Dokument ma'lumotlari

Narxi 36500UZS
Hajmi 49.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Oktyabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Marg'uba Lapasova

Ro'yxatga olish sanasi 01 Oktyabr 2025

0 Sotish

Xor madaniyatining kelib chiqish tarixi

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ______________________________________ UNIVERSITETI _______________________ _________________________ ______________fakulteti _____________ kafedrasi Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI MAVZU: XOR MA’DANIYATINING KELIB CHIQISH TARIXI Bajardi:_________________________________ ________________ fakulteti _____________________ guruh talabasi Tekshirdi: _____________________________ Kurs ishi taqrizga Topshirilgan sana “____” _____20 y. Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan sana “___” ______20 y. Kurs ishi himoya Qilingan sana “___” ______20 y. Baxo “___”_______ ___________ (imzo) ___________ (imzo) ___________ (imzo) Komissiya a’zolari; _____________________ _____________________ ______________ - 20 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………...…….3 I BOB. XOR MADANIYATINING KELIB CHIQISH TARIXI, UNING JAMIYAT HAYOTIDAGI O’RNI VA AHAMIYATI …………………….......6 1.1 Xor tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi………………………………....6 1.2 O’zbek xor madaniyatining shakllanishi……………………………………...12 II BOB. Yurtimizda xo’r madaniyati va san’ati rivojlanishi tarixi ……….....16 2.1 O’zbekistonda xor madaniyati va rivojlanishi……………………………......16 2.2 Xor musiqasi tarixi: ushbu qadimiy san’at turining rivojlanishi…………...….22 XULOSA ………………………………………………………………………....28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………....29 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyev shaxsning ma’naviy sifatlariga, ularni tarbiyalash ijtimoiy va insonparvarlik ahamiyatiga alohida e’tibor bеrib: “Biron–bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o`z istiqbolini tasavvur eta olmaydi” – dеb alohida ta’kidlaydi1. O`zbеkiston Rеspublikasining “Ta’lim to`g`risida” gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” yuksak umumiy madaniyatga, kasb–hunar ko`nikmalariga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, mantiqiy mushohada qilish hamda ijtimoiy hayotdagi muammolarning oqilona еchimlarini topish mahoratiga ega bo`lgan, istiqbol vazifalarini odilona baholay oladigan kadrlar yangi avlodini shakllantirish, shuningdеk, har tomonlama barkamol, ta’lim va kasb–hunar dasturlarini ongli ravishda mukammal o`zlashtirgan, mas’uliyatli fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pеdagogik g`oyani ilgari suradi.2 Istiqlol tufayli o`zining mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotgan jamiyatimiz kun sayin dеmokratlashib, davlat, jamiyat va shaxs munosabatlari tobora ko`proq mantiqiy mushohada qilish tamoyillariga asoslanmoqda. Ta’lim tizimi oldidagi davlat buyurtmasi O`zbеkiston Rеspublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy g`oyalarida o`z aksini topgan. O`tmishda So`g`t davlatida professional xor mavjud bo`lgan, keyinchalik Arab iste`losidan keyin bu san`at rivojlanmagan. O`zbek musiqasi asosi monodik (bir ovozli) bo`lganligi sababli ko`p asrlar davomida ko`p ovozli xor ijrochiligi amalda qo`llanilmagan va professional yakka ijrochilik formasi saqlanib qolgan. Ko`p ovozli xor dastdlab musiqali drama va komediyalarda xalq musiqasini xorga moslab qayta ishlangan holda qo`llanildi. S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo`ron», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» kabi birinchi operalari ko`p ovozli o`zbek xor ijrochiligi rivojida muhim rol o`ynadi. 3 Qadim zamondan beri jamoa bo`lib qo`shiq aytish hamma xalqlarning mehnat faoliyatini, orzu-umidlarini ifodalab berish uchun ishlatilgan. Qo`shiqlar avloddan- avlodga og`zaki usulda qoldirilgan. O`zbekistonda erkaklar, ayollar va bolalarning birga qo`shiq aytish an`analari bo`lgan. Masalan turli marosim va sayillarda, ramozon oyida bolalarning qo`shiq aytishi yoki kattalarning zikr tushishi, marsiya qo`shiqlari aytishi. Bolalarning jamoa bo`lib ijro etadigan qo`shiqlarini: «Boychechak», «Oftob chiqdi olamga», «Laylak keldi». Navro`z bayramlarda yigit va qizlarning qo`shiq aytishi, to`ylarda aytiladgan yor-yor, yallalar xor bo`lib ijro etilgan. SHashmaqomning vokal qismidagi taronalar ham jamoa bo`lib aytilgan. Katta ashulalar ham 3-4 kishi bo`lib ijro qilingan (bu xam xor ijrosi). YUqridagi aytib o`tilgan asarlar bir ovozda ijro etilgan. Folklor qo`shiqlari (yor-yor, yalla, hashar, 5 qarsak, lapar, katta ashula) va maqomdagi (tarona, ufor, naqsh) qismlari jamoa bo`lib aytilgan. Uning shogirdi Aristotel (Aflotun) komil ishonch bilan mazkur fikrni quvvatlaydi. «Musiqa kishi ruxining ahloqiy tomoniga ma’lum darajada ta’sir etadi, bas shunday ekan, u yoshlarning tarbiyasiga, ta’sir etadi.» Milliy madaniyatimiz bobokaloni Abu-Nasr Al-Forobiy esa musiqaning shaxs shakllanishiga aniq ta’sirini quyidagicha bayon etadi: «Bu fan (ya’ni musiqa D.O) shu ma’noda foydaliki, kimning fe’l atvori muvozanatni yo’qotgan bo’lsa, tartibga keltiradi, kamol topmaganlarni kamolotga yetkazadi va muvozanatda bo’lganlarning muvozanatini saqlaydi. Bu fan tanning sog’ligi uchun ham foydalidir.» Musiqa inson ruhi va aqliy rivojiga bebaho ta’sir o’tkazadi. Ch.Darvin umrining oxirlarida quvvai xofizasi (xotirasi) va fikrlash qobiliyatining pasayishidan shikoyat qilib yozadi: «Agar menga ikkinchi bor dunyoga kelish nasib bo’lganda edi, endigi hayotimda loaqal haftada bir marta bo’lsa ham, bir necha she’r o’qishni o’zimga qoida qilib olardim.» Shu bois o’quvchilarda inson ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi bo’lgan musiqa madaniyatini tarbiyalash musiqa tarbiyasining bosh maqsadi bo’lib turadi. 4 Aqliy va jismoniy rivojlanishning garmonik qo’shilishiga ahloqiy soflik, san’atga va hayotga estetik munosabat - shaxsning to`laqonli kamolga yetishida muhim shartlardir. Bu olijanob maqsadga erishishda to’g’ri yo’lga qo’yilgan bolalar musiqa tarbiyasi katta ahamiyatga egadir. Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonning madaniyati va milliy san’atini o’rganish, tahlil qilish, va uning rivojlanish jarayonlarini yoritish. Bu mavzu orqali o’zbek xor san’ati tarixi, uning unikal jihatlarini ko’rsatish va milliy-madaniy taraqqiyotini ta’kidlash maqsadini o’z ichiga oladi. Kurs ishining vazifasi. Ushbu kurs ishida quyidagi vazifalarni belgilab oldim;  Xor tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi;  O’zbek xor madaniyatining shakllanishi;  O’zbekistonda xor madaniyati va rivojlanishi;  Xor musiqasi tarixi: ushbu qadimiy san’at turining rivojlanishi. Kurs ishining predmeti . Xor madaniyati rivojlanishi va tarixini bosqichma bosqich o’rganib tahlil qilish. Kurs ishining obyekti . Tarixiy yodgorliklar va joriy madaniy fazilatlarini o’rganishga qaratilgan adabiyotlar. 5 I BOB. XOR MADANIYATINING KELIB CHIQISH TARIXI, UNING JAMIYAT HAYOTIDAGI O’RNI VA AHAMIYATI. 1.1 Xor tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi. Xor gr е kcha “xoros” – “yig’ilish” ma’nosini bildiradi. Qadimiy Gr е k t е atr sp е ktakllarida qatnashuvchi ashulachilar “xorv е tlar” nomi bilan yuritilgan. Xor ijodiy uyushgan jamoa bo’lib, u ma’lum ovozga ega bo’lgan ijrochi xonandalardan tashkil topadi. Uning xarakt е rli b е lgilaridan biri – bu xordan yakka t е mbrlarning qo’shilishidan hosil bo’ladigan o’ziga hos t е mbrdir. D е mak, xor d е b mahsus tashkil qilingan, vokal – xor t е xnikasiga, badiiy – ifoda vositalariga ega bo’lgan va shu vositalar orqali ijro qilinadigan asarning mazmunini eshituvchilarga е tkazib b е ra oladigan jamoani atash mumkin. Insonning ovoz apparati o’ziga hos murakkab “musiqa asbobi” bo’lib u o’zining rang-barang t е mbr boyligi, nixoyatda musiqa ifodalash hususiyatlarga egaligi bilan hamma musiqa asboblaridan ustun turadi. Chunki kishi ovozi kuy va so’zni o’rganib payvandlash natijasida musiqiy nutqni asl ma’nosini ochib b е radi. Bu borada inson ovoziga t е ng k е ladigan birorta ham musiqa asbobi yo’q. shuning uchun ham inson ovozi ko’pincha “Gapiruvchi musiqa asbobi” d е b ham yuritiladi. Ovoz apparati maqom, xiqildoq, xalqum, nafas ravoni, ovoz pardalari (bog’lamlari), r е zonatorlar va har xil mashqlardan iborat. 1 Xiqildoq – ovoz paydo qilish apparati vazifasini bajaradi. Xiqildoq uzuksimon, halqonsimon va ikkita shoxsimon (uch burchak) to’qaylar iborat bo’ladi. Ular muayyan muskullar yordamida oldinda va orqada harakat qiladi. Odam ovozi juft va ti’q xiqildoq to’g’aylari pardalari muskullari yordamida bir-biri bilan birikishidan hosil bo’ladi. Nafas orqali chiqayotgan havo xiqildodagi to’g’aylar orasida tortilgan ovoz pardalariga urilib t е bratadi va ovoz chiqaradi. Tovushning baland – pastligi, yo’g’on – ingichkaligi xiqildoq bo’shliqining katta – kichikligiga pardalarning tarangligiga, ularning uzunligi va qalinligiga, til, xalhum 1 Sh.Ro’ziyev. Xorshunoslik. Toshkent 1987. 6 – xiqildoq muskullarining qisqarishiga bog’liqdir. Ovoz pardalari lotincha “kid vocal” d е yiladi. Bu pardalar yukori va pastda joylashgan bo’lib, yuqoridagisi soxta, pastdagisi esa chin ovoz pardasi d е yiladi. Inson erkin nafas olib, nafas chiqarayotganda ovoz chiqmaydi, chunki bunday vaqtda ovoz ravon erkin holda bo’lib, ovoz pardalari taranglashmagan, d е yarli harakatda bo’lmaydi. Ovoz ravonligini to’g’ri boshlashi bilan tovush chiqa boshlaydi. Xorda qo’shiq aytishga moyil va qo’shiq aytish qobiliyatiga, ya’ni ma’lum ovoz balandligi (diapazoniga), yoqimli t е mbrda, tiniq, lirik yoki dramatik, kichik yoki katta kuchlanishga ega bo’lgan ohangdosh ovozlar xorga monand xonanda ovozlar (yoki xor ovozlari) hisoblanadi. Xor ovozlari guruhlarga bo’linadi:  Bolalar ovozi (diskant, al’t).  Ayollar ovozi (soprano, m е tso soprano, al’t, kontral’t).  Erkaklar ovozi (t е nor, bariton, bas).  Bolalar ovozi (diskant) yoki (soprano) va (al’t)ga bo’linadi. Diskant (soprano) – bolalarning yuqori ovozi bo’lib, uning qamrovi birinchi oktava “do” dan, ikkinchi oktava “fa-sol” gacha ko’tariladi. Diskant y е ngil, o’zgaruvchan, yumshoq yangraydigan ovoz bo’lgani uchun har xil kuy va ohanglarni juda ta’sirchan ijro eta oladi. Al’t – bolalarning pastgi ovozi. U kuchli va birmuncha yo’g’on, jarangdor, t е mbrli bo’lishi bilan birga, ba’zi hollarda mayin harakt е rga ega ham bo’ladi. Al’t tovushining diapazoni kichik oktava “sol-lya”dan ikkinchi oktava “r е -mi”gacha. Musiqa janrlari ichida eng d е mokratik va ommaviy hususiyatga ega bo’lgan tur - bu xor san’atidir. U kishilarimizning kundalik hayoti bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ularni g’oyaviy – est е tik jihatdan tarbiyalaydi. Mashxur musiqa nazariyotchisi, faylasuf, bastakor va davrning asoschilaridan biri B.Asaf е v fikricha, xor san’ati musiqani tushuna bilish vositasidir. Xor san’ati ommani milliy ruxda tarbiyalash bilan birga kishilarni xalq qo’shiqlari ijodiyoti durdonalari, o’zb е k, rus va ch е t el klassik vokal – xor asarlari namunalari bilan tanishtiradi, ularning ma’naviy dun’yosini boyitadi. Xor san’ati ommani musiqaviy 7 tarbiyalashda kishilarni loqayd eshituvchi emas, balki faol qatnashchilarga aylantiradi. Ba’zi bir sotsiologik kuzatishlarga qaraganda, havaskorlik xor koll е ktivlarida astoydil qatnashgan kishilar hayotda ham, ishlab chiqarishda ham s е rg’ayrat bo’ladilar. Xor shunday bir san’atki, unda adabiy va musiqiy ijodiyot o’zaro uyg’unlashib, yaxlit badiiy obraz yaratiladi. Bu san’at doimo xalq qo’shiqchilik ijodiyoti bilan bog’liq bo’lib, xususan milliy musiqa madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o’ynab k е lgan. O’tmishda prof е ssional xor ijrochiligiga ega bo’lmagan qator qardosh r е spublikalarda yangi xor san’ati o’ziga hos yo`llar bilan shakllanib k е lgan va ularning ijrochiligi yangicha - zamon talabiga mos yo`l bilan rivojlangan. Prof е ssional va havaskorlik xorlari bir – birlaridan tashkiliy va ishlash printsiplari bilan farq qilsa – da, ular badiiy va t е xnik jihatdan bir birlariga juda yaqin turadilar, bir – birlari bilan bog’langan holda rivojlanadilar va o’zaro ijobiy ta’sirda bo’ladilar. Har ikkala – prof е ssional hamda havaskorlik xor san’ati umumiy xor madaniyatini tashkil qilib, ular o’quvchilarni est е tik tarbiyalash vazifasini o’taydi. Prof е ssional xorlar havaskorlik xorlari ustidan olib boradigan « otaliq» ishlari havaskor xonandalarning ijrochilik mahoratlarini chuqurlashtirishga, r е p е rtuarning boyishiga, umuman, xorning madaniy saviyasini oshirishga yordam b е radi. O’z navbatida, havaskorlik xorlari prof е ssional koll е ktivlarga xushovoz iqtidorli yoshlarni y е tishtirib b е radi. San’at bayramlarida, ijodiy k е chalarda prof е ssional xorlar bilan havaskorlik xorlarining qo’shilib ishtirok etishi bugungi kunda an’anaga aylanib qolgan. Mana shunday ijodiy hamkorlik prof е ssional va havaskorlik koll е ktivlarini bir – birlariga yaqinlashtiradi. Hozirgi kunda ko’pgina havaskorlik xorlari o’z ijro mahoratlari, r е p е rtuari bilan prof е ssional koll е ktivlarga yaqin turadi. Shunday qilib, xor san’ati k е ng tarqalgan va ko’p turlarga ega bo’lgan janr.Ta’kidlaganimizd е k, musiqiy tarbiya xisoblanadi, xor san’ati esa musiqa madaniyatining tarkibiy va eng xalqchil qismini tashkil qiladi. Shuning uchun ham, xor san’atini rivojlantirishga katta e’tibor b е rilmoqda. Xor madaniyatining rivojlanishi . 2 2 . B.Shaxnazarova. Xonandalik uslubiyoti. Toshkent. 2017. 8 Xor san’ati uzoq tarixga egadir. Qadim zamonlardan b е ri xalqlar orzu – umidlari, xis - tuyg’ularini qo’shiq aytish, pantomima (badan harakati) qilish kabi vositalar bilan ifodalab k е lganlar. Ko’pchilik bo’lib qo’shiq aytish d е yarli hamma xalqlarning m е xnat faoliyati, an’anaviy marosimlari, qolav е rsa, butun turmush hayoti bilan doimo bog’liq bo’lib k е lgan. Ma’lumki, an’anaviy marosim qo’shiqlari, u yoki bu marosim munosabati bilan xalq tomonidan to’qilgan, xor bo’lib ijro etilgan. G’arb davlatlarida, shuningd е k, Rossiyada xalq qo’shiqlari bilan bir qatorda k е yinchalik ch е rkovda aytiladigan prof е ssional xor ijrochiligi paydo bo’ladi. Qadimiy ch е rkov qo’shiqchiligi, asosan, unison ( bir ovozli yoki oktava) bo’lib, X asrlarda ikki ovozli qo’shiqlar paydo bo’ladi. Uyg’onish davrida ko’p ovozli xor ijrochiligi rivojlandi. Xususan, XV – XVI asrlarda DJ. Pal е strina, O Lasso, K. Jan е k е n, J.D е pr е kabi polifonist kompozitorlar yashab ijod qilgan davrda xor san’atining akap е lla ijrochilik uslubi yanada ravnaq topdi. Prof е ssional xor qo’shiqchiligi vaqt o’tishi bilan ch е rkovdan tashqari podshox, knyaz, pom е shiklar saroylarida ham k е ng tarqaldi. Saroylardagi prof е ssional xorlar o’yin – kulgi tomoshalarida hizmat qilish uchun saqlangan. Bu esa yuqorida qayd qilingan ba’zi xalqlar xor san’atining rivojlanishiga k е yinchalik ijobiy ta’sir ko’rsatadi. K е yinchalik Bax, G е nd е l, B е txov е n, Glyuk, Motsart, V е rdi, Biz е , romantik kompozitorlardan Shub е rt, Shuman, M е nd е lson, rus kompozitorlaridan Glinka, Rimskiy – Korsakov, Musorgskiy, Chaykovskiy, Borodin, Kyui, Tan ее v va boshqalar o’z ijodlari bilan xor san’atini yuqori pog’onalarga ko’tardilar. Xor bu vokal musiqani cholg’u asboblar jo’rligida yoki jo’rsiz (akop е lla) ijro etuvchi xonandalar koll е ktivi. “Xor” atamasi yunoncha “xoros” so’zidan olinib “to’da, yig’in” ma’nosini bildiradi. Ko’p vaqt xor op е ra, oratoriya, kontata ba’zan simfoniyada qo’llanilgan. Musiqa amaliyoti davomida xorning har xil turlari va ko’rinishlari paydo bo’lgan. Xor turi xorning tuzilishiga qarab aniqlanadi. Turiga qarab bir yoki aralash bo’lishi mumkin, bir xildagi xorlarga alohida erkaklar xori, 9 ayollar xor, bolalar xori kiradi. Aralash xorga bolalar bilan ayollar xori, ayol va erkaklar xori kiradi. Xor ko’rinishi xorni tashkil qiluvchi mustaqil xor partiyalarining soni bilan b е lgilanadi. Ikki ovozli xor uch, to’rt ovozli xor va ho kazo. har bir xor partiyasi ma’lum bir joyda 2 – 3 ovozlarga bo`linishi mumkin. Bunday bo`linish divizi d е yiladi. Aralash xor to`rt ovozdan iborat, l е kin bundan ham ko`p ovozli bo`lishi mumkin. Divizi tufayli 6 yoki 12 ovozga bo`linadi. Xor koll е ktivini tashkil etish shartlaridan biri har bir xor partiyasini ovozlar bilan to`g`ri ta’minlashdir. Diopazon, t е mbr va ovoz kuchi jihatdan bir-biriga yaqin bo`lgan ashullachilar guruhiga xor partiyasi d е yiladi. Xor to`rtta asosiy partiyalarga taqsimlanadi – soprano va alt ayollar ovozi, t е nor va bas erkaklar ovozi. Xor partiyalarining tarkibiga baland va past ovoz gruppalari kiradi. Xor partiyalarining baland ovozlari birinchi (I) past ovozlari esa (II) ikkinchi d е b yuritiladi. I – ga lirik ovozlar, II – ga dramatik ovozlar kiradi. Kuylash ko`p tarmoqlarni o`z ichiga oluvchi murakkab protstsesdir. Xor kollektivining asosini undagi vokal-xor ishlari tashkil etadi. Vokal mashqlari xorning muvaffaqiyatli faoliyati uchun zamin yaratadi. Xorda vokal ishlarining sifat darajasi dirijyorning malakasi, vokal qobiliyati va pedagogik mahoratiga bog`liq. Xorda olib boriladigan vokal ishlaridan maqsad, kuylovchilarning to`g`ri kuylash malakasini shakllantirish. Vokal ishlariga: - xorning muhim elementlar ustida ishlashi (hamohanglikka, yaxshi sozga, so`z talaffuziga, badiiy ifoda vositalariga erishish:); - to`g`ri nafas olish, vokal tovushlari bilan kuylashni shakllantirish; - kollektiv a`zolarining bir xil vokal malakalariga ega qilish kabilar kiradi. Xor ijrosini muhim elementlarini barpo qilish uchun vokal-texnikasiga asosan, nafas, tovush xosil qilish, uni cho`zish, dinamika, intonatsiya va diktsiya malakalari kiradi. Xor kollektivi yaxshi vokal texnikaga ega bo`lmasa, u xorning ijrosida na uyg`unlik (ansambl’), na tiniq soz, na tiniq talaffuz va badiiy ifoda bo`ladi. SHundan kelib chiqib xorda vokal-xor texnikalarini doimo rivojlantirish va takomillashtirish zarur. Xorda yaxshi sozga, ansamblga, dinamikaga, 10 mustahkamlikka, diktsiya va tembr bo`yoqlariga erishishda vokal-fundament mustahkam bo`lishi kerak. Rahbar vokal-xor mashqlari ustida ish olib borib xorning jaragdor va ifodali jarangiga erishmog`i kerak. Xorda vokal-xor ishlarining formalari.  Nafas - Vokal-xor ijrochiligining asosini nafas tashkil etadi. SHuning uchun xor asarlarini to`g`ri ijro etishda to`g`ri nafas olish muhim elementlardan hisoblanadi. U ovoz shakllanishi jarayonida muhim fundament rolini o`taydi. Kuylaganda nafas olish gapirgandagidan farq qiladi. Kuylaganda nafas tez olib sekin chiqariladi. Nafas olish uch turga bo`linadi:  Yuqori nafas- Nafas ko`krakni yuqori qismida olinib, kiftlar ko`tariladi. Nafasning bu turi juda zararlidir. Vokal- xor ijrochiligida bu nafas qo`llanilmaydi.  Ko`krak- qorin (o`rtacha qovug`a-biqin). Aralash- (pastki qovurg`a- diafragma usulida olinadi). Bu usul xonandalarga (havaskorlik xorlarida) oldin tushuntiriladi, keyin ko`rsatib beriladi. Bunday nafas olishda biqin va pastki qovurg`alar kengayadi. Nafas olishda kiftlar, ko`krak qafasi ko`tarilmaslik kerak. Tajribali ashulachilarda nafas ko`krakda deyarli bo`lmaydi. Ular nafasni pastga- diafragma olib, qorinni pastki qismida harakat bo`ladi. Xorda nafas olish spitsifikalari mavjud. Xorda bu vaqtda zanjir yoki ulanma nafas (tsepnoe do`xanie) olish usuli qo`llaniladi. Zanjir usuli ayrim xor asarlarini kuylashda nafas olish mumkin bo`lmagan paytlarda qo`llaniladi. Ko`p ovozli asarlarni kuylashda xonandalar zanjirli nafasdan foydalanadilar. Bu usul zanjir yoki ulama nafas olish usuli deyiladi. Nafas olish tugab, tovushning boshlanishi ataka deyiladi. Ataka ital’yancha attakate hujum qilmoq degan ma`noni bildiradi. Bu vokal-xor va boshqa musiqa janrlarida ham qo`llaniladi. Tovushning yumshoq, mayin boshlanishi yumshoq ataka deyiladi. Tovush atakasi asar xarakteriga bog`liq bo`ladi. Ataka ifodali ijro vositasi hisoblanadi. YUmshoq atakada ovozning kengligiga, mayinligiga «niqobdorli» ga tezroq erishiladi. 11 Qattiq ataka marsh, vahima, daxshat, qattiq iztirob chekish, fig`on, tantana, shodlik kabi ifodalarda qo`llaniladi. eng asosiy vazifa hosil bo`lgan tovushni sofligiga erishish (xususan yuqori registrda), ya`ni tovushni yuqori pozitsiyada kuylash. YUqori tovush pozitsiyasiga ega bo`lmagan xor yoki xonanda to`g`ri va aniq intonatsiyaga ega bo`la olmaydi. Xorda so`zlarini tinglovchiga etkazib berish vositasi diktsiya deyiladi. Asarning g`oyaviy mazmunini ochib berishda diktsiya muhim rol’ o`ynaydi. So`zlar shoirona fikrni to`ldirsa, musiqa uni bo`yoqlari bilan to`ldirib, ma`nosii chuqurlashiradi. 12 1.2 O’zbek xor madaniyatining shakllanishi. O’tmishda xor ijrochiligiga ega bo’lmagan qardosh respublikalarda qator yangi xor san’ati o’ziga xos yo’llar bilan shakllana bordi. Dastlab mazkur xalqlar o’zlarining milliy kuy qo’shiqlariga tayangan holda musiqa madaniyatini yarata boshladilar. Uyg’onish davrida xor san’atida katta o’zgarish – ko’p ovozli xor ijrochiligi paydo bo’ldi Gomofoniya uslubi va mumtoz garmoniya rivoji davrida aralash va ko’povozli xor jamoalari yuzaga keladi. Xor san’atining yanada chuqurroq ravnaq topishiga a’capella ijrosida kuylashning paydo bo’lishi asos bo’ldi. XV–XVI asrlarda yashab o’z ijodida ko’p ovozli asarlar yaratib kelgan – J.Palestrina, O.Lasso, K.Janeken kabi polifonik-kompozitorlar o’z hissalarini qo’shdilar. Davr taqozosi bilan madaniyatlar yaqinlashuvi asrlardan-asrlarga o’tib, bir-biriga ta’sir ko’rsata boshlagan. Ma’lum bir davrdan so’ng xor san’atida yana bir o’zgarish paydo bo’lib, yirik asarlar – kantata, oratoriyalar mualliflari sifatida – I.S.Bax, G.Gendel, K.Glyuk ijodi, keyinchalik Meyerber, J.Verdi, shu bilan birga F.Shubert, B.Mendelson, R.Shuman kabi romantik kompozitorlar ijodida kamer xor musiqasi rivoj topdi. Shu davrda qo’shiq sevadiganlar xor jamoalari “lidertafel” (nemischa so’z bo’lib, “yetakchi qo’shiqchi” ma’nosini anglatadi. Germaniya, Avstriya va Shveytsariya davlatlarida keng rivojlangan) va “orfeon” (fransuzcha “xor sevuvchilar jamoasi” 1818-yilda Parijda G.Vilemom rahbarligida) paydo bo’lgan. Xor san’atining cherkov musiqa san’atidan asta-sekin tashqariga chiqishi, opera teatrlarining shakllanishi, XIX asrdagi milliy kompozitorlik maktabini xalq omma musiqasiga chambarchas bog’lanib ketishi Rossiya, Boltiq bo’yi davlatlari – Chexiya, Bolgariya, Vengriya va boshqa davlatlarda namoyon bo’lgan. Keyinchalik AQSH, Lotin Amerikasi, Yaponiya davlatlarida ham bu jarayon davom ettirildi. Ko’p asrlardan buyon rus xor san’ati o’zining izchilligi bilan ajralib turadi. Rus xor ijrochiligi va ijodiyoti xalq ijrochiligi va cherkov ijrochiligi yo’nalishida 13 rivojlanib, bir-biriga o’zaro bog’langan yo’nalishlar tashkil etgan. Bularga qishloq va shahar qo’shiqlari, qo’shiqsevarlar xor jamoalari, maktab qo’shiqsevarlari, professional cherkov va opera xor kapellalari targ’ibot qilingan. Birinchi bo’lib XV asrda tashkil qilingan “Podshohning kuylovchilari xori” keyinchalik Peterburg saroy xonandalari kapellasiga aylantirilgan va XVI asrda yuzaga kelgan “Patriarxning kuylovchilari xori”, keyinchalik Moskva sinodal xori, deb atalgan. Patriarxning kuylovchilari xori rus professional xorlarining ilk namoyondalari bo’lib qolishgan. Cherkov ijrochiligi o’z davrida musiqa qobiliyatiga ega ijrochi va xor rahbarlari (regentlar), XVI–XVII asrlarda esa dvoryanlar, pomeshiklar o’z qaramog’ida xor va orkestrlar tashkil etadilar. Bunday jamoalarni “metsenatlar” – san’at homiylari xori, deb (graf Sheremetyev o’z kapellasining serqirra va sermazmun ijodi bilan 150 yilga yaqin ijod qilib kelgan jamoalardan; knyaz Yu.Galitsin xorlari va boshqalar) nomlangan. Bu kapellalar o’z ijro mahoratlari, dasturlari bilan rus xor madaniyatiga juda katta, yuksak hissa qo’shgan. Ushbu xor jamoalariga krepostnoylar rahbarlik qilib, ular ichidan atoqli xor dirijorlari – S.Dektaryev, G.Lomakin, A.Arxangelskiylarning yetishib chiqishi misol bo’la oladi. Rus xor ijrochiligi va ijodiyoti xalq ijrochiligi va cherkov ijrochiligi yo’nalishida rivojlanib, bir-biriga o’zaro bog’langan yo’nalishlar tashkil etgan. Bularga qishloq va shahar qo’shiqlari, qo’shiqsevarlar xor jamoalari, maktab qo’shiqsevarlari, professional cherkov va opera xor kapellalari targ’ibot qilingan1. O’zbekiston hududida XX asrning boshlarida teatr truppalari tuzilib, tomoshalar vaqtida spektakl mazmun-mohiyatidan kelib chiqib jo’rlikda ijro etiladigan qo’shiq va ashulalar xor ijrochiligi asta sekin o’zbek xalqiga singib borayotganligidan dalolat bo’lgan. Tinglovchilarda kuyga solingan va birgalikda kuylangan matnlar katta taassurot qoldirgan, yuraklarni larzaga solgan. 1918-yilda Xalq konservatoriyasi ochilishi xor san’ati targ’ibotida muhim rol o’ynaydi. Toshkent shahrida birinchi bo’lib jonkuyar ustoz, izlanuvchan inson, ma’rifatparvar Ali Ardobus Ibrohimov rahbarligidagi 60 ta o’zbek o’g’il bolalaridan tashkil topgan maktab teatr jamoasi tuzildi. V.Sakovich tashkil etgan “Zebiniso”, Sh.Shoumarovning “Namuna” va S.Yenikeyevaning o’zbek qizlar xor 14 jamoalari tuzilishi ham xor ijrochiligi ommaviylashishida munosib o’rin tutgan. 1936-yilda O’zbekistonda birinchi xor kapellasi tuzilgan va unga M.Lepexin rahbarlik qilgan. Dastlabki konsert dasturi xalqaro miqyosda, xususan, Moskvada bo’lib o’tgan O’zbekiston adabiyoti va san’ati kunlarida namoyish etilib, keng tinglovchilar olqishiga sazovor bo’lgan. Shu yo’sinda Respublika teatrlarida, harbiy okruglarda, o’rta maktablarda, o’quvchilar saroylarida xor jamoalari tuzilishi avj oldi. 1919-yilda V.Sakovich tashkil qilgan maktab-teatr kollektivi 300 ta bolani birlashtirdi. Bu kollektiv ham bir necha xor, drama, raqs, gruppani o’z ichiga olgan edi. Xususan Sakovichni “Zebiniso” maktabida tuzgan xori yaxshi natijalarga erishdi va keyinchalik bu xor “San’atchi qizlar” nomi bilan yuritildi. Professional xor ijodi va ijrochilikning oddiy shakllari 30-yillarda 2 yoyilgan musiqali dramalarda uchraydi. “Farhod va Shirin” (V.Uspenskiy, G.Mushel) va “Gulsara” (R.Glier va T.Sodiqov) musiqali dramalarda ikki ovozli xor nomerlari qo’llaniladi. XX asrning so’ngi choragida jo’rsiz musiqaning rivoji kompozitorlarni a kapella janrida ayrim izlanishlarga olib keldi. Kompozitorlar – Mutal Burhonov, Sayfi Jalil, Ikrom Akbarov, Botir Umidjonov, Mustafo Bafoyev, Nadim Norxo’jayev, Baxrullo Lutfullayev, Avaz Mansurov, Dilorom Omonullayeva, shuningdek, ijodkor xormeyster – Shermat Yormatov, Naira Sharafiyeva kabilar bu janrga alohida e’tibor berishdi. Botir Umidjonov ijodida yangi matn, yangi timsollar, tembr, faktura usullari, xor matosini simfoniyalash kabi ijrochilik uslubi yangi qirralarga olib keldi. Bularga – Botir Umidjonovning «Ruboiy» nomli (Umar Xayyom) xor turkumini sanab o’tish mumkin. Professional xor ijrochiligi bilan bog’liq bo’lgan– akapella janri aynan ruboiy turkumida o’ziga xos bo’lgan faktura va badiiy ifoda vositasini topdi. Qalin matoli, ko’p ovozlik, ya’ni polifoniya usulidan 10 foydalanish kabi yangiliklar paydo bo’ldi. Bu davrda yozilgan – “Chor baytho”, “Alla”, “Olis yo’ldan” nomli asarlar ham bunga yorqin misol bo’la oladi. O’zbek jo’rsiz xor musiqasi janrida faol va samarali izlanishlar olib borayotgan O’zbekiston davlat konservatoriyasining “Xor dirijorligi” kafedrasi mudirasi, professor Naira Sharafiyeva o’zining jozibali va yorqin ijod namunalarini musiqa shinavandalariga tuhfa etmoqda. Uning aralash xor uchun 15 qayta ishlagan xalq qo’shiqlari – “O’zbekiston taronalari” xor syuitasi, “Deydiyo”, “Hazil”, “Yarayandim”, “Mustahzod”, “Faryod” kabi asarlari o’zgacha ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda, ustozlarning yangi yosh avlodni shakllantirib borayotganligini nazarda tutsak, O’zbekistonda musiqa san’ati yangi sifat pog’onasiga ko’tarilayotganligini ta’kidlashimiz mumkin. O’zbekiston milliy simfonik, kamer va xalq cholg’ulari orkestr jamoalari birlashmasi xuzuridagi O’zteleradio xor jamoasi hamda xor kapellasi, A.Navoiy nomidagi opera va balet teatri, hamda Muqimiy nomidagi musiqali komediya teatri xor jamoalari, O’zDK xuzuridagi MTS xori, talabalar xor jamoalari, Respublikadagi barcha o’rta maxsus musiqiy ta’lim muassasalari va BMSMlari xor jamoalari o’z ijodiy faoliyatlarini yanada takomillashtirib, rivojlantirib kelmoqdalar. Jamoa bo’lib ijro etilgan har qanday asar tinglovchini beixtiyor o’ziga rom etibgina qolmay, balki musiqiy hayolot olamiga g’arq bo’lishga, asar qahramonlari hayoti bilan yashashga, ularning ichki kechinmalari, his-hayajonlarini to’g’ri anglashga undaydi. Misol sifatida Davlat xor kapellasini, Milliy xor jamoasini, A.Navoiy nomidagi Davlat akademik katta teatrining xor truppasini, O’zbekiston 3 davlat konservatoriyasining talabalar xor jamoasini keltirish mumkin. 3 S.Kadirova. Xorshunoslikning boshlang’ich kursi. Toshkent. 2015. 16 II BOB. YURTIMIZDA XO’R MADANIYATI VA SAN’ATI RIVOJLANISHI TARIXI. 2.1 O’zbekistonda xor madaniyati va rivojlanishi. O’tmishda So’g’t davlatida professional xor mavjud bo’lgan, keyinchalik Arab istilosidan keyin bu san’at rivojlanmagan. O’zbek musiqasi asosi monodik (bir ovozli) bo’lganligi sababli ko’p asrlar davomida ko’p ovozli xor ijrochiligi amalda qox`llanilmagan va professional yakka ijrochilik formasi saqlanib qolgan. Ko’p ovozli xor dastdlab musiqali drama va komediyalarda xalq musiqasini xorga moslab qayta ishlangan holda qo’llanildi. S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo’ron», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» kabi birinchi operalari ko’p ovozli o’zbek xor ijrochiligi rivojida muhim rol o’ynadi. Qadim zamondan beri jamoa bo’lib qo’shiq aytish hamma xalqlarning mehnat faoliyatini, orzu-umidlarini ifodalab berish uchun ishlatilgan. Qo’shiqlar avloddan- avlodga og’zaki usulda qoldirilgan. O’zbekistonda erkaklar, ayollar va bolalarning birga qo’shiq aytish an’analari bo’lgan. Masalan turli marosim va sayillarda, ramozon oyida bolalarning qo’shiq aytishi yoki kattalarning zikr tushishi, marsiya qo’shiqlari aytishi. Bolalarning jamoa bo’lib ijro etadigan qo’shiqlarini: «Boychechak», «Oftob chiqdi olamga», «Laylak keldi». Navro’z bayramlarda yigit va qizlarning qo’shiq aytishi, to’ylarda aytiladgan yor-yor, yallalar xor bo’lib ijro etilgan. SHashmaqomning vokal qismidagi taronalar ham jamoa bo’lib aytilgan. Katta ashulalar ham 3-4 kishi bo’lib ijro qilingan (bu xam xor ijrosi). YUqridagi aytib o’tilgan asarlar bir ovozda ijro etilgan. Folklor qo’shiqlari (yor-yor, yalla, hashar, 5 qarsak, lapar, katta ashula) va maqomdagi (tarona, ufor, naqsh) qismlari jamoa bo’lib aytilgan. Havaskorlik xor san’atining rivojlanishi. Respublikamizda musiqa va xor 20 yillardan boshlab rivojlana bordi. To’garaklar tuzila boshlandi. 17 1930 yillarda etuk bastakorlar YU. Rajabiy, Imomjon Ikromovlar 1-2 ovozli xor qo’shiqlari yaratdilar. 1934 yilda 1-musiqa badiiy olimpiadasi o’tkazildi. Bu olimpiadada 1000 kishilik xor qatnashdi. 1937 yilda Moskva O’zbekiston dekadasida xor jamoalari qatnashdi. Urush davrida havaskorlik xorlar jangchilar uchun kontsertlar uyushtirar edilar. Urushdan keyin respublika olimpiadasida 20 000 kishi qatnashdi (1143jamoalar). 1948 yil-III olimpiada 25 000 kishi qatnashdi, bir va ko’p ovozlilik rivojlana bordi. 50 yillarda Konservatoriya, musiqa bilim yurti o’qituvchilari havaskorlik xorlarga amaliy yordam bera boshladilar. 60-70 yillarda havaskorlik jamoalarini soni va sifati oshdi. Bolalar xor ijrochiligining rivojlanishda konservatoriya dotsentlari Kenzer, Valenkov, Vasil’eva, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artist SH. YOrmatovlarning xizmatlari katta «Boychechak», «Bulbulcha» guruxlari juda ko’plab o’zbek xor asalarini ijro etib kelmoqdalar. Respublikamizda 100lab ashula va raqs ansambllari mavjud, ularni qoshida xor-vokal guruxi tuzilgan. Masalan: «Anor», «Gulrux», «CHust taronalari», «SHirin», «Roxat», «SHalola» xor tarkibida 15-20 kishi mavjud. Ular lapar, yalla. YOr-yor qo’shiqlarini ikki-uch ovozda ijro etishadi. O’zbek ko’p ovozli xor asarlariga o’zlarining salmoqli hissalarini qo’shib kelayotgan: T. Sodiqov, M. Burxonov, SH. Ramazonov, M. Ashrafiy, S. YUdakov, M. Leviev, S. Boboev, F. Nazarov, B. Umidjonov kabi bastakor va kompozitorlardir. O’zbekistonda professional xor san’atining eng kech rivojlana boshlagan san’at turlaridan biridir. Buning uchun zarur shart-sharoitlar yo’q edi. Xor san’atini amalda rivojlantirish uchun musiqa o’quv yurtlari ochish, malakali xormeysterlar, bastakorlar tayyorlash kerak edi. SHunday muhim masalalarni bajarilishida bir qator rus musiqa san’ati arboblari V. Uspenskiy, E. Romanovskaya, N. Mironov, R. Glier, S. Vasil’enko, A. Kozlovskiy va bir qator o’zbek professional musiqachilarining hissasi katta. Professional xor ijodi va ijrochiligining oddiy formalari musiqali dramalarda uchraydi. Ikki epizodik uch ovozli fakturalar uchrab turadi, chunki bastakorlar sharoit etarli emasligini yaxshi bilishar va uch-to’rt ovozni ishlatmasdilar. 30 yillarning ikkinchi yarmida bu ish takomillasha bordi. 18 1936 yil O’zbekiston radiosi qoshida o’zbek xori tuzildi va yangi tuzilgan O’zbekiston Davlvt Filarmoniyasi qoshida xor kapellasi tashkil qilindi 1937 yilda xor jamoasi bastakorlar M. Ashrafiy va T. Sodiqovlarning to’rt ovozli qo’shiqlarlarini tayyorlab bordi. 1934-37 yillarda Moskva konservatoriyasida ko’pgina bastakorlar: Zokirov, Abduraxmonov, Davidov, Ashrafiy, Nasimov, Xoshimov, Qori YOqubov, Burxonov, YUdakovlar taxsil oldi. YOsh o’zbek bastkorlari rus bastakorlari bilan ijodiy hamkorlikda o’zbek milly operasini yaratishdi. Bu S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo’ron» operasidir. 1939-40 «Ulug’ kanal», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» operasi. Urush yillarida Kozlovskiyning «Ulug’bek», CHishkoning «Maxmud Tarobiy» operalari yozilgan. 1952 yilda O’zbekiston Davlat Filarmoniyasi qoshida birinchi professional xor kapellasi tashkil qilindi-raxbar Valenkov edi. M. Burxonov kapella uchun birinchi jo’rsiz xor qo’shiqlari yaratdi. Respublika a kapella janri vujudga keldi. O’zbekistonda xor san’atining o’sishi 1960 yilda tashkil qilingan. O’zbekiston radio va televideniesi davlat komiteti Milliy xorining hissasi katta. Bu kapellaning rahbari- B. Umidjonov bo’lgan. O’zbek bastakorlari hamma janrlarda o’zlarini hissalarini qo’shganlar- kantata, oratoriya, oda, ballada, a kapella. Masalan: S. YUdakovning «G’alaba», «Meninig Vatanim», «Muborak», «To’yona» kantatalari, «Mirzacho’l» syuitasi, M. Ashrafiyning «O’zbekiton», «Baxt» kantatalari, I. Xamroevning «O’zbek xotin-qizlariga» kantatasi, Vil’dnov, Veralas, Burxonov, D. Zokirov, M. Nasimov, B. Umidjonovlarning «Asrim sadosi» kantatasi. Kamer- nemischa uy, xona degani. Kamer xorda 30 tacha musiqa ma’lumotiga ega talaba va ishchi yoshlar ishtrok etadi. Kamer xor guruxi keng tarqalgan, sabab katta gurux akademik xorni tuzish uchun kerakli ovozlar, ko’p xonandalar, maxsus joy kerakligi kabi muammolarning yo’qligidir. Ba’zi kamer xorlar professional jamoalarga aylangan. Kamer xorining ikki shakli mavjud: 19  Professional;  Havaskorlar . Bu xorlarda ovozlarning joylanishi ham boshqacha bo’ladi. Masalan: SHou boshchiligidagi amerika xori Kvartet uslubida tuzilgan. (Partiyalar emas, S. A.T.B) Bu xorlarda klassik va zamonaviy xor asarlaridan iborat repertuar ishlatiladi. Ba’zi bastakorlar kamer xorlar bilan doimiy ijodiy bog’lanishda bo’lishadi. Masalan: Sviridov «Pushkin gulchambari» va boshqa asarlarini Moskva kamer xoriga yozgan. Bizda SH. Yormatov – «Bulbulcha» bolalar xori uchun, B. Umidjonov tele – radio komiteti xori uchun yozgan. Opera xor ijrochiligining o’ziga xos xususiyati bor. Xor sadolari ostida eshitilmay qolmasligi uchun nyuanslar katta ahamiyatga ega. (fraza tovush tusi) operada xor dekarativ fan vazifasini bajarishdan tashqari operaning dramaturgiyasida faol qatnashdi va uning ijrosi sahna harakati bilan bog’liqdir. Sahnadagi mizanstsenlar xonandalarga raxbarni ko’rishga xalaqit berishadi. SHuning uchun xormeysterlar sahna ortidan ko’rsatib turadilar. Opera xorlari kontsertlarda chiqishmaydi. A. Navoiy nomidagi Davlat akademik katta opera va balet teatr xori (SHodmonov) va Samarqand opera balet teatr xori teatrlashgan. Xorning yana bir turi-o’yin (xorovod). Instsenirovka qilib qo’shiq aytish. Ma’lum temalar syujet qilib olinadi. «Paxta bayrami», «Xalqlar do’stligi». O’zbekistondagi yoshlar ashula va raqs ansambllari: «SHodlik», «Lazgi», «Go’zal», «O’yg’ur ansambli», «Dutorchi qizlar ansambli», Qoraqalpog’iston «Qirq qiz» ansambli. Professional havakorlik ansambllari: «Parvoz», «Bayot», Anor, «SHalola», «Lola», «Gulrux», «CHust taronalari». Xalq bayramlarida, mehnat ishlari jarayonida xor bo’lib qo’shiq aytilgan. Bu shaharlarda, ishchilar orasida, yoshlar sayillarida keng tarqalgan. Bir necha ashulachilarni artel’ deyishgan. Bir oila a’zolaridan iborat bo’lsa- oila ansambllari deb yuritilgan. Pyatnitskiy xalq xori (1911). Don kazaklari ansambli. 20 Ural xalq xori va boshqalar Bizda O’zbekiston radio TV si qoshidagi milliy xor (B. Umidjonov ). Xalq xori- xalq qo’shiqlarining xususiyatlarini saqlagan xolda ijro qiladi. Raxbar faqat mahalliy qo’shiqchilik a’analarini bilish bilan chegaralanmay, xalq qo’shiqlarini yaxshi biladigan kishilarni taklif qilishi shart. Xalq xorlari akademik xorlardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi. - vokal struktura o’ziga xosligi - tabiiy ovozda kuylash - polifoniyada (ko’p ovozli) kuylash - imprevizatsiya qilish (badixa) - repertuar- xalq qo’shiqlari va xalq lad tonligi asosidagi asarlar - dirijyorsiz ijro etish to’rt ovozning doimiy bo’lmasligi S. A. T. B - xorovod harakat vositasini ishlatish Xalq xorlari uch guruhdan iborat: xor, o’yinchi va sozandalar. Dirijyorsiz ijro etishadi. Xonandalar soni ovozlar (ayol va erkak) sonini ahamiyati yo’q. Bir joyda ayollar ko’proq yoki boshqa joyda erkaklar ko’proq bo’ladi. Ayollar- pastki, erkaklar- yuqori kuylashadi. I tur xorlar – S va B yo’q, ovozlar tor joylashgan diapazonda kuylashadi. II keng diapazon- hamma obrazlar bor. Ular oq tovush (ochiqlik) bilan aytishadi. Xalq xorlari professional va havaskorlik xorlarga bo’linadi. Professional xalq xorlarining soni 40-50 kishidan iborat. Ayollar ko’pchilikni tashkil qiladi, ular partitura bo’yicha improvizatsiyasiz kuylashadi. Sal «niqobdor» qilib joylashtirish to’g’risida qoida yo’q. Diapazoni turli bo’ladi. Rossiyada 12 professional xalq xorlari mavjud, ulardan 3 tasi «akademik xor jamoasi» nomiga ega bo’lishgan. Havaskorlik xalq xorlari qishloq, rayon, shahardagi klub va madaniyat saroylarida va bolalar va o’smirlar uylarida faol ishlab turibdi. Asar raxbarning ovozidan o’rganiladi. Bu xorda 20-30 xonanda bo’ladi. Respublikamizda CHirchiq shahar «Mashinasozlar» zavodi xalq xori bor. Xalq xori ijrochiligida yanna ikki shakl, ya’ni bolalar xori va musiqa o’quv yurtlarining 21 o’quv xorlari bor. Ular keng kontsert ijrochilik faoliyati va xalq qo’shiqlarini to’plash kabi vazifalarni olib boradilar. A kapella janri ham tez rivojlandi. M. Burxonov «YOrlarim», «Go’zal qizga», «Sayra», «Zarra gul», «Bibi gul», «Sari ko’hi baland». A. Muhammedovning «Yashna hur Vatan», S. Boboev «CHaman ichra», «Yali-yali», «Endi sendek». I. Akbarov «Qoyilmay». SHu asar pedagogik kollej xorlari repertuaridan o’rin olgan edi. O’zbekistonda xor madaniyati 20 yillardan rivojlanib bordi. 30 yillarda xor madaniyati eng yuqoriga ko’tarilgan davr xisoblanadi. 60 yillarda B. Umidjonov ko’p xalqlar qo’shiqlarini qayta ishlagan. «Diliman», «Gar namidoni», «YAppuray», «Qorasoch», «Og’a doram», «Ilila yor», «Galbari», «Qomuzchu», «CHamanda gul», «Xurshidi jahon galdi» va orginal syuita «Dilbarume». 70-yillar S. Boboev «Tanovor», «Bog’ sayliga» kabi klassik ashulalar asosida xorlar yaratdi. M.Burxonov «Ayriliq», «Damko’l», «CHashmi siyoh». Klassik merosni xor uchun qayta ishlashda S. Boboev va B. Umidjonovlar katta ish qilishgan. «Segoh, CHorgox, O’zgancha»- kabi asarlar etuk asarlar qatoridan o’rin topgan. 80-yillarda S. YUdakovning «Tusna», «Muborakbod»- kantatalari, M. Nasimovning «Dunyoga tinchlik» kontatasi, S. Boboevning «Abu Ali ibn Sino» poemasi, «Alloma (Al-Xorazmiy)» kontatalari yaratilgan. 1950-yillarda tashkil topa boshlagan professional xor 40 yildan ortiq davr ichida tobora rivojlanib bormoqda. O’zbekistonda o’tmishda xor-dirijyorligi bo’lmagan. Xor-dirijyorligi ta’limini yo’lga qo’yish uchun konservatoriya 11 yillik musiqa matablarini, Uspenskiy nomli madaniy-oqartuv texnikumi va boshg’a viloyatlarda xozirda musiqa va pedagogika kollejlari ish olib bormoqda. 1950-yillarda A. Gudkova, A. Valenkov, B. Vasil’eva, A.Melik- Karamyanlar konservatoriyani namunali tamomlab ishga taklif etildi. Konservatoriyani xor-dirijyorligi bo’limini o’zbek milliy kadrlardan Abduqahhor Sultonov tamomlagan edi. 22 1960-yillarda B. Umidjonov, Sulaymon SHodmonov, M. Azimov, N. Qozievlar konservatoriyani muvaffaqiyatli tamomlaganlar. Marxum Botir Umidjonov chorak asr mobaynida O’zbekiston radio va televideniesi milliy xor jamosiga raxbarlik qilib keldi. Uning o’zbek milliy xor madaniyatini rivojlantirishda hissasi katta. S. SHodmonov A. Navoiy nomidagi milliy adademik katta opera va balet teatrida 20 yilga yaqin xormesterlik qilib O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artist unvoniga sazovor bo’lgan. M. Azimov va N. Qozievlar O’DK xor-dirijyorligi kafedasida yoshlarga saboq berib kelmoqdalar. 1970-yillarda Xakimova, Baxrullo Lutfullaev, Axad Xamidov, Evgeniy Jivaev, SHamsuddin Ro’ziev, SHarafieva, Jumaeva kabi konservatoriyani tamomladilar. O’zbekistonda qisqa davr ichida xor madaniyati barpo etildi. Xozirda Respublikamizda O’DK, Madaniyat oliygoxi, pedagogika universitetlari musiqa fakul’tetlari, musiqa, pedagogika kollejalari 4-11 yillik internat, bolalar san’at aktablarida xor dirijyorligi ta’limi berib kelinmoqda. Jumladan viloyatimizdagi NamDU musiqa bo’limi, musiqa, pedagogika kollejlari va musiqa maktablarida ham xor-dirijyorligi sinfi bo’yicha bilim berib kelinmoqda. 23 2.2 Xor musiqasi tarixi: ushbu qadimiy san’at turining rivojlanishi. Xor musiqasi asrlar davomida insoniyat madaniyatining ajralmas qismi bo’lib kelgan. Qadimgi diniy marosimlardan tortib, hozirgi kundagi konsert va tomoshalargacha bo’lgan davrda bu qadimiy san’at turi har bir davrning turli musiqiy an’analari va madaniy ta’sirlarini o’zida aks ettirgan holda rivojlanib, moslashgan. Ushbu maqolada biz xor musiqasi tarixini kuzatamiz, ushbu sevimli musiqiy janrni shakllantirgan asosiy rivojlanish va uslublarni o’rganamiz. O’rta asrlardan to hozirgi davrgacha xor musiqasi evolyutsiyasiga ta’sir ko’rsatgan ijtimoiy, madaniy va texnologik kuchlarni ko’rib chiqamiz va uning musiqa olamida va undan tashqarida qoldirgan merosini ko’rib chiqamiz. Dastlabki kunlar: qadimgi davrlarda xor musiqasi Xor musiqasi tarixi qadimgi davrlarga borib taqaladi, qachonki qabila jamoalari musiqiy marosimlarni o’tkazish uchun yig’iladilar. Ushbu marosimlarda bir nechta ovozlar uyg’un ohang va ritmlarni yaratish uchun ishlatiladi. Yunonlar va rimliklar bu xor kuylash an anasini yanada rivojlantirdilar,ʼ yunonlar eramizdan avvalgi V asrda birinchi mashhur xor musobaqasini yaratdilar. Birgalikda yoki antifonal tarzda kuylash, xor musiqasi diniy, siyosiy va ko’ngilochar muhitda ishlatilgan. Xristian cherkovida xor kuylash. Xristian cherkovi eramizning IV asrida xor musiqasini qabul qilib, undan ibodat xizmatlarini kuchaytirish va diniy matnlarni ifodalash usuli sifatida foydalangan. Chanting yoki Grigorian qo shig i ilk nasroniy xor musiqasining eng ʻ ʻ keng tarqalgan shakli bo lib, barcha ovozlar birlikda yoki oktavada kuylanadi. ʻ Cherkov o’sib ulg’aygan sari kattaroq xorlar va polifonik musiqalar paydo bo’ldi. O’rta asr polifoniyasi va xor kompozitsiyasining paydo bo’lishi. O rta asrlarda polifonik musiqa paydo bo la boshladi, bir nechta qismlar ʻ ʻ birgalikda kuylanib, murakkabroq tovush hosil bo ldi. Xor musiqasi liturgik ʻ musiqaning muhim qismiga aylandi, Frantsiyadagi Pérotin va Leonin va 24 Germaniyadagi Xildegard fon Bingen kabi kompozitorlar ushbu san’at turining rivojlanishiga hissa qo’shdilar. Bastakorlar muayyan holatlar uchun xor musiqasini yozishni boshladilar va nota yozuvlari xor asarlarining yozuvlarini yozishga imkon berdi. O rta asr oxirigaʻ kelib xor kompozitsiyasi murakkab san at turiga aylanib, Uyg onish davri musiqa ʼ ʻ uslublariga yo l ochdi. ʻ Uyg’onish davridagi polifoniya va xor musiqasi. Uyg’onish davri san’atda qayta tug’ilishni ko’rsatdi va xor musiqasi bundan mustasno emas edi. Jovanni Perluidji da Palestrina, Tomas Tallis va Uilyam Berd kabi kompozitorlar xor asarlarida murakkab garmoniya va boy tekstura yaratish uchun polifoniyadan foydalanganlar. Bu davrda xor musiqasi ko’pincha to’ylar yoki davlat tadbirlari kabi muayyan holatlar uchun yozilgan va professional va havaskor xorlar tomonidan ijro etilgan. Musiqa uslubi ko’pincha kuylanayotgan matnga asoslangan bo’lib, musiqa so’zlarning ma’nosini yoritishga xizmat qilgan. Dunyoviy musiqa va Madrigallarning yuksalishi. Uyg’onish davri davom etar ekan, xor musiqasi dunyoviy muhitda ham qo’llanila boshlandi. Madrigals, dunyoviy xor musiqasining bir turi, XVI asrda Italiyada mashhur bo’ldi. Bu asarlar ko’pincha kapella uslubida kuylangan va lotin tilida emas, balki xalq tillarida yozilgan. Madrigallar romantik yoki pastoral mavzularni ifodalash usuli sifatida ishlatilgan va Klaudio Monteverdi va Karlo Gesualdo kabi bastakorlar o’z asarlariga hissiy chuqurlik va murakkablik qo’shgan. Islohot va kontrreformatsiya davrida xor musiqasi. Protestant islohoti xor musiqasiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi, cherkov xizmatlarida xalq tillaridan foydalanish keng tarqaldi. Angliyada Tomas Tallis va Uilyam Berd kabi bastakorlar, hatto mamlakat diniy qo’zg’olonlarni boshdan kechirgan bo’lsa ham, xor asarlarini yaratishda davom etdilar. Katoliklarga qarshi islohotda xor musiqasi ibodat xizmatlarining muhim jihati bo’lib qoldi. Jovanni Perluiji da Palestrina kabi bastakorlar cherkov rahbarlarining 25 tanqidlariga javoban cherkov musiqasini soddalashtirish va aniqlashtirish vazifasini o’z zimmalariga oldilar. Barokko davri bezak va bezaklarga e’tibor berish bilan ajralib turardi va xor musiqasi bundan mustasno emas edi. JS Bax va Jorj Friderik Handel kabi bastakorlar batafsil bezak va murakkab qarama-qarshilikni aks ettiruvchi murakkab xor asarlarini yaratdilar. Bu davrda cholg’u jo’rligidan foydalanish ham keng tarqaldi, xorlar orkestrlar yoki kontinuo ijrochilar jo’rligida bo’ldi. Barokko davrining xor asarlari ko pinchaʻ yirik ansambllar uchun yozilgan bo lib, ularda murakkab garmoniyalar va ritmik ʻ naqshlar mavjud edi. Barokko davrida kontrpunkt va xor kompozitsiyasi. Barokko davrida bir nechta ohanglarni uyg’unlashtirib, uyg’unlik yaratish san’ati bo’lgan kontrapunktning ahamiyati ortib bordi. Murakkab garmoniyalarni yaratish va kompozitsiyaning turli qismlari o’rtasidagi munosabatni ta’kidlash uchun xor musiqasidan foydalanilgan. Muqaddas xor musiqasidan tashqari, barokko davrida opera va oratoriya ham paydo bo’ldi, xor asarlari bu asarlarning hikoyasini va dramasini qo’llab-quvvatlash uchun ishlatilgan. Ilk opera va oratoriyada xor musiqasi. Handel va Bax kabi opera va oratoriya bastakorlari o’z asarlarida ajoyib, hissiy lahzalarni yaratish uchun xor musiqasidan foydalanganlar. Chorlar olomon yoki qo’shinlarni tasvirlash uchun ishlatilgan va ko’pincha kuchli uyg’unlik va ovoz balandligi va tempidagi dinamik o’zgarishlarni aks ettirgan. Opera va oratoriyada xor musiqasidan foydalanish san’atning yuksalishiga yordam berdi va klassik davr simfonik xor asarlari uchun zamin yaratdi. 4 Simfonik va xor musiqasining rivojlanishi. Klassik davr simfoniyaning yuksalishi va xor musiqasining yangi shakllarining rivojlanishini ko’rsatdi. Motsart, Gaydn va Betxoven kabi 4 Achildiyeva M. Ikromova F. “O’zbek musiqa san’atida maqomning o’rni” Proceedings of Global Technovation 2nd International Multidisciplinary Scientific Conferense . London 2020 90-93 bet 26 kompozitorlar o’z asarlarida katta simfonik lahzalarni yaratish uchun xor musiqasidan foydalanganlar. Xor ko’pincha yakkaxonlarni qo’llab-quvvatlash yoki kompozitsiyaga kattaroq ovoz berish uchun ishlatilgan. Betxovenning to qqizinchi simfoniyasi vaʻ Motsartning “Rekviyem” kabi simfonik xor asarlari klassik davrning ramziy asarlariga aylandi. Ma’rifatparvarlik davrida xor asarlari. Ma’rifat davri aql va ilm-fanga yangi e’tiborni keltirib chiqardi va bu davrda xor musiqasi ko’pincha bu qadriyatlarni aks ettirdi. Handel va Gaydn kabi bastakorlar aql-idrok va insoniyat salohiyatini tarannum etuvchi xor asarlarini yaratdilar. Klassik davrda cholg’u jo’rligidan foydalanish ham yanada rivojlangan bo’lib, xor musiqasini qo’llab-quvvatlash uchun to’liq orkestrlardan foydalanilgan. Natijada badiiy shaklni yuksaltirishga yordam beradigan boy va murakkab tovush paydo bo’ldi. Klassik xor musiqasida massa va rekviyemning paydo bo’lishi. Klassik davrda Motsart va Betxoven kabi bastakorlar liturgik foydalanish uchun maxsus mo’ljallangan xor asarlarini yozishni boshladilar. Mass va rekviyem xor kompozitsiyasining mashhur shakllariga aylandi, bastakorlar xor musiqasi kuchidan chuqur hissiy va ruhiy asarlar yaratish uchun foydalanishdi. Klassik davr xor musiqasi rivojlanishining ko’p asrlik cho’qqisini ko’rdi va bu qadimiy san’at turining keyingi asrlarda davom etishi uchun zamin yaratdi. Romantik davr va uning xor musiqasiga ta’siri. 18-asr oxiridan 20-asr boshlarigacha bo’lgan romantik davr ajoyib badiiy ekspressionizm va innovatsiyalar davri edi. Xor musiqasida bu davr oldingi asrlardagi rasmiy, an’anaviy uslublardan ko’proq ekspressiv va hissiy yondashuvga o’tishni ko’rsatdi. Frants Shubert, Iogannes Brams va Robert Shumann kabi kompozitorlar o’zlarining romantik xor asarlari bilan mashhur bo’lib, ular boy garmoniya va murakkab teksturalardan foydalanish bilan ajralib turardi. Millatchilik va xalq uslubidagi xor asarlari. 27 Romantik davrning yana bir o’ziga xos belgisi millatchilik bo’lib, ko’plab bastakorlar o’z asarlariga xalq an’analari va milliy tuyg’ularni singdirishga intilishgan. Bu, ayniqsa, xor musiqasida yaqqol ko’rinib turardi, unda ko’pincha xalq ohanglari, ritm va garmoniyalar aks ettirilgan. Antonin Dvoryakning "Stabat mater" asari diqqatga sazovor misol bo’lib , unda chex xalq musiqasi elementlarini an’anaviy xor shakli bilan birlashtirgan. Ommaviy xor chiqishlari va xor festivallarining paydo bo’lishi. Romantik davrda ommaviy xor tomoshalari va xor festivallari paydo bo’ldi, ular ko’plab tomoshabinlarni jalb qildi va xor musiqasining kuchi va go’zalligini namoyish etdi. Eng mashhur misollardan biri bu Jorj Friderik Handelning "Masih" asaridagi "Halleluya xori" butun dunyo bo’ylab Rojdestvo spektakllarining asosiy qismiga aylangan. Welsh Eisteddfodau va Llangollen International Musical Eisteddfod kabi xor festivallari bugungi kunda xor musiqasining an’analari va xilma-xilligini nishonlashda davom etmoqda. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, xor musiqasi tarixi madaniy xilma-xillik, badiiy yangilik va inson ifodasining boy gobelenidir. Xor musiqasi qadimiy diniy urf-odatlardagi kamtarona kelib chiqishidan tortib, sevimli musiqiy janr sifatidagi hozirgi mavqeigacha umumiy madaniy merosimizning hayotiy va doimiy qismi bo’lib qolmoqda. Konsert zallarida, cherkovlarda yoki jamoat markazlarida ijro etilishidan qat’i nazar, xor musiqasi butun dunyo bo’ylab tomoshabinlarni ilhomlantirishda va ko’tarishda davom etadi, bu bizga musiqaning chegaralarni kesib o’tish va barchamizni birlashtirish qudratini eslatadi. 28 XULOSA Kurs ishida xor madaniyatining murakkab ko’p bosqichli tuzilishi uning rivojlanish dinamikasida ko’rsatilgan: an’anadan zamonaviygacha. Xor madaniyati dunyoning turli xil suratlarini tushunish va shakllantirish uchun asos bo’lgan madaniy tushuncha va qadriyatlar ustuvorligi sifatida qaraladi. Madaniy talqin "xor madaniyati" tushunchasining asosiy parametrlarini aniqlashga imkon berdi: shaxsning ichki, ma’naviy hayotidagi o’zgarishlar, uning o’ziga xos xususiyatlari. Tadqiqotning uslubiy asosi boshqa yondashuvlar: lingvomadaniy, kognitiv, falsafiy, madaniy yondashuvlar bilan uyg’unlashgan tizimli yondashuv edi. Xor madaniyati rivojlanishining tarixiy tendentsiyalarini o’tmishdagi xor musiqiy an’analaridan zamonaviy neoklassitsizmgacha ko’rib chiqadi. "Xor madaniyati" kontseptsiyasining tarkibiy qismlari aniqlanadi: ma’naviy ishlarni bajarish; xor folklor shakllari, havaskor ijod, rus xor neoklassitsizmi. Ta’lim va kasbiy tayyorgarlikda amalga oshiriladigan xor madaniyati haqidagi ilmiy bilimlarning mintaqaviy darajasi qayd etilgan. "Xor madaniyati" tushunchasining axloqiy va axloqiy-axloqiy tarkibiy qismlari tizimiga katta e’tibor qaratilgan. 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Sh.Ro’ziyev. Xorshunoslik. Toshkent 1987. 2. B.Shaxnazarova. Xonandalik uslubiyoti. Toshkent. 2017. 3. S.Kadirova. Xorshunoslik. Toshkent. 2019. 4. Y.Xusnitdinova. Xor dirijyorligi. Toshkent. 2016. 5. S.Kadirova. Xorshunoslikning boshlang’ich kursi. Toshkent. 2015. 6. Q.Mirzayev. Xor jamoalari bilan ishlash uslubiyoti. Toshkent. 2008. 7. D.Abduhakimova. “Jaloliddin” – yangi raqs spektakli. Madaniyat gazetasi N1. (230). 12.01.2023-soni 2-bet. 8. Achildiyeva M. Ikromova F. The ballet “Tomaris” in the culture of Uzbek ballet plase and significance Spectrum Journal of Innovation, Reforms and Development ISSN (E):2751-1731 15-19 bet (Berlin Germany 2022) 9. Achildiyeva M. Ikromova F. “O’zbek musiqa san’atida maqomning o’rni” Proceedings of Global Technovation 2nd International Multidisciplinary Scientific Conferense . London 2020 90-93 bet 10. Achildiyeva M. Xojimamatov A. Yuldasheva D. Ikromova F. “Uyghur Folk Singing Genre” Turkish Online Journal of Qualitative (TOJQI) Inquiry (Turkiya 2021) 3509-3517 bet (SCOPUS) 11. M.Achildiyeva 2021 Academic Yunus Rajabi and His Scientific Heristage Annals of Romanian Society for Cyell Biology 25(4) 9092-9100 12. Achildiyeva M, Xojimamatov A, Ikromova F (2022) Shashmaqom saboqlari: "Navo" maqomi xususida. INTERNATIONAL JOURNAL FOR ENGINEERING AND MANAGEMENT RESEARCH 11(01) 55-58 13. Maxfuzakhon Karimova, Muyassarkhon Achildiyeva, Farangiz Ikromova (2021) USE FROM REDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN MUSIC LESSONS 30 EUROPEAN SCHOLAR JOURNAL “An open accyess, peyer reviyewyed multidisciplinary journal” 2 (4) 460-463 14. Xojimamatov A. Nazarxodjayeva R. Korrupsiya – asr vabosi. Internet saytlari 1.http://lib.cspi.uz/ 2.http://widget.ziyonet.uz 3.http://natlib.uz/ 31

Ushbu kurs ishi xor madaniyatining tarixiy kelib chiqishi, jamiyat hayotidagi o'rni va ahamiyatini o'rganadi. O'zbek xor madaniyatining shakllanishi va rivojlanishi haqida muhim ma'lumotlarni taqdim etadi.

Sotib olish