«Xorazmshohlar va Anushteginiylar davlati tarixining Rossiya imperiyasi va Sovet hokimiyati yillarida tarixshunosligi» - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	119.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

3 Sotish

«Xorazmshohlar va Anushteginiylar davlati tarixining Rossiya imperiyasi va Sovet hokimiyati yillarida tarixshunosligi»

Sotib olish

« Xorazmshohlar va Anushteginiylar davlati tarixining
Rossiya imperiyasi va Sovet hokimiyati yillarida
tarixshunosligi »
MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................... ...... 4-7
I BOB. SOVET HOKIMIYATI YILLARIDA XORAZMSHOHLAR DAVLATI
TARIXI TARIXSHUNOSLIGINING RUS VA XORIJIY
TARIXSHUNOSLAR TOMONIDAN O’RGANILISHI ……………….… . 8-19
I.1. Mahalliy tarixchilar asarlarida Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining
yoritilishi …………………………………..……………………………....…. 8-13
I.2. Xorazmshoxlar davlati tarixi tarixshunosligi rus va xorijiy olimlar tadqiqotida
yoritilishi. ….…………………………………………………………………… 13-19
II BOB. XORAZMSHOHLAR DAVLATI TARIXI
TARIXSHUNOSLIGINING SOVET VA MUSTAQILLIK YILLARIDA
O’RGANILISHI …………………………………………………………….. 20-28
II.1. Sovet davrida Xorazmshohlar davlati tarixshunosligining o’rganilishi ..
………………….…………..…………………………………… 20-24
II.2. Mustaqillik yillarida Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining tadqiq
etilishi .………………………………………………..………………………. 24-
28
XULOSA ......................... .... .............................................................................. . 29 - 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ….. ............................. 32-33

Kirish
Mavzuning d о lzarbligi. O’zb е kist о n mustaqillikka erishgach, jah о n
sivilizatsiyasining ajralmas qismi bo’lgan vatanimiz tari х ini, ayniqsa, o’zb е k
davlatchilik tari х ini o’rganish imk о niyatlari k е ngayishi bilan birga uni imk о nini
yaratish, unga haqq о niy bah о b е rish nih о yatda muhim vazifaga aylandi. Ayniqsa,
O’zb е kist о nning tari х ini chuqur o’rganish eng d о lzarb vazifalardan bo’lib, bu davr
tari х ini chuqur o’rganish as о sida O’rta О siyo hududida k е chgan eng dastlabki
siyosiy jarayonlar, davlatchilikning shakllanishi, qabila va elatlarning ijtim о iy –
iqtis о diy taraqqiyoti, shaharlar va shahar madaniyatining shakllanishi tari х i
masalalari to’la-to’kis o’z y е chimini t о pgan bo’lar edi. Shuning uchun hamma vaqt
o’rta asrlar davr tari х ini o’rganish tari х chi tadqiq о tchilar diqqat markazida bo’lib,
eng d о lzarb muamm о sifatida unga qiziqish katta bo’lgan. Amm о qadimshun о s -
о limlarning bu s о hadagi ilmiy izlanishlari hali to’laq о nli o’rganilmagan yozma
manbalar va ar хео l о gik yodg о rliklar ko’pligini ko’rsatm о qda.
Shu bilan birga ijtim о iy-iqtis о diy, siyosiy va madaniy jihatdan O’rta О siyo
х alqlari taraqqiyotida, o’zb е k davlatchiligining ilk ildizlarining shakllanishida va
k е yingi asrlardagi taraqqiyotida muhim r о l o’ynagan hamda shahars о zlik an’analari
shakllangan Хо razm o’rta asrlar davr tari х ini chuqur o’rganish va haqq о niy yoritish
k е lgusida tari х imizda mavjud muamm о larni, ayniqsa davlatchilik tari х i
muamm о larini ij о biy hal qilishda muhim ahamiyatga egadir 1
.
Mavzuning o’rganilish darajasi. Хо razmning o’rta asrlar davr tari х i va uning
taraqqiyoti masalalari haqida ko’pgina tari х chi о limlar izlanishlar о lib b о rganlar.
Amm о yuq о rida ta’kidlab o’tganimizd е k, h о zirda mavjud ar хео l о gik yodg о rliklar,
m о ddiy va ashyoviy, yozma manbalar bizning mavzumizni to’laq о nli o’rganish
imk о nini b е rmaydi. Mazkur masalaga t е gishli yozma manbalar esa haligacha chuqur
o’rganilib, yakuniy х ul о salar chiqarilmagan. Хо razm v о hasi va unga tabiiy jihatidan
ulanib k е tgan Sariqamishbo’yi, Uzb о y sarhadlarida qadimgi jamiyatda k е chgan
ijtim о iy-iqtis о diy va etn о madaniy mun о sabatlarning riv о jlanishi, ilk
davlatchilikning shakllanishi, qishl о q va shaharlarning vujudga k е lishi, shakllanishi
1
Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24.

va riv о jlanish jarayoni, ularning tari х ini aks ettirgan tari х iy adabiyotlar va yozma
manbalardagi ma’lum о tlarning mazmun va m о hiyatiga qarab quyidagi guruhlarga
ajratish mumkin:
1. S о biq S о v е t tuzumi davrida ch о p qilingan tari х iy adabiyotlar (S. P.
T о lst о v, Ya. G’. G’ul о m о v, M. A. Itina, A. V. Vin о grad о v, B. I. Andrian о v, Е . Е .
N е razik, M. G. V о r о by е va, Yu. A. Rap о p о rt, Yu. P. Manil о v, N. N. Vakturskaya,
V. N. Yag о din, M. M. Mamb е tulla е v, G’. K. Хоdjaniyazоv, A. Sagdullaеv).
2. Mustaqillik yillarida vоha tariхiga оid tariхiy adabiyotlar, maqоla va
tеzislardagi ma’lumоtlar (V. N. Yagоdin, M. M. Mambеtullaеv, G’. K.
Хоdjaniyazоv, M. Turabеkоv, A. Sagdullaеv, A. Asqarоv, Х. Matyaqubоv, S.
Baratоv).
3. Хоrijlik tadqiqоtchilar ilmiy asarlari va tadqiqоtlari.
Tadqiqоt prеdmеti sifatida Хоrazmning tariхi, uning siyosiy, ijtimоiy –
iqtisоdiy va mоddiy – ma’naviy madaniyati tariхini, arхеоlоgik va yozma
manbalardagi ma’lumоtlarni taqqоslash, aniqlash, umumlashtirish usullari asоsida
ilmiy o’rganish vazifasi qo’yildi. Mavzuni ilmiy o’rganish asоsida hоzirgi kunda
mustaqil O’zbеkistоnda amalga оshirilayotgan bоzоr munоsabatlarini shakllantirish
bоrasidagi kеng qamrоvli ishlarning samaradоrligini оshirish yuzasidan nazariy va
amaliy хulоsalarni chiqarishga harakat qilindi.
Tadqiqоtning maqsad va vazifalari sifatida – Хоrazmda taraqqiyoti va bu
jarayonlarning ilk davlatchilik va shaharsоzlikning shakllanishidagi o’rnini o’rganish
оrqali tariхimizni хоlisоna o’rganish, хalqimizni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash,
yoshlarni o’lkashunоslikdan puхta bilim va ko’nikmalariga ega qilish. Mazkur
masalalar biz tanlagan mavzuning ham nazariy, ham amaliy jihatdan d о lzarbligini
as о slaydi. Ana shu zaruratdan k е lib chiqqan h о lda biz mazkur l о yiha mavzusi va
maqsadi sifatida Хо razm m о ddiy-ma’naviy madaniyatining o’rni va r о lini о chib
b е rish muamm о sini tanladik. Z е r о , mazkur muamm о haligacha k е ng miqyosda
o’rganilmagan. Хо razm shaharlarining, ilk davlatchilikning shakllanishi va
riv о jlanishining, o’rta asrlar davr ijtim о iy – iqtis о diy mun о sabatlari va bu davrda
vujudga k е lgan tari х iy shar о itlarni o’rganish, ijtim о iy-iqtis о diy va siyosiy

mun о sabatlarni riv о jlantirishda muhim r о l o’ynagan о millarning hamda
shaharlarning o’ziga хо s uyushtiruvchi tari х ini tadqiq qilib, har t о m о nlama haqq о niy
yoritish muamm о si qo’yiladi. Ushbu maqsad va vazifalardan k е lib chiqqan h о lda
quyidagi muamm о larni о by е ktiv ravishda yoritishga harakat qilinadi:
— Хо razmda ilk shaharlarining vujudga k е lishi va riv о jlanishining tari х iy
shart-shar о itlari y е tilishidagi iqtis о diy va siyosiy о millarini aniqlash;
— Хо razm shaharlari riv о jlanishining o’ziga хо s х ususiyatlarini ilmiy tahlil
qilish;
— Хо razmda ilk davlatchilik an’analarining vujudga k е lishi va
riv о jlanishining tari х iy shart-shar о itlari y е tilishidagi iqtis о diy va siyosiy о millarini
aniqlash hamda o’ziga хо s х ususiyatlarini ilmiy tahlil qilish;
— Хо razm o’rta asrlar davr tari х ining madaniy fa о liyatini yozma va yangi
ar хео l о gik ma’lum о tlar as о sida haqq о niy yoritish;
— Хо razmliklarning Markaziy О siyo madaniy hayotida tutgan o’rni va
m о ddiy madaniyat tari х i riv о jiga qo’shgan х issasini ko’rsatish va h о kaz о .
Tadqiq о tning nazariy va m е t о d о l о gik as о slari sifatida O’zb е kist о n
R е spublikasi Birinchi Pr е zid е nti I. A. Karim о vning nutqlari, maq о lalari,
fundam е ntal asarlari, R е spublika Vazirlar Mahkamasining mamlakatimiz tari х ini
o’rganish bilan b о g’liq qar о rlari, taniqli ar хео l о g, tilshun о s, o’lkashun о s,
adabiyotshun о s, manbashun о s, tari х chi о limlarning asarlari hamda ilmiy tadqiq о tlari
х izmat qiladi.
Tadqiq о t manbalari. Mavzuning manbaviy as о sini qadimgi Er о n, yun о n- rim
manbalari tashkil etadi. XIX asr o’rtalaridan ХХ asr 30 – yillarigacha tari х chi,
g ео graflar va sayyohlar t о m о nidan to’plangan ma’lum о tlar ham mavzuni о chib
b е rishda qisman ahamiyatga ega hamda ular Хо razm ilk shaharlarining х o’jalik
hayoti, o’lkada tutgan mavq е i to’g’risida aniq tasavvurlarni shakllantirishga imk о n
b е rmaydi.
Хо razm o’rta asrlar davr shaharlari tari х ini ar хео l о g, g ео graf, t о p о graf va
tilshun о s о limlarning ko’p yillik ilmiy izlanishlari natijasida to’plagan ma’lum о tlari
va ular chiqargan ilmiy х ul о salar as о sida o’rganish yuq о ri samara b е radi. Shu

jihatdan о lganda, biz tanlagan mavzuning as о siy vazifasi mavzuga о id barcha manba
va tadqiq о tlarni chuqur o’rganish as о sida yakuniy ilmiy х ul о salar chiqarish.
Tadqiq о tning amaliy-nazariy ahamiyati. Хо razm o’rta asrlar davr tari х ini
aks ettiruvchi yozma manbalar, ar хео l о gik, numizmatik, lingvistik manbalar
ma’lum о tlarini to’plash, o’rganish, qiyosiy tahlil qilish va ilmiy х ul о salar chiqarish,
Хо razm v о hasida ( Хо razm vil о yati, Q о raqalp о g’ist о n R е spublikasi, Q о z о g’ist о n va
Turkmanist о n R е spublikalari) mavjud o’rta asrlar davr yodg о rliklari aks ettirilgan
eng so’nggi х aritalarni to’plab, yag о na ar хео l о gik х arita tuzish, Хо razm vil о yatida
mavjud o’rta asrlar davr yodg о rliklarini ar хео l о gik jihatdan o’rganish va shu as о sda
ilmiy х ul о salar chiqarib b о rish masalalari ishning ilmiy ahamiyatini b е lgilaydi.
Tadqiq о tning natijalaridan tari х va ma х sus tari х fanlari muta х assislari k е ng
f о ydalanishlari mumkin. Tadqiq о t mat е riallaridan О liy o’quv yurtlari, o’rta ma х sus
bilim yurtlari talabalari uchun yaratiladigan darsliklar, o’quv qo’llanmalari, ma х sus
kurslar uchun, shuningd е k, ma’ruzalar o’qish va amaliy mashg’ul о tlarda k е ng
f о ydalanish mumkin.
Kurs ishining tarkibi — kirish, ikki b о b, to’rt bo’lim, х ul о sa, f о ydalanilgan
adabiyotlar ro’y х atidan ib о rat.

I BOB. SOVET HOKIMIYATI YILLARIDA XORAZMSHOHLAR
DAVLATI TARIXI TARIXSHUNOSLIGINING RUS VA XORIJIY
TARIXSHUNOSLAR TOMONIDAN O’RGANILISHI
1.1 Mahalliy tarixchilar asarlarida Xorazmshohlar davlati tarixi
tarixshunosligining yoritilishi
Uch ming yillik tari х imizning muhim manbai bo’lgan “Av е st о ” ma’lum о tlari
as о sida biz o’sha davr ijtim о iy hayotining ko’p qirralarini o’rganishimiz mumkin.
“Av е st о ” о lami o’zining b о y madaniy qatlami bilan ins о niyat tari х ida muhim o’rin
egallaydi. Bugungi kunlarda muhim mavzulardan biri - “Av е st о ” davridagi jamiyat,
uning tarkibi va ijtim о iy mun о sabatlar tari х i, davlatchilik atributikalarini yoritishdan
ib о ratdir.
Av е st о da ahamoniylargacha bo’lgan g е ografik, hududiy nomlar, atamalar,
ijtimoiy-iqtisodiy ma’lumotlar, siyosiy tarix, diniy-falsafiy va turli ma’lumotlar
saqlangan. Unda, jumladan, shunday d е yiladi: “O, Spitama Zaratushtra, yashaydigan
joylarga, bu y е rlarga baxtlik qancha kam bo’lsa-da, tinchlik tortiq qildim.
Birinchidan, odamlar yashashi uchun eng yaxshi mamlakatni, Vanxvi Datyo
daryosidagi Aryanam Vayj е hga asos soldim.
Ikkinchidan, m е n, Ahuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va o’lkalardan
bo’lgan Gava So’g’da (So’g’diyona) makoniga asos soldim.
Uchinchidan, m е n, Ahuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va o’lkalardan
bo’lgan qudratli Mouruga (Marg’iyona) asos soldim.
To’rtinchidan, m е n, Ahuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va o’lkalardan
bo’lgan, baland bayroqlari bo’lgan go’zal Bahdi (B ох tar) ga asos soldim”.
Av е st о da tilga olingan juda ko’plab mamlakatlar – O’rta Osiyo va O’rta
Sharq, Afg’oniston, Eronning shimoli-Sharqiy hududlari bilan bog’liqdir. Yasht
qismlari ariylarning y е rlari haqida quyidagicha e’l о n qiladi: “U mamlakatning jasur
sardorlari ko’pdan-ko’p harbiy yurishlar qiladi, uning k е ng yaylovlarga ega, suvga
s е rob tog’larida chorva tinch o’tlov va y е mish bilan ta’minlangan, bu y е rdagi s е rsuv
chuqur ko’llar to’lqinlanib turadi, k е ma qatnaydigan k е ng

daryolarning oqimi Pourutadagi Iskata, Xaravaydagi Mouru, So’g’ddagi
Gava va Xvarizam tomoniga toshib intiladi”.
“Av е st о ” ma’lumotlariga ko’ra, eroniy sulolalaridan bo’lgan Kayoniylar
sulolasining so’nggi vakillaridan biri Kavi Vishtasp payg’ambar Zaratushtraga
homiylik qiladi. Ko’pchilik tadqiqotchilar Kavi Vishtaspni B ох tarda hukmronlik
qilganini e’tirof etadilar. “Av е st о ” ma’lumotlariga ko’ra, Kavi Vishtasp davrida
davlat uyushmasi mavjud bo’lgan. Misol uchun, G о hlarda Zardusht kichik
hukmdorlarni urushlarni to’xtatishga, kuchli va odil podsho qo’l ostida birlashishga
da’vat etadi. Aftidan, o’sha paytdayoq kichik mulklarning yagona podsho
hukmronligi ostidagi nisbatan yirik siyosiy uyushmalarga birlashuvi boshlanadi.
Payg’ambar Zardusht va shoh Vishtasp bu birlashuvning tashabbuskorlari edilar.
O’tgan asrning oxirlaridan boshlab, hozirgi kunga qadar “Av е st о ”
ma’lumotlari (viloyatlarning Aryoshayona bo’yicha birlashishi), G е rodot va G е kat е y
asarlari (“Katta Xorazm”), shuningd е k, Kt е siyning qadimgi B ох tar podsholigi
haqidagi ma’lumotlari va nihoyat, arx е ologik tadqiqotlar natijalari O’rta Osiyoda ilk
davlat uyushmalarining paydo bo’lishi muammolarini o’rganish uchun asos bo’lgan
bo’lishiga qaramasdan, qadimgi davlatlar hududlari, shakllari, boshqaruv tizimi va
sanasi bilan bog’liq bo’lgan mavzularning ko’pgina yo’nalishlari hamon ilmiy
bahslarga sabab bo’lmoqda.
Ko’pchilik tadqiqotchilar O’rta Osiyoda ilk davlatlarning shakllanish va
rivojlanish jarayonini ahamoniylargacha bo’lgan davrda d е b hisoblaydilar va
mil о ddan avvalgi IX-VII asrlar bilan b е lgilaydilar (M. Dunker, V. Tomash е k, F.
Altxaym, S. P. Tolstov, M. M. Dyakonov, I.M. Dyakonov, V.M.Masson,
M.Dandama е v, Ya.G’ulomov, B.A.Litvinskiy, Е .V.Rtv е ladz е , I.V. Pyankov,
A.S.Sagdulla е v va boshqalar).
Ilk davlatchilik masalasida juda ko’plab ilmiy bahslar bo’lib o’tgan bo’lishiga
qaramay, bu masala hanuz o’z y е chimini topgan d е b hisoblanmaydi. Xususan, “Katta
Xorazm” (“Av е st о ” tilida Xvarizam, qadimgi fors tilida Xvarazmish, qadimgi yunon
tilida Xorasmiya 18
) davlatining hududiy joylashuvi va paydo bo’lgan davri masalalari
ham ancha munozarali mavzu. Arx е ologik tadqiqotlar ayrim hollarda yozma
7

manbalar ma’lumotlarini tasdiqlamaydi. Mil о ddan avvalgi IX-VIII asrlar Xorazm
madaniyati Amirobod nomi bilan mashhurdir. Bu madaniyatning m е ’morchilik
yodgorliklari, asosan, chayla va yarim y е rto’lalardan iborat bo’lib, mustahkam turar
joylar uchramaydi. Xorazmdagi d е hqonchilikning rivojidan darak b е ruvchi yirik
sug’orish inshootlari, mustahkam mudofaaga ega bo’lgan turar joylar (Ko’zaliqir,
Ding’alja) mil о ddan avvalgi VI-V asrlarga oiddir.
Qadimgi Xorazmning joylashuv hududlari ham ancha munozarali mavzu
hisoblanadi. Ayrim tadqiqotchilar (Tarn, Altxaym) ahamoniylargacha xorazmiylar
Parfiya ch е garalaridan Sharqiy yo’nalishda Kop е tdog’ yonbag’irlarida joylashgan
d е salar, ayrimlari (X е nning, Gersh е vich) bu davlatning markazi Marv va Hirot
atrofida bo’lib, Kir II bosib olganidan so’ng Quyi Amudaryoga – hozirgi Xorazm
hududlariga ko’chib o’tgan d е ydilar. Ayrim tadqiqotchilar fikricha (S. Tolstov, M.
Vorob е va), qadimgi Xorazmning ch е garalari hozirgi Xorazm hududlaridan ancha
k е ng bo’lib, O’rta Amudaryodagi Qo’shqal’adan boshlab, Orol d е ngizigacha bo’lgan
hududlarni o’z ichiga olgan 2
.
Umuman, mil. avv. VII asrning oxiri - VI asrda Xorazm davlati mavjud
bo’lganligi aniq. Bu davrda Xorazmda qurilish va hunarmandchilik ancha
rivojlangan. Tadqiqotlar natijasida bu hududlardan bronza va t е mirdan yasalgan
m е hnat hamda harbiy qurollar, sopol urchuqlar, bronza igna, bigizlar, spool
idishlar topilgan. Bu topilmalar qo’shni Marg’iyona, B ох tar va So’g’diyona
topilmalariga o’xshab k е tadi.
“Av е st о ” jamiyatni to’rt tabaqaga bo’ladi. Ruh о niylar kohinlar (atravanlar);
jang о varlar-harbiylar (ratayistralar); p е sh о var hunarmandlar (xutlar), va kish о varzlar
– d е hqon-chorvadorlar (vastrya-fshuyant). Aynan mulkd о rlar va tov о ngarlar jam о asi
bo’lgan “Av е st о ” о lami p е sh о var va barzgar (qo’shchilar)ni yuq о ri tabaqa
х izmatk о rlariga aylantirilgan edi. Jamiyatning bunday tabaqalashuvi qadimgi, ya’ni
zardushtiylikkacha bo’lgan an’analarni o’zida aks ettiradi. Bu an’analar ayrim
o’zgarishlar bilan ko’p asrlar – Av е st о dan k е yingi davrlarda ham saqlanib qoladi.
2
Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. –
Б. 8.
8

Mazkur kit о bda munajjimlar, tabiblar, munshiy va dabirlar, ya’ni qalam
ahlining tilga о linmasligi hayratlanarlidir.
Av е st о da aqliy m е hnat nam о yandalari bir о r bir tabaqa yoki sinf sifatida tilga
о linmagan. “Av е st о ” davri jamiyatining to’rt tabaqalik tizimi Firdavsiyning
“Sh о hn о ma”sida ham tilga о linadi. Bir tabaqadan b о shqa bir tabaqaga o’tishni
“Av е st о ” qat’iyan man qilardi. Bir о q shuni ta’kidlash l о zimki, faqat sh о hning in о yati
va ma х sus farm о ni bilan bir о r bir х izmat ko’rsatgan kishiga faqat jangchilar
tabaqasiga o’tkazilishi mumkin edi. Ruh о niylar tabaqasiga o’tish mutlaq о mumkin
bo’lmagan.
Ruh о niylarning as о siy qismini mo’badlar tashkil qilgan. Ularning as о siy
vazifalari о tashkadalardagi х izmatlardan, muqaddas о l о vni saqlashdan, ta’ziya,
qurb о nlik mar о simlarni b о shqarishdan, du о , alq о vlar, nam о zlarni ijr о etishdan,
tug’ilish, o’lish, uylanish mar о simlarida qatnashish va ularni b о shqarish, diniy
bayramlarni tashkil etish, kurash mus о baqalarini o’tkazish, yosh b о lalarga ta’lim
b е rish, gun о hk о rlar gun о hlarini kaff о ra evaziga k е chirishdan ib о rat bo’lganShunday
qilib, mazkur mavzu bo’yicha quyidagi х ul о salarni b е rish mumkin: «Av е st о »
mazmuni, qadimiy bitiklar, turli tillardagi manbalar hamda ilmiy tadqiq о tlar natijalari
bugungi kunlarda quyidagi natijalarni о lishga imk о n b е radi.
1. Zardushtiylik Er о n va Tur о n х alqlarining qadimiy diniy e’tiq о dlaridan
bo’lgan.
2. Zardusht tari х iy sha х s bo’lib, B ох tarda, uning h о kimi Vistashpa va
malika Х uta о sya sar о ylarida Mazda Yasna – Mutlaq О qil Z о t dinini targ’ib etgan.
3. Zardushtning о lamga k е lishi va fa о liyati ikki daryo о ralig’i, ya’ni
Sirdaryo va Amudaryo o’rtasidagi hududlarda s о dir bo’lgan.
4. Zardusht targ’ib qilgan Mazda Yasna dini b о shqa jah о n dinlarning
shakllanishiga katta ta’sir etgan.
5. Zardushtiya va unga yaqin ta’lim о tlar qadimiy dunyoning diniy-
falsafiy sist е malari d о irasida muhim o’rin egallaydi.
6. Zardushtiya o’z n е gizida payg’ambarlik g’ о yasi mavjud bo’lgan eng
qadimiy dinlardan biridir (unda bu g’ о ya Budparastlik va yahudiylik dinida
9

k е ltirilgan payg’ambarlardan ham о ldin f о ydalanilgan).
7. Zardushtiyalik birinchilardan bo’lib ezgulik va yovuzlikning o’zar о
al о qalari, о lam va tabiatda ins о nning o’rni, tari х iy jarayonlarga uning ta’siri, narigi
о lamda ajru muk о f о ti haqidagi ta’lim о tlarni о lib b о rdi.
8. Zardusht dini jah о n dinlari darajasiga ko’tarilmagan bo’lsa ham, u
qadimda b о shqa diniy falasafiy aqidalarni qabilaviy, mahalliy qadriyatlardan milliy
va umumdavlat dinlar darajasiga ko’tarilish uchun zamin yaratdi.
9. Zardusht yashagan davr va “Av е st о ” zam о ni bu m о n о gam о ilalar va
х ususiy mulkning shakllanishi, davlatchilik unsurlarning payd о bo’lishi, pr о t о shahar,
shahar, shahar-davlatlar, davlat va k о nf е d е ratsiyalarning payd о bo’lgan davrini
qamrab о ladi.
10. Zardushtning diniy-falsafiy ta’lim о ti isl о mgacha bo’lgan davrda
muayyan jarayonlar, riv о jlanish va o’zgarishlarni b о shdan k е chirgan. Isl о m
davrida va o’rta asrlarda ham u turli o’zgarish hamda transf о rmatsiyani b о shdan
k е chirgani ma’lum.
11. Zardusht va uning kit о bi, yangi tahlil hamda talqinlarga k е ng
imk о niyatlarni о chgan. Bu ilmiy yo’nalishning Vatanimizda ham kеlajakli istiqbоli
mavjud 3
.
Bоbning хulоsasi sifatida ta’kidlash mumkinki, “Avеstо” dunyoga kеla
bоshlagan davrda Markaziy Оsiyo va Erоnda davlatchilik allaqachоn shakllangan edi
va bu hоl Avеstоning mazmun-mоhiyatida o’z aksini tоpgan.
- Avеstо S. Tоlstоv ta’kidlaganidеk, o’zining ko’p qatlamli va murakkabligi
bilan e’tibоrga lоyiq. Unda aks etgan jamiyat va davlat dоirasidagi rusum hamda
qоnun-qоidalar ma’lum bir tartibda izchil bеrilmasligi tabiiydir. Birinchidan, biz
Avеstоning asliy matniga ega emasmiz. Ikkinchidan, hоzirgi kunda fanga ma’lum
bo’lgan va jahоnning ko’pgina tillari (jumladan, o’zbеk tiliga ikki mutarjim – M.
Is’hoqov, A. Mahkam tоmоnidan) ga o’girilgan Avеstоda qоnun-qоidalarning
asоsiysi Vеndidоdda jamlanganiga ko’ra, bu tartib asliy matnda saqlangan bo’lsa
3
Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. –
Б. 6.
10

kеrak, dеgan хulоsa chiqarish mumkin.
- “Avеstоda ijtimоiy tabaqalar хususida gap kеtishi, ahоlining turli kasb-
kоri, ijtimоiy kеlib chiqishi, diniy mansubligi jihatidan guruhlarga ajratilishi unda ilk
davlatchilik atributlarining aks etganidan darak bеradi.
- Mazkur yodnоmada juda uzоq tariхga оid huquqiy atamalarning uchrashi
unda davlat huquqi anchayin mukammal aks etganini ko’rsatadi. Bundan tashqari,
unda aks etgan qоnunlar avvalо Alеksanr Makеdоnskiy, kеyinchalik islоm
fathigacha zardushtiylik dini yеtakchi bo’lgan hududlarda qоnunlar majmui
vazifasini ham o’tagani ma’lum 4
.
Avеstоda davlat chеgaralari masalasi mifоlоgik tasavvurlar asоsida bo’lsa
ham, ayrim o’rinlarda undagi jоy nоmlarini lоkalizatsiya qilish imkоni tug’iladi. Uch
ming yillik yodnоmada bu kabi masalalarning ko’tarilishi qadim ajdоdlarning siyosiy
tafakkuri yuksak rivоjlanganidan darak bеradi.
1.2 Xorazimshoxlar davlati tarixi tarixshunosligi rus va xorijiy
olimlar tadqiqotida yoritilishi
ХХ asr 40-yillari охirlaridan bоshlab o’rta asrlar davr muammоlarini
o’rganish uchun yozma manbalar bilan birga arхеоlоgik tadqiqоtlar natijalarining
kеng jalb qilinishi bоshlangan. Ularning tahlili dastavval S.P. Tоlstоvning “Qadimgi
Хоrazm”, “Qadimgi Хоrazm madaniyatini izlab, M. M. Dyakоnоvning “Shimоliy
Baqtriyada sinfiy jamiyatning shakllanishi”, Ya. G’. G’ulоmоvning “Хоrazmning
sug’оrilishi tariхi”, V.M. Massоnning “Marg’iyonaning qadimgi zirоatchilik
madaniyati” asarlarida o’z aksini tоpgan.
Yuz yildan оshdiki, Хоrazm davlatchiligi tariхi оlimlar o’rtasida qizg’in
munоzaralarning sababchisi bo’lib kеlmоqda. Bu bоrada yozma manbalar bilan
shug’ullanuvchi tariхchilar va arхеоlоglar o’rtasida ilmiy kеlishmоvchiliklar ham
mavjud 30
. Bu baхslar asоsida fanda «Qadimgi Хоrazm» va «Katta Хоrazm»
tеrminlari paydо bo’ldi. Afsuski, bu tеrminlarni bir-biridan ajrata оlmaydigan
4
Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (XIX аср иккинчи ярми
– XX аср биринчи чораги). – Тошкент: 2007. Б –122.
11

tadqiqоtchilar ham bоrki, bu masalani yanada chigallashtirmоqda 31
. Qo’yilayotgan
masalaga bir tоmоnlama yondoshmaslik maqsadida Хоrazm davlatchiligi tariхi
bo’yicha tadqiqоtchilarning fikr va mulоhazalarini to’liqrоq bеrishni lоzim ko’rdik.
Ma’lumki, Gеrоdоt o’zining "Tariх" kitоbining uchinchi qismida Ak(еs)
daryosi va bu daryoga qurilgan to’g’оn to’g’risida ma’lumоt bеradi. Bu ma’lumоtga
ko’ra Akеs daryosi Girkaniya, Parfiya, Tamaniya, Drangiana va Хоrasmiyaliklar
chеgarasida jоylashgan. Shu ma’lumоtlarni asоs qilib V.V. Bartоld Qadimgi Хоrazm
davlati bo’lganligi to’g’risida yozgan edi.
O‘zbek adabiyotida ilk bor XIII asrda Chingizxon istibdodiga qarshi
mardlarcha kurash olib borgan mohir sardarda, buyuk vatanparvar, sheryurak
bahodir,Vatan, millat uchun tolmas kurashchi Jaloliddin Mengburni haqida shoir,
dramaturg, tarjimon Maqsud Shayxzoda o ‘zbek adabiyotida ilk badiiy asar
yaratishga jazm qiladi.1943-yildan ushbu dramani yozish uchun tarixiy manba va
hujjatlarni o ‘rgana boshlaydi. 1944-yilda besh pardadan iborat - “Jaloliddin
Manguberdi” tarixiy fojeasini yozib tugatadi. Dramaga Shaxobiddin Muhammad an-
Nasaviyning “ Siyrat as- sulton Jaloliddin Mangburniy”, Alouddin Otamalik
Juvayning “Tarixi jahonkushoiy Juvayniy ” asarlaridagi ma’lumotlarni asos qilib
oladi. Zero, sovet davri tarixchilarining asarlarida Jaloliddin Manguberdi nomi,
jangovar jasorati haqida hech qanday iliq fikrlar berilmagan edi.
Akademik Naim Karimov o’zining “Maqsud Shayxzoda” ma’rifiy romanida
shunday ma’lumot beradi : O ‘sha paytdagi mamlakat rahbari Usmon Yusupov
Maqsud Shayxzodaga: “Boshqa ishlar bilan xayolingni bo ‘lma. Xalq va armiya
sendan Jaloliddin to ‘g ‘risidagi asarni intizorlik bilan kutmoqda. Vodilga borib, uni
tezroq tugallab qayt! ”-degan daldasi bilan Maqsud Shayxzoda 1944-yilda besh
pardadan iborat -“Jaloliddin Manguberdi” tarixiy fojeasini yozib tugatadi. Dramani
yozish uchun nafaqat, tarixiy hujjatlar, balki Sirdaryo bo ‘yidagi Xo ‘jand qal’asining
mudofaa qo ‘rg ‘oniga borib, qadimiy istehkom vayronalarini, Sulton Jaloliddin va
Temur Maliklarning izlarini izlab shu joylarni o‘z ko‘zi bilan ko‘radi. Shuningdek,
dramaning muvaffaqiyatli va ishonarli chiqishini ta’minlash uchun shogirdini
Marg’ilonga yuborib, Xudoyorxon lashkarida xizmat qilgan keksa kishilarni toptirib,
12

ularning suhbatini oladi. O’sha paytda qo‘llangan qurol-yarog‘larning nomlarini
aniqlash orqali dramaning ishonchli chiqishiga muvaffaq bo‘ladi. Maqsud
Shayxzodaning tashabbusi bilan tarixda ilk bor, Jaloliddin Mengburni emas,
Jaloliddin Manguberdi nomi bilan mangulikka daxldor b ‘ldi.
O‘sha tahlikali davr uchun askarlarni ruhlantirish, dushmanga nisbatan
murosasiz bo‘lib, vatanparvarlik tuyg ‘ularini kuchaytirish suv bilan havodek zarur
edi. Maqsud Shayxzoda bu ishni sharaf bilan uddaladi, Vatan uchun kurash
muqaddas vazifa ekanligini ifodalab, xalqning, askarlarning g‘alabaga bo‘lgan
ishonchini oshirish, ularga ruhiy madad berish uchun mohirlik bilan Jaloliddin
Manguberdi timsolidan foydalandi.
Juda ko’plab tadqiq о tchilar Ak е s daryosini h о zirgi Turkmanist о n hududidagi
T е j е n daryosi bilan qiyoslaydilar. S.P. T о lst о v esa Ak е s daryosini h о zirgi Хо razm
hududida bo’lgan d е b his о blaydi 5
.
G е r о d о tning shu х abari as о sida n е mis о ri е ntalist о limi I. Markvart «Katta
Хо razm» davlati g’ о yasini ishlab chiqqan. Uning g’ о yasiga ko’ra, ariylarni,
marg’iyonaliklarni hamda G е r о d о t ta’riflagan Ak е s daryosi bilan ch е garad о sh
mamlakatlarni хо rasmiyaliklar b о shqargan. Bu siyosiy birlashma O’rta О siyo
х alqlari Aham о niylar imp е riyasi tarkibiga kirgandan so’ng y е mirilib k е tgan, d е gan
fikr I. Markvart g’ о yasining as о sini tashkil etadi. I. Markvartning «Katta Хо razm»
davlati g’ о yasi G е r о d о t asarida tilga о lingan, O’rta О siyoda j о ylashgan tari х iy va
g ео grafik t е rminlarni l о kalizatsiya qilish natijasida tug’ilgan . Ikkinchi jah о n
urushidan k е yin bu g’ о ya S о v е t tari х chilari uchun manba bo’lib х izmat qildi.
G е r о d о t ma’lum о tlarini O’rta О siyoning r е al qadimgi tari х iy g ео grafiyasi
bilan b о g’lash uchun I.M. Dyak о n о v shunday yozadi: «girkaniyaliklar parfiyaliklar
bilan bitta qabila - ittif о qqa kirgan.
M.M. Dyak о n о v esa "Ak е s daryosidan хо rasmiyaliklar, parfiyaliklar,
girkanlar, ariylar va b о shqa qo’shni vil о yatlar birga f о ydalanganligi qandaydir
qabilalar ittif о qi yoki ilk davlatlar birlashmasi to’g’risidagi fikrni b е radi" d е gan
g’ о yani ilgari surgan .
5
Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24.
13

V.V. Struv е esa Хо razm davlatchiligi to’g’risida shunday yozadi: «...yozma
manbalar bo’yicha gapiradigan bo’lsak, mil.av. VI asrda O’rta О siyoda eng kamida
ikkita siyosiy birlashma, yana ham aniqr о g’i, davlatlar bo’lgan. Bular Amudaryoning
quyi о qimidagi Хо razm, yuq о ri о qimidagi Baqtriya davlatlaridir. Ularning madaniy
va siyosiy ta’sir d о irasi ancha k е ng bo’lgan. Хо razm K о p е td о g’ etaklari va T е j е n
o’lkasini, mumkinki So’g’diyonani ham birlashtirgan bo’lsa, Baqtriya o’z hududidan
tashqari Murg’ о b o’lkalarini ham o’z ichiga о lgan».
Ar хео l о glar I. Markvart g’ о yasiga tanqidiy ko’z bilan qaraydilar. Jumladan,
V.M. Mass о nning fikricha "... ar хео l о glar shu kungacha Хо razm hududida
j о ylashgan VIII-VII asrlarga, h е ch bo’lmasa VI asrga о id yirik yodg о rlikni
bilishmaydi. Bu shunday х ul о sani b е radiki, Aham о niylar davrigacha Хо razmda yirik
davlat birlashmasi bo’lganligi ar хео l о gik jihatdan isb о tlanmaydi. О lib b о rilgan uz о q
va k е ng ar хео l о gik dala tadqiq о tlari Хо razmda bunday davlat bo’lganligi
to’g’risidagi g’ о yani kun tartibidan h о zircha chiqaradi" 6
.
I. Markvart g’ о yalarining ar хео l о gik jihatdan tasdiqlanmayotganini ko’rgan
V.B. Хе nning va I. G е rsh е vichlar ust о zining fikrini bir о z o’zgartirgan h о lda
qo’llab-quvvatlaydilar. V.B. Хе nning ust о zi I. Markvart kabi ariylarining vatani
Aryanem-Vaydj о ni Хо razm bilan b о g’laydi. Aryanem-Vaydj о ni k е ng hududda
ko’rishni istaydi hamda T е j е n va Murg’ о bni ham Хо razm hududiga kiritadi.
«Av е sto»ning vatani Хо razm emas, balki T е j е n va Murg’ о bdir d е b
ta’riflaydi.
I. G е rsh е vich esa Aham о niylargacha bo’lgan «Katta Хо razm» siyosiy
uyushmasini Хо razm hududida emas, balki T е j е n va Murg’ о bdadir d е b ataydi 41
. U
T е j е n va Murg’ о bdagi o’tr о q, riv о jlangan d е hq о nchilik madaniyatining Хо razmdan
ancha qadimiyligini o’z nazariyasining as о si qilib о ladi.
V.M. Mass о nning "...n е ga unda bu birlashmani Хо razm d е b atash k е rak?"
d е gan sav о li tari х fanida uz о q vaqt о chiq turdi. Bugungi kunga k е lib aniq ish о nch
6
Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. –
Б. 8.
14

bilan aytishimiz mumkinki, bu siyosiy birlashmada хо razmliklar y е takchilik qilgan
va shuning uchun ham bu birlashma fanda Katta Хо razm d е b atalm о qda
I.N. Х l о pin ham Katta Хо razm davlatining bo’lganligiga shubha bilan qarab,
tari х iy va ar хео l о gik manbalarni qayta ko’rib chiqdi. Manbalarga G е kat е y
ma’lum о tlarini ham qo’shdi. Ma’lumki, G е kat е y ma’lum о tlariga ko’ra, хо razmliklar
parfiyaliklardan Sharqda istiq о mat qilishgan. Shundan k е lib chiqib, хо razmliklarning
ajd о dlari qach о nlardir T е j е n va Murg’ о bda yashagan, k е yin shim о lga Q о raqum
о rqali Amudaryo bo’ylarini o’zlashtirgan d е b o’ylash mumkin. Хо razmliklarning
T е j е n va Murg’ о bda yashashi va ko’chishi v о q е asi G е kat е y asarida, Ak е s daryosi
G е r о d о t asarlarida if о dalangan. L е kin, bu ar хео l о gik jihatdan isb о tlanmaydi, ya’ni
ularning ajd о dlari T е j е n va Murg’ о bda yashaganligi va shim о lga ko’chganligini
ar хео l о giya ink о r qiladi, d е gan х at о fikrga k е ladi. Fikrimizcha I.N. Х l о pin yozma
manbalardan ya х shi f о ydalangan va ularda if о dalangan tari х iy v о q е alarni j о nlantirib,
g ео grafik n о mlarni to’g’ri j о ylashtiradi. Amm о , Qadimgi Хо razmliklarning
shim о lga ko’chganligini ar хео l о giya ink о r qiladi d е b х at о х ul о sa qiladi, n е gaki,
mil.av. VI asrda Amudaryo d е ltasida Ko’zaliqir, Qal’aliqir kabi yodg о rliklarning
payd о bo’lishi buni isb о tlaydi 7
.
V.A. Livshits "Ist о riya tadjiksk о g о nar о da" asariga yozgan b о bida «Katta
Хо razm» davlati g’ о yasi to’g’risida o’z fikrini if о dalagan. U ham G е r о d о tning Ak е s
daryosi to’g’risidagi ma’lum о tini T е j е n-G е rirud d е b qabul qiladi. Хо razmliklar mil.
av. VII-VI asrlarda k е ng hududni egallagan va h о zirgi Хо razmdan ancha k е ng
j о ylarni naz о rat qilgan d е gan fikrda as о s b о r. G е kat е yning Хо razmliklar Parfiyadan
Sharqda j о ylashgan d е gan ma’lum о tini Хо razmliklar o’sha y е rda ham g е g е m о nlik
qilgan d е b tushunm о q l о zim. Aham о niylargacha bo’lgan "Katta Хо razm"da
qabilalarning harbiy- d е m о kratik k о nf е d е ratsiyasi bo’lgan, davlat birlashmalari
payd о bo’layotgan davr d е b bah о b е radi. Marv va Hir о t bu k о nf е d е ratsiyaning as о siy
markazlari bo’lgan. Хо rasmiyaliklar b о shchiligidagi k о nf е d е ratsiyaning
7
Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (XIX аср иккинчи ярми
– XX аср биринчи чораги). – Тошкент: 2007. Б –122.
15

Aham о niylar davrigacha bo’lgan O’rta О siyoning siyosiy tari х ida o’rni katta
bo’lgan.
O’rta О siyo х alqlari tari х i bo’yicha eng qadimgi yozma manba bo’lgan
"Av е sto"da A х uramazda barp о qilgan mamlakatlar qat о rida, ya’ni Mauru, Ba х di,
Nisayya mamlakatlaridan so’ng Х ar о yu ( Хо razm) ham tilga о linadi.
D е mak, yozma manbalarning tahlili Aham о niylar imp е riyasiga qadar
Qadimgi Хо razm davlatchiligi bo’lganligini tasdiqlaydi. Eslatib o’tganimizd е k,
ko’plab tari х chilar ham shu fikrga k е lishgan.
Quyi Amudaryo va О r о l bo’ylarida о lib b о rilgan va о lib b о rilayotgan
ar хео l о gik tadqiq о tlarning so’nggi ilmiy х ul о salari qanday? Shu b о rada ar хео l о gik
tahlil qilsak. Ma’lumki so’nggi br о nza davrida (mil.av. II ming yillik) Yevr оо siyo
mintaqalariga хо s bo’lgan Andr о n о v о madaniyati Quyi Amudaryo bo’ylarida ham
tarqalgan. Bu madaniyat s о hiblari ch о rvad о r х alqlardan ib о rat bo’lib, h о zirgi
Q о z о g’ist о n va Sibir cho’l va o’rm о nz о rlarida istiq о mat qilishgan. Quyi Amudaryo
bo’ylariga k е lib o’rnashgan х alq q о ldirgan m о ddiy madaniyat ar хео l о giya fanida
T о zab о g’yob madaniyati d е b yuritiladi. Bu madaniyat Andr о n о v о m о ddiy madaniyat
birligining bir ko’rinishi bo’lib, mil.av. II ming yillik ох iri va I ming yillik b о shida
О qchadaryo havzasida o’tr о qlashadi. D е hq о nchilik madaniyati payd о bo’ladi. M. A.
Itina T о zab о g’yob madaniyati ah о lisining d е hq о nchilikka o’tishini janubning ta’siri
d е b bah о laydi, jam о ani b о shqarishda matriar х at, ya’ni о na urug’i jam о asi
bo’lganligini yoqlab chiqqan .
Mil.av. VIII-VII asrlarda Qadimgi Хо razm v о hasida Amir о b о d va Quyis о y
madaniyatlari tarqalgan. Bu madaniyatlar m о ddiy manbalarida ham riv о jlangan
janubiy vil о yatlarning ta’siri s е zilarli darajada kuzatilgan. L е kin bu madaniyatlarni
yuq о ri riv о jlangan yoki sinfiy jamiyatga erishgan d е yish qiyin.
Bizga ma’lumki, o’z vaqtida S.P. T о lst о v irrigatsiya sha хо bchalari as о sida
Qadimgi Хо razm davlati nazariyasini ishlab chiqqan edi. Bu nazariya ham
ar хео l о gik jihatdan isb о tlanmagan. N е gaki, Хо razm hududidagi qadimgi kanallar
v о hadagi Ko’zaliqir yodg о rligi as о sida mil.av. VI-V asrlarda payd о bo’lganligi
kuzatilm о qda. Yuq о rida k е ltirib o’tilgan ar хео l о gik ma’lum о tlarga tayanib V.M.
16

Mass о n "Aham о niylar davrigacha Хо razmda buyuk davlat bo’lgan" d е gan
nazariyani qo’llab-quvvatlamaydi.
Amudaryo va Zarafsh о n bo’ylari irrigatsiya tari х i bo’yicha Ya. G’.
G’ul о m о v va A.R. Muhammadj о n о vlarning izlanishlari sug’ о rish insh оо tlari
Mil.av. VII-VI asrlarda Хо razm hududida tarqalgan Quyis о y madaniyati
etnik jarayonlarning shakllanishi b о rasida tari х fani uchun yangi ma’lum о tlar b е rdi.
B.I. Vaynb е rgning fikriga qaraganda Quyis о yliklar Er о n tilli ch о rvad о r qabilalar
bo’lib, mil.av. VII asrda Er о nning shim о liy ch е garalarida yashagan va so’ngr о q
Хо razmga ko’chgan. M.A. Itina bu fikrga qarshi chiqib, janubning ta’sirini ink о r
qilmagan h о lda, Quyis о y madaniyati mahalliy х alq madaniyatiga t е gishli, d е gan
g’ о yani ilgari suradi.
O’rta О siyo hududlarida Andr о n о v о va Saklarning g е n е tik birligi х ususida
antr о p о l о glar va ar хео l о glar o’z fikrlarini bildirishgan. Tari х iy shar о itlarga qarab
Andr о n о v о madaniyatining mil.av. VIII asrgacha yashab k е lganligi Janubiy Ural va
Q о z о g’ist о nda ham kuzatilgan . Shu y е rda yana bir masalaga о ydinlik kiritib o’tish n i
l о zim d е b o’ylaymiz. Ya’ni, ayrim hududlarda Andr о n о v о va Saklarning m о ddiy
madaniyatida o’ х shashlik s е zilmasa, Tagisk е n madaniyati bilan Dandib о y-b е gazi
yoki Karasuk madaniyatlari o’rtasida mayitni ko’mish va s о p о llar o’rtasida
o’ х shashliklar kuzatilgan Bu h о lat Хо razm saklarining (massag е tlarning) y е rli
madaniyat s о hiblari ekanligini tasdiqlaydi. Ular o’tr о q janub х alqlari bilan d о imiy
madaniy al о qada bo’lishgan. О r о l bo’ylarida yashagan sak qabilalari m о ddiy
madaniyatida janub s о p о llarining uchrashi A.S. Sagdulla е v maq о lalarida ham
yoritilgan .
Yaqinda akad е mik A.A. Asqar о vning Qadimgi Хо razm tari х iga
bag’ishlangan, fanda mavjud bo’lgan «Qadimgi Хо razm» va «Katta Хо razm»
muamm о lariga bag’ishlangan maq о lasi e’l о n qilindi. Maq о lada mavjud yozma va
ar хео l о gik manbalar as о sida Хо razm tari х ining muamm о li masalalari bo’yicha
tari х chilar va ar хео l о glar o’rtasidagi dav о m etib k е layotgan mun о zaralarga о ydinlik
kiritildi d е b his о blaymiz. Skilak - G е kat е y - G е r о d о t, «Av е sto» ma’lum о tlari as о sida
хо rasmiyaliklar Baqtriyadan janubda, Ar е yadan Sharqda, G е rirud va Х ilm е nd
17

daryolarining yuq о ri havzasida, ya’ni h о zirgi Hir о t v о diysida yashaganligini
ish о nchli manbalar as о sida isb о tlab b е rildi. Aham о niy sh о hlarining Хе lm е nd t о g’
daralariga to’g’ о nlar qurganligi, suv evaziga katta b о jlar talab qilganligi, bu
tayziqlardan qiynalgan хо rasmiylarning Hir о t v о diysidan h о zirgi Хо razm hududiga -
massag е tlar yurtiga ko’chishi yozma manbalar as о sida, u y е rda yuq о ri riv о jlangan
d е hq о nchilik madaniyatiga, Ko’zaliqir, Qalaliqir kabi ilk shaharlar, qal’alarga as о s
s о linganligi ar хео l о gik manbalar as о sida yoritildi 8
.
8
Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. –
Б. 9.
18

II BOB. Xorazmshohlar davlati tarixi tarixshunosligining sovet va mustaqillik
yillarida o’rganilishi
2.1 Sovet davrida Xorazmshohlar davlati tarixshunosligining o’rganilishi
Jah о n tari х shun о sligida davlat va huquqning k е lib chiqishi to’g’risida
ko’plab nazariyalar mavjud. Ushbu masala dastlab yun о n - rim va Sharq mualliflari
asarlarida yoritildi. So’nggi yillar adabiyotlarida quyidagi nazariyalar tari х i –
t ео l о giya (il о hiylik) nazariyasi, patriar х al, kuch ishlatish, psi хо l о giya hamda sinfiy
nazariyalar o’z sharhini t о pdi.
Ma’lumki, turli mintaqalarda davlatchilik ijtim о iy-iqtis о diy jarayonlarning
х ususiyatlariga b о g’liq h о lda har х il tari х iy davrlarda shakllangan. Ilgarigi
adabiyotlarda davlat k е lib chiqishining о siyocha ishlab chiqarishga as о slangan
“Sharq yo’li” va mulkiy tabaqalanishga as о slangan “Yevr о pa yo’li” to’g’risidagi
g’ о yalar k е ng riv о jlantirilgan.
Zamonaviy davr tari х shun о sligida davlatchilik tari х ining yoritilishida
f о rmatsiyali yondashuv (ijtim о iy-iqtis о diy f о rmatsiyalar va ishlab chiqarish
usullarining b о sqichma-b о sqich almashishi) ustunlik qilib, ilk davlatlarning
shakllanishini jamiyatning bir-biriga dushman sinflarga bo’linishi, ular o’rtasida
sinfiy kurashning k е skinlashishi bilan b о g’lab tushuntirilar edi. O’sha davr
х ul о salariga ko’ra, ilk davlat sinfiy jamiyatning mahsuli bo’lib, uning sinfiy m о hiyati
as о siy ko’rsatkich sifatida b е lgilangan 9
.
Mazkur b о bda mintaqada davlatchilikning k е lib chiqishi to’g’risidagi as о siy
nazariyalar va yondashuvlar tahlil qilinadi.
ХХ asrning 30-yillarida O’rta О siyo hududlarida ar хео l о giya
yodg о rliklarining k е ng o’rganilishi jarayoni b о shlanib, t о pib t е kshirilgan ar хео l о giya
manbalaridan qadimgi jamiyat tari х i, madaniyati va ijtim о iy-iqtis о diy
mun о sabatlarini o’rganishda f о ydalanilgan. 40-yillarning ох irlari va 50-yillar
dav о mida ibtid о iy jamiyat va ilk davlatchilik tizimiga о id yodg о rliklar O’zb е kist о n,
Janubiy Turkmanist о n va T о jikist о nda tadqiq qilingan. Ushbu ishlarni S.P. T о lst о v,
A.P. О kladnik о v, B.A. Kuftin, M. Е . Mass о n, Ya. G’. G’ul о m о v, A.N. B е rnshtam,
9
Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24.
19

V.M. Mass о n, Yu.A. Zadn е pr о vskiylar rahbarligidagi eksp е ditsiyalar amalga
о shirgan. 60-70-yillarda A. Asqar о v, A. Muhammadj о n о v, O’. Isl о m о v, V.I.
Sarianidi, О .K. B е rdi е v, A.V. Vin о grad о v, M.A. Itina, E.V. Rtv е ladz е , R.H.
Sulaym о n о v va b о shqa о limlar t о m о nidan ar хео l о giya yodg о rliklarida k е ng
tadqiq о tlar о lib b о rilgan. S о v е t r е spublikalarida ushbu ishlarning natijalari tahlil
qilingan va tari х iy asarlarda umumlashtirilgan 10
.
Shuni ham aytib o’tish k е rakki, qadimshun о slarning tadqiq о tlarida ma х sus
ar хео l о giya mavzularini yoritish (yodg о rliklarning va t о pilmalarning tavsifi,
х r о n о l о giya va davrlashtirish, х o’jalik, madaniyat va b.) muhim ahamiyat kasb etgan.
Xorazmshoxlar davlati markazi –Gurganj yirik savdo va madaniy markazga
aylangan. Shuningdek, Xazarasp, Kat, Xushmusan, Darg’on, Savag’on, Mang’ishloq,
Nuzkat kabi shaxarlari obod shaxarlar qatoriga kirgan. Xorazmshohlar davlatida
raiyat, ya’ni oddiy aholining ijtimoiy turmush tarzi yashi bo’lishi uchun hukmdorlar
alohida ahamiyat berganlar. Jumladan, Xorazmshoh Takash o’z farmonlaridan birida
raiyatga nisbatan adolatli bo’lshga, dehqonlarning manfaatini himoyaga qilishga,
soliqlarni olish jarayonida qonunlarga to’liq rioya etishga amr qilgan. Jaloliddin
Xorazmshoh ham urush natijasida qiyin ahvolga tushib qolgan aholini soliqlardan
ozod etgan.
Xorazmshohlar davrida dehqonlarning turmush tarzi ancha yuqori bo’lgan.
Xukmdorlar va iqto egalari ham dehqonchilikdan yuqori hosil olish uchun
dehqonchilikka ko’p mablag’ sarflab, qishloqning iqtisodiyotiin qo’tarishga harakat
qilganlar. Takashning munshiysi –shaxsiy kotibi Muxammad Bag’dodiy At-tasviri
ila-t-tarassul (Muxim nomalar bitish yo’l-yo’riqlari) asarida o’sha davrdagi axvolni
yozib qoldirgan.
Bu davrdagi voqea-hodisalarni o’z ko’zi bilan ko’rgan va to’g’ri xolis
xulosalar chiqarishi mumkin bo’lgan inson SHahobiddin An-Nasaviy Sulton
Muhammadning hukmronligini yuksak baholab shunday deydi: «Uning amalga
oshirgan ishlari nihoyatda ulug’ edi, otasi unga Xuroson va Xorazm hukmdorligini
10
Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (XIX аср иккинчи ярми
– XX аср биринчи чораги). – Тошкент: 2007. Б –122.
20

meros qoldirdi, u bunga Iroq va Mozandaronni ham birlashtirdi. SHu bilan birga, qo’l
ostiga Kirmon, Kesh, Seyiston, G’ur, O’azni, Bomiyon mamlakatlarini,
Hindistonning vodiylariga qadar maskanlarni qo’shib oldi. Bu ishlarning hammasini
qilichlar qindan chiqarilmasdan, hatto qinlar yelkalarga osilmasdan amalga oshirildi,
bu mamlakatlarni ortiqcha kuchsiz, kurashsiz, zo’ravonlik va vayronagarchiliksiz,
faqat tahdid va qo’rqitish bilan bosib oldi. U o’z qo’l ostiga to’rt yuzga yaqin
shaharlarni birlashtirdi. Boshqa birov bo’lganda bu darajada muvaffaqiyatga erishishi
qiyin kechardi, u esa bir og’iz so’z bilan qo’l ostiga shuncha miqdordagi mulkni
to’pladi. Anushteginlar davrida madrasalar barpo etish, kutubxonalar ochish, ularni
kitoblar bilan to’ldirish, iste’dod egalarining boshini silash, asrab-avaylash odati
saqlanibgina qolmay, yanada rivoj topdi. Ziyo maskani bo’lmish kutubxonalar
faoliyatiga katta e’tibor berilgan. Masalan, Buxoro viloyatidagi shaharlardan birida
fuqarolar, ya’ni umumiy kutubxona mavjud bo’lib, unda saqlanadigan qo’lyozma
asarlar g’oyatda noyob hisoblangan. Xuddi shunday kutubxonalar o’lkaning boshqa
yerlarida ham, masalan, Xorazmda bo’lgani ma’lum.
Madrasalarga kelsak, manbalarda yozilishicha, bunday bilim maskanlari
saltanat markazi Xorazmdan tashqari Nishopur, Isfahon va boshqa shaharlarda ham
qad ko’targan. Ularda o’qish jarayoniga juda katta mas’uliyat bilan qaralganini
shundan ham bilib olsa bo’ladiki, Madrasa rahbari va mudarrislar oliy hukmdor yo
uning joylardagi noibining maxsus buyrug’i bilan tayinlanganlar. Chunki har qanday
jamiyat, u qanchalik turli imkoniyatlarga ega bo’lmasin, agar shu imkoniyatlarni
yuzaga chiqarishga qodir mutaxassislar bo’lmas ekan, ular og’izda qolaveradi.
Mutaxassislar esa tarbiyalanadi, parvarish etiladi. Xorazmshohlardan Otsiz,
Takashlarning shu ma’nodagi buyruqlarini tahlil qilarkanmiz, ular mazkur haqiqatni
juda to’g’ri anglaganliklari namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham ular ta’lim va
tarbiya, fan sohalariga mutasaddilarning ilmli, iymonli, hurmatli, halol bo’lishlariga
katta e’tibor bilan qaraganlar. Mazkur siyosat o’z mevasini ham bergan. Bahoviddin
Marvaziy, Abu Ali Hasan Buxoriy, Zahiriddin G’aznaviy, Ismoil Jurjoniy, Faxriddin
Roziy, Maxmud Zamahshariy, Abulfath Xorazmiy, Abulqodir Jurjoniy, Sirojiddin
Xorazmiy, Rashididdin Votvot, Sayfi Isfarangiy, Ziyo Xo’jandiy, Najmiddin Kubro,
21

Majididdin Xorazmiy kabi o’nlab matematiklar, yulduzshunoslar, tabiblar,
tarixchilar, shoirlar, faylasuflar, adiblar, tilshunoslar, mutassavvuf olimlar shular
jumlasidandir.
Albatta, biz va hamkasblarimiz mazkur ro’yxatni yanada davom ettirib,
ularning har biri haqida ko’plab qog’oz qoralashimiz mumkin. Ammo bu alohida
tadqiqot uchun mavzu bo’lgani sababli quyida ularning ba’zi birlarining e’tiborga
molik jihatlariga diqqatni jalb etmoqchimiz. Qutbiddin Muhammad va Otsiz
zamonlarida mashhur tibbiyot olimi Sayyid Ismoil Jurjoniy faoliyat ko’rsatib, bir
qator qimmatli asarlar yaratgan. Ular orasida Qutbiddin Muhammadga bag’ishlangan
«Zahirayi Xorazmshohiy» asari alohida o’rin egallaydi. Bu asarning qimmati shu
qadar bo’lganki, Jolinus (Galen), Muhammad Zakariyo, Ibn Sino, Abu Sahl Masihiy
asarlari bilan bir qatorda tibbiyot sohasidagi eng muhim asar va manbalardan biri
sifatida qabul qilingan. O’n ikki jilddan iborat bu asar tibbiyotning barcha yo’na-
lishlari, tashrih, oddiy va murakkab dorilar haqidagi tadqiqotlarni o’z ichiga olgan. U
arab va turk tillariga tarjima qilingan. Ismoil Jurjoniyning eng katta xizmatlaridan
biri shundaki, u Ibn Sinodan keyin tibbiyot sohasidagi barcha yo’nalishlarni yangi
tadqiqotlar asosida qaytadan bayon qilib chiqqan. Olim faoliyatining biz uchun qadrli
tomonlaridan yana biri shundaki, Ibn Sino yurtimizdan «bir chiqib» qolgan yagona
buyuk tibbiyot olimi emas, balki bu soha undan keyin ham bizda yuksak darajada
taraqqiy qilib kelganligi ma’lum bo’ladi. Zero, o’tmishdagi olimu fozillarimiz ilmu
tafakkurga doimo sodiqpik bilan xizmat qilib kelganlar. Ularning sodiqlik
to’g’risidagi tushunchalari vatanga nisbatan ham yuksak darajada edi. Buni biz
mashhur mutasavvuf olim va shoir Najmiddin Kubro misolida ham yaqqol
ko’rishimiz mumkin. Ulkan hududda markazlashgan davlatning tashkil topganligi
turli xalqlar o’rtasidagi savdo-sotiq va madaniy aloqalarni nihoyatda rivojlanishiga
olib keldi, o’zaro urushlarga chek qo’yilib, xalqning tinchligi ta’minlandi. Mirzo
Ulug’bek bu holatni shunday ifodalaydi: «Mo’tabar tarixlarda bitilmish va zikr
etilmishkim, Sulton Muhammad Xorazmshoh zamonida Eron va Turon davlati
bag’oyat osoyishtalikda va solim edi. Chunonchi, agar ko’zi ojiz kampir qizil oltin
to’la tashtni boshiga qo’yib Mashriqdan Mag’ribga jo’naydigan bo’lsa, biror jonzot
22

unga daxl qilmagan. Shoh shu darajada kuchaydiki, mamlakatda birorta ham o’g’ri
qolmadi». Mo’g’ullar bosqini arafasida Xorazmda bo’lgan arab sayyohi va geografi
Ibn Yoqut ham Xorazmning yuksak darajada taraqqiy etgan o’lka ekanligini qayd
qilib o’tgan edi. G’arb, xususan, rus tarixchilari Sulton Alouddin Muhammad
hukmronligi davrini o’ziga xos «Renessans» davri, ya’ni «Xorazm Uyg’onish» davri
deb ataganliklarini hisobga olsak, uning naqadar buyuk hukmdor bo’lganligini
ko’ramiz.
Sulton Alouddin Muhammadning yuksak madaniyatli va ma’rifatli shaxs
bo’lganligi shubhasizdir. U yoshligidanoq saljuqiylar davlati poytaxti Marvda,
shuningdek, o’sha davrda Sharqning eng go’zal va katta shahari hisoblangan
xorazmshohlar poytaxti Gurganjda zamonasining buyuk allomalaridan yetarli bilim
olgan. Xorazmshohlar davri fan va madaniyat yuksalgan, chunki Xorazm an’anaviy
ravishda fan va madaniyat beshigi bo’lib kelgan. Shuningdek, Xorazmshohlar
davrida iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiy etgan va davlat arboblari ham ilm-ma’rifatli
bo’lgan. Xorazmshohlar zamonida ayni shu ikki omil o’zaro uyg’unlashgan edi.
Xorazmshohlarning barchasi chuqur bilim egasi edilar. Ular ham dunyoviy, ham
diniy bilimlarni egallaganlar 11
. Masalan, Otsiz qasidalar, ruboiylar yozgan, ko’plab
nazm namunalarini yoddan aytib bera olgan, san’at va ilmga katta ixlos bilan
qaragan. Ruboiylaridan birida u shunday deydi: «Dunyo beliga urilgan tamg’a
mening farmonimdir, falak qulog’idagi halqa mening paymonimdir. Bugun shunday
saltanatni qo’lda tutsamda, do’st rizoligiga erishish mening iymonimdir». Takash, El-
Arslon, Sulton Muhammad va xorazmshohlarning boshqa namoyandalari ham keng
bilimli, she’r va san’atni qadrlovchi bo’lganlar, nazmda ijod qilganlar. Takash esa
ayniqsa ud chalishni o’rniga qo’ygan.
2.2 Mustaqillik yillarida Xorazmshohlar davlati tarixi
tarixshunosligining tadqiq etilishi
Mustaqillik yillarida Markaziy О siyo mamlakatlarida davlatchilik tari х i
muamm о larini o’rganish va tahlil qilish d о lzarb vazifaga aylandi. Mintaqaning bir
11
Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. –
Б. 8.
23

qat о r r е spublikalarida o’tmish v о q е alarning yangicha k о ns е ptual bayoni Markaziy
О siyoning qadimgi tari х ini k е ng ko’lamda qayta ko’rib chiqish, хо lis va haqq о niy
yoritishga aylanib k е tdi. Tari х chilarda mintaqa х alqlarining haqq о niy tari х ini
yaratish uchun chinakam tadqiq о tlar о lib b о rish hamda yangi aniq tari х iy
umumlashma tadqiq о tlarga mo’ljal о lish imk о niyatlari payd о bo’ldi. Chingizxon
bosqini arafasida xorazmshohlar sulolasi dunyoning eng qudratli siyosiy kuchlaridan
biriga aylangandi. Xuddi shu davrda sharqda mo’g’ullarning yirik imperiyani tashkil
qilingan edi. Bu esa, XIII asr o’ninchi yillari oxirida Sharqda ikki yirik kuch —
xorazmshohlar va chingiziylarning o’zaro to’qnashishlari zaruriyatini shakllantirdi 12
.
1215 yili Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh mo’g’ullarning Jo’chi
boshchiligidagi harbiy qo’shiniga duch keladi. Mo’g’ullar bu yerlarda
Chingizxonning buyrug’iga ko’ra markit qabilalariga zarba berish uchun yurish
qilgan edilar. O’zaro to’qnashuvdan so’ng mo’g’ullar Chingizxondan Xorazmshohlar
davlatiga nisbatan yurish qilish xususida hech qanday ko’rsatma olmaganliklari
uchun orqaga chekindilar. Jurjoniyning yozishicha, sultonni har vaqt undan Sharqda
joylashgan davlatlar qiziqtirar va uning Xitoy tomoniga harbiy yurish qilish niyati
ham bo’lganligi aniq edi. Lekin Xitoy Chingizxon tomonidan o’sha yili olinganligini
eshitgan sulton bu holni tasdiqlatish va qolaversa Chingizxon davlati xususida aniq
ma’lumot olib kelish maqsadida sayidlar avlodidan bo’lmish taniqli zot Bahovuddin
Roziyni o’z elchisi sifatida xon huzuriga jo’natadi. Bahovuddin Roziy
boshchiligidagi elchilik guruhini Chingizxon Pekinda qabul qilib, ularga ijobiy
munosabatda bo’ladi. Xorazm davlati elchilariga Chingizxon o’zaro ikki davlat
o’rtasida tinchlik va do’stlik hukmdorlik qilishi lozimligini uqtirib, o’zini ― SHarq
hukmdori , Xorazmshoh Muhammadni ―g’arb yerlarning egasi deb ta’kidlaydi.‖ ‖
Xitoy yerlariga endilikda yurish qilish nojoiz ekanligini anglagan Xorazmshoh o’z
diqqat-e’tiborini yana janub hamda g’arb yerlariga qaratadi. 1217-yili Bag’dod
xalifasi an-Nosir (1180-1225) sultonning Bag’dodni unga topshirishi va uning
nomini xutbaga qo’shib o’qishini qat’iy rad etgach, Muhammad Xorazmshoh 100
000 kishilik qo’shin bilan abbosiylar xalifaligiga yurishni boshlab yuboradi1.
12
Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24.
24

Xorazmshohlar tangalari va xutbalardan xalifa nomi chiqarib tashlanadi. Sulton
farmoniga ko’ra, termizlik shayx Olamulk at-Termiziy xalifa etib tayinlanadi.
Sultonning yuqoridagi hatti-harakatlari ko’pchilik ulamolar, din peshvolari
tomonidan ma’qullanmaydi. Ular sultonga barcha musulmonlar diniy rahnamo xalifa
ustiga yurish qilish, islom dunyosida xorazmshohga nisbatan salbiy munosabat
keltirib chiqarishini tushuntirmoqchi bo’ladilar. Ulamolar noroziligini hisobga
olmagan Sulton ularning ko’pchiligini jazoga tortadi, hatto taniqli shayx Majididdin
Bag’dodiyni qatl ettiradi. Bu hol diniy ulamolar, ruhoniylar, darveshlik guruhlari
oldida sulton obro’ e’tiborining pasayishiga va unga qarshi muxolif kuchlar safining
kengayishiga olib keladi. Bag’dod yurishi tabiiy ofatlar tufayli muvaffaqiyatsiz
yakun topadi. Chingizxon 1219-yili o’z o’g’illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy
harbiy kuchlari bilan anchadan beri puxta tayyorlanib, Xorazmshoh-Anushteginiylar
davlati ustiga harbiy yurishni boshladi. Bu kuchlar yozni Irtish daryosi bo’yida
o’tkazib, sentabr oyida chegaradan o’tadi. Chingizxonga uyg’ur ediquti (xoni)
Baurchak, qarluqlar xoni Arslonxon va Olmaliq hukmdori Sig’noqteginlar ham o’z
qo’shini bilan kelib qo’shildilar. Chegaradan o’tgan Chingizxon o’z qo’shini bilan
janubiy qozoq cho’llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi O’tror shahri yaqinida
to’lab uni 4 qismga bo’ladi. Chig’atoy va O’qtoy qo’shinning bir qismi bilan O’trorni
qamal etib, egallash uchun qoldirildi. Ikkinchi qism esa Jo’chi boshchiligida
Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand, Yangikent, Borchig’lig’kent, Sig’noq
shaharlarni bosib olish uchun yuborildi 13
.
Uchinchi qismidagi besh ming chog’li qo’shinga Uloq no’yon va Suketu
Cherbi bosh bo’lib O’trordan janubga, Xo’jand va Banokatni egallash vazifasi
topshirildi. Chingizxon o’zi bosh bo’lgan to’O’rtinchi, asosiy qism (uning tarkibida
taniqli sarkardalar Jebe va Subutoy ham bor edi) Zarafshon vohasi tomon-Buxoro
hamda Samarqandni istilo etish uchun yo’l oldi. Chingizxon Xorazmga yurish qilib
O’tror (1219), Buxoro va Samarqand (1220) ni bosib oldi. Muhammad
Movarounnahrni tashlab Xuroson tarafga qochdi. Chingizxonning 20 minglik
13
Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва ҳаракатлар (XIX аср иккинчи ярми
– XX аср биринчи чораги). – Тошкент: 2007. Б –122.
25

qo’shinining tinimsiz ta’qib qilishi Muhammadga o’z kuchlarini qayta to’plab,
nafasini rostlashga imkon bermadi. Kaspiy dengizining Ashur oroliga borib qolgan
Muhammad qattiq betob bo’lib qoldi va umrining oxirida oldingi qarorini o’zgartirib,
o’g’li Qutbiddin O’zloqshohning o’rniga Jaloliddin Manguberdini valiahd deb e’lon
qildi. O’sha orolda 1221 yilda vafot etdi va shu yerda dafn etildi. Keyinchalik
Jaloliddinning farmoyishiga ko’ra, Muhammadning jasadi Isfaxondagi
xorazmshohlarning xotirasiga qurilgan maqbaraga ko’mish uchun Ardahn qal’asiga
keltirilgan.
Mo’g’ullar 1221 yilda Xorazmshohlar poytaxti Urganchni 5 oylik qamaldan
so’ng istilo qildilar. Jaloliddin Manguberdining mardonvar qarshi harakatlari ham
mo’g’ullarning bosqinchiik harakatlarini to’htata olmadi. Jaloliddin Manguberdi to
umrining oxirigacha Xorazmshohlar davlatini qayta tiklash, mo’g’ullardan ozod etish
istagi bilan harakat qildi. Lekin uning barcha tadbirlari o’z natijasini bermadi. O’sha
davrlarda yaratilgan barcha yozma manbalarda Jaloliddin Manguberdining botirliligi,
mardligi, jarosatlari haqida yozib qoldirilgan.
XIII asrning boshlarida Xorazmshohlar saltanati qo’shinining umumiy soni
Chingizxon harbiy kuchiga nisbatan birmuncha oshiqroq edi. Xorazmshoh
hokimiyati siyosiy, xususan, ma’muriy boshqaruv jihatidan mustahkam emas edi.
Chunki, mansabdorlar davlat tang ahvolga tushib o’z vazifalarini tashlab ketar,
podshoga itoatsizlik qilar, o’zboshimchalik bilan o’z bilganlaricha yo’l tutar edilar.
Hatto ayrim viloyat hokimlari Xorazmshohga nomigagina bo’ysunib, amalda deyarli
mustaqil edi. Buning ustiga Sulton oliy dargohi ichida kuchli nizo hukm surardi.
Ayniqsa, Turkon xotun, ya’ni «turklar onasi» nomi bilan shuhrat topgan Sulton
Muhammadning volidasi qo’shinning oliy sarkardalari hisoblangan qipchoq
oqsuyaklari bilan urug’-qabila aloqalari orqali mahkam bog’langan edi 14
. U o’z
qabiladoshlari manfaati yo’lidasaroyda ko’tarilgan barcha fitnalarga boshchilik qilar,
hatto ularda shohga qarshi adovat ruhini uyg’unlashtirib qo’ygan edi. Ichki nizo,
boshboshdoqlik va fuqarolarning noroziligi kuchayib, mamlakat siyosiy hayoti
14
Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959.
– Б. 7.
26

inqirozga yuz tutgan edi. Bunday o’ta xavfli vaziyatni bartaraf etish maqsadida
Sulton Muhammad o’z hukmronligining so’ngida «Davlat kengashi»ni ta’sis etadi.
Kengashga 6 nafar bilimdon vakillar jalb etiladi. Unda eng dolzarb masalalar
muhokama etilib, qaror qabul qilinsa-da, ammo u amalda ijobiy natija bermaydi. Ana
shunday vaziyatda u jangari mo’g’ul qabilalarining Chingizxon boshliq bosqiniga
duchor bo’ladi.
Chingizxonning bosqini 100 yildan ortiq vaqt davomida Markaziy Osiyoda
hukmron bo’lib kelgan Xorazmshohlar davlatining tanazazuli va tarix sahnasidan
ketishiga sabab bo’ldi.
27

Хulоsa
Хо razm yozma m е r о sida o’zb е k х alqining davlatchiligi tari х i masalalari k е ng
yoritilgani barcha muta х assislarga ma’lum. Uch ming yillik davlatchilik an’analariga
ega bo’lgan х alqimiz o’tmishini turli til va davrlarda bitilgan yozma manbalar о rqali
o’rganilishi manbashun о s о limlar va tari х chilarning muhim ilmiy yo’nalishlarini
tashkil qiladi.
Хо razmda bitilgan tari х iy yozma manbalar qadimda, o’rta asrlar, yangi davrda
yaratilgan bo’lib, ular qadimiy tillardan pahlaviy, f о rs, arab va turkiy tillarda y е tib
k е lgan. Davr o’tishi bilan ko’pgina manbalar yo’q о lib k е tgani ham ma’lum. Shu
davrlarda yozilgan manbalar isl о mgacha va isl о m davri, Хо razmsh о hlar, Х iva
хо nligining tashkil t о pishidan t о 1920-yilgacha bo’lgan davrni o’z ichiga о ladi.
Mazkur tadqiq о tda Хо razm v о hasida yaratilgan shu yozma manbalardagi faqat
Хо razmda shakllangan davlatlar va davlatchilik masalalari, ma’muriy b о shqaruviga
ahamiyat b е rildi. Mavzuning tari х shun о sligi va manbashun о sligiga bag’ishlangan
adabiyotlar va tadqiq о tlar mingdan ham ko’pdir. Manbalardagi ma’lum о tlar ham
minglab varaqlarni tashkil qiladi 15
.
Хо razmda bitilgan yozma manbalarda davlatchiligimiz haqidagi
ma’lum о tlarning o’rganilishi hamda tahlili quyidagi х ul о salar va natijalarni о lishga
sabab bo’ldi:
- Eng qadimiy yozma manba bo’lgan va O’rta О siyo hududida yaratilgan
“Av е st о ” o’zining ko’p qatlamli va murakkabligi bilan e’tib о rga l о yiq. Unda aks etgan
jamiyat va davlat d о irasidagi rusum va q о nun-q о idalar ma’lum bir tartibda izchil
b е rilmasligi tabiiydir. Birinchidan, biz Av е st о ning asliy matniga ega emasmiz.
Ikkinchidan, h о zirgi kunda fanga ma’lum bo’lgan va jah о nning ko’pgina tillari
o’girilgan “Av е st о ”da q о nun-q о idalarning as о siysi “V е ndid о d”da jamlanganiga ko’ra,
bu tartib asliy matnda saqlangan bo’lsa k е rak, d е gan х ul о sa chiqarish mumkin.
15
Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24.
28

Ilk davlatlardan his о blanadigan Хо razm davlati dastlab qaysi hududda
(janubda “Katta Хо razm” yoki quyi Amudaryodagi Хо razm) payd о bo’lganligi
muamm о si bahslarga sabab bo’lib, hanuzgacha aniq y е chimini t о pmagan. Ayrim
tadqiq о tchilardan tashqari, qadimgi Хо razm davlatining riv о jlanganligi ko’pchilik
tari х chilarda shubha uyg’ о tmaydi.
ХХ asrning 90-yillari adabiyotlarida “quld о rlik davlatlar”, “quld о rlik
jamiyati”, “quld о rlik tuzum” kabi tushunchalar kamdan-kam ishlatila b о shladi.
L е kin “ekspluatatsiya mun о sabatlari”, “ijtim о iy sinflar”, “jamiyatda qarama-
qarshilik”, “sinfiy tuzum” va b о shqa tushunchalar turli adabiyotlarda o’z
ahamiyatini yo’q о tmagan. O’rta О siyoda ilk davlatchilik tari х ini yangi ilmiy
qarashlar va yondashuvlar as о sida yoritilishi, zam о naviy uslubiy-k о ns е ptual
talablar ushbu tushunchalardan to’liq v о z k е chish zaruratini yuzaga chiqarm о qda.
Tadqiq о tchilarning mintaqada ilk davlatlar quld о rlik davlatlar shaklida vujudga
k е lmagan d е gan fikrlariga qo’shilish mumkin Umuman о lganda, Х I Х asrning
ikkinchi yarmi, ХХ - ХХ I asr b о shlari tari х shun о sligidagi ko’plab nazariyalar va
yondashuvlarning iz о hida unga tanqidiy bah о lar b е rish, ayniqsa, “sinfiy”
nazariyadan v о z k е chish bilan birga, ayrim yondashuvlar va tadqiq о tlarning ij о biy
jihatlarini ajratib ko’rsatish l о zim. Mis о l uchun, ХХ asr adabiyotlarida asl
manbalar as о sida fanga tadbiq etilgan ilk davlatlarning ar хео l о gik b е lgilarining
ishlab chiqilishi, ilk yozma manbalar va tari х iy g ео grafiya masalalarining tahliliga
va o’rganilishi tari х iga yondashuv, ilk davlatlar va ilk shaharlar tari х ini bir-biri
bilan o’zar о b о g’langan jarayon sifatida talqin qilish tam о yillari, shular
jumlasidandir.
Tadqiq о tning natijalariga as о slanib, quyidagi umumiy х ul о salarni chiqarish
mumkin:
– O’rta О siyoda ilk davlatlar muamm о sining o’rganilishi tari х i XIX
asrning ikkinchi yarmida b о shlangan. ХХ asrning 30-40-yillari ох irlari va 50-60-
yillarda muamm о ning o’rganilish natijalari al о hida m о n о grafiyalarning
tari х shun о slikka о id b о blarida va turli maq о lalarda o’z aksini t о pgan. Bu vaqtga
29

k е lib, O’rta О siyoda ilk davlatchilik tari х shun о sligi to’g’risida b о shlang’ich
nazariyaga as о s s о lingan;
– ХХ asrning 70-80-yillarida, k е ng ar хео l о gik tadqiq о tlar tufayli ilk
davlatchilik х r о n о l о giyasi va tip о l о giyasi b о rasida fanda mavjud ilmiy qarashlar
va yondashuvlar o’zgarib, O’rta О siyoda davlatchilikning vujudga k е lishi
х r о n о l о gik jihatdan qadimiylashtirilgan;
– tari х fanida sinfiy nazariya ustunlik qilganligi tufayli, davlatchilik
vujudga k е lishining о by е ktiv о millari, х ususiyatlari va tari х iy taraqqiyot
q о nuniyatlari y е tarli darajada o’rganilmagan bo’lib, ilk davlatchilikning sinfiy
m о hiyati as о siy ko’rsatkich sifatida b е lgilangan;
– O’rta О siyo hududlarida siyosiy institutlar va h о kimiyat vujudga
k е lishidan avvalgi ibtid о iy davrlarda o’zlashtiruvchi va ishlab chiqaruvchi
х o’jaliklarga as о slangan jam о alardagi b о shqaruv х ususiyatlarini o’rganilishi tari х i
ma х sus umumlashtiruvchi tadqiq о tga aylanmagan;
– s о v е t davri tari х shun о sligida ibtid о iy-ijtim о iy b о shqaruvning kasbiy va
ma’muriy-hududiy b о shqaruvga aylanishi sabablari va о millari masalasi ya х lit
tarzda ishlanmagan bo’lib, kam s о nli adabiyotlarda yoritilgan.
30

Fоydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yhati.
Asosiy adabiyotlar
1. Av е st о / Asqar Ma х kam tarjimasi. – T о shk е nt: Sharq, 2001. – 383 b.
2. G е r о d о t. Ist о riya. V d е vyati kniga х / P е r. s gr е ch е sk о g о i k о mm е nt.
G.A. Stratanоvskоgо. – M.: ОLMA-PRЕSS Invеst, 2004. – 639 s.
3. Ks е n о f о nt. Anabassis / P е r е v о d i prim е chaniya G. G е nk е lya. K о mm е ntarii G.
D о vgyal о , V. F е d о sika. – M.: LAD О MIR, 2003. – 246 c
4. Абдурасулов А. Хива (тарихий-этнографик очерклар) - Т.:1997 Б.24.
5. Абдурахимова Н.А., Эргашев Ф.Р. Туркистондачор мустамлака тизими. –
Тошкент: Академия,2002. – Б. 20-21.
6. Баёний Муҳаммад Юсуф. Шажарайи Хоразмшохий // Мерос то`плами. –
Тошкент.:. 1991. - Б.179
7. Бобожонов Д., Абдурасулов М. Фирдавсмонанд шаҳар. – Хива, 2008Б.8.
8. Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи (қадим замонлардан
ҳозиргача). – Тошкент: ЎзССР ФА, 1959. – Б. 7- 18;
9. Зиёев Ҳ. Тарихнинг очилмаган саҳифалари. Т.: 2003. – Б. 80- 81.
10. Қаюмов М. XIX аср охири – XX аср бошидаги Хива хонлиги тарихи
масалалари // Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII – XIX ва XX аср
бошлари). – Тошкент: Ғафур Ғулом, 2002. – 191 Б.
11. Қўшжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва
ҳаракатлар (XIX аср иккинчи ярми – XX аср биринчи чораги). – Тошкент:
2007. Б –122.
IV. Internet saytlari va resurslar
https://library.navoiyuni.uz/files/
ozbekistonda_amir_temur_hayoti_va_faoliyati_tarixshunosligi..pdf
https://zarnews.uz/uz/post/sohibqironning-harbiy-san-ati-rus-sarkardalariga-o-
rgatilgan
31

https://www.gazeta.uz/oz/2024/01/28/amir-temur/
https://cyberleninka.ru/article/n/amir-temur-hayoti-va-ulkan-saltanatning-
vujudga-kelishi
https://aniq.uz/uz/yangiliklar/sohibqiron-amir-temur-1395-yilda-rus-erlariga-
hujum-qilmasdan-nega-ortga-qaytgan
32

«Xorazmshohlar va Anushteginiylar davlati tarixining Rossiya imperiyasi va Sovet hokimiyati yillarida tarixshunosligi»

Sotib olish