«Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligi » - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	84.4KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

128 Sotish

«Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligi »

Sotib olish

« Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligi »
MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………………
……………………………….…………………….………..………………….4 – 6
I bob. Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining mahalliy va xorijiy
tarixshunoslar tomonidan o‘rganilishi ……………...
………………………………………………….......………….7 – 19
I.1-§. Mahalliy tarixchilar asarlarida Xorazmshohlar davlati tarixi
tarixshunosligining yoritilishi . ………………...………………….……….… 7 – 12
I. 2 -§. Xorazmshoxlar davlati tarixi tarixshunosligi xorijiy olimlar tadqiqotida
yoritilishi. ………………...…………… ......................................................... 13 – 19
II bob. Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining sovet va mustaqillik
yillarida o‘rganilishi ......................................................................................20 – 28
II.1 -§ . Sovet davrida Xorazmshohlar davlati tarixshunosligining o‘rganilishi.
………………………………………………………………………...…..…20 – 24
II. 2 -§. Mustaqillik yillarida Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining
tadqiq etilishi............ .. ……………………………………………………….25 – 28
Xulosa ……………………………………………………………………… 29 – 31
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati. ………………………….. 32 – 33

Kirish
Kurs ishi m avzuning dolzarbligi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach,
jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi bo‘lgan vatanimiz tarixini, ayniqsa, o‘zbek
davlatchilik tarixini o‘rganish imkoniyatlari kengayishi bilan birga uni imkonini
yaratish, uni holisona baholash nihoyatda dolrazb vazifaga aylandi. Darhaqiqat,
O‘zbekistonning tarixini chuqur o‘rganish eng muhim vazifalardan biri bo‘lib,
tarixini chuqur o‘rganish asosida O‘rta Osiyo hududida kechgan eng dastlabki
siyosiy jarayonlar, davlatchilikning shakllanishi, qabila va elatlarning ijtimoiy
iqtisodiy taraqqiyoti, shaharlar va shahar madaniyatining shakllanishi tarixi
masalalari o‘z yechimini topgan bo‘lar edi. Zero Birinchi Prezidentimiz Islom
Karimov ta’kidlaganidek “O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi.” 1
.
Shuning uchun hamma vaqt o‘rta asrlar davr tarixini o‘rganish tarixchi
tadqiqotchilar e’tibori markazida bo‘lib, eng muhim muammo sifatida unga
qiziqish uyg‘otadi. Lekin, ko‘plab olimlaming bu sohadagi ilmiy izlanishlan hali
to‘laqonli o‘rganilmagan yozma manbalar va arxeologik yodgorliklar ko‘pligini
ko‘rsatmoqda.
Shu bilan birga ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan O‘rta Osiyo
xalqlari taraqqiyotida, o‘zbek davlatchiligining ilk ildizlarining shakllanishida va
keyingi asrlardagi taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan hamda
shaharsozlik an’analari shakllangan Xorazm o‘rta asrlar davri tarixini chuqur
o‘rganish va holisona yoritish kelgusida tariximizdagi mavjud muammolarni,
ayniqsa davlatchiligimiz tarixi muammolarini ijobiy hal qilishda muhim
ahamiyatga egadir. Muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev aytganlaridek
“Globallashuv O zbekistonga allaqachon o z ta’sirini o tkazib ulgurgan, hozirdaʻ ʻ ʻ
mamlakatimizda bir qancha xorijiy davlatlar bilan iqtisodiy, diplomatik aloqalarni
1
Каримов.И. A . Тарихий хотирасиз келажак йуқ . – Тошкент: Шарқ , 1998 . – 5 - б .
2

yo lga qo ygan, bir qancha konfessiyalar, milliy madaniy markazlar faoliyatʻ ʻ
yuritadi 2
”.
Kurs ishi mavzuining o‘rganilish darajasi . Xorazmning o‘rta asrlar davr
tarixi va uning taraqqiyoti masalaları haqida ko‘plab tarixchi olimlar o‘z
izlanishlarini olib borganlar. Ammo yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, hozirda
mavjud arxeologik yodgorliklar, moddiy va ashyoviy, yozma manbalar bizning
mavzumizni to‘laqonli o‘rganish imkonini cheklaydi. Mazkur masalaga tegishli
yozma manbalar esa haligacha chuqur o‘rganılıb, yakuniy xulosalar chiqarilmagan.
Xorazm vohasi va unga tabiiy jihatidan ulanib ketgan Sariqamishbo‘yi, Uzboy
sarhadlarida ilgarigi jamiyatda kechgan ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy
munosabatlarning rivoj topishi, ilk davlatchilik an’analarini shakllanishi, dastlabki
qishloq va shaharlarning vujudga kelishi, shakllanishi va rivojlanish jarayoni,
ularning tarixini aks ettirgan tarixiy shaklanish va ilk va rivojlanish bosqichlari,
dastlabki davlatchilik masalalari moddiy tomondan tahlil qilinganligi yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Xorazm vohasida qadimgi davrda vujudga kelgan madaniy-
xo‘jalik, dehqonchilik vohalari va ularda shahar-davlatlarning vujudga kelishi,
joylashish tartibi, rivojlanish bosqichlarini yoritish masalasi bir chetda qolib ketgan
edi. Qolaversa, Xorazm tarixi ildizlarining yanada rivojlanishiga manba bo‘lgan
ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy munosabatlar tarixi yangi jamiyat mafkurasi
tamoyillariga tayangan holda e’tirof etilmagan. Ta’kidlash kerakki, aynan shu
manbalar asosida turli tarixiy davrda taraqqiy etgan qadimgi davr qishloq va
shaharlarining rivojlanishida o‘ziga xos me moriy xususiyatlari tahlil qilingan
ʼ
yakuniy ilmiy tadqiqot Xorazm tarixshunosligida yaqqol ko‘zga tashlanmaydi.
Umuman olganda, Xorazmning tarixining boshqaruv tizimi va ilk
davlatchilik muammosi masalalari ilmiy-nazariy jihatdan tarix fanida yetarli
darajada o‘z aksini topmagan. Shuningdek, qadimgi jamiyatda siyosiy, ijtimoiy
iqtisodiy munosabatlar masalalari, boshqaruv va ilk davlatchilik tarixining
o‘rganilishi natijalari O‘rta Osiyo tarixshunosligida yaxlit holatga kelmagan
2
Мирзиев.Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Тошкент:
Ўзбекистон, 2017. – 7 -б.
3

mavjud yondashuvlar va asosiy nazariyalar ilmiy adabiyotlarda yetarli darajada
tanqidiy tahlil etilmagan.
Kurs ishi tadqiqoti predmeti sifatida Xorazmning tarixi, uning siyosiy,
ijtimoiy iqtisodiy hamda moddiy ma’naviy madaniyati tarixini, arxeologik va
yozma manbalardagi ma’lumotlarni solishtirish, aniqlash, ularni jamlash usullari
asosida ilmiy o‘rganish vazifasi qo‘yildi.
Kurs ishi tadqiqotning maqsad va vazifalari . Xorazmda taraqqiyoti va
bu jarayonlarning ilk davlatchilik va shaharsozlikning shakllanishidagi o‘rnini
o‘rganish orqali tariximizni haqqoniy baholash hamda, o‘rganish, xalqimizni
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, yoshlarni vatan tarixi bo‘yicha puxta bilim va
ko‘nikmalanga ega qilish. Mazkur masalalar biz tanlagan mavzuning ham nazariy,
ham amaliy jihatdan dolzarbligini asosi bo‘la oladi. Ana shu zaruratdan kelib
chiqqan holda biz ushbu kurs ishi mavzusi va maqsadi sifatida Xorazm moddiy-
ma’naviy madaniyatining o‘rni va uning rolini ochib berish vazifasini belgilab
oldik.
Tadqiqot manbalari. Mavzuning manbaviy asosini qadimgi Eron, yunon-
rim manbalari tashkil etadi XIX asr o‘rtalaridan XX asr 30 yillarigacha tarixchi,
geograflar va sayyohlar tomonidan to‘plangan ma’lumotlar ham mavzuni ochib
berishda qisman ahamiyatga ega hamda ular Xorazm ilk shaharlarining xo‘jalik
hayoti, o‘lkada tutgan mavqei to‘g‘risida aniq tasavvurlarni shakllantirishga imkon
bermaydi.
Xorazm o‘rta asrlar davr shaharlari tarixini arxeolog, geograf, topograf va
tilshunos olimlarning uzoq yillik ilmiy izlanishlari natijasida to‘plagan
ma’lumotlari va ular chiqargan ilmiy xulosalar asosida o‘rganish yuqori samara
beradi. Shu jihatdan olganda, biz tanlagan mavzuning asosiy vazifasi mavzuga oid
barcha manba va ilmiy tadqiqotlarni chuqur o‘rganish asosida yakuniy ilmiy
xulosalar chiqarishdan iborat.
Kurs ishining tuzulishi va hajmi . Kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

I BOB. Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining mahalliy va
xorijiy tarixshunoslar tomonidan o‘rganilishi
I. 1-§. Mahalliy tarixchilar asarlarida Xorazmshohlar davlati tarixi
tarixshunosligining yoritilishi
Uch ming yillik tariximizning muhim manbai bo‘lgan Zardushtiylik
dinining muqaddas kitobi hisoblangan “Avesto” ma’lumotlari asosida biz o‘sha
davr ijtimoiy hayotining ko‘p qirralarini o‘rganishimiz mumkin. “Avesto” olami
o‘zining boy madaniy tarixi bilan insoniyat tarixida muhim o‘rin egallaydi. Hozirgi
kundagi muhim mavzulardan biri “Avesto” biri davridagi mavjud bo‘lgan jamiyat,
uning tarkibiy tuzulishi va ijtimoiy munosabatlar tarixi, davlatchilik an’analarini
yoritishdan iboratdir 3
.
Avestoda Ahamoniylar sulolasigacha bo‘lgan geografik, hududiy nomlar,
atamalar, ijtimoiy-iqtisodiy ma’lumotlar, siyosiy tarix, diniy-falsafiy va turli
sohaga oid bo‘lgan ma’lumotlar saqlangan. Xususan ushbu kitobda, shunday
deyiladi: “O, Spitama Zaratushtra, yashaydigan joylarga, bu yerlarga baxtlik
qancha kam bo‘lsa-da, tinchlik tortiq qildim. Birinchidan, odamlar yashashi uchun
eng yaxshi mamlakatni, Vanxvi Datyo daryosidagi Aryanam Vayjehga asos
soldim.
Ikkinchidan, men, Ahuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va o‘lkalardan
bo‘lgan Gava So‘g‘da (So‘g‘diyona) makoniga asos soldim.
Uchinchidan, men, Ahuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va o‘lkalardan
bo‘lgan qudratli Mouruga (Marg‘iyona) asos soldim.
To‘rtinchidan, men, Ahuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va o‘lkalardan
bo‘lgan, baland bayroqlari bo‘lgan go‘zal Bahdi (Boxtar) ga asos soldim.
3
Авесто / Аскар Махкам таржимаси. Тошкент :-2001.-83 б .
5

Avestoda tilga olingan juda ko‘plab mamlakatlar O‘rta Osiyo va O‘rta
Sharq, Afg‘oniston, Eronning shimoli-Sharqiy hududlari bilan bog‘liqdir. Yasht
qismlari ariylarning yerlari haqida quyidagicha habar qiladi: “U mamlakatning
jasur sardorlari ko‘pdab harbiy yurishlar qiladi, uning keng yaylovlarga ega, suvga
serob tog‘larida chorva tinch o‘tlov va yemish bilan ta’minlangan, bu yerdagi
sersuv chuqur ko‘llar to‘lqinlanib turadi, kema qatnaydigan keng daryolarning
oqimi Pourutadagi Iskata, Xaravaydagi Mouru, So‘g‘ddagi Gava va Xvarizam
tomoniga toshib intiladi”.
“Avesto” dan o‘rganilgan ma’lumotlariga ko‘ra, eroniy sulolalaridan
bo‘lgan Kayoniylar sulolasining so‘nggi vakillaridan biri Kavi Vishtasp
Zaratushtraga homiylik qiladi. Ko‘pchilik tadqiqotchilar Kavi Vishtaspni Boxtarda
hukmronlik qilganini e’tirof etadilar “Avesto” ma’lumotlariga ko‘ra, Kavi Vishtasp
davrida davlat uyushmasi mavjud bo‘lgan. Misol uchun, Gohlarda Zardusht kichik
hukmdorlami urushlarni to‘xtatishga, kuchli va odil podsho qo‘l ostida birlashishga
da’vat etadi. Shunday ekan o‘sha paytdayoq kichik mulklarning yagona podsho
hukmronligi ostidagi nisbatan yirik siyosiy uyushmalarga birlashuvi boshlanadi.
Zardusht va shoh Vishtasp bu birlashuvning tashabbuskorlari edilar.
O‘tgan asrning oxirlaridan boshlab, hozirgi kunga qadar “Avesto”
ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayona bo‘yicha birlashishi), Gerodot va
Gekatey asarlari (“Katta Xorazm”), shuningdek, Ktesiyning qadimgi Boxtar
podsholigi haqidagi ma’lumotlari va nihoyat, arxeologik tadqiqotlar natijalari O‘rta
Osiyoda ilk davlatchilik uyushmalarining paydo bo‘lishi muammolarini o‘rganish
uchun asos bo‘lgan bo‘lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari,
boshqaruv tizimi va xronoologiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan mavzularning ko‘pgina
yo‘nalishlari hamon ilmiy bahslarga sabab bo‘lmoqda.
Ko‘pchilik tadqiqotchilar O‘rta Osiyoda ilk davlatlarning shakllanish va
rivojlanish jarayonini ahamoniylargacha bo‘lgan davrda deb hisoblaydilar va
miloddan avvalgi IX-VII asrlar bilan belgilaydilar (M. Dunker, V. Tomashek, F.
Altxaym, S. P. Tolstov, M. M. Dyakonov, IM. Dyakonov, V.M.Masson,
6

M.Dandamayev, Ya G‘ulomov, BA Litvinskay, E.V.Rtveladze, IV. Pyankov, A. S.
Sagdullaev va boshqalar).
Ilmiy adabiyotlar O‘rta Osiyoda ahamoniylargacha bo‘lgan davrda mavjud
bo‘lgan quyidagi davlatchilik uyushmalari haqida so‘z yuritadi.
1. Aryoshayona – O‘rta ham Aryoshayonadek yoki uning markazi.
2. Anya va Marg‘iyonada bo‘lgan “Katta Xorazm” yoki Amudaryoning quyi
oqimidagi Xorazım davlati.
3. Qadimgi Boxtar davlati.
4. Ko‘chmanchi qabilalar konfederatsiyasi.
Ilk davlatchilik masalasida juda ko‘plab ilmiy bahslar, munozaralar bo‘lib
o‘tgan bo‘lishiga qaramay, bu masala hali hamon o‘z yechimini topgan deb
bo‘lmaydi. Xususan, “Katta Xorazm” (“Avesto” tilida Xvarizam, qadimgi fors
tilida Xvarazmish, qadimgi yunon tilida Xorasmiya) davlatining hududiy
joylashuvi va paydo bo‘lgan davri masalalari ham ancha munozarali mavzu
arxeologik tadqiqotlar ayrim hollarda yozma manbalar ma’lumotlarini
tasdiqlamaydi. Miloddan avvalgi IX-VIII asrlar Xorazm madaniyati Amirobod
nomi bilan mashhurdir. Bu madaniyatning me’morchilik yodgorliklari, asosan,
chayla va yarim yerto‘lalardan iborat bo‘lib, mustahkam turar joylar uchramaydi
Xorazmdagi dehqonchilikning rivojidan darak beruvchi yirik sug‘orish inshootlari,
mustahkam mudofaaga ega bo‘lgan turar joylar (Ko‘zaliqir, Ding‘alja) miloddan
avvalgi VI-V asrlarga oiddir.
Qadimgi Xorazmning joylashuv hududlari ham ancha munozarali mavzu
hisoblanadi. Ayrim tadqiqotchilar (Tarn, Altxaym) ahamoniylargacha xorazmiylar
Parfiya chegaralaridan Sharqiy yo‘nalishda Kopetdog‘ yonbag‘irlarida joylashgan
desalar, ayrimlari (Xenning, Gershevich) bu davlatning markazi Marv va Hirot
atrofida bo‘lib, Kir II bosib olganidan so‘ng Quyi Amudaryoga bugungi Xorazm
hududlariga ko‘chib o‘tgan deb hisoblaydilar. Ayrim tadqiqotchilar fikricha (S.
Tolstov, M. Vorobeva), qadimgi Xorazmning chegaralari hozirgi Xorazm
hududlaridan ancha keng bo‘lib, O‘rta Amudaryodagi Qo‘shqal’adan boshlab, Orol
dengizigacha bo‘lgan hududlarni o‘z ichiga olgan.
7

Umuman, mil. avv. VII asrning oxiri VI asrda Xorazm davlati mavjud
bo‘lganligi aniq. Bu davrda Xorazmda qurilish va hunarmandchilik ancha
rivojlangan. Tadqiqotlar natijasida bu hududlardan bronza va temirdan yasalgan
mehnat hamda harbiy qurollar, sopol urchuqlar, bronza igna, bigizlar, sopol
idishlar topilgan. Bu topilmalar qo‘shni davlatlar hisoblangan Marg‘iyona, Boxtar
va So‘g‘diyona topilmalariga o‘xshab ketadi.
“Avesto” o‘z jamiyatni to‘rt tabaqaga bo‘ladi. Ruhoniylar kohinlar
(atravanlar); jangovarlar-harbiylar (ratayistralar), peshovar hunarmandlar (xutlar),
va kishovarzlar dehqon-chorvadorlar (vastrya-fshuyant). Aynan mulkdorlar va
tovongarlar jamoasi bo‘lgan “Avesto” olami peshovar va barzgar (qo‘shchilar)ni
yuqori tabaqa xizmatkorlariga aylantirilgan edi. Jamiyatning bunday tabaqalashuvi
qadimgi, ya’ni zardushtiylikkacha bo‘lgan an’analarni o‘zida aks ettiradi. Bu
an’analar ayrim o‘zgarishlar bilan ko‘p asrlar - Avestodan keyingi davrlarda ham
saqlanib qoladi.
Mazkur kitobda munajjimlar, tabiblar, munshiy va tabiblar, ya’ni qalam
ahlining tilga olinmasligi hayratlanarli holdir.
Avestoda aqliy mehnat namoyandalari biror-bir tabaqa yoki sinf sifatida
tilga olinmagan. “Avesto” davri jamiyatining to‘rt tabaqalik tizimi Firdavsiyning
“Shohnoma”sida ham tilga olinadi. Bir tabaqadan boshqa bir tabaqaga o‘tishni
“Avesto” qat’iyan man qilardi. Biroq shuni ta’kidlash lozimki, faqat shohning
inoyati va maxsus farmoni bilan biror bir xizmat ko‘rsatgan kishiga faqat
jangchilar tabaqasiga o‘tkazilishi mumkin edi. Ruhoniylar tabaqasiga o‘tish
mutlaqo mumkin emas holat hisoblangan.
Ruhoniylarning asosiy qismini mo’badlar tashkil qilgan. Ularning asosiy
vazifaları otashkadalardagi xizmatlardan, muqaddas olovni saqlashdan, ta’ziya,
qurbonlik marosimlarni boshqarishdan, duo, alqovlarni ijro etishdan, tug‘ilish,
o‘lish, uylanish marosimlarida qatnashish va ularni boshqarish, diniy bayramlarni
tashkil etish, kurash musobaqalarini o‘tkazish, yosh bolalarga ta’lim berish,
gunohkorlar gunohlarini kaffora evaziga kechirishdan iborat bo‘lgan Shunday
qilib, mazkur mavzu bo‘yicha quyidagi xulosalarni berish mumkin: “Avesto”
8

mazmuni, qadimiy bitiklar, turli tillardagi manbalar hamda ilmiy tadqiqotlar
natijalari bugungi kunlarda quyidagi natijalami olishga imkon beradi.
1. Zardushtiylik Eron va Turon xalqlarining qadimiy diniy e’tiqodlaridan
bo‘lgan.
2. Zardusht tarixiy shaxs bo‘lib, Boxtarda, uning hokimi Vistashpa va
malika Xutaosya saroylarida Mazda Yasna - Mutlaq Oqil Zot dinini targ‘ib etgan.
3. Zardushtning olamga kelishi va faoliyati ikki daryo oralig‘i, ya’ni
Sirdaryo va Amudaryo o‘rtasidagi hududlarda sodir bo‘lgan.
4. Zardusht targ‘ib qilgan Mazda Yasna dini boshqa jahon dinlarining
shakllanishiga o‘z ta‘sirini ko‘rsatgan.
5. Zardushtiylik va unga yaqin ta’limotlar qadimiy dunyoning diniy-
falsafiy tizimlari doirasida muhim o‘rin egallaydi.
6. Zardushtiylik o‘z negizida payg‘ambarlik g‘oyasi mavjud bo‘lgan eng
qadimiy dinlardan biridir (unda bu g‘oya Budparastlik va yahudiylik dinida
keltirilgan payg‘ambarlardan ham oldin foydalanilgan).
7. Zardushtiylik birinchilardan bo‘lib ezgulik va yovuzlikning o‘zaro
aloqalari, olam va tabiatda insonning o‘rni, tarixiy jarayonlarga uning ta’siri, narigi
olamda ajru mukofoti haqidagi ta’limotlarni olib bordi.
8. Zardushtiylik dini jahon dinlari darajasiga ko‘tarilmagan bo‘lsa ham, u
qadimda boshqa diniy falasafiy aqidalami qabilaviy, mahalliy qadriyatlardan milliy
va umumdavlat dinlar darajasiga ko‘tarilish uchun zamin yarata olgan.
9. Zardusht yashagan davr va “Avesto” zamoni bu monogam oilalar va
xususiy mulkning shakllanishi, davlatchilik unsurlarning paydo bo‘lishi,
protoshahar, shahar, shahar-davlatlar, davlat va konfederatsiyalarning paydo
bo‘lgan davrini o‘z ichiga qamrab oladi.
10. Zardushtiylikning diniy-falsafiy ta’limoti islomgacha bo‘lgan davrda
muayyan jarayonlar, rivojlanish va o‘zganrishlarni boshdan kechirgan Islom dini
davrida va o‘rta asrlarda ham u turli o‘zgarish hamda transformatsiyani boshdan
kechirgani ma’lum.
9

11. Zardusht va uning kitobi, yangi tahlil hamda talqinlarga keng
imkoniyatlarni ochgan. Bu ilmiy yo‘nalishning Vatanimizda ham kelajakli istiqboli
mavjud.
Bobning xulosasi sifatida ta’kidlash mumkinki, “Avesto” dunyoga kela
boshlagan davrda Markaziy Osiyo va Eronda davlatchilik allaqachon shakllangan
edi va bu hol Avestoning mazmun-mohiyatida o‘z aksini topgan 4
.
Avesto S.Tolstov ta’kidlaganidek, o‘zining ko‘p qatlamli va murakkabligi
bilan e’tiborga loyiq. Unda aks etgan jamiyat va davlat doirasidagi rasm-rusum
hamda qonun-qoidalar ma’lum bir tartibda izchil berilmasligi tabiiydir.
Birinchidan, biz Avestoning asliy matniga ega emasmiz. Ikkinchidan, hozirgi
kunda fanga ma’lum bo‘lgan va jahonning ko‘pgina tillari (jumladan, o‘zbek tiliga
ikki mutarjim - M. Is'hoqov, A Mahkam tomonidan) ga o‘girilgan Avestoda
qonun-qoidalarning asosiysi Vendidodda jamlanganiga ko‘ra, bu tartib asliy
matnda saqlangan bo‘lsa kerak, degan xulosa chiqarish mumkin.
“Avestoda ijtimoiy tabaqalar xususida gap ketishi, aholining turli kasb-
kori, ijtimoiy kelib chiqishi, diniy mansubliga jihatidan guruhlarga ajratilishi unda
ilk davlatchilik atributlanning aks etganidan darak beradi.
Mazkur yodnomada juda uzoq tarixga oid huquqiy atamalarning uchrashi
unda davlat huquqi anchayin mukammal aks etganini ko‘rsatadi. Bundan tashqari,
unda aks etgan qonunlar avvalo Aleksanr Makedonskiy, keyinchalik islom
fathigacha zardushtiylik dini yetakchi bo‘lgan hududlarda qonunlar majmui
vazifasini ham o‘tagani ma’lum.
Avestoda davlat chegaralari masalasi mifologik tasavvurlar asosida bo‘lsa
ham, ayrim o‘rinlarda undagi joy nomlarini lokalizatsiya qilish imkoni tug‘iladi.
Uch ming yillik yodnomada bu kabi masalalarning ko‘tarilishi qadim ajdodlarning
siyosiy tafakkuri yuksak rivojlanganidan dalolat beradi.
4
Авесто / Аскар Махкам таржимаси. Тошкент :-2001.-183 б .
10

I BOB. Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining mahalliy va
xorijiy tarixshunoslar tomonidan o‘rganilishi
I. 2-§. Xorazmshoxlar davlati tarixi tarixshunosligi xorijiy olimlar
tadqiqotida yoritilishi
XX asrning 40-yillari oxirlaridan boshlab o‘rta asrlar davr muammolarini
o‘rganish uchun yozma manbalar bilan birga arxeologik tadqiqotlar natijalarining
keng jalb etilishi boshlangan 5
. Ulaming tahlili dastlab S.P. Tolstovning “Qadimgi
Xorazm”, “Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab”, M. M. Dyakonovning “Shimoliy
Baqtriyada sinfiy jamiyatning shakllanishi”, Ya. G‘. G‘ulomovning “Xorazmning
sug‘orilishi tarixi”, V.M. Massonning “Marg‘iyonaning qadimgi ziroatchilik
madaniyati” asarlarida o‘z ifodasini topgan.
Yuz yildan oshdiki, Xorazm davlatchiligi tarixi olimlar o‘rtasida qizg‘in
muhokamalarning sababchisi bo‘lib kelmoqda. Bu borada yozma manbalar bilan
shug‘ullanuvchi tarixchilar va arxeolog olimlar o‘rtasida ilmiy kelishmovchiliklar
ham mavjud. Bu baxslar asosida fanda “Qadimgi Xorazm” va “Katta Xorazm”
terminlari paydo bo‘ldi. Afsuski, bu terminlarni bir-biridan ajrata olmaydigan
tadqiqotchilar ham borki, bu masalani yanada murakkablashtirmoqdalar.
Qo‘yilayotgan masalaga bir tomonlama yondoshmaslik maqsadida Xorazm
davlatchiligi tarixi bo‘yicha tadqiqotchilarning fikr va mulohazalarini to‘liqroq
berishni maqsadga muvofiq deb o‘yladim.
Bizga, ma’lumki, Gerodot o‘zining “Tarix” kitobining uchinchi qismida
Akes daryosi va bu daryoga qurilgan to‘g‘on to‘g‘risida ma’lumot beradi. Ushbu
berilgan ma’lumotga ko‘ra Akes daryosi Girkaniya, Parfiya, Tamaniya, Drangiana
va Xorasmiyaliklar chegarasida joylashgan. Shu ma’lumotlarni asos qilib V.V.
Bartold Qadimgi Xorazm davlati bo‘lganligi to‘g‘risida yozgan edi Juda ko‘plab
tadqiqotchilar Akes daryosini hozirgi Turkmaniston hududidagi Tejen daryosi
5
Xorazmshohlar davlati - Vikipediya (wikipedia.org)
11

bilan qiyoslaydilar S.P. Tolstov esa Akes daryosini hozirgi Xorazm hududida
bo‘lgan deb hisoblaydi 6
.
Gerodotning shu xabari asosida nemis orientalist olimi I. Markvart “Katta
Xorazm” davlati g‘oyasini ishlab chiqqan. Uning g‘oyasiga ko‘ra, ariylarni,
marg‘iyonaliklarni hamda Gerodot ta’riflagan Akes daryosi bilan chegaradosh
mamlakatlarni xorasimiyaliklar boshqargan. Bu siyosiy birlashma O‘rta Osiyo
xalqlari Ahamoniylar imperiyasi tarkibiga kirgandan so‘ng yemirilib ketgan, degan
fikr I.Markvartning “Katta Xorazm” davlati g‘oyasi Gerodot asarida tilga olingan,
O‘rta Osiyoda joylashgan tarixiy va geografik terminlami lokalizatsiya qilish
natijasida tug‘ilgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin bu g‘oya Sovet tarixchilari
uchun manba bo‘lib xizmat qildi.
Gerodot ma’lumotlarini O‘rta Osiyoning real qadimgi tarixiy geografiyasi
bilan bog‘lash uchun I.M. Dyakonov shunday yozadi girkaniyaliklar parfiyaliklar
bilan bitta qabila - ittifoqqa kirgan.
M.M. Dyakonov esa “Akes daryosidan xorasmiyaliklar, parfiyaliklar,
girkanlar, ariylar va boshqa qo‘shni viloyatlar birga foydalanganligi qandaydir
qabilalar ittifoqi yokı ilk davlatlar birlashmasi to‘g‘risidagi fikni beradi” degan
g‘oyani ilgari surgan.
V.V. Struve esa Xorazm davlatchiligi to‘g‘risida shunday yozadi “yozma
manbalar bo‘yicha gapiradigan bo‘lsak, mil. avv. VI asrda O‘rta Osiyoda eng
kamida ikkita siyosiy birlashma, yana ham aniqrog‘i, davlatlar bo‘lgan. Bular
Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm, yuqori oqimidagi Baqtriya davlatlaridir
Ularning madaniy va siyosiy ta’sir doirasi ancha keng bo‘lgan. Xorazm Kopetdog‘
etaklari va Tejen o‘lkasini, mumkinki So‘g‘diyonani ham birlashtirgan bo‘lsa,
Baqtriya o‘z hududidan tashqari Murg‘ob o‘lkalarini ham o‘z ichiga olgan”.
Arxeologlar I. I Markvart g‘oyasiga tanqidiy ko‘z bilan qaraydilar.
Jumladan, V.M. Massonning fikricha “arxeologlar shu kungacha Xorazm hududida
joylashgan VIII-VII asrlarga, hech bo‘lmasa VI asrga oid yirik yodgorlikni
6
Абдурахимова Н.А. Эргашев Ф.Р. Туркистондачор мустамлака тизими. Тошкент. Академия, 2002. - Б. 20-
21.
12

bilishmaydi Bu shunday xulosani beradiki, Ahamoniylar davrigacha Xorazmda
yirik davlat birlashmasi bo‘lganligi arxeologik jihatdan isbotlanmaydi. Olib
borilgan uzoq va keng arxeologik dala tadqiqotlari Xorazmda bunday davlat
bo‘lganligi to‘g‘risidagi g‘oyani kun tartibidan hozircha chiqaradi.
I Markvart g‘oyalarining arxeologik jihatdan tasdiqlanmayotganini ko‘rgan
VB. Xenning va I. Gershevichlar ustozining fikrini biroz o‘zgartirgan holda
qo‘llab-quvvatlaydilar. V.B. Xenning ustozi I. Markvart kabi ariylarining vatani
vatani Aryanem-Vaydjoni Xorazm bilan bog‘laydi. Aryanem-Vaydjoni keng
hududda ko‘rishni istaydi hamda Tejen va Murg‘obni ham Xorazm hududiga
kiritadi.
“Avesto” ning vatani Xorazm emas, balki Tejen va Murg‘obdir deb
ta’riflaydi 7
”
I. Gershevich esa Ahamoniylargacha bo‘lgan “Katta Xorazm siyosiy
uyushmasini Xorazm hududida emas, balki Tejen va Murg‘obdadir deb ataydi. U
Tejen va Murg‘obdagi o‘troq, rivojlangan dehqonchilik madaniyatining
Xorazmdan ancha qadimiyligini o‘z nazariyasining asosi qilib oladi.
V.M. Massonning “nega unda bu birlashmani Xorazm deb atash kerak?”
degan savoli tarix fanida uzoq vaqt ochiq turdi. Bugungi kunga kelib aniq ishonch
bilan aytishimiz mumkinki, bu siyosiy birlashmada xorazmliklar yetakchilik qilgan
va shuning uchun ham bu birlashma fanda “Katta Xorazm” deb atalmoqda.
I.N Xlopin ham “Katta Xorazm” davlatining bo‘lganligiga shubha bilan
qarab, tarixiy va arxeologik manbalarni qayta ko‘rib chiqdi. Manbalarga Gekatey
ma’lumotlarini ham qo‘shdi. Ma’lumki, Gekatey ma’lumotlariga ko‘ra,
xorazmliklar parfiyaliklardan sharqda istiqomat qilishgan. Shundan kelib chiqib,
xorazmliklaming ajdodlari qachonlardir Tejen va Murg‘obda yashagan, keyin
shimolga Qoraqum orqali Amudaryo bo‘ylarini o‘zlashtirgan deb xulosa qilish
mumkin. Xorazmliklarning Tejen va Murg‘obda yashashi va ko‘chishi voqeasi
Gekatey asarida, Akes daryosi Gerodot asarlarida ifodalangan. Lekin, bu
arxeologik jihatdan isbotlanmaydi, ya’ni ularning ajdodlari Tejen va Murg‘obda
7
Авесто / Аскар Махкам таржимаси. Тошкент :-2001.-173 б .
13

yashaganligi va shimolga ko‘chganligini arxeologiya inkor qiladi, degan xato
fikrga keladi. Fikrimizcha I.N. Xlopin yozma manbalardan yaxshi foydalangan va
ularda ifodalangan tarixiy voqealarni jonlantirib, geografik nomlami to‘g‘ri
joylashtiradi. Ammo, Qadimgi Xorazmliklarning shimolga ko‘chganligini
arxeologiya inkor qiladi deb xato xulosa qiladi, negaki, mil avv. VI asrda
Amudaryo deltasida Ko‘zaliqir, Qal’aliqir kabi yodgorliklarning paydo bo‘lishi
buni isbotlaydi 8
.
V.A. Livshits “Istoriya tadjikskogo naroda” asariga yozgan bobida “Katta
Xorazm” davlati g‘oyasi to‘g‘risida o‘z fikrini ifodalagan. U ham Gerodotning
Akes daryosi to‘g‘risidagi ma’lumotini Tejen-Gerirud deb qabul qiladi 9
.
Xorazmliklar mil. avv VII-VI a VII-VI asrlarda keng hududni egallagan va hozirgi
Xorazmdan ancha keng joylarni nazorat qilgan degan fikrda asos bor. Gekateyning
Xorazmliklar Parfiyadan Sharqda joylashgan degan ma’lumotini Xorazmliklar
o‘sha yerda ham gegemonlik qilgan deb tushunmoq lozim. Ahamoniylargacha
bo‘lgan “Katta Xorazm”da qabilalarning harbiy- demokratik konfederatsiyasi
bo‘lgan, davlat birlashmalari paydo bo‘layotgan davr deb baho beradi. Marv va
Hirot bu konfederatsiyaning asosiy markazlaridan bo‘lgan deb e’tirof etilladi.
Xorasmiyaliklar boshchiligidagi konfederatsiyaning Ahamoniylar davrigacha
bo‘lgan O‘rta Osiyoning siyosiy tarixida o‘rni katta bo‘lgan 10
.
O‘rta Osiyo xalqlari tarixi bo‘yicha eng qadimgi yozma manba bo‘lgan
“Avesto” da Axuramazda barpo qilgan mamlakatlar qatorida, ya’ni Mauru, Baxdi,
Nisayya mamlakatlaridan so‘ng Xaroyu (Xorazm) ham tilga olinadi.
Demak, yozma manbalarning tahlili Ahamoniylar imperiyasiga qadar
Qadimgi Xorazm davlatchiligi bo‘lganligini tasdiqlaydi. Eslatib o‘tganimizdek,
ko‘plab tarixchilar ham shu fikrga kelishgan.
Quyı Amudaryo va Orol bo‘ylarida olib borilgan va olib borilayotgan
arxeologik tadqiqotlarning so‘nggi ilmiy xulosalari qanday. Shu borada arxeologik
tahlil qilsak. Ma’lumki so‘nggi bronza davrida (mil. avv. II ming yillik)
8
Xorazmshoh - Vikipediya (wikipedia.org)
9
Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) Т.: 1997 Б.24
10
Xorazmshohlar davlati - ozbek tilida (milliycha.uz)
14

Yevroosiyo mintaqalariga xos bo‘lgan Andronovo madaniyati Quyi Amudaryo
bo‘ylarida ham tarqalgan. Bu madaniyat sohiblari chorvador xalqlardan iborat
bo‘lib, hozirgi Qozog‘iston va Sibir cho‘l va o‘rmonzorlarida istiqomat qilishgan
Quyi Amudaryo bo‘ylariga kelib o‘rnashgan xalq qoldirgan moddiy madaniyat
arxeologiya fanida Tozabog‘yob madaniyati deb yuritiladi. Bu madaniyat
Andronovo moddiy madaniyat birligining bir ko‘rinishi bo‘lib, mil avv. II ming
yillik oxiri va I ming yillik boshida Oqchadaryo havzasida o‘troqlashadi.
Dehqonchilik madaniyati paydo bo‘ladi. M. A Itina Tozabog‘yob madaniyati
aholisining dehqonchilikka o‘tishini janubning ta’siri deb baholaydi, jamoani
boshqarishda matriarxat, ya’ni ona urug‘i jamoasi bo‘lganligini yoqlab chiqqan 48
Mil. avv. VIII-VII asrlarda Qadimgi Xorazm vohasida Amirobod va
Quyisoy madaniyatlari tarqalgan. Bu madaniyatlar moddiy manbalarida ham
rivojlangan janubiy viloyatlaming ta’siri sezilarli darajada kuzatilgan. Lekin bu
madaniyatlami yuqori rivojlangan yoki sinfiy jamiyatga erishgan deyish qiyin.
Bizga ma’lumki, o‘z vaqtida S.P Tolstov irrigatsiya shaxobchalari asosida
Qadimgi Xorazm davlati nazariyasini ishlab chiqqan edi. Bu nazariya ham
arxeologik jihatdan isbotlanmagan. Negaki, Xorazm hududidagi qadimgi kanallar
vohadagi Ko‘zaliqir yodgorligi asosida mil. avv. VI-V asrlarda paydo bo‘lganligi
xulosa qilinmoqda. Yuqorida keltirib o‘tilgan arxeologik ma’lumotlarga tayanib
V.M Masson “Ahamoniylar davrigacha Xorazmda buyuk davlat bo‘lgan” degan
nazariyani qo‘llab-quvvatlamaydi 11
.
Amudaryo va Zarafshon bo‘ylari irrigatsiya tarixi bo‘yicha Ya. G‘.
G‘ulomov va A.R. Muhammadjonovlarning izlanishlari sug‘orish inshootlari “Itina
M.A. Istoriya stepnix plemen Yujnogo Priaralya // TXAEE. T. X. - М.: 1977,
Andrianov B.V. Rol irrigatsii v stanovlenii drevnix gosudarstv (Na primere
Sredney Azii) // Ot doklassovix obshestv k ranneklassovim M. Nauka, 1987. va
davlatchilik o‘rtasidagi munosabatlar xarakterini ochib berdi 12
.
11
Xorazmshohlar davlati (oefen.uz)
12
Xorazmshohlar davlati (arxiv.uz)
15

Mil. avv V mil. avv. VII-VI asrlarda Xorazm hududida tarqalgan Quyisoy
madaniyati etnik jarayonlarning shakllanishi borasida tarix fani uchun yangi
ma’lumotlar berdi. B.I Vaynbergning fikriga qaraganda Quyisoyliklar Eron tilli
chorvador qabilalar bo‘lib, mil. avv VII asrda Eronning shimoliy chegaralarida
yashagan va keyinroq Xorazmga ko‘chgan M.A. Itina bu fikrga qarshi chiqib,
janubning ta’sirini inkor qilmagan holda, Quyisoy madaniyati mahalliy xalq
madaniyatiga tegishli, degan g‘oyani ilgari suradi 13
.
O‘rta Osiyo hududlarida Andronovo va Saklarning genetik birligi xususida
antropologlar va arxeologlar o‘z fikrlarini bildirishgan. Tarixiy sharoitlarga qarab
Andronovo madaniyatining mil avv. VIII asrgacha yashab kelganligi Janubiy Ural
va Qozog‘istonda ham kuzatilgan. Shu yerda yana bir masalaga oydinlik kiritib
o‘tishni lozim deb o‘ylaymiz. Ya’ni, ayrim hududlarda Andronovo va Saklaming
moddiy madaniyatida o‘xshashlik sezilmasa, Tagisken madaniyati bilan Dandiboy-
begazi yoki Karasuk madaniyatlari o‘rtasida mayitni ko‘mish va sopollar o‘rtasida
o‘xshashliklar kuzatilgan Bu holat Xorazm saklarining (massagetlarning) yerli
madaniyat sohiblari ekanligini tasdiqlaydi. Ular o‘troq janub xalqlari bilan doimiy
madaniy aloqada bo‘lishgan. Orol bo‘ylarida yashagan sak qabilalari moddiy
madaniyatida janub sopollarining uchrashi A.S. Sagdullaev maqolalarida ham
yoritilgan 14
.
Yaqinda akademik A.A Asqarovning Qadimgi Xorazm tarixiga
bag‘ishlangan, fanda mavjud bo‘lgan “Qadimgi Xorazm” va “Katta Xorazm”
muammolariga bag‘ishlangan maqolasi e’lon qilindi Maqolada mavjud yozma va
arxeologik manbalar asosida Xorazm tarixining muammoli masalalarni bo‘yicha
arxeologik manbalar asosida Xorazm tarixchilar va arxeologlar o‘rtasidagi davom
etib kelayotgan munozaralarga oydinlik kiritildi deb hisoblaymiz. Skilak Gekatey
Gerodot, “Avesto” ma’lumotlari asosida xorasmiyaliklar Baqtriyadan janubda,
Areyadan Sharqda, Gerirud va Xilmend daryolarining yuqori havzasida, ya’ni
13
Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) Т.: 1997 Б.24
14
Кучлижонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (ХІХ аср иккинчи
ярми ХХ аср биринчи чораги). 2007. Б-122 Тошкент:
16

hozirgi Hirot vodiysida yashaganligini ishonchli manbalar asosida isbotlab berildi.
Ahamoniy shohlarining Xelmend tog‘ daralariga to‘g‘onlar qurganligi, suv evaziga
katta bojlar talab qilganligi, bu tayziqlardan qiynalgan xorasmiylarning Hirot
vodiysidan hozirgi Xorazm hududiga - massagetlar yurtiga ko‘chishi yozma
manbalar asosida, yoritildi.
II BOB. Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining sovet va mustaqillik
yillarida o‘rganilishi
II.1-§. Sovet davrida Xorazmshohlar davlati tarixshunosligining o‘rganilishi.
17

Jahon tarixshunosligida davlat va huquqning kelib chiqishi to ‘ g ‘ risida
ko ‘ plab nazariyalar mavjud. Ushbu masala dastlab yunon va Sharq mualliflari
asarlarida yoritildi. So‘nggi yillar adabiyotlarida quyidagi nazariyalar tarixi
teologiya (ilohiylik) nazariyasi, patriarxal, kuch ishlatish, psixologiya hamda
sinfiy , donazariyalar o‘z sharhini topdi. Ma’lumki, turli mintaqalarda davlatchilik
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning xususiyatlariga bog‘liq holda har xil tarixiy
davrlarda shakllangan. Ilgarigi adabiyotlarda davlat kelib chiqishining osiyocha
ishlab chiqarishga asoslangan “Sharq yo‘li” va mulkiy tabaqalanishga asoslangan
“Yevropa yo‘li” to‘g‘risidagi g‘oyalar keng rivojlantirilgan 15
.
Zamonaviy davr tarixshunosligida davlatchilik tarixining yoritilishida
formatsiyali yondashuv (ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar va ishlab chiqarish
usullarining bosqichma-bosqich almashishi) ustunlik qilib, ilk davlatlarning
shakllanishini jamiyatning bir-biriga dushman sinflarga bo‘linishi, ular o‘rtasida
sinfiy kurashning keskinlashishi bilan bog‘lab tushuntirilar edi. O‘sha davr
xulosalariga ko‘ra, ilk davlat sinfiy jamiyatning mahsuli bo‘lib, uning sinfiy
mohiyati asosiy ko‘rsatkich sifatida belgilangan.
Mazkur bobda mintaqada davlatchilikning kelib chiqishi to‘g‘risidagi
asosiy nazariyalar va yondashuvlar tahlil etiladi.
XX asrning 30-yillarida O‘rta Osiyo hududlarida arxeologiya
yodgorliklarining keng o‘rganilishi jarayoni boshlanib, topib tekshirilgan
arxeologiya manbalaridan qadimgi jamiyat tarixi, madaniyati va ijtimoiy-iqtisodiy
munosabatlarni o‘rganishda foydalanilgan 40-yillarning oxirlari va 50-yillar
munosabatlarni ibtidoiy jamiyat va ilk davlatchilik tizimiga oid yodgorliklar
O‘zbekiston, Janubiy Turkmaniston va Tojikistonda tadqiq qilingan 16
. Ushbu
ishlarni S.P. Tolstov, AP Okladnikov, BA. Kuftin, ME. Masson, Ya G‘ G‘ulomov,
A N. Bemshtam, M. Masson, Yu.A. Zadneprovskaylar rahbarligidagi
ekspeditsiyalar amalga oshirgan. 60-70-yillarda A. Asqarov, A. Muhammadjonov,
O‘. Islomov, V.I. Sarianidi, O.K. Berdiev, A.V. Vinogradov, MA Itina, E.V.
15
Xorazmshohlar davlati (oefen.uz)
16
. Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) Т.: 1997 Б.24
18

Rtveladze, R.H. Sulaymonov va boshqa olimlar tomonidan arxeologiya
yodgorliklarida keng tadqiqotlar olib borilgan. Sovet respublikalarida ushbu
ishlarning natijalari tahlil qilingan va tarixiy asarlarda jamlangan 17
.
Shuni ham aytib o‘tish joizki, qadimshunoslarning tadqiqotlarida maxsus
arxeologiya mavzularini yoritish (yodgorliklarning va topilmalarning tavsifi,
xronologiya va davrlashtirish, xo‘jalik, madaniyat va b.) muhim ahamiyat kasb
etgan. Xorazmshoxlar davlati markaz Gurganj yirik savdo va madaniy markazga
aylangan. Shuningdek, Xazarasp, Kat, Xushmusan, Darg‘on, Savag‘on,
Mang‘ishloq, Nuzkat kabi shaxarlari obod shaxarlar qatoriga kirgan.
Xorazmshohlar davlatida raiyat, ya’ni oddiy aholining ijtimoiy turmush tarzi
yaxshi bo‘lishi uchun hukmdorlar alohida ahamiyat berganlar Jumladan,
Xorazmshoh Takash o‘z farmonlaridan birida raiyatga nisbatan adolatli bo‘lishga,
dehqonlarning manfaatini himoyaga qilishga, soliqlarni olish jarayonida
qonunlarga to’liq rioya etishga amr qilgan. Jaloliddin Xorazmshoh ham urush
natijasida qiyin ahvolga tushib qolgan aholini soliqlardan ozod etgan.
Xorazmshohlar davrida dehqonlarning turmush tarzi ancha yuqori bo‘lgan
Xukmdorlar va iqto egallagan ham dehqonchilikdan yuqori hosil olish uchun
dehqonchilikka ko‘p mablag‘ sarflab, qishloqning iqtisodiyotini ko‘tarishga
harakat qilganlar Takashning munshiysi shaxsiy kotibi Muxammad Bag‘dodiy At-
tasvin ila-t-tarassul (Muxim nomalar bitish yo‘l-yo‘riqlari) asarida o‘sha davrdagi
ahvolni yozib qoldirgan 18
.
Bu davrdagi voqea-hodisalarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va to‘g‘ri xolis
xulosalar chiqarishi mumkin bo‘lgan inson Shahobiddin An-Nasaviy Sulton
Muhammadning hukmronligini yuksak baholab shunday deydi 19
. “Uning amalga.
oshirgan ishlari nihoyatda ulug‘ edi, otasi unga Xuroson va Xorazm hukmdorligini
meros qoldirdi, u bunga Iroq va Mozandaronni ham birlashtirdi. Shu bilan birga,
qo‘l ostiga Kimon, Kesh, Seyiston, G‘ur, Oazni, Bomiyon mamlakatlarini,
Hindistonning vodiylariga qadar maskanlarni qo‘shib oldi. Bu ishlarning hammasi
17
. Зиёев Ҳ. Тарихнинг очилмаган саҳифалари. Т.: 2003. – Б. 80-81
18
Xorazmshohlar davlati (oefen.uz)
19
Xorazmshohlar – Tarix • Sinaps
19

qilichlar qindan chiqarilmasdan, hatto qinlar yelkalarga osilmasdan amalga
oshirildi, bu mamlakatlarni ortiqcha kuchsiz, kurashsiz, zo‘ravonlik va
vayronagarchiliksiz, faqat tahdid va qo‘rqitish bilan bosib oldi. U o‘z qo‘l ostiga
to‘rt yuzga yaqin shaharlarni birlashtirdi. Boshqa birov bo‘lganda bu darajada
muvaffaqiyatga erishishi qiyin kechardi, u esa bir og‘iz so‘z bilan qo‘l ostiga
shuncha miqdordagi mulkni to‘pladi. Anushteginlar davrida madrasalar barpo
etish, kutubxonalar ochish, ularni kitoblar bilan to‘ldirish, iste’dod egalarining
boshini silash, asrab-avaylash odati saqlanibgina qolmay, yanada rivoj topdi. Ziyo
maskani bo‘lmish kutubxonalar faoliyatiga katta e’tibor berilgan. Masalan, Buxoro
viloyatidagi shaharlardan birida fuqarolar, ya’ni umumiy kutubxona mavjud bo‘lib,
unda saqlanadigan qo‘lyozma asarlar g‘oyatda noyob hisoblangan. Xuddi shunday
kutubxonalar o‘lkaning boshqa yerlarida ham, masalan, Xorazmda bo‘lgani
ma’lum Madrasalarga kelsak, manbalarda yozilishicha, bunday bilim maskanlari
saltanat markazi hisoblangan Xorazmdan tashqari Nishopur, Isfahon va boshqa
shaharlarda ham qad rostlagan. Ularda o‘qish jarayoniga juda katta mas’uliyat
bilan qaralganini shundan ham bilib olsa bo‘ladiki, Madrasa rahbari va mudarrislar
oliy hukmdor yo uning joylardagi noibining maxsus buyrug‘i bilan tayinlanganlar.
Chunki har qanday jamiyat, u qanchalik turli imkoniyatlarga ega bo‘lmasin, agar
shu imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga qodir mutaxassislar bo‘lmas ekan, ular
og‘izda qolaveradi. Mutaxassislar esa tarbiyalanadi, parvarish etiladi.
Xorazmshohlardan Otsiz, Takashlarning shu ma’nodagi buyruqlarini tahlil
qilarkanmiz, ular mazkur haqiqatni juda to‘g‘ri anglaganliklari namoyon bo‘ladi.
Shuning uchun ham ular ta’lim va tarbiya, fan sohalariga mutasaddilarning ilmli,
iymonli, hurmatli, halol bo‘lishlariga katta e’tibor bilan qaraganlar. Mazkur siyosat
o‘z mevasini ham bergan. Bahoviddin Marvaziy, Abu Ali Hasan Buxoniy,
Zahiriddin G‘aznaviy, Ismoil Jurjoniy, Faxriddin Roziy, Maxmud Zamahshariy,
Abulfath Xorazmiy, Abulqodir Jurjoniy, Sirojiddin Xorazmiy, Rashididdin Votvot,
Sayfi Isfarangiy, Ziyo Xo‘jandiy, Najmiddin Kubro, Majididdin Xorazmiy kabi
ko‘plab matematiklar, yulduzshunoslar, tabiblar, tarixchilar, shoirlar, faylasuflar,
adiblar, tilshunoslar, mutassavvuf olimlar shular jumlasidandir. Albatga, Dobiz va
20

biz va kasblarimiz mazkur ro‘yxatni yanada davom ettirib, ularning har biri haqida
ko‘plab qog‘oz qoralashimiz mumkin. Ammo bu alohida tadqiqot uchun mavzu
bo‘lgani sababli quyida ularning ba’zi birlarining e’tiborga molik jihatlariga
diqqatni jalb etmoqchimiz. Qutbiddin Muhammad va Otsiz zamonlarida mashhur
tibbiyot olimi Sayyid Ismoil Jurjoniy faoliyat ko‘rsatib, bir qator qimmatli asarlar
yaratgan. Ular orasida Qutbiddin Muhammadga bag‘ishlangan “Zahirayi
Xorazmshohiy” asari alohida o‘rin egallaydi. Bu asarning qimmati shu qadar
bo‘lganki, Jolinus (Galen), Muhammad Zakariyo, Ibn Sino, Abu Sahl Masihiy
asarlari bilan bir qatorda tibbiyot sohasidagi eng muhim asar va manbalardan biri
sifatida qabul qilingan. O‘n ikki jilddan iborat ushbu asar tibbiyotning barcha
yo‘nalishlari, tashrih, oddiy va murakkab dorilar haqidagi tadqiqotlarni o‘z ichiga
olgan. U arab va turk tillariga tarjima qilingan Ismoil Jurjoniyning eng katta
xizmatlaridan biri shundaki, u Ibn Sinodan keyin tibbiyot sohasidagi barcha
yo‘nalishlarni yangi tadqiqotlar asosida qaytadan bayon qilib chiqqan. Olim
faoliyatining biz uchun qadrli tomonlaridan yana biri shundaki, Ibn Sino
yurtimizdan “bir chiqib qolgan yagona buyuk tibbiyot olimi emas, balki bu soha
undan keyin ham bizda yuksak darajada taraqqiy qilib kelganligi ma’lum bo‘ladi.
Zero, o‘tmishdagi olimu-fozillarimiz ilmu-tafakkurga doimo sodiqlik bilan xizmat
qilib kelganlar. Ularning sodiqlik to‘g‘risidagi tushunchalar vatanga nisbatan ham
yuksak darajada edi. Buni biz mashhur mutasavvuf olim va shoir Najmiddin Kubro
misolida ham yaqqol ko‘rishimiz mumkin. Ulkan hududda markazlashgan
davlatning tashkil topganligi turli xalqlar o‘rtasidagi savdo-sotiq va madaniy
aloqalarni nihoyatda rivojlanishiga olib keldi, o‘zaro urushlarga chek qo‘yilib,
xalqning tinchligi ta’minlandi. Mirzo Ulug‘bek bu holatni shunday ifodalaydi
“Mo‘tabar tarixlarda bitilmish va zikr etilmishkam, Sulton Muhammad
Xorazmshoh zamonida Eron va Turon davlati bag‘oyat osoyishtalikda va solim
edi. Chunonchi, agar ko‘zi ojiz kampir qizil oltin to‘la tashtni boshiga qo‘yib
Mashriqdan Mag‘ribga jo‘naydigan bo‘lsa, biror jonzot unga unga daxl qilmagan.
Shoh shu darajada kuchaydiki, mamlakatda birorta ham o‘g‘ri qolmadi.1.
Mo‘g‘ullar bosqini arafasida Xorazmda bo‘lgan arab sayyohi va geografi Ibn
21

Yoqut ham Xorazmning yuksak darajada taraqqiy etgan o‘lka ekanligini qayd qilib
o‘tgan edi. G‘arb, xususan, rus tarixchilari Sulton Alouddin Muhammad
hukmronligi davrini o‘ziga xos “Renessans” davri, ya’ni “Xorazm Uyg‘onish davri
deb ataganliklarini hisobga olsak, uning naqadar buyuk hukmdor bo‘lganligini
ko‘rshimiz mumkin.
Sulton Alouddin Muhammadning yuksak madaniyatli va ma’rifatli shaxs
bo‘lganligi shubhasizdir. U yoshligidanoq saljuqiylar davlati poytaxti Marvda,
shuningdek, o‘sha davrda Sharqning eng go‘zal va katta shahari hisoblangan
xorazmshohlar poytaxti Gurganjda zamonasining buyuk allomalaridan yetarli
bilim olgan Xorazmshohlar davri fan va madaniyat yuksalgan, chunki Xorazm
an’anaviy ravishda fan va madaniyat beshigi bo‘lib kelgan. Shuningdek,
Xorazmshohlar davrida iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiy etgan va davlat arboblari ham
ilm-ma’rifatli bo‘lgan. Xorazmshohlar zamonida ayni shu ikki omil o‘zaro
uyg‘unlashgan edi. Xorazmshohlarning barchasi chuqur bilim egasi edilar Ular
ham dunyoviy, ham diniy bilimlarni egallaganlar. Masalan, Otsiz qasidalar,
ruboiylar yozgan, ko‘plab nazm namunalarini yoddan aytib bera olgan, san’at va
ilmga katta ixlos bilan qaragan. Ruboiylardan birida u shunday deydi “Dunyo
beliga urilgan tamg‘a mening farmonimdir, falak qulog‘idagi halqa mening
paymonimdir. Bugun shunday saltanatni qo‘lda tutsamda, do‘st rizoligiga erishish
mening iymonimdir” Takash, El- Arslon, Sulton Muhammad va
xorazmshohlarning boshqa namoyandalari ham keng bilimli, she’r va san’atni
qadrlovchi bo‘lganlar, nazmda ijod qilganlar Takash esa ayniqsa ud chalishni
o‘rniga qo‘ygan 20
.
II BOB. Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining sovet va
mustaqillik yillarida o‘rganilishi
II. 2 -§. Mustaqillik yillarida Xorazmshohlar davlati tarixi
tarixshunosligining tadqiq etilishi
20
Xorazmshohlar davlati - ozbek tilida (milliycha.uz)
22

Mustaqillik yillarida Markaziy Osiyo mamlakatlarida davlatchilik tarixi
muammolarini o‘rganish va tahlil qilish dolzarb vazifaga aylandi Mintaqaning bir
qator respublikalarida o‘tmish voqealarning yangicha konseptual bayoni Markaziy
Osiyoning qadimgi tarixini keng ko‘lamda qayta ko‘rib chiqish, xolis va haqqoniy
yoritishga aylanib ketdi Tarixchilarda mintaqa xalqlarining haqqoniy tarixini
yaratish uchun chinakam tadqiqotlar olib borish hamda yangi aniq umumlashma
tadqiqotlarga mo‘ljal olish imkoniyatlari paydo bo‘ldi Chingizxon bosqini
arafasida xorazmshohlar sulolasi dunyoning eng qudratli siyosiy kuchlaridan biriga
aylangandi 21
.
Xuddi shu davrda sharqda mo‘g‘ullaming yirik imperiyani tashkil qilingan
edi. Bu esa, XIII asr o‘ninchi yillari oxirida Sharqda ikki yirik kuch xorazmshohlar
va chingiziylarning o‘zaro to‘qnashishlari zaruriyatini shakllantirdi. 1215 yili
Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh mo‘g‘ullarning Jo‘chi boshchiligidagi
harbiy qo‘shiniga duch keladi. Mo‘g‘ullar bu yerlarda Chingizxonning buyrug‘iga
ko‘ra markit qabilalariga zarba berish uchun yurish qilgan edilar. O‘zaro
to‘qnashuvdan so‘ng mo‘g‘ullar Chingizxondan Xorazmshohlar davlatiga nisbatan
yurish qilish xususida hech qanday ko‘rsatma olmaganliklari uchun orqaga
chekindilar Jurjoniyning yozishicha, sultonni har vaqt undan Sharqda joylashgan
davlatlar qiziqtirar va uning Xitoy tomoniga harbiy yuish qilish niyati ham
bo‘lganligi aniq edi. Lekin Xitoy Chingizxon tomonidan o‘sha yili olinganligini
eshitgan sulton bu holni tasdiqlatish va qolaversa Chingizxon davlati xususida aniq
ma’lumot olib kelish maqsadida sayidlar avlodidan bo‘lmish taniqli zot
Bahovuddin Roziyni o‘z elchisi sifatida xon huzuriga jo‘natadi. Bahovuddin Roziy
boshchiligidagi elchilik guruhini Chingizxon Pekinda qabul qilib, ularga ijobiy
munosabatda bo‘ladi Xorazm davlati elchilariga Chingizxon o‘zaro ikki davlat
o‘rtasida tinchlik va do‘stlik hukmdorlik qilishi lozimligini uqtirib, o‘zini Sharq
hukmdori, Xorazmshoh Muhammadni g‘arb yerlarming egasi deb ta’kidlaydi 22
.
21
Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining mahalliy va xorijiy tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi - Tarix
- Kurs ishlari (docx.uz)
22
Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining mahalliy va xorijiy tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi - Tarix
- Kurs ishlari (docx.uz)
23

Xitoy yerlariga endilikda yurish qilish nojoiz ekanligini anglagan. Xorazmshoh o‘z
diqqat-e’tiborini yana janub hamda g‘arb yerlariga qaratadi 1217-yili Bag‘dod
xalifasi an-Nosir (1180-1225) sultonning Bag‘dodni unga topshirishi va uning
nomini xutbaga qo‘shib o‘qishini qat’iy rad etgach, Muhammad Xorazmshoh 100
000 kishilik qo‘shin bilan abbosiylar xalifaligiga yurishni boshlab yuboradilar.
Xorazmshohlar tangalan va xutbalardan xalifa nomi chiqarib tashlanadi. Sulton
farmoniga ko‘ra, termizlik shayx Olamulk at-Termiziy xalifa etib tayinlanadi.
Sultonning yuqoridagi hatti-harakatlan ko‘pchilik ulamolar, din peshvolari
tomonidan ma’qullanmaydi. Ular sultonga barcha musulmonlar diniy rahnamo
xalifa ustiga yurish qilish, islom dunyosida xorazmshohga nisbatan salbiy
munosabat keltirib chiqarishini tushuntirmoqchi bo‘ladilar. Ulamolar noroziligini
hisobga olmagan Sulton ularning ko‘pchiligini jazoga tortadi, hatto taniqli shayx
Majididdin Bag‘dodiyni qafi e Bag‘dodiyni qatl ettiradi. Bu hol diniy ulamolar,
ruhoniylar, darveshlik guruhlari oldida sulton obro‘ e’tiborining pasayishiga va
unga qarshi muxolif kuchlar safining kengayishiga olib keladi. Bag‘dod yurishi
tabiiy ofatlar tufayli muvaffaqiyatsiz yakun topadi. Chingizxon 1219-yili o‘z
o‘g‘illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy kuchlari bilan anchadan beri
puxta tayyorlanib, Xorazmshoh-Anushteginiylar davlati ustiga harbiy yurishni
boshladi. Bu kuchlar yozni Irtish daryosi bo‘yida o‘tkazib, sentabr oyida
chegaradan o‘tadi. Chingizxonga uyg‘ur ediquti (xoni) Baurchak, qarluqlar xoni
Arslonxon va Olmaliq hukmdori Sig‘noqteginlar ham o‘z qo‘shini bilan kelib
qo‘shildilar. Chegaradan o‘tgan Chingizxon o‘z qo‘shini bilan janubiy qozoq
cho‘llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi O‘tror shahri yaqinida to‘xtab 4
qismga bo‘ladi. Chig‘atoy va O‘qtoy qo‘shinning bir qismi bilan O‘trorni qamal
etib, egallash uchun qoldilar 23
. Ikkinchi qisim esa Jo‘chi boshchiligida
Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand, Yangikent, Borchig‘lig‘kent, Sig‘noq
shaharlarni bosib olish uchun yuborildi. Uchinchi qismidagi besh ming chog‘li
qo‘shinga Uloq no‘yon va Suketu Cherbi bosh bo‘lib O‘trordan janubga, Xo‘jand
23
Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining mahalliy va xorijiy tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi - Tarix
- Kurs ishlari (docx.uz)
24

va Banokatni egallash vazifasi topshirildi Chingizxon o‘zi bosh bo‘lgan to‘rtinchi,
asosiy qism (uning tarkibida taniqli sarkardalar Jebe va Subutoy ham bor edi)
Zarafshon vohasi tomon-Buxoro hamda Samarqandni istilo etish uchun yo‘l oldi
Chingizxon Xorazmga yurish qilib O‘tror (1219), Buxoro va Samarqand (1220) ni
bosib oldi. Muhammad Movarounnahrni tashlab Xuroson tarafga qochdi
Chingizxonning 20 minglik qo‘shinining tinimsiz ta’qib qilishi Muhammadga o‘z
kuchlarini qayta to‘plab, nafasini rostlashga imkon bermadi. Kaspiy dengizining
Ashur oroliga borib qolgan Muhammad qattiq betob bo‘lib qoldi va umrining
oxirida oldingi qarorini o‘zgartirib, o‘g‘li Qutbiddin O‘zloqshohning o‘rniga
Jaloliddin Manguberdini valiahd deb e’lon qildi. O‘sha orolda 1221 yilda vafot etdi
va shu yerda dafn etildi. Keyinchalik Jaloliddinning farmoyishiga ko‘ra,
Muhammadning jasadi Isfaxondagi xorazmshohlarning xotirasiga qurilgan
maqbaraga ko‘mish uchun Ardahn qal’asiga berkitilgan. Mo‘g‘ullar 1221 yilda
Xorazmshohlar poytaxti Urganchni 5 oylik qamaldan so‘ng istilo qildilar.
Jaloliddin Manguberdining mardonvar qarshi harakatlari ham mo‘g‘ullarning
bosqinchiik harakatlarini to‘xtata olmadi. Jaloliddin Manguberdi to umining
oxirigacha Xorazmshohlar davlatini qayta tiklash, mo‘g‘ullardan ozod etish istagi
bilan harakat qildi. Lekin uning barcha tadbirlari o‘z natijasini bermadi. O‘sha
davrlarda yaratilgan barcha yozma manbalarda Jaloliddin Manguberdining
botirliligi, mardligi, jarosatlari haqida yozib qoldirilgan.
XIII asrning boshlarida Xorazmshohlar saltanati qo‘shinining umumiy soni
Chingizxon harbiy kuchiga nisbatan birmuncha oshiqroq edi. Xorazmshoh
hokimiyati siyosiy, xususan, ma’muriy boshqaruv jihatidan mustahkam emas edi.
Chunki, mansabdorlar davlat tang ahvolga tushib o‘z vazifalarini tashlab ketar,
podshoga itoatsizlik qilar, o‘zboshimchalik bilan o‘z bilganlaricha yo‘l tutar edilar.
Hatto ayrim viloyat hokimlari Xorazmshohga nomigagina bo‘ysunib, amalda
deyarli mustaqil edi. Buning ustiga Sulton oliy dargohi ichida kuchli nizo hukm
surardi. Ayniqsa, Turkon xotun, ya’ni “turklar onasi” nomi bilan shuhrat topgan
Sulton Muhammadning volidasi qo‘shinning oliy sarkardalari hisoblangan qipchoq
oqsuyaklari bilan urug‘-qabila aloqalari orqali mahkam bog‘langan edi. U o‘z
25

qabiladoshlari manfaati yo‘lida saroyda ko‘tarilgan barcha fitnalarga boshchilik
qilar, hatto ularda shohga qarshi adovat ruhini uyg‘unlashtirib qo‘ygan edi. Ichki
nizo, boshboshdoqlik va fuqarolarning noroziligi kuchayib, mamlakat siyosiy
hayoti inqirozga yuz tutgan edi Bunday o‘ta xavfli vaziyatni bartaraf etish
maqsadida Sulton Muhammad o‘z hukmronligining so‘ngida “Davlat kengashini”
ta’sis etadi. Kengashga 6 nafar bilimdon vakillar jalb etiladi. Unda eng dolzarb
masalalar muhokama etilib, qaror qabul qilinsa-da, ammo u amalda ijobiy natija
bermaydi. Ana shunday vaziyatda u jangari mo‘g‘ul qabilalarining Chingizxon
boshliq bosqiniga duchor bo‘ladi 24
Chingizxonning bosqini 100 yildan ortiq vaqt davomida Markaziy Osiyoda
hukmron bo‘lib kelgan Xorazmshohlar davlatining tanazazuli va tarix sahnasidan
ketishiga sabab bo‘ldi.
Xulosa
Xorazm yozma merosida o‘zbek xalqining davlatchiligi tarixi masalalari
keng yoritilgani barcha mutaxassislarga ma’lum, uch ming yillik davlatchilik
an’analariga ega bo‘lgan xalqimiz o‘tmishini turli til va davrlarda bitilgan yozma
manbalar orqali o‘rganilishi manbashunos olimlar va tarixchilarning muhim ilmiy
yo‘nalishlarini tashkil qiladi.
24
Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining mahalliy va xorijiy tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi - Tarix
- Kurs ishlari (docx.uz)
26

Xorazmda bitilgan tarixiy yozma manbalar qadimda, o‘rta asrlar, yangi
davrda yaratilgan bo‘lib, ular qadimiy tillardan pahlaviy, fors, arab va turkiy
tillarda yetib kelgan. Davr o‘tishi bilan ko‘pgina manbalar yo‘qolib ketgani ham
ma’lum. Ushbu davrlarda yozilgan manbalar islomgacha islom davri,
Xorazmshohlar, va Xiva xonligining tashkil topishidan to 1920-yilgacha bo‘lgan
davrni o‘z ichiga oladi. Mazkur tadqiqotda Xorazm vohasida yaratilgan shu yozma
manbalardagi faqat Xorazmda shakllangan davlatlar va davlatchilik masalalari,
ma’muriy boshqaruviga ahamiyat berildi. Mavzuning tarixshunosligi va
manbashunosligiga bag‘ishlangan adabiyotlar va tadqiqotlar mingdan ham ko‘pdir.
Manbalardagi ma’lumotlar ham minglab varoqlarini tashkil qiladi.
Xorazmda bitilgan yozma manbalarda davlatchiligimiz haqidagi
ma’lumotlarning o‘rganilishi hamda tahlili quyidagi xulosalar va natijalarni olishga
sabab bo‘ldi. Eng qadimiy yozma manba bo‘lgan va O‘rta Osiyo hududida
yaratilgan “Avesto” o‘zining ko‘p qatlamli va murakkabligi bilan e’tiborga loyiq.
Unda aks etgan jamiyat va davlat doirasidagi rusum va qonun-qoidalar ma’lum bir
tartibda izchil berilmasligi tabbiydir. Birinchidan, biz Avestoning asliy matniga
ega emasmiz. Ikkinchidan, hozirgi kunda fanga ma’lum bo‘lgan va jahonning
ko‘pgina tillariga o‘girilgan Avestoda qonun-qoidalarning asosiysi Vendidodda
jamlanganiga ko‘ra, bu tartib asliy matnda saqlangan bo‘lsa kerak, degan xulosa
chiqarishimiz mumkin 25
.
Ilk davlatlardan hisoblanadigan Xorazm davlati dastlab qaysi hududda
(janubda “Katta Xorazm” yoki quyi Amudaryodagi Xorazm) paydo bo‘lganligi
muammosi bahslarga sabab bo‘lib, hozirgacha aniq yechimini topmagan. Ayrim
tadqiqotchilardan tashqari, qadimgi Xorazm davlatining rivojlanganligi ko‘pchilik
tarixchilarda shubha uyg‘otmaydi.
XX asrning 90-yillari adabiyotlarida “quldorlik davlatlar”, “quldorlik
jamiyati”, “quldorlik tuzum” kabi tushunchalar kamdan-kam ishlatila boshladi.
Lekin “ekspluatatsiya munosabatlari”, “ijtimoiy sinflar”, “jamiyatda qarama-
25
Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining mahalliy va xorijiy tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi - Tarix
- Kurs ishlari (docx.uz)
27

qarshilik”, “sinfiy tuzum” va boshqa tushunchalar turli adabiyotlarda o‘z
ahamiyatini yo‘qotmagan. O‘rta Osiyoda ilk davlatchilik tarixini yangi ilmiy
qarashlar va yondashuvlar asosida yoritilishi, zamonaviy uslubiy-konseptual
talablar ushbu tushunchalardan to‘liq voz kechish zaruratini yuzaga chiqarmoqda.
Tadqiqotchilaming mintaqada ilk davlatlar quldorlik davlatlar shaklida vujudga
kelmagan degan fikrlariga qo‘shilish mumkin. Umuman olganda, XIX asrning
ikkinchi yarmi, XX-XXI asr boshlari tarixshunosligidagi ko‘plab nazariyalar va
yondashuvlarning izohida unga tanqidiy baholar berish, ayniqsa, “sinfiy”
nazariyadan voz kechish bilan birga, ayrim yondashuvlar va tadqiqotlarning ijobiy
jihatlarini ajratib ko‘rsatish lozim. Masalan, XX asr adabiyotlarida asl manbalar
asosida fanga tadbiq etilgan ilk davlatlarning arxeologik belgilarining ishlab
chiqilishi, ilk yozma manbalar va tarixiy geografiya masalalarining tahliliga va
o‘rganilishi tarixiga yondashuv, ilk davlatlar va ilk shaharlar tarixini bir-biri bilan
o‘zaro bog‘langan jarayon sifatida talqin qilish tamoyillari, shular jumlasidandir
Tadqiqotning natijalariga asoslanib, quyidagi umumiy xulosa chiqarish mumkin:
O‘rta Osiyoda ilk davlatlar muammosining o‘rganilishi tarixi XIX asrning
ikkinchi yarmida boshlangan. XX asrning 30-40-yillari oxirlari va 50-60- yillarda
muammoning o‘rganilish natijalari alohida monografiyalarning tarixshunoslikka
oid boblarida va turli maqolalarda o‘z aksini topgan. Bu vaqtga kelib, O‘rta
Osiyoda ilk davlatchilik tarixshunosligi to‘g‘risida boshlang‘ich nazariyaga asos
solingan, XX asrning 70-80-yillarida, keng arxeologik tadqiqotlar tufayli ilk
davlatchilik xronologiyasi va tipologiyasi borasida fanda mavjud ilmiy qarashlar
va yondashuvlar o‘zgarib, O‘rta Osiyoda davlatchilikning vujudga kelishi
xronologik jihatdan qadimiylashtirilgan, tarix fanida sinfiy nazariya ustunlik
qilganligi tufayli, davlatchilik vujudga kelishining obyektiv omillari, xususiyatlari
va tarixiy taraqqiyot qonuniyatlari yetarli darajada o‘rganilmagan bo‘lib, ilk
davlatchilikning sinfiy mohiyati asosiy ko‘rsatkich sifatida belgilangan, O‘rta
Osiyo hududlarida siyosiy institutlar va hokimiyat vujudga kelishidan avvalgi
ibtidoiy davrlarda o‘zlashtiruvchi va ishlab chiqaruvchi xo‘jaliklarga asoslangan
jamoalardagi boshqaruv xususiyatlarini o‘rganilishi tarixi maxsus
28

umumlashtiruvchi tadqiqotga aylanmagan, sovet davri tanxshunosligida ibtidoiy-
ijtimoiy boshqaruvning kasbiy va ma’muny-hududiy boshqaruvga aylanishi
sabablari va omillari masalasi yaxlit tarzda ishlanmagan bo‘lib, kam sonli
adabiyotlarda yoritilgan, yangicha yondashuvlar, davlatning vujudga kelishi
jarayonlari, eng avvalo, aholi va jamiyatning umumiy manfaatlarini amalga
oshirish zaruriyati bilan bog‘lanishi va talqin qilinishi mustaqillik davri
O‘zbekiston tarixshunosligida muhim o‘rin tutgan, lekin shu bilan birga ayrim
tadqiqotlarda sinfiy nazariyaga asoslangan yondashuv ham qo‘llaniladi, mavzuni
o‘rganishda yondashuvdan voz kechish lozim, XX asrning 90-yillaridan boshlab,
Markaziy Osiyoning ayrim mamlakatlarida davlatchilik tarixi sof ilmiy
muammolarni asl manbalarga tayangan holda o‘rganish doirasidan chetga chiqa
boshladi va mavzuga noxolis yondashuvning vujudga kelishiga olib keldi.
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO‘YXATI.
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar.
1. Каримов.И.A. Ватан равна қ и учун хар биримиз маъ су лмиз. 9-жилд. –
Тошкент: Ў збекистон, 2001. – 277 б.
29

2. Мирзиев.Ш. Ш. Эркин ва фаровон демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – 56 б.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar .
1. Авесто / Аскар Махкам таржимаси. Тошкент :-2001.-383 б .
2. Gerodot. Istoriya. V devyati knigax / Per. s grecheskogo i komment. G.A
Stratanovskogo.M. OLMA-PRESS Invest, 2004.-639 s.
3. Ksenofont. Anabassis / Perevod i primechaniya G. Genkelya Kommentarii G.
Dovgyalo, V. Fedosika-M: LADOMIR, 2003. – 246 с
4. Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) Т.: 1997 Б.24.
5. Абдурахимова Н.А. Эргашев Ф.Р. Туркистондачор мустамлака тизими.
Тошкент. Академия, 2002. - Б. 20-21.
6. Баёний Муҳаммад Юсуф. Шажарайи Хоразмшохий // Мерос топлами
Тошкент. 1991. - Б.179
7. Бобожонов Д. Абдурасулов М. Фирдавс монанд шаҳар. - Хива, 2008.5.8.
8. Ғуломов Я.Г. Хоразмнинг сугорилни тарихи (қадим замонлардан
ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. – Б. 7-18,
9. Зиёев Ҳ. Тарихнинг очилмаган саҳифалари. Т.: 2003. – Б. 80-81
10. Қаюмов М. XIX аср охири ХХ аср бошидаги Хива хонлиги тарихи
масалалари // Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII - XIX ва бошлари).
- Тошкент. Ғафур Ғулом, 2002 – 191 Б .
11. Кучлижонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва
ҳаракатлар (ХІХ аср иккинчи ярми ХХ аср биринчи чораги). 2007. Б-122
Тошкент:
III. Internet saytlar va resurslar .
1. www.ziyonet.uz
2. www.edu.uz
3. www.edulibrary.uz
4. Xorazmshohlar – Tarix • Sinaps
30

5. Xorazmshohlar davlati - Vikipediya (wikipedia.org)
6. Xorazmshoh - Vikipediya (wikipedia.org)
7. Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining mahalliy va xorijiy
tarixshunoslar tomonidan o’rganilishi - Tarix - Kurs ishlari (docx.uz)
8. Xorazmshohlar – Tarix • Sinaps
9. Xorazmshohlar Davlati haqida — U kim, bu nima — QOMUS.INFO
10. Xorazmshohlar davlati - ozbek tilida (milliycha.uz)
31

«Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligi »

Sotib olish