasdiqlaydi. Demak, manbalar ma’lumotlarini
taqqoslash va ularni tarixiy tadqiqotlar ma’lumotlari bilan solishtirish orqali
xonlikning mahalliy boshqaruv tizimidagi eng yuqori lavozimi hokim deb atalgan
26
Qosimov.Y. Qo’qon xonligi tarixi ocherklari. Namangan: 1994., 67-b
30

degan qat’iy fikrni ilgari surish mumkin. Bu o‘rinda viloyat hokimlarining
qo‘shbegi, devonbegi, parvonachi deb nomlanishi masalasi ham alohida izoh talab
qiladi. Qayd etib o‘tish lozimki, ushbu mansabdorlar mahalliy hokimiyatda mazkur
mansablarni egallagunlariga qadar markaziy boshqaruv tizimida faol ishtirok
etganlar. Hokimlar viloyatdagi harbiy kuchlar, mirshablar va fuqaro
boshqaruvining boshlig‘i hisoblangan. Mahalliy boshqaruv tizimi ijro organi
bo‘lib, oliy hukmdor nomidan berilgan topshiriqlarni bajarardi. Jumladan, u
viloyatlar aholisining turmush tarzini bir maromda ushlab turish, ularning huquq
va majburiyatlari ustidan nazoratni amalga oshirish, harbiy kuchlarni safarbar
etish, soliqlarni to‘plash, davlat bilan aholi o‘rtasidagi munosabatlarni amalga
oshirib borishga mas’ul edi. Xonlikdagi mahalliy boshqaruv
tizimi tepasida viloyat boshliqlari – “hokimlar” turgan. Ba’zi manbalarda viloyat
boshliqlari “bek” ham deb ataladi.Bu xususda Sattorxon Abdug‘afforovning
ma’lumotlari e’tiborga loyiqdir. U viloyatlarni beklar va hokimlar boshqarganligini
e’tirof etar ekan, ularning farqiga ham to‘xtalib o‘tadi. Uning ta’kidlashicha,
ikkalasining ham mavqei teng bo‘lib, farqi – bek xon urug‘idan bo‘lsa, hokim
oddiy fuqarolardan bo‘lgan. Biroq keyinchalik xonning akasi yo ukasi viloyat
hokimligiga tayinlansa, ularni bek emas, balki hokim deb atash urf bo‘lgan. Shu
bilan birga viloyat hokimlari mahalliy boshqaruv tizimiga mas’ul shaxs sifatida uni
tashkil etishi, ayrim kichikroq markazlarga amaldorlarni tayinlashi mumkin edi.
Viloyatlar tarkibidagi ma’muriy birliklarni
boshqaruv tizimiga to‘xtaladigan bo‘lsak, bunday ma’muriy birliklar asosan
xonlikning Toshkent viloyati va qisman Namangan hamda Andijon viloyati
tarkibidagi qirg‘izlar va qozoqlar yashaydigan hududlarda tashkil etilganligini
aytib o‘tishimiz lozim. Mazkur ma’muriy birliklarni boshqaruv qarorgohi harbiy
qo‘rg‘on va qal’alarda joylashgan bo‘lib, ularni ko‘p hollarda oliy hukmdor
tomonidan tayinlangan dodxoh unvonidagi mansabdorlar boshqargan.
Qo‘qon xonligi ma’muriy
jihatdan bo‘linishiga kelganda tadqiqotchi M.Axmedova o‘z tadqiqotida xonlikni
17 ta: Marg‘ilon, O‘sh, Andijon, Namangan, Shahrixon, Baliqchi, Navqot, Chust ,
31

Buloqboshi, Aravon, Koson, Mahram, So‘x, Xo‘jand, Toshkent, Turkiston va
O‘ratepa bekliklariga bo‘linganini keltirib o‘tsa, ayrim manbalar (A. Kun) Qo‘qon
xonligidagi 15 ta beklikning nomini keltiradi. Bular: Qo‘qon va uning atrofi,
Marg‘ilon, SHahrixon, Andijon, Namangan, So‘x, Mahram, Buloqboshi, Aravon,
Baliqchi, CHortoq, Navkat, Koson, Chust va Bobo darhon. “Turkestanskie
vedomosti” to‘plamida esa Asaka, Marg‘ilon, Baliqchi O‘sh, So‘x, Koson va
O‘zgan sarkorlik sifatida ham tilga olinadi. Toshkent shahri esa beklarbegi
unvoniga ega bo‘lgan hokim tomonidan idora etilgan. Toshkent begi o‘z qo‘li
ostidagi yerlarga hokim bo‘lib, chet davlatlar bilan o‘zaro iqtisodiy va diplomatik
munosabatlar o‘rnatish huquqiga ega edi. Beklar xon tomonidan belgilangan
soliqlar va harbiy kuchlarni to‘plab xonga etkazib berishga majbur edilar. Biroq
aksariyat hollarda ular harbiy kuch va soliqlar yig‘ishni o‘z bilganlaricha amalga
oshirar edilar. Soliqlardan to‘plangan pulning tegishli qismi xonga yuborilib,
qolganini ularning o‘zlari xohlaganlaricha sarflar, ularni esa hech kim nazorat
qilmas edi. O‘rta
Osiyoda shakllangan an’anaga muvofik, Qo‘qon xonligida xam turli viloyatlarni
ma’muriy boshqarish ayrim olingan markazlardan turib amalga oshirilgan.
Jumladan, «Muntaxab ut-tavorix», «Ansob us- salotin va tavorix ul-xavoqin»,
»Tarixi Shoxruxiy», «Tarixi Alikuli Amirlashkar», «Mukammali tarixi Farg‘ona»
singari tarixiy manbalardan olingan ma’lumotlarga ko‘ra XIX asrning birinchi
choragida xonlikdagi viloyatlarning ma’muriy markazlari quyidagilar edi.
32

Xonlik tarkibiga kiruvchi hududlar aholisining joylashuvi va turmush tarzi
bir – biridan farq qilgan. Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysining sug‘orilib
dehqonchilik qilinadigan qismi aholi joylaShuvi jihatidan zich bo‘lib, ular o‘troq
hayot kechirganlar. Sahro, tog‘ va tog‘ oldi tekisliklaridan iborat hududlarda
ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi yashagan. Xonlikdagi aholi soni haqida
manbalar turli ma’lumotlar beradilar. Bu ma’lumotlarga ko‘ra, XIX asrning
boshlarida xonlikda (Toshkent va Turkistonni ham qo‘shib hisoblaganda) aholi
soni 1 million, XIX asrning o‘rtalarida 1, 5-2 million, XIX asrning ikkinchi
yarmida 3 million kishi bo‘lgan bo‘lsa, Rossiya imperiyasi tomonidan ko‘plab
hududlarning bosib olinishi hamda ularning bosqinchilar ma’muriyati tarkibiga
kirishi natijasida xonlik tasarrufidagi Farg‘ona vodiysida 2 millionga yaqin aholi
qolgani taxmin qilinadi.
Xonlikning o‘troq aholi yashaydigan hududlarida mahalliy boshqaruvning
eng quyi tizimi – aminlik va oqsoqollik mavjud bo‘lib, ular amin va oqsoqollar
tomonidan idora qilinar edi. Aminlik va oqsoqollik ma’muriy hududiga ko‘ra, katta
qishloq yoki bir necha kichik qishloqlardan tashkil topgan. X.B.Bobobekovning
ma’lumotiga ko‘ra, shaharlardagi oqsoqollar xonning o‘zi tomonidan belgilangan
33

bo‘lib, undan yorliq olishgan va savdogarlar, hunarmandlarlarni murosaga
keltirishgan.Umuman, shaharning ichki hayotiga tegishli ishlarni yuritishgan.
Bekliklarga qarashli shaharlarda rais, qo‘rboshi, mirshab, qozi mirza va
mirzaboshilar qishloqlardan keladigan daromad hisobiga yashar edilar.
Qorovulbegi, miroxur va boshqa amaldorlarning har 15-20 tasiga bir qishloq tanho
qilib berilardi. Ularning har biriga boshqa daromadlaridan tashqari 50-30
chorakdan bug‘doy to‘g‘ri kelardi.
Xulosa qilib aytganda, Qo‘qon xonligida davlat boshqaruvi o‘ziga
xosdir. Markaziy apparatdagi lavozimlarga amaldorlar shaxsan xon tomonidan
tayinlangan. Bunda ularning xonga qarindoshligi va uning urug‘idan ekanligi,
xonga ko‘rsatgan alohida sadoqati, oqsuyak zodagonlar sulolasidan chiqqanligi,
agar diniy mansab va lavozimlarga tayinlanadigan bo‘lsa shariat va fiqx ilmini
chuqur o‘zlashtirganligi va boshqa jihatlariga katta e’tibor berilgan.Mahalliy
boshqaruv tizimining tepasida esa xon tomonidan tayinlanuvchi bek va hokimlar
turgan. Ular viloyat va shaharlarga mutasaddi bo‘lishgan. Ko‘chmanchi chorvador
aholi biylar tomonidan boshqarilgan bo‘lib, ba’zan xon va beklar aralashib turgan
bo‘lsada, biylik asosan avloddan avlodga meros tariqasida o‘tgan. Biroq xonlikda
Toshkent viloyati hokimi alohida mavqega ega bo‘lib, dastlab qushbegi,
keyinchalik beklarbegi unvoniga ega shaxs tomonidan boshqarilgan. Toshkent
hokimi ko‘plab iqtisodiy va siyosiy vakolat hamda erkinliklarga ega bo‘lgan.
O‘troq aholi yashaydigan hududlarda aminlik va oqsoqollik mahalliy
boshqaruvning quyi tizimini tashkil qilgan. Unda amin va oqsoqollarni saylash
qisman amal qilgan bo‘lsada, mehnatkash aholi vakillari boshqaruv ishlariga
asosan aralashtirilmagan.
34

Xulosa
Har bir davlatning boshqaruv tizimida amaldor shaxslarning o’rni kattadir.
Turkiston xonliklarida ham oliy hukmdor o’z hokimiyatini maxsus amaldorlar va
xizmatchilari orqali amalga oshirgan. Asrlar davomida sharqona davlatchilik tizimi
muayyan bir tartibga kirgan edi. O’tmishda qaysi bir davlatning markazlashtirilgan
hokimiyati mustakam bo’lsa, u davlat rivojlangan. Mazkur kurs ishida biz bir qator
amallar, unvon va mansablar hamda ular egalarining vazifalarini Qo’qon, Buxoro
va Xiva mamlakatlari misolida joriy etilib, amal qilinishini ko’rdik. Albatta
tadqiqotimiz doirasidan chetda qolib ketgan mavzu va masalalar ko’p.
O’zbek davlatchilik tarixining dolzarb bo’lib qolishini nazarga olsak, ushbu
kurs ishida boshlangan ishlarining davomidir. Kelgusida davlatchilik tarixining
asosiy mavzularidan sanalgan davlat ramzlari va ularning huquqiy asoslarini
qadimdan hozirgi davrgacha o’rganilishi juda zarurdir. Davlat boshqaruvi bilan
bog’liq muammolardan yana biri bu jamiyatdagi tabaqalar va turli ijtimoiy
guruhlarni o’rganilishidir. Bunda o’tmishimizda va hozirgi kunlarda aristokratiya
mavqyeini tadqiq etilishi dolzarb bo’lmoqda. Kelajakda O’zbekistan hududlarida
shakllangan davlatlarning tarixini, ularda joriy etilgan boshqaruv tizimini, amallar,
unvon va mansablarni o’rganilishi, davlat xizmatchilarining jamiyatdagi o’rinlarini
o’rganish ham juda muhimdir.
XVI – XIX asrlarda Vatanimiz hududidagi xalqlar hududiy tarqoqlik
xo‘jalik va iqtisodiy tushkunlik holatida bo‘lsalarda fan, madaniyat taraqqiyotida
bir qator ijobiy yutuqlar va salmoqli muvaffaqiyatlarga erishdilar. Bu bilan ular
jahon madaniyati va sivilizatsiyasi taraqqiyotiga munosib ulushlarini qo‘shdilar.
Biroq XVII – XIX asrlarda O‘rta Osiyo va undagi davlatlar jahon sivilizatsiyasi
jarayonidan tobora chetlashib, rivojlanish jihatidan ilg‘or davlatlardan orqada
qoldi. Ma’lumki, XVII – XIX asrlar jahon tarixiga moddiy va madaniy yuksalish
davri bo‘lib kirdi. Xususan, G‘arbiy Evropadagi bir qator davlatlarda ishlab
chiqarish sezilarli darajada o‘sdi, zavod – fabrikalar qurilib, yangi texnik uskunalar
35

bilan jihozlandi, temir yo‘llar qurildi, dengiz yo‘llari ochildi, mehnat unumdorligi
oshdi, odamlarning moddiy va madaniy turmush darajasi ko‘tarildi. O‘rta Osiyo
xonliklari ana shunday ijobiy jarayonlardan chetda qoldi, qoloqlikka yuz tutdi.
Xullas, O‘rta Osiyodagi yuqorida tavsifilangan omillar, bu erdagi iqtisodiy
va harbiy tang holat o‘ziga qo‘shni bo‘lgan mamlakatlarni o‘z mustamlakasiga
aylantirish siyosatini avj oldirayotgan Rossiya imperiyasiga juda ham qo‘l keldi.
Mintaqadagi ijtimoiy – siyosiy, madaniy qoloqlik, parokandalik, o‘zaro nizo va
urushlar pirovard natijada O‘rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib
olinishi va mustamlakaga aylantirilishiga olib keldi.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Ўзбекистон. 1998.
2. Абулғози Баҳодирхон . Шажарайи турк . — Тошкент : Чўлпон , 1992.
3. Азамат Зиё . Ўзбек давлатчилиги тарихи : ( Энг қадимги даврдан Россия
босқинига қадар ) // Масъул муҳаррир : Б . Аҳмедов . – Т .: Шарқ , 201.
4. Ahmedova M.T. Qo’qon xonligining tashkil topishi, davlat tizimi va huquq
manbalari. Yurid . fanlar nomzodi . … diss . – T ., 2010.,
5. Boboyev H ., G ’ ofurov Z ., O ’ zbekistonda siyosiy va ma ’ naviy - ma ’ rifiy
ta ’ limotlar taraqqiyoti . T .: Yangi asr avlodi , 201.,
6. Bobobekov H.N. Qo’qon tarixi. N.: Fan, 1996
7. Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr
avlodi, 2012.
8. Zamonov. A – Buxoro xonligi tarixi., Toshkent., 2021
9. Shamsutdinov. R, Karimov. SH, Ubaydullayev. O’. Vatan tarixi (XVI-XIX
asr boshlari). K.2.: - T.: Sharq, 2010.
10. Шарипов. У – Хива хонлиги тарихи., тар. фан. ном. дисс. У.: 29
11. Муниров Қ. Мунис, Огаҳий ва Баёнийнинг тарихий асарлари. —
Тошкент Фан, 1960.
12. Muhammadhakimxon to’ra. Muntaxab ut-tavorix/Fors-tijik tilidan tarjimon,
kirish, izohlar muallifi Sh. Vohidov. T.: Yangi asr avlodi, 2010.
13. Qosimov . Y . Qo ’ qon xonligi tarixi ocherklari . Namangan: 1994
14. Сагдуллаэв А.С., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи.
– Т.: Академия, 206.
15. Усмонов Қ., Содиқов М., Бурхонова С. Ўзбекистон тарихи. Дарслик. –
Тошкент, 205
16. Vohidov Sh ., Xoliqova R . Markaziy Osiyodagi davlat boshqaruvi tarixidan .
T.: Yangi asr avlodi, 206
37

Sotib olish