Xorazmshohlar davlatida harbiy ish san’ati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	86.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Xorazmshohlar davlatida harbiy ish san’ati

Sotib olish

XORAZMSHOHLAR DAVLATIDA HARBIY ISH SAN’ATI
MUNDARIJA
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I bob. Xorazmshohlar davlatida harbiy tizim ................................................................................................ 5
1.1. Xorazmshohlar davlatining harbiy tuzilishi ........................................................................................... 5
1.2. Xorazmshohlar davlati mudofaa tizimi va harbiy lavozimlar ............................................................... 10
II bob. Xorazmshohlar davlatida harbiy ittifoqlar va bosqinlar .................................................................. 21
2.1. Xorazmshoxlar davlatining qo‘shni davlatlar bilan aloqalari ............................................................... 21
2.1. Chingizxon bosqini va Xorazmshohlarning muvafaqqiyatsizliklari ...................................................... 25
Xulosa ........................................................................................................................................................ 31
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 33
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi va ahamiyati. Xorazmshohlar davlatida harbiy ish
san’ati mavzusining dolzarbligi bir nechta jihatlarga asoslanadi.
Birinchidan, bu mavzu Markaziy Osiyo tarixidagi eng muhim harbiy-
siyosiy jarayonlardan birini o‘rganishga yordam beradi. XII–XIII asrlarda
Xorazmshohlar davlati mintaqadagi eng qudratli davlatlardan biri bo‘lib, uning
harbiy kuchi Yaqin Sharq va Markaziy Osiyodagi voqealarga katta ta’sir
ko‘rsatgan.
Ikkinchidan, Xorazmshohlar davlati harbiy strategiyasi va jang taktikalarini
o‘rganish zamonaviy harbiy san’at va davlat mudofaa tizimlari uchun ham muhim
bo‘lishi mumkin. O‘sha davr qo‘shinlarining harbiy yurishlari, jang uslublari va
mudofaa strategiyalarini tahlil qilish hozirgi davr strategik tadqiqotlari uchun ham
foydalidir.
Uchinchidan, Xorazmshohlarning harbiy siyosati va mo‘g‘ullarga qarshi
kurashi tarixiy saboqlarga boy. Xorazmshohlar davlatining harbiy jihatdan qanday
muvaffaqiyatlarga erishgani va qanday omillar uning inqiroziga olib kelgani
bugungi tarixiy tahlillar uchun muhimdir. Bu esa davlat mudofaa tizimini
mustahkamlash va strategik rejalashtirishda foydali tajriba bo‘lishi mumkin.
Shuningdek, bu mavzu xalqimiz tarixiy merosini o‘rganish va uni targ‘ib
qilish uchun ham dolzarb hisoblanadi. Xususan, Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev
ta’kidlaganidek: “Biz ajdodlarimizning yorqin xotirasini asrab-avaylab,
qalbimizda, yuragimizda abadiy saqlaymiz. Bukilmas iroda, fidoyilik va jasorat
namunasini amalda namoyon etib, o'z hayotini aziz Vatanimizning har tomonlama
ravnaq topishiga bag'ishlagan ustoz va murabbiylarimiz, zamondoshlarimiz bilan
biz cheksiz faxrlanamiz” 1
. Xorazmshohlar davlatining harbiy salohiyatini o‘rganish
orqali biz o‘z tariximizdagi buyuk davrlarni chuqurroq anglaymiz va kelajak
avlodlar uchun muhim bilimlar yaratamiz.
Kurs ishining maqsadi. Xorazmshohlar davlatida harbiy ish san’atining
rivojlanishini o‘rganish, uning asosiy xususiyatlarini tahlil qilish va bu boradagi
1
Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent:
“O’zbekiston”, 2016. – B.5.
2

tarixiy tajribani ilmiy jihatdan yoritish. Shuningdek, Xorazmshohlar davlatining
harbiy salohiyati, jang taktikasi va qurolli kuchlarining ahamiyatini aniqlash ham
maqsad qilinadi.
Kurs ishining vazifalari.
1. Xorazmshohlar davlati harbiy tizimining tuzilishini o‘rganish – qo‘shin
tarkibi, asosiy harbiy bo‘linmalar va ularning vazifalarini tahlil qilish.
2. Harbiy yurishlar va jang taktikasini tahlil qilish – Xorazmshohlar
qo‘shinining yurishlari, qo‘llagan strategiyalari va jang taktikalarini o‘rganish.
3. Qurollanish va harbiy texnikani o‘rganish – qo‘shinlarning qanday
qurollardan foydalangani, qal’a va mudofaa inshootlari haqida ma’lumot berish.
4. Mo‘g‘ullarga qarshi kurash va uning saboqlarini tahlil qilish –
Xorazmshohlar va Chingizxon bosqinchiligi o‘rtasidagi harbiy to‘qnashuvlarni
o‘rganish va bu kurash natijalari haqida xulosa qilish.
5. Xorazmshohlar harbiy san’atining ta’sirini aniqlash – bu davlat harbiy
ishining keyingi davrlarga ta’sirini ko‘rsatish va tarixiy ahamiyatini aniqlash.
Bu vazifalar orqali kurs ishi mavzuni chuqur o‘rganishga va
Xorazmshohlar davlatining harbiy salohiyatini to‘liq yoritishga xizmat qiladi.
Kurs ishining predmeti. Xorazmshohlar davlatida harbiy ish san’ati, ya’ni
ushbu davlatning harbiy tizimi, qo‘shin tuzilishi, jang taktikasi, qurollanishi va
harbiy yurishlari.
Kurs ishining obyekti. XII–XIII asrlarda Xorazmshohlar davlati
qo‘shinlari, harbiy siyosati va mo‘g‘ullarga qarshi kurashi, shuningdek, bu davrda
amalga oshirilgan harbiy islohotlar va harbiy kampaniyalar.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Xorazmshohlar davlatining harbiy
san’ati tarixchilarning e’tiborida bo‘lgan muhim mavzulardan biri hisoblanadi.
Ushbu masala yuzasidan mahalliy va xorijiy tadqiqotchilar tomonidan turli asarlar
yozilgan.
Xorazmshohlar tarixi, jumladan, ularning harbiy yurishlari va qo‘shin
tuzilishi haqida bir qator ishonchli manbalar mavjud. Masalan, Juvayniyning
"Tarixi Jahonkushoy", Rashid ad-Dinning "Jome' at-Tavorix", Ibn al-Asirning "Al-
3

Kamil fi't-Tarix" asarlari Xorazmshohlarning harbiy faoliyatini yoritishda muhim
manba sanaladi. Shuningdek, Nasaviyning "Siyrat as-Sulton Jalol ad-Din
Mankburni" asari Jaloliddin Manguberdi va uning harbiy yurishlari haqida
qimmatli ma’lumot beradi.
Tadqiqotlarga kelsak, Xorazmshohlar davlati va uning harbiy tizimi haqida
Bartold, Grekov, P. P. Ivanov, B. G. Gafurov, A. A. Semenov kabi olimlarning
ilmiy ishlari mavjud. O‘zbek tarixshunosligida esa Y. G‘ulomov, A. Asqarov, X.
Bobojonov, Sh. Sirojiddinov va boshqa olimlar Xorazmshohlar davlati harbiy
siyosati va mudofaa tizimini o‘rgangan.
Shu bilan birga, Xorazmshohlar davlati harbiy ish san’ati bo‘yicha maxsus
keng qamrovli tadqiqotlar nisbatan kam bo‘lib, bu mavzuni chuqurroq o‘rganish va
yangi tahliliy yondashuvlar orqali rivojlantirish muhim vazifalardan biri
hisoblanadi.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta mavzu, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat
4

I bob. Xorazmshohlar davlatida harbiy tizim
1.1. Xorazmshohlar davlatining harbiy tuzilishi
Xorazmshohlar - Anushteginiylar davlati murakkab siyosiy vaziyatda
siyosat maydoniga kelganligi uchun eng avvalo mukammal harbiy tizimni
shakllantirishga e‘tibor berganligi tabiiy hol albatta. Shu jihatdan olganda, XII asr
oxiri-XIII asr boshlarida o‘z davrining eng kuchli davlatiga aylangan
Xorazmshohlar - Anushteginiylar davlatining harbiy tarixini, ayniqsa harbiy
boshqaruv tizimini o‘rganish masalasi dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi.
Saljuqiylarga qaram yashashdan qutilish uchun olib borilgan kurashning dastlabki
paytlaridan to o‘z davlatining inqiroziga qadar harbiy boshqaruv tizimini yuksak
darajada ushlab turish anushteginiylar sulolasining eng katta tashvishi bo‘lib
kelgan. Shuning uchun ham shu davr manbalarining deyarli barchasida
xorazmshohlar armiyasining qo‘mondonlari janglarda bir necha bor jasorat va
tadbirkorlik ko‘rsatgan kishilardan tashkil topganligi, harbiy soha yahshi yo‘lga
qo‘yilganligi ta’kidlangan edi.
Manbadan olingan ma’lumotlarga ko‘ra, Xorazm shohlari o‘z davlatida
majburiy umumxalq harbiy ta’lim tizimini joriy qilgan. Zakariya al-Qazviniy
davlat poytaxti Gurganj shahri haqida bunday deb yozadi: “Juda ko‘p aholiga ega
bo‘lgan bu ulkan shaharning barcha aholisi askarlardir, hatto baqqol, qassob,
nonvoy va bo‘zchilari ham askarlardir. Aytishlaricha, qoraxitoylar bilan bo‘lgan
janglarning birida sulton Muhammad ibn Tekesh yengilib, shaharda bekinib olgan.
Sulton uncha ko‘p bo‘lmagan odamlari bilan qochgan. Buni hech kimga
bildirmaslik uchun u shaharga kechasi kirgan. Tong otganda u shahardan 30 ming
otliq askar bilan chiqib, dushmanga qarshi yo‘l olgan” 2
.
Xorazmshohlarning harbiy tashkiloti ham, asos e’tibori bilan xuddi saroy
va hukumat tashkiloti singari saljuqiylarnikiga o‘xshashdir. Ayni zamonda armiya
qo‘mondonlarining rutbalarida Alouddin Muhammad davridan boshlab, bir qancha
o‘zgartirishlar qilingan. Jaloliddin Xorazmshoh davrida ham sulton Alouddin
2
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. // Сочинения, т. 2. — М.: «Наука», 1964.– С .414.
5

Muhammad vaqtiga nisbatan armiyani tashkil etgan unsurlarga qator
o‘zgartirishlar kiritilgan. Xorazmshohlar davrida qo‘shinga oid boshqaruv ishlari
bilan buyuk devonning bo‘limi – devoni ariz shug‘ullangan. Davlat xazinasidan
olingan mablag‘lar va ularning sarfi to‘g‘risidagi barcha yozuvlar shu devonda
saqlangan. Xorazmshohlar davrida ham iqto‘ tizimi bor edi. Qo‘shinda xizmat
qilgan harbiylarning hammasi ma’lum qiymatdagi iqtolarga ega bo‘lishgan.
Xususan, katta, kichik sarkardalar, qo‘mondonlar va harbiy voliylarning boy
iqtolari bor edi. Katta iqtolar hukmdorning marhamatiga muvofiq, kamayishi yoki
yanada yiriklashishi mumkin edi. Kichik iqtolar esa o‘zgarmagan. Ular ota meros
edi. Iqto egalari chaqirilgan zahoti o‘z amirlari qanoti ostiga to‘planishar va yurish
tugagach, yana o‘z yerlariga qaytib ketishardi. Xorazmshohlar yangi bir o‘lkani
zabt etgach, u yerdagi yerlar darhol iqtolarga bo‘linib, mansabdorlar o‘rtasida
taqsimlanar va devoni arz daftarida qayd qilinar edi.
Iqto sohiblaridan tashkil topgan ulkan bir suvoriy quvvatlar Xorazmshohlar
mamlakatining turli tomonlariga yerlashgandi. Ular viloyat askarlarini tashkil
etardi.
Bundan tashqari, hukmdorning gvardiyasi ham mavjud edi. Gvardiya
ichidan tanlab olingan “xosa g‘ulomon” deb atalgan qismga esa sulton xavfsizligi
va hayotini saqlash vazifasi yuklatilgan edi. Urush, jang vaqtlarida bu qism sulton
atrofida bo‘lardi.
Xorazmshohlar davrida viloyat markazlarida yetarli miqdorda harbiy
qismlar turgan. Bundan tashqari, mamlakatning chegara qismlari, yo‘llar va
mudofaa ahamiyatiga molik, yaroqli qal‘alarda mudofaa qismlari bor edi. Voliylar
va qal‘a qo‘mondonlari asosan asli turkiy bo‘lgan saroy xizmatchilaridan
tayinlangan. Keyingi davrda esa ular yirik urug‘ beklari orasidan tanlanadigan
bo‘lgan. Bu badavlat va nufuzli shaxslarning qo‘li ostida bevosita ularga
bo‘ysunadigan va aksariyat hollarda qullardan tarkib topgan xususiy harbiy
qismlar ham bor edi. Urug‘ beklari xizmatga tayinlangan joyga o‘z urug‘iga
mansub muhim bir qismni olib ketardi. Iqto sohiblaridan tashkil topgan mahalliy
qismlar ham ularning qo‘li ostida bo‘lgan. Ehtiyoj tug‘ilgan pallada armiyaga
6

xalqdan yollanma harbiylar ham jalb etilgan. “Hashar” deb nomlangan bu ko‘ngilli
qismdan ko‘proq shahar va qal‘a mudofaasida foydalanilardi. “Hasham” hamda
“mutanajjida” deb nomlangan harbiy qismlar qo‘shinning asosini tashkil etgan.
Mahalliy xonadonlarning idorasidagi muxtor viloyatlar yoki vassal davlatlar
ahdnoma shartlariga muvofiq, armiyaga muayyan miqdorda harbiy qismlar
jo‘natish majburiyatida edilar. Bu qismlarning barcha sarf-harajati ham ularning
bo‘ynida bo‘lgan. Xorazmshohlar qo‘shini u davrning eng mukammal qurol-
aslahasi, mustahkam qal’alarni zabt qilish uchun kerakli turli texnik vositalarga
ega edi. Hukmdor va yuksak martabali amaldorlarning ot yetishtiradigan keng
yaylovlari, suruvlari, oziq-ovqat omborlari va katta harbiy yo‘llar ustida barpo
etgan manzillaridan iborat bir tizim ishlab turardi.
Xorazmshohlari o‘z armiyasini tuzgan vaqtda uning armiyasi yollanma
(zarxarid) turk askarlaridan tuzilgan edi. Qo‘shin bo‘linmalari va qismlar qabilaviy
asosda tashkil qilinar edi. Hatto davlatning eng gullab-yashnagan, askarlikka
boshqa xalq va qabila yigitlari olingan vaqtlarda ham yollanma turklar qo‘shinning
asosiy va jangovar qismini tashkil qilar edi.
Sulton Alouddin davrida armiya eng avvalo qipchoqlar, so‘ng qalach,
qarluq, uran, ug‘raq kabi urug‘lardan tashkil topgandi. Alouddin davrida urug‘
beklari qo‘l ostida bo‘lgan yollanma qipchoq – qang‘lilar gvardiyaning asosini
tashkil qilgan. Ayrim qipchoq beklari Jaloliddin valiahdlikka tayin qilingandan
so‘ng unga qarshi bosh ko‘tarishgan va hatto Jaloliddinning poytaxtni tark
qilishiga sababchi bo‘lgan edilar. Shuning uchun ham Jaloliddin saltanatining
oxiriga qadar qipchoqlarga ishonmadi va ularni armiyaga olmadi.
Xorazmshohlar lashkarlarining qo‘mondoniga «qa’id» yoki «muqaddam»
degan unvon berilar, bunga mashhur va eng qobiliyatli amirlar ko‘rsatilar edi.
Masalan, xorazmshoh El-Arslon “harbiy qo‘mondon (al-muqaddim al-asokir) qilib,
qorluq amirlaridan biri bo‘lgan Shams ul mulk ibn Husayn Ayyorbekni tayinladi.
Shoh unga singlisini uzatdi va o‘z qo‘shiniga qo‘mondon (qa’id jayshihiy) qilib
oldi”. Alouddin Muhammad I ning hokimiyati vaqtida Ray o‘lkasining begi va
harbiy qo‘mondoni etib shahzoda Abulfath Yusuf tayinlangan bo‘lib, uning unvoni
7

«amiri isfahsolor» edi. O‘lkalarda harbiy qo‘mondonlarga «sohib al-jaysh» unvoni
berilar edi.
Xorazm shohlari yangi zabt etilgan o‘lka yoki viloyat yerlarini amirlarga
iqto‘ tariqasida taqsimlab berar va mahalliy amirlar orasidan eng ko‘zga
ko‘ringanini ularga boshliq qilib tayinlar hamda unga «amir al-umaro» (amirlar
amiri) nomini berar edi.
O‘n ming kishilik suvoriylar guruhiga qo‘mondonlik qilgan kishilar
«malik» unvoniga ega bo‘lar edi. Kamdan-kam hollardagina bunday unvonlar past
tabaqadan chiqqanlarga berilar edi. Masalan, shoh Alouddin Muhammad davrida
sulton tashtdori Ayoz «malik» darajasigacha ko‘tarildi. Oddiy xalq orasidan
chiqqan Muayyid al-mulk Qavomiddin ham «malik» unvonini olgan, buni an-
Nasaviy “juda qiyin erishilgan yutuq” deb baholagan.
Janglarda alohida o‘zini ko‘rsatgan maliklarga «xon» unvoni berilar edi.
Xorazm shohlari qo‘shinidagi choparlarga «chovush» unvoni, ularning
boshlig‘iga esa «muqaddami chovushiya» degan nom berilar edi.
Jaloliddin xorazmshoh qo‘shin qo‘mondonlariga yuksak unvonlar berdi. U
otasi sulton Alouddin kabi amirlik rutbasidan yuqori bo‘lgan xon va malik
unvonlarini yuqori mansabdorlariga berdi. U davrda «xon» armiyaning eng yuksak
unvoni edi. Undan keyin malik va amir unvoni turardi. Ulardan keyin qo‘shinda
“sipohbud” deyilgan va suvoriylarga qo‘mondonlik qilgan yuksak unvonli zobitlar
toifasi bor edi. Muqaddam qism qo‘mondoniga “pahlavon” deyilardi. Unvoni
yuqori bo‘lgan xon, malik, amir, sipohbud va pahlavonlarning qo‘l ostida kichik
unvonli zobitlar, sarhanglar va chovushlar xizmat qilgan.
Sulton jangda o‘zini ko‘rsatganga unvon berar edi. O‘sha vaqtlari alp, xon,
xos xon, sungur xon degan unvonlar ham bo‘lgan 3
.
Harbiy tashkilotga mansub qo‘mondonlar ham, askarlar ham asosan turkiy
qavmlardan bo‘lgan.
Ma’lumki, Xorazmshohlar - Anushtaginiylar davlati katta va qudratli
qo‘shinga ega bo‘lgan. Muhammad Xorazmshoh ixtiyorida 500 mingdan ziyod
3
Tonariy Oydin. Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri. (Turk tilidan Boboxon Muhammad SHarif tarjimasi). T.:
SHarq, 1999. – B. 91
8

askar bo‘lib, shundan taxminan 300 mingi otliq askarlar bo‘lgan. Oliy
hukmdorning shaxsiy gvardiyasi bo‘lib, uning soni 10 mingdan ortiq edi 4
Shaxsiy
gvardiya birinchi bor xorazmshoh Takash davrida tuzilgan. Shaxsiy gvardiya
asosan mamluklar (urush vaqtida asir tushgan harbiylar) dan iborat edi.
Xorazmshohlar - Anushtaginiylar davlatida turli harbiy unvonlar ham ta’sis qilinib,
u harbiy boshliqlarga, amaldorlarga berilar edi. Shular jumlasidan yuqori unvon
amir - Isfaxsalar, Soib al– Jaysh, Amir al – Umaro, Malik va hokazolar kirgan.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Xorazmshoh - Anushteginiylar davlati o‘z
davri uchun yuksak darajada tashkil qilingan harbiy boshqaruv tizimiga ega
bo‘lganlarki, Sharqning eng buyuk davlatlardan biriga aylanishida shubhasiz shu
jihat eng asosiy omil bo‘lgan. Ammo, aynan shu davrda mukammal darajadagi
harbiy boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan yana bir davlat – mo‘g‘ullar davlati vujudga
keldi. Muhammad Xorazmshoh davrida boshlangan saroy ichki nizolari hamda
Turkon Xotunning kaltabin siyosati (u harbiy lashkarboshilikka, shahar va viloyat
hokimligiga qobiliyatli va aqlli kishilarni emas balki undan umuman bexabar,
qo‘rqoq, shuhratparast va faqat o‘z qarindoshi bo‘lgan kishilarni tayinlagan) bu
ikki buyuk davlat kurashida mo‘g‘ullarning qo‘li baland kelishiga sabab bo‘lgan.
4
Qarang: : Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097– 1231. М., 1986. С.89–90.
9

1.2. Xorazmshohlar davlati mudofaa tizimi va harbiy lavozimlar
X asrgacha Xorazmshohlar davlatining harbiy tayanchi bo‘lib kelgan
Xorazm og‘ir qurollangan otliq qo‘shini endilikda o‘z ahamiyatini yo‘qotgan edi.
Agarda XI asrda Somoniylar va Saljuqiylar saltanati kabi Xorazm qo‘shinida bir
qancha muddat “g‘ulomlar” gvardiyasi (qullar gvardiyasi) katta rol o‘ynagan
bo‘lsa, XII-XIII asrlarga kelib xorazmshohlarning asosiy harbiy kuchini yollanma
va ittifoqchi turkiy harbiy qismlar, asosan, xorazmshohlar saroyi bilan quda-
andachilik munosabatlari o‘rnatgan qabila boshliqlari va ular mansub bo‘lgan
qang‘li va turkman qabilalari tashkil etadi 5
.
Butun XII asr mobaynida Xorazmshohlar mana shu qabila
aristokratiyasidan doimiy suratda o‘zlariga xotin olganlar. Shunisi e’tiborga
loyiqki, Xorazm hukmdori qadimgi xorazmiy unvoni bo‘lgan “xorazmshoh” va
arabcha- “sulton” deb atalsa, xorazmshohning birinchi xotini Turkiy unvon
“xotun” nomi bilan mashhur bo‘lgan.
Saljuqiylardan mustaqil ajralib chiqish uchun kurashning boshlanishidan
tortib to davlatning tanazzul topishiga qadar xorazmshohlar muntazam qo‘shinga
ega bo‘lganlar va uni to‘ldirish, qurol-aslaha bilan ta’minlash ularning asosiy
tashvishi bo‘lib kelgan. Xorazmshohlar qo‘shini yaxshi ta’lim olgan, turli qurol-
yarog‘lar bilan qurollangan. Uning sarkardalari esa harbiy harakatlar paytida bir
necha bor jasoratlari va tajribali ekanliklarini namoyish etganlar.
Davlat barpo etilayotgan davrda Xorazmshohlar to‘plagan qo‘shin jangari
turkiy qavmlardan tashkil topgan. Harbiy bo‘linmalar va qismlar qabilaviy belgiga
ko‘ra shakllangan. Hatto davlat ravnaq topgan paytda ham, qachonki qo‘shinga
boshqa qabila va xalqlarning vakillari olinadigan bo‘lganda ham turkiy qabilalar
asosiy va bosh zarbdor kuchni tashkil qilganlar.
Manbalarning xabar berishicha, Xorazmshohlar saltanatda umumiy
majburiy harbiy ta’lim tizimini joriy etganlar. Zakariyo Al-Qazviniy davlatning
poytaxti Gurganch shahri haqida bunday deb yozadi: “Bu ko‘p sonli aholisi
bo‘lgan ulkan shahar va uning barcha aholisi, hatto ko‘katchilar, qassoblar,
5
Ҳaсанов Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриеvти”, 2018. -Б.282
10

nonvoylar va bazzozlar ham jangchilardir. Sulton Muhammad ibn Takash
qoraxitoylar bilan bo‘lgan janglardan birida qo‘shini mag‘lubiyatga uchragandan
so‘ng shaharga yashiringan. Sulton ozgina kishilar bilan ulardan qochgan. Uning
jangchilari ozligini hech kim payqab qolmasligi uchun u shaharga kechasi kirgan.
Tong otganda esa u shahardan 30 ming otliq hamkorligida chiqib dushmanga
qarshi tashlangan”. Boshqa bir muallif Xorazmning eng mahobatli qo‘rg‘onlaridan
bo‘lgan Hazorasp qal’asi haqida “uning aholisi jang-u jadal yulduzi ostida tug‘ilib,
nayza va shamshir sutini emganlar”, deydi.
Xorazmshohlarning muntazam qismlardan tashqari shaxsiy gvardiyasi
(xaros) ham bo‘lib, u mamluklardan tarkib topgan. Bunday gvardiyani ilk bor
xorazmshoh Takash joriy qilgan. Alouddin Muhammadning bunday qismi
tarkibida 10 ming kishi bo‘lgan. Xarosdan xorazmshoh va uning xonadonini
qo‘riqlash, jazo ekspeditsiyasi sifatida, savdo karvonlarini qo‘riqlash maqsadlarida
foydalanilgan.
Jangovar harakatlar boshlanishi bilan xorazmshohlar xalq lashkarligiga
aholi safarbarligini e’lon qilganlar, lekin yurish paytida bu lashkarlar hech qanday
maosh olmasdan, talonchilik hisobiga yashaganlar.
Davlat qo‘shin boshqaruvining oliy organi devon al-ard bo‘lib, bu devonga
sohib devon al-ard rahbarlik qilgan. Manbalardan birida butun davlatning qo‘shin
boshqaruvining bosh organi devonparzdor jumla-i mamolik deb nomlangan.
Eng yirik viloyatlarda, shuningdek, mahalliy qo‘shin boshqaruvi organlari
ham mavjud bo‘lgan.
Oddiy qurol-yarog‘lar – shamshir, nayza, o‘q-yoy, cho‘qmor va kalta
nayzalardan boshqa xorazmshohlar qo‘shinida katapulta (manjaniq), qamal
mashinalar (dabbobat), “toshbaqalar”, ya’ni harakatchan minoralar, taranlar va
shturm narvonlari (salolim) bo‘lgan 6
.
Xorazmshohlar qo‘rg‘on va qal’alar qurish va ularni mustahkamlashga
katta e’tibor berganlar. Ishtaxr, Ashkanavon va Ilol qal’alari eng mustahkam
qal’alardan bo‘lgan. Qal’adagi qo‘shinga mustahfizlar qo‘mondonlik qilganlar.
6
Ҳaсанов Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриеvти”, 2018. -Б.287.
11

Xorazmshohlar davlatida mirshablik va jazolash vazifalarini shihnalar o‘z harbiy
qismlari bilan amalga oshirganlar. Odatda shihna lavozimiga turk lashkarboshilari-
amirlar tayinlangan. Xorazmshohlar o‘z shihnalarini barcha zabt etgan viloyat,
shahar va aholi punktlariga tayinlashgan. Jangovar harakatlar boshlanishi oldidan
yoki urush e’lon qilinishidan avval xorazmliklar bo‘lajak harakatlarni muhokama
qilish uchun harbiy kengash chaqirganlar. Unga yirik lashkarboshilar, ulamolar,
faqihlar va munajjimlar taklif qilingan. Biroq bu harbiy kengashlar doimo
qarorning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligidan qat’i nazar, xorazmshohning yakka o‘zi
qabul qilgan qaror bilan tugar edi.
Xorazmshohlar qo‘shinining harbiy harakatlar paytida hujum va
mudofaadagi tuzilishi quyidagicha bo‘lgan: avang‘or-o‘ng qanot, markaz, so‘l
qanot-arergard va pistirma. Har bir 10 ming kishilik qo‘shin ortidan jangchilarning
oilalari ergashib yurgan. Shu bilan birga ba’zi janglarda jangovar yarog‘-aslahalar
bilan qurollangan xotin-qizlar ham ishtirok etgan.
Turklarda qadimdan mavjud an’anaga ko‘ra, qo‘shin o‘ng va so‘l
qanotlarga ajratilgan. Xorazmshohlar davrida qo‘shinga oid boshqaruv ishlari bilan
Buyuk devonning bo‘limi-devoni arz shug‘ullangan. Davlat xazinasidan olingan
mablag‘lar va ularning sarfi to‘g‘risida barcha yozuvlar shu devonda saqlangan.
Saljuqiylarda bo‘lgani kabi, Xorazmshohlar zamonida ham iqto tizimi bor edi.
Qo‘shinda xizmat qilgan harbiylarning hammasi ma’lum qiymatdagi iqtolarga ega
bo‘lishgan. Xususan, katta-kichik sarkardalar, qo‘mondonlar va harbiy valiylarning
boy iqtolari bor edi. Katta iqtolar hukmdorning marhamatiga muvofiq, kamayishi
yoki yanada yiriklashishi mumkin edi. Kichik iqtolar bo‘lsa o‘zgarmaganlar. Ular
ota meros edi. Iqto egalari chaqirilgan zahoti o‘z amirlari qanoti ostiga to‘planishar
va yurish tugagach, yana o‘z yerlariga qaytib ketishardi. Xorazmshohlar bir o‘lkani
zabt etgach, u yer darhol iqtolarga bo‘linib, mansabdorlar o‘rtasida taqsimlanar va
devoni arz daftarida qayd qilinar edi. Iqto sohiblaridan tashkil topgan ulkan bir
suvoriy quvvatlar Xorazmshohlar mamlakatining turli tomonlariga joylashgandi.
Ular viloyat askarlarini tashkil etardi. Bundan tashqari hukmdorning gvardiyasi
ham mavjud edi. Sulton Jaloliddin, shubhasiz, armiyaning bosh qo‘mondoni edi.
12

Jaloliddin doimo qo‘shin boshida borardi. Sulton goho u yoki bu amirni biror-bir
mintaqani fath etish uchun safarbar qilsada, ko‘p o‘tmay orqasidan yetib olib,
qo‘mondonlikni o‘z qo‘liga olardi. Jaloliddining bayrog‘i qora rangda bo‘lgan.
Xorazmliklar bayrog‘ining qora rangda bo‘lishi Sulton Sanjarning qora bayrog‘i
bilan bog‘liq 7
. Sulton Sanjar o‘limidan so‘ng Xoramshohlarning qora rangni
rasmiy ramz tarzida olganligi ular o‘zlarini Buyuk Saljuqiylar saltanatining
qonuniy vorisi deb belgilaganliklarini ko‘rsatadi.
Xorazmshohlar o‘g‘uzlarning bekdili urug‘iga mansub bo‘lgan. Shu bois
ularning qora bayrog‘ida ularning tamg‘asi aks etgani va sultonning ism va
laqablari yozilganligi tabiiydir.
Jang shakllari maydon jangi, qurshovga olish va muqobil to‘qnashuv
tarzida uch xil bo‘lgan. Muqobil to‘qnashuv kichikroq miqyosidagi maydon
jangidir. Jaloliddin maydon va muqobil janglarda o‘z qo‘shinini an’anaviy bir
shaklda, ya’ni o‘ng, markaz va so‘l qanotga saflagan. Markaz odatda gvardiya
qo‘shinlaridan iborat edi. O‘ng va so‘l qanotlar viloyat qo‘shinlaridan tashkil topar
edi. Aksariyat hollarda markaz suvoriylar, o‘ng qanot kamonchilar, so‘l qanot
piyodalardan tashkil topgan. Jang vaqtida sulton atrofidagi xossi g‘ulomon bilan
oldingi safda turishardi. O‘zaro ashaddiy dushman bo‘lgan xorazmliklar va
mo‘g‘ullar bir-birining jang tarzini qabul qilmaganlar. Xorazmshoh qo‘shinlari
mumtoz tartib va taktika asosida jang qilgan. Mo‘g‘ullar bo‘lsaqismlarini
o‘zlarining maxsus jang usulubida ikki qatorga tizgan holda urushganlar. Jaloliddin
maydon janglarida ham, muqobil janglarda ham pistirma qo‘ygan. Masalan, Qush
Temur qo‘mondonligi ostidagi qo‘shinlari bilan bo‘lgan jangda Jaloliddin bir
qancha hujumdan keyin go‘yo qochgan, dushman esa quvlagan. Natijada dushman
pistirmaga tushgan. Jaloliddin mo‘g‘ullar bilan bo‘lgan janglarda ham pistirma
qo‘ygan.
Jaloliddin jangning bosqin shaklini ko‘proq Hindistonda qo‘llagan. Bunda
har holda askarlarning soni kam bo‘lganligi o‘z rolini o‘ynagan bo‘lsakerak.
Dushman qo‘shini bilan ro‘baro kelgan Sulton dushmanning kuch-quvvatini, uning
7
Бобоев Ҳ., Хидиров З., Шодиев Ж., Аҳмедова М. Ўзбек давлатчилиги тарихи. II китоб. - T.: 2009. -Б.117
13

armiyasi qanday kuchlarda tashkil topganini yaxshi o‘rganar va bu quvvatni
diplomatik yo‘llar bilan parchalashga harakat qilar edi. Masalan, gurjilar bilan
bo‘lgan janglardan birida dushman safida qipchoqlar borligini bilgach, sulton
ularga non-tuz yubordi. Natijada qipchoqlar jang maydonini tashlab ketdilar.
Jaloliddin qamal paytlari manjaniq, devorteshar qurollar va neft moyi ishlatgan.
Qamal uzoq davom etgudek bo‘lsa, sulton o‘z qo‘shinlarini qal’a atrofiga doira
shaklida joylashtirar, aldash uchun hiyla ham ishlatgan. Masalan, u mo‘g‘ullarning
bayrog‘iga o‘xshash oq sanjoq bilan Isfahondan Rayga ketgani ma’lum 8
.
Harbiy unvonlar va lavozimlar. Xon – agar jangda maliklardan birortasi
alohida mardlik ko‘rsatsa unga beriladigan unvon.
Malik – harbiy unvoni o‘ninchi darajali unvon va uning qo‘lida 10 ming
kishilik suvoriylar guruhiga qo‘mondonlik qilgan kishilarga beriladigan unvon. U
bu unvonga favqulodda harbiy jasorati, qahramonligi bilan erishgan. Yoki
bo‘lmasa, Sulton Jaloliddining eng yaqin odamlaridan biri bo‘lgan.
Amir-al umaro (amirlar amiri) – Xorazmshohlar yangi zabt etilgan o‘lka
yoki viloyat yerlarini amirlarga iqto tariqasida taqsimlab berar, mahalliy amirlar
orasidan eng qobiliyatlisini ularga boshliq qilib tayinlangan va u ularning rahbari
hisoblangan.
Ispaxban – sipohiy-otliq qo‘shin, qism qo‘mondoni.
Qoid yoki Muqaddam – xorazmshohlar qo‘shinlarining qo‘mondonligiga
tavsiya etilardi.
Pahlavon – mang‘loy (avangard) qism qo‘mondoni.
Sohibi Jaysh – viloyatdagi qo‘shin boshlig‘i hisoblanadi.
Sarhang – besh yuz lashkarga bosh bo‘lgan lashkarboshi.
Nazoratchi – Xorazmshohlar davlatida qo‘shin ichidagi tartib nazoratga
javobgar shaxs hisoblanadi.
Mustahfiz – qal’alardagi gornizonlar qo‘mondoni.
Silohdor – Xorazmshoh qo‘shini devonidagi qurol-yarog‘ saqlanadigan
bo‘limning boshlig‘i.
8
Ҳaсанов Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриеvти”, 2018. -Б.324
14

Josusiya – maxsus xufiya va ayg‘oqchilar bo‘linmalari mavjud bo‘lib,
josuslar “dushmanning hol-ahvolidan xabardor bo‘lib turar, ularning harakatini
kuzatib borar, bu o‘ta muhim ish edi.”
Muqaddam chovushiya – chovushlar boshliqlari shunday deb atalgan.
Chovush – qo‘shin choparlari bo‘lgan.
Haras – shohlarning shaxsiy muhofaza qo‘shini, ular mamluklardan
tuzilgan bo‘lgan. Bevosita ular shohga bo‘ysungan edilar.
Mamluk – qul askar.
Aqza’ al-quzot – adliya tashkilotining boshida turgan. U poytaxtning eng
katta qozisi bo‘lishi bilan bir qatorda davlatning butun sud ishlarini ham
boshqargan. Bu maqomning egasi mamlakatdagi barcha qozilarni ishga tayinlagan
yoki bo‘shatgan, ular tomonidan chiqarilgan va e’tirozga uchragan hukmlarni
qayta ko‘rgan.
Qoziy hasham (qo‘shin qozisi yoki qozi al-asokir) – Xorazmshohlar
armiyasida bosh diniy hakam. Xorazmshohlar qo‘shinida ham saljuqiylardagi
singari qo‘shin qozisi bo‘lgan. Ular qo‘shin ichidagi diniy-huquqiy ziddiyatlarga
barham berganlar.
Harbiy darajalar quyidagicha bo‘lgan:
I. Xon;
II. Malik;
III. Amir-ul-umaro;
IV. Ispaxban (sipohiy-otliq qo‘shin, qism qo‘mondoni);
V. Pahlavon (mang‘loy (avangard) qism qo‘mondoni);
VI. Sarxang;
VII. Chovushlar;
Sulton Jaloliddin Manguberdi davrida ham qo‘shinning bosh
qo‘mondoni hukmdor bo‘lgan. Sulton Jaloliddin xorazmshoh nafaqat mo‘g‘ullarga
qarshi janglarda, balki Yaqin va O‘rta Sharq hukmdorlari, gruzinlar bilan olib
borgan urushlarida doimo bosh qo‘mondon sifatida jang olib borgan.
15

Hukmdor ayni paytda maslahat kengashi faoliyatini yuritsa-da, harbiy
sohaga oid bo‘lgan barcha qarorlarni ham uning shaxsan o‘zi qabul qilardi. Urush
va tinchlik sulhlari tuzish, jangda qo‘llaniladigan strategiya yoki taktikani
belgilash, rutba – unvonlar berish yoki undan mahrum qilish sultonning
vakolatiga kirar edi. Harbiy sohada ko‘rsatgan qahramonliklari uchun beriladigan
iqtolarni ham hukmdorning o‘zi belgilardi.
Oydin Tonariy ma’lumotlariga ko‘ra, anushteginiylar davrida
davlatdagi eng yuksak, eng yuqori harbiy unvon bu “qo‘id” yoki
“muqaddam” bo‘lib, u bosh qo‘mondon –“muqaddami asokir” deb atalgan 9
.
Yana bir turk tadqiqotchisi Maryam Gurbuz fikriga ko‘ra, aslida, bu unvon
eng tajribali va salohiyatli amirlarga berilgani uchun “Amir-i amiron” (yoki
turkcha: ,,beylar beyi”) deb atalgan 10
. Bu unvon faqat qo‘shinning bosh
qo‘mondoniga berilgan. Ammo manbalarda ba’zida juda kichkina bir harbiy
qismning qo‘mondoni ham “muqaddam” deb atalgan bo‘lsa, yana bir boshqa
joyda bosh qo‘mondon uchun ham bu atama ishlatilgan. Bir joyda muqaddam
uchun “qo‘id” atamasi ham qo‘llanilgan.
Lekin Sulton Muhammad davrida bu unvon borasida ozgina o‘zgarishlar
yuz berdi. Ya’ni qo‘shinda qipchoq, qang‘li va boshqa urug‘larning mavqyeining
oshib borishi natijasida amalda endi qabila xonlari mavqyei yuksalishi
tabiiy, albatta. Natijada, “xon” unvoni eng yuksak harbiy unvonga aylandi. Sulton
Jaloliddin davrida xonlarning mavqei yanada oshib, “muqaddam” yoki “amir-i
amiron” unvoni bosh qo‘mondon ma’nosini anglatsa-da, endi bu unvon janglarda
eng ko‘p qahramonlik ko‘rsatgan qobiliyatli amir va lashkarboshilarga berilgan 11
.
Bundan kelib chiqadiki, xorazmshohlarda aslida eng asosiy unvon “amir”
bo‘lib, mansabdorlarning qaysi sohada ko‘rsatgan xizmatidan qat’iy nazar ularga
eng avval “amir” unvoni berilgan. Bu holat harbiy sohaga ham taalluqlidir.
Umumiy holatda bosh qo‘mondon qaysi unvon egasi bo‘lishidan qat’i nazar uning
9
Tonariy Oydin. Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri. (Turk tilidan Boboxon Muhammad SHarif tarjimasi). T.:
SHarq, 1999. – B. 91
10
Meryem Gürbüz. Hârızmçahlar’da devlet teçkılâtı, ekonomık ve kültürelhayat .–S.144.
11
Tonariy Oydin. Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri. (Turk tilidan Boboxon Muhammad SHarif tarjimasi). T.:
SHarq, 1999. – B. 91
16

vakolatlari keng bo‘lgan. Jumladan, qo‘shin qo‘mondoni biror–bir jang borasida
o‘z fikrini bildirish huquqiga ega bo‘lgan. Shu bilan birga, qo‘mondonlar bo‘lajak
jang rejalarini tuzishda, qo‘shin uchun zarur qurol -aslahalar borasidagi
masalalarda, kichik harbiy unvonlar berish va tinchlik davrida esa askarlarning
ta’limi borasida erkin qarorlar chiqarish huquqiga ega edilar. Qo‘mondon
lashkarning doimo jangga tayyor bo‘lishiga, urush bilan bog‘liq xavfsizlikni
ta’minlash borasida javobgar bo‘lgan 12
.
Bu mansabdan tashqari “amir -i sipohsolor” unvoni ham bo‘lib, bu
unvon ma’nosiga ko‘ra davlat qo‘shinlari bosh qo‘mondoni emas, balki hududlar
qo‘shini bosh qo‘mondoni vazifasini bajargan 13
.
Bunday holat xuddi saljuqiylarda ham mavjud bo‘lganligidan kelib
chiqadigan bo‘lsak, anushteginiylar davlat boshqaruvi an’analariko‘proq
saljuqiylardan o‘zlashtirilgan, degan xulosa kelib chiqadi.
Xorazmshohlar qo‘shinida “amir” aslida qo‘mondon, zobitga to‘g‘ri
keladigan bir rutbadir. Chunki Jaloliddin harbiy faoliyatining deyarli barcha
jabhalarida “amir”lar qo‘shinning bosh qo‘mondoni sifatida, janglarda, harbiy
faoliyatda bu mansabga duch kelinmoqda. Xorazmshohlar davlatiningviloyat,
shahar va boshqa hududlar askariy bo‘linmalariga ham amirlar qo‘mondonlik
qilishgan 14
. Manbalardagi ma’lumotlarga tayanadigan bo‘lsak, amirlar saroyda
ham juda katta nufuzga ega bo‘lganliklarining guvohi bo‘lamiz.
Bulardan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, amirlar viloyat va shaharlarga
hokim qilib yuborilganda va ular 10000 kishilik qo‘shinga boshchilik qilish
layoqatiga erishganlarida ham “malik” unvoniberilgan. Jumladan, Xo‘jand hokimi
Temur Malik Sulton Jaloliddinning eng yaqin safdoshi sifatida uzoq vaqt
xizmat qilgan. Yoki uning qaynotasi Amin Malik ham sulolaning eng nufuzli
amirlaridan bo‘lgan 15
.
12
Meryem Gürbüz. Hârızmçahlar’da devlet teçkılâtı, ekonomık ve kültürel hayat. –S.145.
13
Meryem Gürbüz. Hârızmçahlar’da devlet teçkılâtı, ekonomık ve kültürel hayat. –S.145.
14
Жувайний. Тарихи жаҳонгушо (Жаҳон фотиҳи тарихи).–Б. 294
15
An-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti.–B.103-105
17

Sulton Jaloliddin Hindistondan qaytib kelib,Kirmonga yetishganida u yerda
hokim bo‘lgan Boroq Hojib Sulton Alouddin Muhammadning amirlaridan edi.
Aslida qabila boshliqlari bo‘lgan, ammo xorazmshohlar harbiy tizimida
ma’lum miqdordagi qo‘shin qo‘mondonlari hisoblangan “xonlar”, yuqorida
ta’kidlaganimizdek, Muhammad xorazmshoh davrida asta -sekin bosh
qo‘mondonlarga aylana boshlaganlar. Bu jarayon sulton Jaloliddin davrida o‘z
nihoyasiga yetib, “xon” unvoni bosh qo‘mondonga aylangan. Sulton Jaloliddin
xorazmshoh davrida qo‘shindagi eng yuqori rutba “xon” bo‘lgan edi. Jumladan,
Sulton jangda muvaffaqiyatga erishganlarga “Alp xon”, “Xos xon” va “Sungur
xon” kabi unvonlar ham berardi. Jaloliddin vafotidan keyin Sharq mamlakatlari
hukmdorlari xizmatiga kirgan lashkarboshilarining hammasi xon unvonida
bo‘lishgan. Jumladan, Qir xon, Saru xon, Barakatxon va Kuchli xon kabi 16
.
Malik.Turkiy davlatlarda sulolaga mansub yoki unga yaqin kishilar
uchun ishlatilgan “malik” unvoni xorazmshohlarda o‘zgarishga uchrab, endilikda
harbiy unvon sifatida qo‘llanilgan. Shu bilan birga,malik unvoni 10000 kishilik
qo‘shin qo‘mondoniga, ba’zi viloyat yoki shahar hokimlariga nisbatan ham
berilgan. Nasaviyga ko‘ra, maliklik darajasiga yetishish oson bo‘lmagan 17
.
Sulton Jaloliddin ham otasi Obeskunda bo‘lgan paytda unga yaxshi
xizmatqilgan Tojiddin Hasanni “malik”lik rutbasiga ko‘targan edi 18
.
Umuman olganda, Sulton Jaloliddin davrida avval “amir” keyin “malik”
unvoni berilgan.
Xon, amir va maliklardan keyin qo‘shinda “sipohbud” deyilgan va
suvoriylarga qo‘mondonlik qilgan yuksak unvonli zobitlar toifasi ham bor edi.
Bu unvon eng qadimgi unvonlardan biri bo‘lib, bizga sosoniylar davridan ma’lum.
Amirlik butunlay harbiy kelib chiqishli, tag-tugli bo‘lishni talab
qiladigan bir unvon edi. Sultonning qurol-aslahalariga javobgar bo‘lgan
mansabdor “silohdor” ham amirlar orasidan tanlanardi.
16
An-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti. –B. 170; Buniyodov Z. Anushtagin Xorazmshohlar
davlati... –B.221.
17
An-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti.–B.43-47.
18
An-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti.–B.69
18

Sulton Jaloliddin Hindistonda bo‘lib turgan paytda G‘iyosaddinning
yonidan ajralib kelgan amirlardan biri Sirja-i silohdorning unvoni ham “silohdor”
edi.
Sulton Jaloliddin xorazmshoh Axlotda bo‘lib turgan paytda silohdor
Dekchakni mo‘g‘ullarning xatti -harakatlari haqida ma’lumot to‘plash uchun
Xorazmga yuborgan edi 19
.
Sulton otxonalariga javobgar bo‘lgan saroy mansabdori amir-i oxur
hisoblangan. Har qanday qadimgi va o‘rta asrlar davlatlarida bo‘lgani kabi
xorazmshoh – anushteginiylarda ham otlar harbiy -iqtisodiy sohada juda
muhim ahamiyatga ega bo‘lganligini hisobga oladigan bo‘lsak, bu mansabdor
maqomining qay darajada muhim bo‘lganini anglaymiz. Chunki otliq askariy
tuzilmaning davlatning asos tayanchi ekanligi ko‘zda tutilsa, tabiiyki, buning
qanchalik muhim ahamiyat kasb etishi tushuniladi.
Shuningdek, amir-i oxur mamlakatning hamma yeridagi otlar yashaydigan,
boqib, o‘rab qo‘yiladigan joylarning xavfsizligiga, taraqqiyotiga javobgar bo‘lgan.
Qolaversa, bu mansab egasi faqat otlar bilan mashg‘ul bo‘lmasdan, shahar
mudofaasiga ham qisman javobgar bo‘lgan.
Sulton Jaloliddinning amir-i oxuri “Eng ayyor mulozimlardan biri”
Odoqxon edi, u sultonning barcha janglarida yonida turib qatnashgan edi 20
.
Amir –i a’lam – hukmdorning bayrog‘ini olib yuruvchi va unga
javobgar bo‘lgan qo‘mondon. Janglarda sultonning yonida, qo‘shinning
markazidan joy olgan bayroq va tug‘larni alamdorlar olib yurardilar va
alamdorlarning boshlig‘i ham amir-i alamdir 21
. Bundan tashqari bayroq va
tug‘larning faqat janglardagina bo‘lishi bilan emas, ayni paytda ularni yasash va
muhofaza qilish bilan ham amir-i alam shug‘ullangan.
Nasaviy ham Sulton Alouddin Muhammad davrini hikoya qilarkan
amir ul-alam ul-Iroqiy unvonli Shamsaddin ismli bir qo‘mondonni zikr qiladi.
19
An-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti. -B. 266.
20
Buniyodov Z. Anushtagin –Xorazmshohlar davlati. –B.132.
21
Juvayniy. Tarixi jahongusho (Jahon fotihi tarixi).-B.370.
19

Pahlavon.Bu harbiy rutbaning xorazmshohlar qo‘shinidagi o‘rnini to‘liq
aniqlab bo‘lmaydi. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra,qo‘shinning muqaddam qismi
qo‘mondoniga “pahlavon” deyilardi. “Pahlavon”unvoni malikdan past unvon
bo‘lishi mumkinki, Muhammad xorazmshohning jazo organi boshlig‘i Ayoz
Jahon Pahlavon ismidan anglashilishiga ko‘ra, u avval “pahlavon” keyin “malik”
unvonini olgan 22
.
Chovush – qo‘shindagi quyi rutbalardan biri bo‘lib,uchoparlik
vazifasini anglatgan. Sulton Jaloliddin qo‘shin qo‘mondonlarini jangga
chaqirmoqchi bo‘lganida, bu chaqiriq uchun pahlavonlardan tashqari, chovush
mansabidagi (serjant, unter-ofitser) zobitlarni ham yuborgan 23
.
Chovushlarning boshi, boshlig‘i “Muqaddam-i Chovushon” unvoniga ega
edi. Misol uchun Jaloliddin xorazmshoh Muqaddam-i Chovushon vazifasidagi
Kamoliddinni, ismoiliy fidoiylarini xizmatga olganligi uchun o‘lim bilan jazolagan
edi.
Jandor – Bu mansab egasi sultonning qurol-aslahalarini saqlovchi odam
bo‘lgan.
Sarxang – Xorazmshohlarda 500 kishilik qo‘shin qo‘mondoni.
Jamaqdor – Sultonning shaxsiy gvardiyasi yoki mamluklari bo‘linmasi
boshlig‘i, xos soqchilar bo‘limi boshlig‘i.
Jaloliddin Xorazmshoh qo‘shinida yana ko‘plab harbiy unvonlar mavjud
bo‘lib, bular “alp”, “xon”, “xos xon”, sungur xon degan unvonlar ham bo‘lgan.
Sulton jangda o‘zini ko‘rsatgan amirlarga shunday unvonlar berar edi. Ammo
ularning aynan qanday vazifalarni bajarishlari ma’lum emas.
Xorazmshohlar qo‘shinidagi rutbalar shubhasiz yuqoridagilar bilangina
cheklanib qolmagan. Ammo manbalarda ular haqida yetarli ma’lumotlar yo‘q.
Ba’zi unvonlarning qaysi darajada ekanligini to‘liq aniqlay olmaymiz.
22
An-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti. -B.43.
23
An-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti. -B.70
20

II bob. Xorazmshohlar davlatida harbiy ittifoqlar va bosqinlar
2.1. Xorazmshoxlar davlatining qo‘shni davlatlar bilan aloqalari
Xorazmshohlar va Qoraxitoylar o‘rtasidagi munosabatlar. Elarslon
otasi davrida Xorazmning bo‘ysundirilgan ko‘chmanchi turkman va qipchoq
qabilalari yordamida Movarounnahrning ichki ishlariga ham tez-tez aralasha
boshladi. 1158-yilda u katta qo‘shin bilan Movarounnahrga bostirib kirdi. Bu
vaqtda qoraxitoylarga vassal bo‘lgan qoraxoniylar ko‘chmanchi qarluq qabilalari
bilan jang olib borishayotgan edi.
Elarslon qarluqlarga Buxoro va Samarqand uchun olib borgan janglarda
yordam berdi. Lekin qoraxitoylar qo‘shinlari yordamga yetib kelishi bilan Elarslon
Xorazmga qaytishga majbur bo‘ldi. U bir necha marta Xurosonga yurish qilgan
bo‘lsa-da, muvaffaqiyatga erisha olmadi.
1171-1172-yillarda qoraxitoylarning katta qo‘shini Xorazmshohning
o‘lponini o‘z vaqtida to‘lamayotganligini bahona qilib Xorazm ustiga yurish qildi.
Elarslonning buyrug‘i bilan Sirdaryodagi katta to‘g‘on buzib tashlandi va katta
maydon suvga bostiriladi. Bu qoraxoniylar qo‘shini yurishini qiyinlashtirdi va
Xorazmning poytaxti Gurganch (Urganch) ni talon-taroj qilishdan saqlab qoldi.
Lekin qoraxoniylarning bu bosqini davrida Elarslon vafot etdi. Undan keyin
Xorazm taxtini uning kichik o‘g‘li Sultonshoh egallaydi.
Elarslonning katta o‘g‘li Alouddin Takash qoraxitoylar yordami bilan ukasi
Sultonshohdan taxtni tortib olishga erishdi. Sultonshoh Xurosonga qochishga
majbur bo‘ldi. Shundan so‘ng Alouddin Takash (1172-1201) Xorazmda mahkam
o‘rnashib, qoraxitoylarga va’da bergan o‘lponni to‘lashdan bosh tortadi. Unga
javoban qoraxitoylar Xorazmga yana yurish qiladilar, lekin muvaffaqiyatsizlikka
uchrab, Sultonshoh ixtiyoriga bir kichik qo‘shin qoldirib o‘zlari orqaga qaytadilar.
Sultonshoh esa qo‘shin bilan Marv shahrini, Seraxs va Tusni egalladi.
Qoraxitoylarning muvaffaqiyatsiz yurishlaridan keyin, Takash o‘z davlatini yanada
mustahkamladi. Movarounnahrga, Xurosonga bir necha bor harbiy yurishlar
uyushtirdi. U Movarounnahrni egallay olmagan bo‘lsa-da, lekin Xurosonni bir
necha tumanlarini bosib oldi. Lekin Xorazshoh Takashning Xurosonda kuchli va
21

xavfli raqibi bor edi. Bu tobora kuchayib borayotgan g‘uriylar davlati edi. G‘ur
viloyati hozirgi Afg‘onistondagi Gerirud daryosi bo‘yida, Hirotdan Balxgacha,
Qobuldan g‘aznagacha cho‘zilgan viloyat bo‘lib, bu yerda asosan forsiy qabilalar
yashagan. So‘nggi Saljuqiylar davrida G‘ur viloyati o‘z mustaqilligini ancha
mustahkamladi. 1150-1151-yillarda g‘uriylar hokimi Alouddin g‘aznaviy sulosasi
sultoni Bahromshoh ustidan g‘alaba qozonib, G‘azna shahrini vayron qilgan edi.
G‘aznaviylarga so‘nggi zarbani 1186-1187-yillarda g‘uriylar hokimi g‘iyosiddin
Muhammad berdi. Shundan so‘ng g‘uriylar hozirgi Afg‘onistonni hamda
Tojikiston va O‘zbekistonning janubiy hududlarini ham ma’lum vaqt egallab
turdilar. Xurosonda Saljuqiylarning kuchsizlanganidan foydalanib, g‘uriylar
sultoni g‘iyosiddin Muhammad 1175-yilda Hirotni egalladi va Xurosonning
markaziy hududlariga hujumlar uyushtirib turdi. Qoraxitoylarning vassali
hisoblangan Xorazmshoh Takash esa Xorazmni qoraxitoylar qo‘lidan qutqarish
uchun katta kuch sarflashga majbur bo‘O‘ldi. Faqat XII asrning 80-yillarida u
Xurosonni ba’zi bir hududlarini qo‘lga kiritdi. 1187-yilda u Nishopurni, 1192-yilda
Ray shahrini, 1193-yilda Marv shahrini egalladi. Bag‘dod xalifasi Nasr (1180-
1225) va g‘arbiy Saljuqiylar sultoni Tug‘rul II o‘rtasidagi nizodan foydalanib,
Takash qo‘shinlari 1194-yilning mart oyida Tug‘rul II ga qarshi urush ochdi va uni
yengib Hamadon shahrini egalladi. Tug‘rul II esa jangda o‘ldirildi.
Xorazmshohning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan Xalifa Nasr
qo‘shinlari Takashga qarshi chiqdilar. 1196-yilning iyul oyida xorazmliklar xalifa
qo‘shinlarini yengdilar. Shu tariqa Eronning katta qismi Xorazmshohlar qo‘liga
o‘tdi va davlati, hududi birdaniga ikki baravar kengaydi. Xorazm davlati endi
Bag‘dod xalifasiga tegishli joylar va g‘uriylar bilan chegaradosh bo‘lib qoldi.
1200-yilda Takash vafot etdi va shundan keyin Iroqda xalq qo‘zg‘oloni ko‘tarildi.
Bu yerdagi Xorazm qo‘shinlarining katta qismi qirib tashlandi, qolganlari
Xurosongacha kelishga majbur bo‘ldi.
Xorazmshohlar ichida Takash eng talantli lashkarboshi va hukmdor edi. U
juda og‘ir vaziyatda Old Osiyo va O‘rta Osiyoning katta qismini birlashtirib
qudratli davlat tuzishga muvaffaq bo‘ldi. Lekin Takashning katta xatosi shunda
22

ediki, u o‘zining xotini Turkonxotun mansub bo‘lgan qipchoqlar qabilasiga katta
erkinliklar berdi. Ularni doimo qo‘llab quvvatladi.
Turkonxotunning davlat ishlariga aralashuvi Xorazmdagi ichki nizolarini
kuchayishiga olib keldi. Takashning o‘limidan keyin Xorazm taxtiga uning o‘g‘li
Alouddin Muhammad o‘tirdi (1200-1220). 1203-yilda Muhammad
qoraxitoylarning yordami bilan Xurosonni butunlay bosib oldi. Hirotni va yaqin
atroflarini egalladi, 1207-yilda u o‘z poytaxtiga qaytib, Movarounnahrni bosib
olish uchun tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Shu yilning o‘zidayoq Muhammad
Movarounnahrga katta kuch bilan harbiy yurish boshladi. Buning sababi Buxoroda
ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘oloni edi. Bu qo‘zg‘olon 1206-yilda Buxoro sadri (hokimi)
Muhammad ibn Abdulazizga qarshi qaratilgan edi. Buxoro sadrlariga xos barcha
yomon xislatlar bu odamda mujassam edi. U xalqdan katta soliqlar olib ularni
shafqatsizlarcha ezar edi. U diniy rahbar bo‘lishiga qaramasdan ayt-ishratga, ovga
mukkasidan ketgan edi. Buxoroda uning zulmiga qarshi xalq harakatining asosiy
kuchlari shahar hunarmandlari edi, qishloq aholisi-dehqonlar bu harakatni qo‘llab-
quvvatladi. Bu qo‘zg‘olonning boshlig‘i qalqon yasovchi ustaning o‘g‘li Malik
Sanjar ismli shaxs edi. Qo‘zg‘olonchilar sadr Muhammadni quvib chiqardilar. U
qoraxitoylardan yordam so‘radi. Lekin Xorazmshoh Muhammad qoraxitoylardan
oldinroq harakat qilib, Buxoroni bosib oldi va shu tariqa Movarounnahrni Xorazm
tarkibiga qo‘shib olish boshlandi.
Qo‘zg‘olonchilarning boshlig‘i Malik Sanjar Urganchga olib ketildi.
Movarounnahr xalqi Xorazmshohni qoraxitoylar zulmidan qutqaruvchi kuch
sifatida qarshi oldi. Muhammad Xorazmshoh Qoraxitoylarning vassali bo‘lgan
Samarqand hokimi (qoraxoniylar sulolasidan) Usmon bilan do‘stona munosabat
o‘rnatdi. Bu esa qoraxitoylarning Samarqandga yurish qilishiga olib keldi va ular
shaharni bosib oldilar. Bu vaqtda mo‘g‘ul qabilalaridan biri bo‘lgan naymanlar
qoraxitoylarning Yettisuvdagi yerlariga bostirib kirdilar. Shuning uchun
qoraxitoylar shoshilinch ravishda orqaga qaytishga majbur bo‘ldilar.
Qoraxitoylarning qiyin ahvolga tushib qolganidan foydalangan Xorazmshoh
Samarqandni egallab qoraxitoylar ustiga yurish qildi va Talas vodiysida 1210-yilda
23

qoraxitoylar qo‘shini ustidan g‘alaba qozondi. Bu g‘alaba tufayli Muhammad
Xorazmshohning ahvoli ancha mustahkamlandi. Samarqand hokimi Usmon
Xorazmshohning to‘liq vassaliga aylandi va uning kuyovi bo‘ldi. Muhammad
Xorazmshohning qoraxitoylar bilan birinchi janggi 1207-yili muvaffaqiyatsiz
yakun topgan edi. Sulton 1209-yili navbatdagi o‘lpon yig‘ish uchun kelgan
qoraxitoylar elchisi Tushi olib kelgan yorliqni namoyishkorona yirtib tashlab, uni
o‘limga mahkum etadi. 1210-yili sentabr oyida Sirdaryo bo‘yidagi Ilamish
dashtida qoraxitoylar bilan bo‘lgan hal qiluvchi jangda esa qoraxitoylar to‘liq
mag‘lubiyatga uchrab, ularning lashkarboshchisi Tayangu o‘ldiriladi.
Movarounnahr butkul Xorazmshoh qo‘liga o‘tib, hamma joylarda sadoqatli
kishilar hokim etib tayinlandilar. Qoraxoniylar xoni Usmonxon xorazmshohlar
vassaliga aylanib, Sultonning qizi Xon-Sultonga uylanadi.
Qoraxitoylar ustidan qozonilgan g‘alaba musulmonlarning «g‘ayridinlar»
ustidan «buyuk g‘alabasi» deb ta’riflanib, sulton farmoniga ko‘ra musulmon
olamining hamma o‘lkalariga bu xususda maxsus xitobnomalar tarqatildi. Mazkur
g‘alabadan o‘ta ruhlangan Sulton Muhammad Xorazmshoh o‘ziga «Iskandari
Soniy (ikkinchi Iskandar)» va saljuqiylarning buyuk sultoniga taqlid qilib «Sulton
Sanjar» unvonlarini oladi. Davlat muhriga esa «zil Allohi fil ard» (Ollohning
yerdagi soyasi) deb «kamtarona» yozdirishni buyuradi.
24

2.1. Chingizxon bosqini va Xorazmshohlarning muvafaqqiyatsizliklari
Chingizxon bosqini arafasida xorazmshohlar sulolasi dunyoning eng
qudratli siyosiy kuchlaridan biriga aylangandi. Xuddi shu davrda sharqda
mo‘g‘ullarning yirik imperiyasi tashkil qilingan edi. Bu esa, XIII asr o‘ninchi
yillari oxirida Sharqda ikki yirik kuch – xorazmshohlar va chingiziylarning o‘zaro
to‘qnashishlari zaruriyatini shakllantirdi.
1215-yili Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh mo‘g‘ullarning Jo‘chi
boshchiligidagi harbiy qo‘shiniga duch keladi. Mo‘g‘ullar bu yerlarda
Chingizxonning buyrug‘iga ko‘ra markit qabilalariga zarba berish uchun yurish
qilgan edilar. O‘zaro to‘qnashuvdan so‘ng mo‘g‘ullar Chingizxondan
Xorazmshohlar davlatiga nisbatan yurish qilish xususida hech qanday ko‘rsatma
olmaganliklari uchun orqaga chekindilar. Jurjoniyning yozishicha, sultonni har
vaqt undan Sharqda joylashgan davlatlar qiziqtirar va uning Xitoy tomoniga harbiy
yurish qilish niyati ham bo‘lganligi aniq edi. Lekin Xitoy Chingizxon tomonidan
o‘sha yili olinganligini eshitgan sulton bu holni tasdiqlatish va qolaversa
Chingizxon davlati xususida aniq ma‘lumot olib kelish maqsadida sayidlar
avlodidan bo‘lmish taniqli zot Bahovuddin Roziyni o‘z elchisi sifatida xon
huzuriga jo‘natadi.
Bahovuddin Roziy boshchiligidagi elchilik guruhini Chingizxon Pekinda
qabul qilib, ularga ijobiy munosabatda bo‘ladi. Xorazm davlati elchilariga
Chingizxon o‘zaro ikki davlat o‘rtasida tinchlik va do‘stlik hukmdorlik qilishi
lozimligini uqtirib, o‘zini - Sharq hukmdori, Xorazmshoh Muhammadni - g‘arb
yerlarning egasi deb ta‘kidlaydi. Xitoy yerlariga endilikda yurish qilish nojoiz
ekanligini anglagan Xorazmshoh o‘z diqqat-e‘tiborini yana janub hamda g‘arb
yerlariga qaratadi. 1217-yili Bag‘dod xalifasi an-Nosir (1180-1225) sultonning
Bag‘dodni unga topshirishi va uning nomini xutbaga qo‘shib o‘qishini qat‘iy rad
etgach, Muhammad Xorazmshoh 100 000 kishilik qo‘shin bilan abbosiylar
xalifaligiga yurishni boshlab yuboradi. Xorazmshohlar tangalari va xutbalardan
xalifa nomi chiqarib tashlanadi. Sulton farmoniga ko‘ra, termizlik shayx Olamulk
at-Termiziy xalifa etib tayinlanadi. Sultonning yuqoridagi hatti-harakatlari
25

ko‘pchilik ulamolar, din peshvolari tomonidan ma‘qullanmaydi. Ular sultonga
barcha musulmonlar diniy rahnamo xalifa ustiga yurish qilish, islom dunyosida
xorazmshohga nisbatan salbiy munosabat keltirib chiqarishini tushuntirmoqchi
bo‘ladilar. Ulamolar noroziligini hisobga olmagan Sulton ularning ko‘pchiligini
jazoga tortadi, hatto taniqli shayx Majididdin Bag‘dodiyni qatl ettiradi. Bu hol
diniy ulamolar, ruhoniylar, darveshlik guruhlari oldida sulton obro‘ e‘tiborining
pasayishiga va unga qarshi muxolif kuchlar safining kengayishiga olib keladi.
Bag‘dod yurishi tabiiy ofatlar tufayli muvaffaqiyatsiz yakun topadi.
Abbosiylar xalifaligiga muvaffaqiyatsiz yurishdan so‘ng, 1218-yili
Muhammad Xorazmshoh o‘zining yangi poytaxti deb e‘lon qilgan Samarqand
shahriga kirib keldi va xutba, tangalardan esa xalifa nomini chiqarib tashlash
xususida farmon berdi. O‘sha yili Muhammad Xorazmshoh Chingizxon huzuriga
yana o‘z elchilarini yuboradi. Bunga javoban Chingizxon kechiktirmasdan
qimmatbaho sovg‘alar va mollar ortilgan katta karvon bilan o‘z elchilarini
xorazmshohlar sultoni huzuriga yuboradi. Sultonga mo‘ljallangan qimmatbaho
sovg‘alar ichida Chingizxon o‘lja olgan tuya o‘rkachidek keluvchi oltin bo‘lagi
ham bor edi. Elchilarga xorazmlik taniqli savdogar Mahmud Yalavoch (Mahmud
al - Aromiy) rahbar etib tayinlanib, yana 2 ta odam, buxorolik savdogar Alixo‘ja va
o‘trorlik Yusuf qanqalar elchilik rutbasiga ega edilar. Sulton Muhammad bu
elchilarni 1218-yil bahorida Buxoro shahrida qabul qiladi. Elchilar Chingizxon
sultonning zafarli yurishlaridan xabardor ekanliklari, uni qudratli podshoh sifatida
tan olib - o‘zining eng ardoqli o‘g‘illari qatorida ko‘rishini bayon etishadi.
Chingizxon o‘z nomasida kuch-qudrati zafarini ko‘rsatish ma‘nosida Xitoy va
qo‘shni mamlakatlarni qanday kuch bilan egallaganligini ham aytib o‘tadi. Elchilar
nomasi shubhasiz sultonga ma‘qul bo‘lmaydi. Ayniqsa, mo‘g‘ul davlatining
xonini, uni o‘zining -o‘g‘li qatorida ko‘rish, bu sharq ustamonligida qaram qilish
yoki o‘z homiyligini olish degan ma‘noni anglatishni sulton yaxshi tushunadi.
Elchilarga sulton javobi ma‘lum emas, lekin o‘sha tunda u o‘z yoniga Mahmud
Yalavochni chorlab bor haqiqatni bayon etishni, uning xizmatiga o‘tib, maxfiy
josus bo‘lib xizmat qilishni buyuradi. O‘z hayotidan xavfsiragan Mahmud
26

Yalavoch, muarrix an- Nasaviyning yozishicha, -sulton eshitishni xohlagan
ma‘lumotni aytib, sulton taklifiga ko‘nadi. Xorazmshoh unga qimmatbaho javohir
sovg‘a qilib, Chingizxon bilan shartnoma tuzishga rozi ekanligini bildiradi.
Chingizxon Mahmud Yalavoch guruhi xizmatidan, to‘plangan ma‘lumotlardan
mamnun bo‘ladi. Zero Yalavoch soxta -josus rolini o‘ynab, bor haqiqatni
Chingizxonga yetkazgan edi. O‘sha yiliyoq, ya‘ni 1218-yili, Chingizxon sulton
Muhammadga o‘z minnatdorchiligini izhor etish va o‘zaro shartnoma tuzish
maqsadida katta savdo va elchilar karvonini jo‘natadi. Ulkan savdo karvoni 450 ta
musulmon savdogari va 500 ta tuyaga ortilgan qimmatbaho mollardan iborat edi.
O‘z davlati qudratini namoyon etish niyatida Chingizxon Tang‘ut va boshqa
davlatlardan o‘lja olingan, janubiy Sibir va Xitoydan talab keltirilgan ajoyib, sara
mollar bilan xurjunlarni to‘ldirgan edi. Karvon bilan, shuningdek, Chingizxon
elchisi, mo‘g‘ullardan bo‘lgan Uxuna ham bo‘lib, u Xorazmshohga Chingizxon
nomasini olib kelayotgan edi. Noma jahon fotihligiga da‘vo qilayotgan Chingizxon
nomidan buyruqnamo ohangda yozilgan edi. Unda jumladan, -... biz bundan buyon
davlatlar o‘rtasida tinchlik o‘rnatilishini buyuramiz... deyilgan edi. Noma
Chingizxon ochiq-oydin jahon egasi bo‘lishga ishtiyoqi baland ekanligidan dalolat
berar edi. Ushbu karvonda asli movarounnahrlik bo‘lmish Umarxo‘ja O‘roriy,
hammol Merokiy, Fahruddin Dizaqiy Buxoriy, Aminuddin Haraviy singari
savdogarlar karvon sarbonlari hamda o‘rda elchilari edilar. Karvon Urganch tomon
yo‘l olgan edi. Lekin xorazmshohlarning chegara viloyati O‘tror yerlariga kirib
kelishi bilanoq bu karvon ushlab qolindi. O‘tror hokimi Inalxon (Inolchiq, uning
forsiy taxallusi g‘oyirxon edi) Turkon xotunning yaqin qarindoshi, Xorazmshohga
yaqin shaxs bo‘lgan. Inalxon, arab tarixchisi ibn al-Asir, an-Nasaviylarning
yozishicha, Xorazmshoh ijozati bilan bu karvonlarni talashga buyruq berib, karvon
a‘zolarini josuslikda ayblaydi va ularni qirib tashlaydi. Talab olingan mollar
Samarqand va Buxoro savdogarlari o‘rtasida taqsimlanib, Xorazmshoh ushbu
savdo mollari pulini o‘ziga oladi. Ba‘zi tarixiy manbalarda esa, Inalxon garchi
karvonni to‘xtatish buyrug‘ini olgan bo‘lsa ham, o‘z holicha uni qirib tashlagan
deb ham aytiladi. Nima bo‘lganda ham, Xorazmshohlar qo‘pol siyosiy xatoga yo‘l
27

qo‘yib, elchilarni qirg‘in-barot qildiradilar. O‘tror fojeasidan so‘ng Chingizxon Ibn
Kafrojiy Bug‘roni ikki mulozim bilan Xorazmshoh huzuriga elchi etib jo‘natdi.
As-Subqiyning yozishicha, Chingizxon O‘tror fojeasining aybdori Inalxonni tutib
mo‘g‘ullar qo‘liga topshirishini, elchilar o‘limining sabablarini keskin tarzda
so‘raydi. Mo‘g‘ullar bilan munosabatlarni keskinlashtirmaslik uchun O‘tror
hokimini Chingizxon qo‘liga topshirish kerak degan taklifni ko‘targan
Jaloliddinning fikrini sulton rad etadi. Sulton buyrug‘i bilan elchi bo‘lmish Ibn
Kafroj Bug‘ro o‘ldirilib, ikki mulozimning soqol-mo‘ylovlari sharmandali tarzda
qirib tashlanadi. Xorazmshoh mo‘g‘ullar bilan ertami-kechmi, urush bo‘lishini
yaxshi anglagan edi. Qolaversa, mamlakatda mo‘g‘ullar bostirib kirishi xususida
turli mish-mishlar ham avj olgan edi. Nima bo‘lganda sulton ham Chingizxonga
shu yo‘sinda dag‘dag‘ali javob berishga qaror qildi. Tarixchi Rashiddin o‘zining
«Jome at-Tavorix» asarida yozishicha Xorazmshohning ushbu dag‘dag‘asi va
qilmishi «Chingizxonning yuragiga shunday ta‘sir qildi-ki, unda ortiq chidam va
toqat qolmadi. Nafrat o‘ti bilan yonib u bir o‘zi tepalikka ko‘tarildi, bo‘yniga
belbog‘ini tashlab, bosh yalang yerga yotib ibodat qildi. Uch kungacha yig‘lab
xudoga nola qilib yordam so‘radi...»
Chingizxon 1219-yili o‘z o‘g‘illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy
kuchlari bilan anchadan beri puxta tayyorlanib, Xorazmshoh-Anushteginiylar
davlati ustiga harbiy yurishni boshladi. Bu kuchlar yozni Irtish daryosi bo‘yida
o‘tkazib, sentabr oyida chegaradan o‘tadi. Chingizxonga uyg‘ur ediquti (xoni)
Baurchak, qarluqlar xoni Arslonxon va Olmaliq hukmdori Sig‘noqteginlar ham o‘z
qo‘shini bilan kelib qo‘shildilar. Chegaradan o‘tgan Chingizxon o‘z qo‘shini bilan
janubiy qozoq cho‘llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi O‘tror shahri yaqinida
to‘lab uni 4 qismga bo‘ladi. Chig‘atoy va O‘qtoy qo‘shinning bir qismi bilan
O‘trorni qamal etib, egallash uchun qoldirildi. Ikkinchi qism esa Jo‘chi
boshchiligida Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand, Yangikent, Borchig‘lig‘kent,
Sig‘noq shaharlarni bosib olish uchun yuborildi. Uchinchi qismidagi besh ming
chog‘li qo‘shinga Uloq no‘yon va Suketu Cherbi bosh bo‘lib O‘trordan janubga,
Xo‘jand va Banokatni egallash vazifasi topshirildi. Chingizxon o‘zi bosh bo‘lgan
28

to‘rtinchi, asosiy qism (uning tarkibida taniqli sarkardalar Jebe va Subutoy ham
bor edi) Zarafshon vohasi tomon-Buxoro hamda Samarqandni istilo etish uchun
yo‘l oldi. Chingizxon Xorazmga yurish qilib O‘tror (1219), Buxoro va
Samarqandni (1220) bosib oldi. Muhammad Movarounnahrni tashlab Xuroson
tarafga qochdi. Chingizxonning 20 minglik qo‘shinining tinimsiz ta‘qib qilishi
Muhammadga o‘z kuchlarini qayta to‘plab, nafasini rostlashga imkon bermadi.
Kaspiy dengizining Ashur oroliga borib qolgan Muhammad qattiq betob bo‘lib
qoldi va umrining oxirida oldingi qarorini o‘zgartirib, o‘g‘li Qutbiddin
O‘zloqshohning o‘rniga Jaloliddin Manguberdini valiahd deb e‘lon qildi. O‘sha
orolda 1221 yilda vafot etdi va shu yerda dafn etildi. Keyinchalik Jaloliddinning
farmoyishiga ko‘ra, Muhammadning jasadi Isfaxondagi xorazmshohlarning
xotirasiga qurilgan maqbaraga ko‘mish uchun Ardahn qal‘asiga keltirilgan.
Mo‘g‘ullar 1221 yilda Xorazmshohlar poytaxti Urganchni 5 oylik
qamaldan so‘ng istilo qildilar. Jaloliddin Manguberdining mardonvar qarshi
harakatlari ham mo‘g‘ullarning bosqinchilik harakatlarini to‘htata olmadi.
Jaloliddin Manguberdi to umrining oxirigacha Xorazmshohlar davlatini qayta
tiklash, mo‘g‘ullardan ozod etish istagi bilan harakat qildi. Lekin uning barcha
tadbirlari o‘z natijasini bermadi. O‘sha davrlarda yaratilgan barcha yozma
manbalarda Jaloliddin Manguberdining botirliligi , mardligi, jarosatlari haqida
yozib qoldirilgan.
XIII asrning boshlarida Xorazmshohlar saltanati qoshinining umumiy soni
Chingizxon harbiy kuchiga nisbatan birmuncha oshiqroq edi. Xorazmshoh
hokimiyati siyosiy, xususan, ma‘muriy boshqaruv jihatidan mustahkam emas edi.
Chunki, mansabdorlar davlat tang ahvolga tushib o‘z vazifalarini tashlab ketar,
podshoga itoatsizlik qilar, o‘zboshimchalik bilan o‘z bilganlaricha yo‘l tutar edilar.
Hatto ayrim viloyat hokimlari Xorazmshohga nomigagina bo‘ysunib, amalda
deyarli mustaqil edi. Buning ustiga Sulton oliy dargohi ichida kuchli nizo hukm
surardi. Ayniqsa, Turkon xotun, ya‘ni «turklar onasi» nomi bilan shuhrat topgan
Sulton Muhammadning volidasi qo‘shinning oliy sarkardalari hisoblangan qipchoq
oqsuyaklari bilan urug‘ qabila aloqalari orqali mahkam bog‘langan edi. U o‘z
29

qabiladoshlari manfaati yo‘lidasaroyda ko‘tarilgan barcha fitnalarga boshchilik
qilar, hatto ularda shohga qarshi adovat ruhini uyg‘unlashtirib qo‘ygan edi. Ichki
nizo, boshboshdoqlik va fuqarolarning noroziligi kuchayib, mamlakat siyosiy
hayoti inqirozga yuz tutgan edi. Bunday o‘ta xavfli vaziyatni bartaraf etish
maqsadida Sulton Muhammad o‘z hukmronligining so‘ngida «Davlat kengashi»ni
ta‘sis etadi. Kengashga 6 nafar bilimdon vakillar jalb etiladi. Unda eng dolzarb
masalalar muhokama etilib, qaror qabul qilinsa-da, ammo u amalda ijobiy natija
bermaydi. Ana shunday vaziyatda u jangari mo‘g‘ul qabilalarining Chingizxon
boshliq bosqiniga duchor bo‘ladi.
Chingizxonning bosqini 100 yildan ortiq vaqt davomida Markaziy Osiyoda
hukmron bo‘lib kelgan Xorazmshohlar davlatining tanazazuli va tarix sahnasidan
ketishiga sabab bo‘ldi.
30

Xulosa
Xorazmshohlar davlatida harbiy ish san’ati o‘z davri uchun yuqori darajada
rivojlangan bo‘lib, Markaziy Osiyo va qo‘shni mintaqalarda harbiy strategiya va
jang taktikalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan. Ushbu davlatning harbiy siyosati,
qo‘shin tuzilishi va harbiy yurishlari XII–XIII asrlardagi muhim harbiy
jarayonlarning markazida bo‘ldi.
Xorazmshohlar qo‘shini har xil etnik guruhlardan tashkil topgan bo‘lib,
uning tarkibida turkiy va forsiy qavmlardan chiqqan jangchilar, shuningdek,
yollanma qo‘shinlar va qisman mahalliy aholi vakillari ham bor edi. Qo‘shin
piyoda askarlar, og‘ir va yengil otliq qo‘shinlar, muhandislik qismlari hamda
maxsus harbiy bo‘linmalardan iborat edi. Janglarda asosan otliq qo‘shinlar muhim
rol o‘ynagan bo‘lib, Xorazmshohlar davlati otliq askarlari tezkor harakatlari, o‘q-
yoydan mohirona foydalanishi va harbiy hiylalar qo‘llashi bilan ajralib turgan.
Xorazmshohlar harbiy strategiyasida qal’alar va mustahkam mudofaa
tizimlari katta ahamiyat kasb etgan. Ular o‘z hududlarini mo‘g‘ullarning ilk
hujumlariga qarshi himoya qilishga harakat qilgan bo‘lsalar-da, ichki siyosiy
bo‘linish, mahalliy hokimlarning itoatsizligi va strategik xatolar ularga qarshi
qaratilgan bosqinchilik yurishlarini muvaffaqiyatli qaytarishga to‘sqinlik qilgan.
Xususan, Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullarga qarshi kurashda katta jasorat
ko‘rsatgan bo‘lsa-da, kuchlar nomutanosibligi va ittifoqchilarning yo‘qligi
natijasida Xorazmshohlar davlati mo‘g‘ullar tomonidan tor-mor etildi.
Xorazmshohlarning harbiy san’ati va harbiy yurishlari Markaziy Osiyo
harbiy tarixining ajralmas qismi hisoblanadi. Ushbu davr harbiy taktikasini
o‘rganish kelajak avlodlar uchun muhim tarixiy saboqlar beradi. Bu tadqiqotlar
nafaqat o‘tmishdagi harbiy jarayonlarni anglash, balki bugungi kun strategik
rejalashtirish va harbiy siyosat uchun ham foydalidir.
Shunday qilib, Xorazmshohlar davlatida harbiy ish san’atining rivojlanishi,
uning muvaffaqiyatlari va mag‘lubiyatlarini chuqur tahlil qilish orqali tarixiy
jarayonlarning murakkabligini tushunish mumkin. Xorazmshohlar tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, kuchli harbiy salohiyat va qudratli qo‘shin davlatning barqarorligi
31

uchun hal qiluvchi omil bo‘lsa-da, ichki birlik va to‘g‘ri strategik qarorlar qabul
qilish ham shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi.
32

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Sh.Mirziyoyev. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston”, 2016. – B.56.
II. Manbalar
1. Alouddin Atomalik Juvayniy. Tarixi Jahongusho. / Tarjima va so‘z boshi
muallifi Nazarbek Rahim, Mursal O‘zturk. T.: Mumtoz so‘z, 2015.
2. An-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti. - B . 266.
3. Абу Мансур ас-Саолибий. Ажойиб маълумотлар. -Т.: А.Қодирий
номидаги халқ мероси нашриёти, 1995.
4. Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. IV жилд. Фармакогнозия. -
Т.:Фан, 1974.
5. Абу Рейхан Беруни. Минералогия. -М.: Наука, ГРВЛ, 1958.
III. Asosiy adabiyotlar
1. O‘zbekistonning davlat muassasalari tarixi [Matn]: darslik / mas’ul
muharrir Z.Saidboboyev. – Toshkent: Turon-Iqbol, 2021. – 392 b.
2. To‘rayev A. O‘zbekistonda davlat muassasalari tarixi. O‘quv qo‘llanma. –
Buxoro: Muhammad Poligraf, 2023. – 243 b.
3. Abdurahimova N.A. Davlat muassasalari tarixi. O‘quv qo‘llanma. –
Toshkent: SHARQ, 2007. – 128 b.
4. Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи : ( Энг қадимги даврдан Россия
босқинига қадар) // маъсул муҳаррир: Б.Аҳмедов. – Тошкент: Шарқ,
2001. – 368 б.
5. Ўзбекистон тарихи. (Энг қадимги даврлардан бугунги кунгача) I жилд
[Матн] / А.Асқаров [ва бошқ.]. – Тошкент: Маънавият, 2022 . – 456 б.
IV. Qo‘shimcha adabiyotlar
33

1. G‘ulomov G‘., Tatiboyev A. O‘rta Osiyo va jahon tarixi. T. Universitet,
1994.
2. Oydin Tonariy. Jaloliddin Xorazmshoh va uning davri (Turk tilidan
Boboxon Muhammad Sharif tarjimasi). –T.: Sharq, 1999.
3. Sulaymonova F. Sharq va G‘arb.—Toshqent. Fan, 1997.
4. Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097–
1231. М., 1986. С. 342 .
5. Бобоев Ҳ., Хидиров З., Шодиев Ж., Аҳмедова М. Ўзбек давлатчилиги
тарихи. II китоб. - T.: 2009. -Б.117
6. Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097–
1231. М., 1986. С.290.
7. БуниятовЗ.М. Военная организация государства Хорезмшахов (1097-
1231 г.) // Известия АН АзССР. Сер. история, философия, право, 1982.
C .278
8. Воҳидов Ш., Холиқова Р. Марказий Осиёдаги давлат бошқаруви
тарихидан (XIX-XX аср бошлари).-Тошкент: Янги аср авлоди, 2006. –
71 б.
9. Ғуломов. Я.Ғ. Қадимги Хоразмнинг суғорилиш тарихидан. – Т.: Фан,
1957.
10. Матниёзов М., Сотлиқов А. Жаҳон тарихи ва маданиятида Хоразм.
Хоразм - 1999.
11. Сагдуллаев А., Мавланов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви
тарихи. – Т ошкент: Академия, 2006. – 138 б.
12. Ўзбекистон тарихи. [Матн] III жилд. Ўзбекистон тарихи ва манбалари.
V – Х I асрлар / Масъул муҳаррирлар: А.Аҳмедов, О.Бўриев. –
Тошкент: «О‘ zbekiston » НМИУ, 2023. – 472 б.
13. Ўзбекистон тарихи. [Матн] I V жилд. Ўзбекистон тарихи ва манбалари.
XVI – Х IX асрлар / Масъул муҳаррир: Н.Ҳабибуллаев . – Тошкент:
«О‘ zbekiston » НМИУ, 2023. – 5 09 б.
34

14. Ҳaсанов Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий
нашриеvти”, 2018. -Б.282
V. Elektron manbalar
1. http://www.ziyonet.uz/
2. http://www.academia.org
3. http://www.unilibrary.uz
35

XORAZMSHOHLAR DAVLATIDA HARBIY ISH SAN’ATI mavzusida Kurs ishi snoskali

Sotib olish