• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 159.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Январь 2025
Расширение docx
Категория Психология

Продавец

Misha Khan

Дата регистрации 22 Январь 2025

7 Продаж

Xotira jarayonlari va turlari

harakatga undovchi va o‘tmishda salbiy kechinmalarga ega bo‘lgan harakatlardan saqlanib qoluvchi signal tarzida namoyon bo‘ladi. Hissiy xotira o‘zining vujudga kelish xususiyati, tezligi, dinamikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlaridan ma'lum ma'noda ajralib turadi. har bir odamga o‘z turmush tajribasidan ma'lumki, ko‘pincha, qachonlardir o‘qigan kitoblar, tomosha qilgan kinofilmlar faqat "taassurotlar", bog‘lanishlar zanjirini yechishning dastlabki tuguni sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun hissiy xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib, umumiylik alohida olingan odamlar kayfiyatlari bir-birlariga o‘xshashligi, iliq ruhiy muhitni vujudga keltirish yoki noxush kechinmalar to‘lqinini barpo etish ehtimoli to‘g‘risida mulohaza yuritilayotgan alomati ostida ijtimoiy guruhiy, jamoaviy, barqaror va beqaror kayfiyatni vujudga keltiradi. Obrazli xotira - tasavvurlar va turmush manzaralari, shuning bilan birga, tovushlar, ta'mlar, ranglar shakllar, bilan bog‘liq bo‘lgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb yaqqol mazmunni, binobarin, narsa, hodisalarning aniq obrazlarini, ularning xususiyatlari va bog‘lanishlarini esda qoldirish, ongda mustahkamlash hamda zaruriyat tug‘ilganida esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi. Psixologiya fanida obrazli xotiraning bir necha turlari ajratib ko‘rsatiladi va ular quyidagilardan iborat. Izchil obrazlar sensor xotiraning eng sodda ko‘rinishi yoki shakli izchil obrazlardan iboratdir. Izchil obrazlarning namoyon bo‘lish hodisasi quyidagilardan tuziladi: agar sub'ektga bir necha daqiqa oddiy qo‘zg‘atuvchi yuborilsa, jumladan 10-15 sekund yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa, so‘ng tekshiruvchi oldidan kvadrat olib quyilsa, u qizil kvadrat o‘rnida xuddi shunday geometrik shakl izini ko‘rishda davom etadi. Asosan bu shakl ko‘pligi rangda tovlanadi. Mazkur iz o‘sha zahoti, ba'zan bir necha sekunddan keyin paydo bo‘lib, 15 sekunddan to 45- 60 sekundgacha o‘sha ob'ektda saqlanib turadi, shundan so‘ng asta-sekin oqara boshlaydi. Natijada o‘zining aniq qon turini yo‘qotadi, keyinchalik mutlaqo yo‘qolib ketadi. Goho butunlay yo‘qolishi uchun qaytadan paydo bo‘lishi mumkin. 7 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI PSIXOLOGIYA FAKULTETI “OILA PSIXOLOGIYASI” YO‘NALISHI 2-BOSQICH 412-22-GURUH TALABASI BURXONOVA MARJONANING UMUMIY PSIXOLOGIYA FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Xotira jarayonlari va turlari Ilmiy rahbar: Yuldashev. SH Jizzax-2024-yi l 1 munosabatlarining yuzaga kelishi, ularning izini va keyinchalik faollashtirilishini xotira jarayonlari asoslari nazariyasi sifatida ko’rib chiqiladi. Xotiraning buzilishi - xotira buzilishining har xil turlarini klinik tahlil qilish XIX asr oxiriga taalluqlidir. Biroq xotira buzilishi muntazam ravishda o’rganish rus olimi S.S.Korsakov ishlaridan keyin, ayniqsa u xotira buzilishining alohida turini bayon etginidan so’ng boshlandi. Xotiraning buzilishi jarayonida eng ko’p uchraydigan gipomneziya, amneziyadir. Gipomneziya 1 - xotiraning susayishi bo’lib, unda odam o’z ixtiyori bilan bir vaqtlardagi yoki yaqin vaqtlardagi voqealarni eslash qobiliyatidan mahrum bo’ladi. Shu narsa qayd qilinadiki, keksalardagi gipomneziyada ular yangi xotiarlarni eslab qolish va aytib berishga juda qiynaladilar, ayni vaqtda esa eskilarni ancha yaxshi eslaydilar. Gipomneziyalar og’ir kasalliklardan keyin, toliqish, astenik holatlarda ro’y beradi. Gipermneziya 2 - xotiraning kuchayishi bo’lib, bu holat ruhiy bemorlarda qo’zg’alishda, jumladan, maniakal holatlarda uchraydi va u eslashga aloqador bo’ladi: bu kundalik voqealarni eslab qolish esa o’zgarmagan holda qoladi yoki hatto susayadi . Ruhiy tushkunlikka tushgan, biror baxtsizlikdan ezilgan ko’pgina kishilar o’tmishdagi xotiralarning quyilib kelishidan shikoyat qiladilar. Go’yo allaqachon unutib yuborilgan voqealar xotirada turli-tuman voqea sifatida jonlanadi. Ba’zan shunga o’xshash hodisalar yuqumli kasalliklarda harorat yuqori bo’lganda kuzatiladi. Xotiraning boshqa muhim buzilishiga amneziyalar - xotiraning yo’qolishi yoki eslay olmaslik kiradi. Qator hollarda amneziya bemorlar hayotining qat’iy chegaralangan bir bo’lagini o’z ichiga oladi, u bemorning xotirasidan mutlaqo o’chib ketadi. Hushdan ketgan, koma holatida bo’lgan davr ichida xotira yo’qolishi amneziyaga oddiy misol bo’ladi. U odatda o’ziga kim yordam berganini ham, qanday qilib kasalxonaga tushib qolganini ham eslay 1 Gipomneziya - xotiraning susayishi bo’lib, unda odam o’z ixtiyori bilan bir vaqtlardagi yoki yaqin vaqtlardagi voqealarni eslash qobiliyatidan mahrum bo’ladi. 2 Giperamneziya- xotiraning kuchayishi bo’lib, bu holat ruhiy bemorlarda qo’zg’alishda, jumladan, maniakal holatlarda uchraydi va u eslashga aloqador bo’ladi: bu kundalik voqealarni eslab qolish esa o’zgarmagan holda qoladi yoki hatto susayadi. 17 yong’in chiroq – oqshom arra – tuxum B A Y O N N O M A: Tekshiriluvchi: Tekshiruvchi: Tekshiriluvchining ruhiy holati: Sana: Mantiqiy xotiraning hajmi. Birinchi qatordagi so’zlarning soni (№) Esda qoldirilgan so’zlar soni (m) Mantiqiy xotira koeffitsiyenti (K) Natijalarni tahlil qilish. Tavsiya qilingan so’zlar bilan tekshiriluvchining esda qoldirib yozgan so’zlarini solishtiriladi va mantiqiy xotiraning koeffitsiyenti quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:   100% N m K Bunda K – xotira koeffitsiyenti, m – to’g’ri esda qoldirilgan so’zlar soni, N – tavsiya etilgan so’zlar soni. Ikkinchi bosqich. Bunda ham xuddi birinchi bosqichdagidek ish ko’riladi. Faqat tekshiruvchi ikkinchi qatordagi 15 juft so’zlarni (har bir juft oralig’ida 10 sekundlik tanaffus bilan) o’qiydi. Oxirida yana 10 sekund tanaffusdan so’ng tekshiriluvchi esda olib qolgan so’zlarini yozadi va tavsiya qilingan so’zlar bilan esda qoldirilgan so’zlar taqqoslanib xotira koeffitsiyenti birinchi bosqichdagi kabi hisoblab chiqiladi, hamda jadvalda aks ettiriladi. Mexanik xotiraning hajmi. Ikkinchi qatordagi so’zlarning soni (№) Esda qoldirilgan so’zlar soni (m) Mexanik xotira koeffitsiyenti (K) Har ikki bosqich natijalari asosida mantiqiy va mexanik xotiraning samaradorligi haqida xulosa chiqariladi. Tavsiflovchi statistika 2.3.1 jadval Shkalalar N M inimu m qiymat Maksimu m qiymat o‘rtach a qiymat Standar t og ’ish Assimetri ya Ektsess Mexanik xotira 30 2 1 ,00 9 2 ,00 5 4 ,166 7 2 1 ,029 4 ,17 3 ,182 Mantiqiy xotira 30 19,00 85,00 65,234 2 30,745 5 ,234 ,143 1. o ‘ tkazilgan tadqiqotimizda mexanik xotira o ‘ rganish metodikasi bo ‘ yicha 30 nafar sinaluvchi ishtirok etdi . Sinaluvchilarimizda 15 nafar o ‘ g ’ il bolalar guruhini ,15 nafar esa qiz bolalar guruhini tashkil etadi Sinaluvchilarimizdan 24 1.2. Xotira jarayonlari: esda olib qolish, esda saqlash, esga tushurish Xotira faoliyati esda qoldirishdan boshlanadi. Esda qoldirish idrok qilingan narsa va hodisalarni miya po‘stida iz hosil qilishdir. Uning fiziologik asosi miya po‘stida muvaqqat nerv bog‘lanishining vujudga kelishidir. Esda qoldirish o‘zining faolligi jihatidan ikkiga bo‘linadi: a) ixtiyoriy esda qoldirish; b) ixtiyorsiz esda qoldirish. Ixtiyorsiz esda qoldirishda oldindan maqsad quyilmaydi, mavzu tanlanmaydi va iroda kuchi sarflanmaydi. O‘zining go‘zalligi, hissiy ta'sirchanligi, hajmi, harakatchanligi, tezligi, shakli va boshqa xossalari bilan farq qiladigan narsa va hodisalar ixtiyorsiz esda qoladi. Masalan, tasodifiy hodisalar, karnay-surnay ovozi ixtiyorsiz esda qoladi. Ixtiyoriy esda qoldirishda esa oldindan maqsad qo‘yib mavzu belgilanadi. Masalan, dars materiallarini esda olib qolish, imtihonga tayyorlanish va boshqalar. Ixtiyoriy esda qoldirishda quyidagi turli usullardan foydalaniladi:  maqsad qo‘yish, masalan, institutga kirish oldidagi maqsad;  o‘quv materiallarini tushunib esda qoldirish;  esda qoldirishning rasional usullaridan foydalanish, masalan, esga tushirish yo‘li bilan esda qoldirish. Beixtiyor esda qoldirishda qiziqish katta rol o‘ynaydi. Bizning oldingi tajribamiz bilan bog‘liq narsa va hodisalar beixtiyor oson esda qoladi. Biz ba'zi bir faktlarni bilsak, ular haqida tushunchaga ega bo‘lsa, shu faktlarga tegishli bo‘lgan hamma narsalar oson esda qoladi. Ixtiyorsiz esda qoldirish inson hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lib, undan ortiqcha harakat talab qilmagan holda hayotiy tajribalarni kengaytiradi va boyitadi. Biroq ixtiyorsiz esda qoldirish tez bo‘lsa ham ko‘pincha noaniq bo‘ladi, bunday esda olib qolingan narsa va hodisalar keyinchalik yanglish esga tushiriladi. 11 eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni ko‘rsatadiki, tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi farq tasavvur obrazlarining polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy mohiyati tasavvur obrazlari ko‘rish, eshitish, teri orqali sezish izlarining tarkibiy qismlarini birlashtiradi. Masalan, meva to‘g‘risidagi tasavvur obrazi uning tashqi ko‘rinishi, mazasi, oqirligi, vaznini o‘zaro birlashtirib aks etadi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan asosiy farqi shundan iboratki, u narsa va hodisa haqidagi tasavvurlarni aqliy jihatdan qayta ishlashni o‘z tarkibiga kiritadi va jismlarning asosiy xususiyatlari ajratilib, ma'lum kategoriyaga birlashtiriladi. Inson gul obrazini faqatgina esga tushirmaydi, balki uni muayyan bir so‘z yoki tushuncha bilan aytadi, nomlaydi, xususiyatlarni ajratib ko‘rsatadi, aniq bir kategoriya mohiyatiga kiritadi. 10X ot ira t urlari Harakat Psixik aktivlik faoliyatiga ko’ra Materialning davomiyligiga ko’ra Obraz Emotsional Ixtiyoriy So’z ma’no OperativUzoq muddatliQisqa muddatli Faoliyat maqsadiga ko’ra Ixtiyorsiz Esda saqlash deganda ilgari tug‘ilgan taassurot, fikr, his-tuyg‘u va ishharakatlarning takrorlanishiga moyillik paydo qilishi va mustahkamlanishi tushuniladi. Bunga sabab asab tizimining egiluvchanligidir. Shuning uchun asab tizimi ilgari bo‘lib o‘tgan taassurotlarni takrorlashga tayyor turadi. Faqat esga tushirish uchun qulay sharoit bo‘lsagina esga tushadi. Bunday sharoit bo‘lmaganda zarur materialni ixtiyoriy eslash jarayoni qiyinlashadi. Shunday qilib, esga tushirishda ana shu tariqa qiynalib qolib, zarur bo‘lgan narsani shu onda esga tushira olmaymiz. Unutilgan narsalarni yana xotirada qaytadan tiklanishi reminissensiya hodisasi (xira esga keltirish) deyiladi. Bu hodisaning sababi shuki, uzoq vaqt bir ish bilan mashg‘ul bo‘lganda miya charchashi yuz beradi. Charchash haddan tashqari oshishi natijasida nerv xujayralarida tormozlanish yuz beradi. Materialni esda qoldirilgandan keyin 12 soat ichida esga tushirilsa, materialning ko‘p qismi unutiladi. Materialni o‘qib o‘rganib olingandan keyinoq uni yaxshi xotirlay olmay, ammo oradan bir necha vaqt o‘tgandan keyin uni to‘la xotirlay olishlikning sababi materialni o‘qib, o‘rganib olishda ro‘y beradigan charchashdir 2.2 Xotirani o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlarning emperik natijalar Tahlili Maqsad: Mantiqiy va mexanik esda qoldirish o’rtasidagi tafovutni aniqlash. Jihoz :Ma’no jihatidan bog’langan va bog’lanmagan juft so’zlar to’plami. Ishning borishi: Tekshirish 2 bosqichda olib boriladi. 1-bosqich. Tekshiruvchi tekshiriluvchiga 1-qatordagi 15 juft so’zni (har bir juft so’z orasida 5 sekund tanaffus bilan) o’qib beradi. O’qib bo’lgandan so’ng 10 sekund tanaffus qilib, tekshiriluvchi o’zi eshitgan so’zlarni qog’ozga yozadi. Tavsiya etiladigan so’zlar to’plami: Birinchi qator Ikkinchi qator qo’g’irchoq – o’ynamoq qo’ng’iz – stul tovuq – tuxum taroq – yer qaychi – qirqmoq kompas – yelim ot – arava qo’ng’iroq – o’q kitob – o’qituvchi chittak – singil kapalak – chivin gultuvak – tramvay shcho’tka – tish dori – divan baraban – o’quvchi tosh – shamol qor – qish botinka – samovar xo’roz – qichqirmoq grafin – olmoq siyoh – daftar gugurt – yilqi sigir – sut dengiz – qirg’ich parovoz – haydamoq shlyapa – asalari nok – kompot baliq – 23 yurganini va kechagi kunda ishlarini tugatib uyga qaytishga bilet olganini tasdiqlaydi. II BOB. XOTIRA JARAYONLARI VA TURLARI BORASIDAGI TADQIQOTLARNING EMPIRIK TAHLILI 2.1. Xotira jarayonlari va turlari borasidagi tadqiqotlarning empirik tahlili Jahon psixologiya fani to‘plagan ma'lumotlarga qaraganda o‘zlashtirilayotgan materialni mexanik tarzda egallashga nisbatan uning ma'nosini tushunib o‘zlashtirish bir necha marta mahsuldordir. Esda olib qolish jarayonida o‘zlashtirilayotgan materialning ma'noga ega bo‘lishi yoki bo‘lmasligi muhimdir. Assosiativ psixologiya maktabining vakili, taniqli psixolog G.Ebbingauz jahon psixologiyasida birinchi bo‘lib 1885 yilda oliy ruhiy jarayon bo‘lgan xotirani, 1888 yilda intellektni ilmiy tajriba metodi negizida tekshirdi va keng ko‘lamda turmushga tatbiq etdi. U xotira jarayonini tajriba orqali tekshirishning asosiy yo‘nalishini ishlab chiqdi. Xotirani "sof" ko‘rinishda o‘rganishga harakat qilib ma'no kasb etmaydigan bo‘g‘inlardan foydalandi. Uning bu tadqiqoti kishining mantiqiy xotirasi emas, balki mexanik xotirasiga nisbatan qo‘llanishiga xos to‘g‘ri yo‘nalishdir. G.Ebbingauzning bu tadqiqoti psixologiyada introspektiv (o‘z-o‘zini kuzatish yoki ichki kuzatish) metodiga qarama-qarshi qo‘yilgan ilmiy tajribaviy metod yutuqi sifatida ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir. U xotira jarayonini tekshirishda o‘z oldiga 38 ta ma'no anglatmaydigan bo‘g‘inlardan tuzilgan materialni esda olib qolishni maqsad qilib qo‘ygan. Bu materialni o‘zlashtirish o‘rtacha 55 marta takrorlashni talab qiladi. Esda olib qolish uchun 38-40 so‘zdan, 11 ta so‘z o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan so‘zlardan foydalangan. Bu materialni o‘zlashtirish 6-7 marotaba takrorlashni talab etgan, umumiy hisob esa 9 1 nisbatga to‘g‘ri keladi. 19 yilligida xotirani tekshirish yangicha ilmiy talqinga ega bo’ldi, uning moddiy asosi tog’risidagi muammolarga mohiyat jishatidan mutlaqo boshqacha yondahish ro’yobga chiqdi. Xuddi shu davr xotira psixologiyasida keskin burilish nuqtasini vujudga keltirdi. Akademik I. P. Pavlov shartli reflekslarni o’rganishning ilmiy metodini taklif etdi. Bu narsa, o’z navbatida, bosh miya katta yarim harlari yangi boqlanishlar paydo bo’lishiga va mustashkamlanishining asosiy fiziologik mexanizmlarini tekshirish imkoniyatini tuqdirdi. Ana shunday qilib, ushbu boqlanishlar paydo bo’lishiga va saqlab qolishiga yordam beradigan shart- haroitlar, shuningdek, boqlanishlarning saqlanishiga ta’sir qiluvchi holatlar, omillar va mexanizmlar tasvirlab berildi. I. P. Pavlov oliy asab faoliyati ta’limoti va uning asosiy qonunlari xotraning fiziologik mexanizmlariga oid bilimlarning asosiy manbaiga aylanib qoldi. Bolalarda xotiraning yuksak (yuqori) shakllarini birinchi marta tadrijiy ravishda tadqiqot qilish taniqli rushshunos L. S. Vigotskiyga nasib etgan (1896-1934). L.S.Vigotskiy 20-yillarning oxirilariga maxsus tekshirishlarning predmeti qilib, xotiraning yuksak shakllarining rivojlanish muammosini tanlagan va u o’z shogirdlariga L. N. Leontev (1903-1979) va L. V. Zankov bilan birgalikda xotiraning yuksak shakllari ruhiy faoliyatning murakkab shakli ekanligini, kelib chiqish jishatidan ijtimoiyligini ko’rsatadi. Shuning bilan birga u murakkab, mohiyatiga ko’ra, esda olib qolishning asosiy bosqichlari rivojlanishini dalillab beodi. Rushshunoslardan A. A. Smirnov, P. I. Zinchenkolar ham xotira bo’yicha ilmiy-tekshirish ishlarini olib bordilar, uning yangi qonunlari va mexanizmlarini ochdilar, esda olib qolishning faoliyat maqsadiga bog’liqligini yoritdilar, murakkab materialni esda olib qolishning oqilona usullarini ko’rsatib berishga muvofiq bo’ldilar. Xotirani psixologik tekshirishlarda qanchalik yuksak muvaffaqiyatlarga erishgandan qat’i nazar izlarning saqlab qolish jarayoni uning holatlari va hodisalar tabiati noma’lumligicha qolavergan. Bu fan tarmog’ida uzilishlar bir necha davr hukm surib kelgan. Ushbu muammo faqatgina oxirigi o’ttiz yil ichida izlarning saqlanishi uchun zarur bo’lgan miya qismlarini ajratib ko’rsatuvchi va esda olib qolishning va unutishning asosida yotuvchi 15 Ixtiyoriy esda qoldirish ko‘zda tutilgan maqsadga muvofiq tanlangan materialni esda qoldirishdir. Kishi ixtiyoriy esda qoldirish uchun esda saqlashning maxsus usullarini saqlagan holda materialni puxta esda qoldirish uchun o‘zining kerakli kuchini sarf qiladi. Ammo mexanik esda saqlanishni ma'noli esda saqlash bilan qo‘llanilishi foydalidir. Psixologiya fanida esda olib qolishning quyidagi turlari mavjud:  Ma'lumot, xabar, taassurot, axborot va materiallarni eshitish orqali idrok qilish hamda esda olib qolish.  Egallash yoki o‘zlashtirish zarur bo‘lgan materiallarni ko‘rib idrok qilish yordamida esda olib qolish.  Materiallarni harakat yordamida va eshitish orqali idrok qilish hamda esda olib qolish.  Aralash holatda esda olib qolish, eshitish, ko‘rish, harakat kabilar orqali idrok qilish va esda olib qolish yoki bir nechta ta'sir etuvchilar yordamida aks ettirish. Mana shu yo‘llar orqali eshitish, ko‘rish, eshitish harakat, kombinotorlashtirilgan (aralash) turlari yordamida xotiraning qaysi turi ustunroq yoki qaysi biri bo‘sh ekanligini aniqlash mumkin. Esda olib qolishda assosiasiyalarning ahamiyati muhimdir. Buning uchun esda olib qolish jarayonining bog‘lanishlari paydo bo‘lish sur'atini aniqlash maqsadida ular xususiyatlariga binoan quyidagi:  Sabab oqibat bog‘lanish.  Bo‘lak va yaxlit munosabati.  Qarama-qarshilik munosabati.  Inkor etish holati.  Adekvat yoki aniqlik turlarga ajratiladi. Esda olib qolish inson faoliyatining xususiyatiga bevosita bog‘liqdir. A.A.Smirnov, P.I.Zinchenko tajribalari shuni ko‘rsatadiki, esda olib qolish u yoki bu faoliyatdagina samarali bo‘lishi mumkin. A.A.Smirnovning tajribalarida tekshirishlarga qaraganda ikki xil faoliyat taklif qilinsa, birinchi holda ular ma'noli 12 bola asabiy, jaxldor va yig‘loqi bo‘lib qoladi. Jarayonni o‘tkazib yuborgandan keyin qaytarish qiyin, shuning uchun erta davrlarda da’vo choralarini ko‘rish zarur. Shuning uchun, agar patologiya bilan bog‘liq bo‘lmasa, yomon xotira yo‘q deb aytish to‘g‘ri bo‘ladi. Xotirani maxsus mashqlar yordamida, xotirani doimiy ravishda she'r yodlash orqali yaxshilash mumkin. Xotiraning faol rivojlanishi o‘qish, yozish, gapirish, monologni ovoz chiqarib o‘qish natijasida yuzaga keladi va keyin siz bilan daftar olib yurishning hojati bo‘lmaydi. Agar odamlar idrok etish va fikrlash jarayonida voqelik haqida bilib olganlarini uzoq vaqt davomida ushlab turish va xotirada saqlab qolish qobiliyatiga ega bo‘lmasa, dunyoni bilish imkonsiz bo‘lar edi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Sh.Mirziyoyev.”Erkin va farovon demokratik o‘zbekiston davlatini birga barpo etamiz”-T.-2016 2. .Sh.Mirziyoyev.”Insonparvarlik,ezgulik va bunyodkorlik – milliy g‘oyamizning poydevoridir”-T-2019 3. Atkinson V, Scot J. o‘zingizni biling: xotira va aqlning rivojlanishi. Ssp.: Respex. - 2004. - 384s. 4. Xotirada yosh va shaxsiy farqlar. Ed. A.A. Smirnova - M: Ma’naviyat, - 2004. - 300s. 5. Vygotskiy L.S. Xotira va uning bolalikda rivojlanishi. Xotiraning psixologiyasi Ed. Yu.B. Gippenreiter va V.Ya. Romanov. - M: CheR, - 2006. - 816s. 6. Istomina Z.M. Maktab yoshidagi xotiraning turli xil turlari va nisbatlaridagi yosh va individual farqlar. - M: Ilm-fan, -2007. 7. Istomina Z.M. Xotiraning rivojlanishi. - M: ma’rifat, -2005. - 120s. 8. Kozarenko V.A. Xotira, fikrlash, nutq. Savol psixologiya-2007. №2.19 9. Davletshin M.G Umumiy psixologiya T-2002 y 10. Luriya A.R. “Buyuk xotira haqida kichik kitob” M 1999 .- 338s. 11. Lyadius A.R. “Rivojlanish jarayonida xotira” M 1990 .- 124b. 28 Bu jarayonlarda tekshiruvchilar birorta savolga javob bera olmagan bo‘lsalar, aniq texnik obrazga ega bo‘lgan ishtirokchilar esa rasmni davom etishgandek har bir savolga aniq javob berishga erishganlar. Tajribalarning ko‘rsatishicha, eydetik obrazlar uzoq vaqt inson ongida saqlanishi mumkin. Mabodo ularning yo‘llari yopilib qolgan bo‘lsa ham, lekin hech qanday qiyinchiliklarsiz ularning siymosi qayta tiklanishi mumkin. Rus psixologiyasida eydetik obrazlarning namoyon bo‘lish hodisasi A.R. Luriya tomonidan ko‘p yillar davomida o‘rganilgan va shunga ko‘ra eydetik xotiraning individual tipologik xususiyatlari chuqur ta'riflab berilgan. Eydetik obrazlar harakatlanish xususiyatiga ega bo‘lib, sub'ektlarning oldiga qo‘yilgan vazifa va uning tasavvurlari ta'siri ostida o‘zgartirish mumkin. Aka-uka Yenishlar tomonidan o‘tkazilgan oddiy tajribada eydetik xotiraga ega bo‘lgan tekshiruvchiga olma va undan sal uzoqroqda joylashgan ilmoq tasvirlangan rasm ko‘rsatilgan. Rasm o‘rtasidan bo‘lib, qo‘yilgandan keyin tekshiruvchida olmani olib qo‘yish istagi kuchayib borayotgani so‘ralgan. Muayyan yo‘l-yo‘riq berilgandan keyin tekshiruvchi mana bunday holatni tasvirlab beradi: ilmoq olmaga yaqinlashib, uni iladi va ixtiyorsiz ravishda qatnashchi tomon tortadi. Xullas, eydetik obrazlar harakatchan bo‘lib, sub'ektning ruhiy ko‘rsatmasi ostida sifat va miqdor o‘zgarishiga yuz tutadi. Ilmiy tekshirishlarning ko‘rsatishicha, eydetik obrazlar bolalik va o‘spirinlik davrlarida muayyan muddat xukm suradi va vaqtning o‘tishi bilan asta-sekin so‘na boradi. Psixofarmokologik tadqiqotlarining ko‘rsatishicha, eydetik obrazlarni kuchaytiruvchi kaliy ionlari va shuningdek uning kuchsizlantiruvchi kalsiy ionlari moddalari mavjuddir. Ilmiy izlanishlardan olingan miqdoriy materiallar eydetik obraz paydo bo‘lishining psixologik ildizlarini chuqurroq ochishga xizmat qiladi. Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi bo‘lib hisoblanadi va ularning xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul to‘g‘risida tasavvurga ega ekanligi shuni ko‘rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari sub'ektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushunchalar talqin qilinganda tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin 9 Tanish ilgari idrok qilingan narsa va hodisalarni takror idrok qilish natijasida u yoki bu hodisani esga tushirishdir. Tanish aniq va noaniq bo‘lishi mumkin. Noaniq tanishda biz bu narsani notanish emasligini his qilamiz, xolos. Masalan, bir odam ko‘zimizga issiq ko‘rinadi, lekin uni qaerda ko‘rganimizni eslay olmaymiz. To‘liq, aniq tanishda esa idrok qilinayotgan narsaning nomi katta rol o‘ynaydi. Masalan, biz bir kishini ko‘rib, uni taniy olmasak, uning familiyasini yoki ismini eshitsak, darrov kim ekanligini bilamiz. Eslash narsa va hodisalarni, uni ayni paytda idrok qilmay esga tushirishdir. Masalan, bo‘lib o‘tgan voqea va hodisalarni, bilib olgan ishlarimizni bemalol esga tushirishimiz mumkin. Eslash ham aniq va noaniq bo‘ladi. Masalan, biz she'rni yoddan aytib bersak ham uni qaerda va qachon o‘qiganimizni eslay olmaymiz. Esga tushirish avval tanishdan boshlanadi. Masalan, imtihonga kirganda biletni ko‘rib, uning savolini o‘qib taniymiz. Demak, bunda predmetning nomi muhim rol o‘ynar ekan. Bevosita esga tushirish materialni idrok qilish ketidanoq esga tushirishdan iborat. Masalan, she'rni yod olganimizda bir necha satrni o‘qigan kitobga qaramasdan takrorlaymiz, ya'ni bevosita esga tushiramiz. Bir karra ko‘zdan kechirilgan materialni bevosita esga tushirilgan miqdoriga qarab, xotiraning ko‘lami aniqlanadi. Materialning ko‘p qismini bevosita esga tushira oladigan kishining xotira ko‘lami keng hisoblanadi. Masalan, artistlarda so‘z va iboralarni esda tutib qolish xotirasining ko‘lami keng bo‘ladi. Hisob-kitob ishlarini yuritadigan xodimlarda sonlarni esda tushirish xotirasining ko‘lami keng bo‘ladi. Vaqt o‘tkazib esga tushirish esda olib qolingan narsani oradan bir qancha vaqt o‘tkazib esga tushirishdirki, bunda shu orada ongimizda boshqa jarayonlar o‘tgandek bo‘ladi. Masalan, yoshligimizdagi voqea va hodisalarni shu tariqa eslaymiz. Idrok qilingan narsalar miyamizda o‘rnashib qolishi, esimizda turishi tufayli turli usulda esimizga tushishi mumkin. 22 I BOB. XOTIRA JARAYONLARINING ILMIY NAZARIY O‘RGANILGANLIGI 1.1. Xotira turlari ning mohiyati Xotira insonning holati va faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli uning namoyon bo‘lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil ko‘rinishga egadirlar. Odatda xotirani muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos qilib uning tavsifnomasi sifatida esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish, unutish singari jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatining xususiyatlariga bog‘liqligi olinadi. Shu o‘rinda ta'kidlash joizki, ayrim darsliklarda xotira turlari turlicha klassifikasiya qilinadi. Jumladan, A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida quyidagi klassifikasiya uchraydi: -Faoliyatda ko‘proq sezilib turadigan psixik faollikning xususiyatiga qarab: harakat, emosional, obrazli va so‘z mantiq xotira. -Faoliyatning maqsadlariga ko‘ra: ixtiyorsiz va ixtiyoriy xotira. -Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga ko‘ra: qisqa muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira. M.G.Davletshin tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" o‘quv qo‘llanmasida quyidagi xotira klassifikasiyasi qayd qilinadi: -Psixik faolligiga ko‘ra:ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira. -Faoliyat maqsadiga ko‘ra: harakat, emosional, obraz va so‘z-mantiq xotirasi. -Muddatiga ko‘ra: uzoq muddatli, qisqa muddatli va operativ xotira. E.G‘.G‘oziev tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" o‘quv qo‘llanmasida xotira turlari quyidagicha klassifikasiya qilingan. Harakat xotirasi - inson faoliyatining har bir turida ruhiy faollikning u yoki bu ko‘rinishlarini ustunlik qilishida kuzatiladi. Masalan, harakat, hissiyot, idrok, aql-zakovat kabi ruhiy faoliyatning ko‘rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik turlarining har biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulotlarida o‘z ifodasini topib harakatlarda,hissiy kechinmalarda, tuyg‘ularda, obrazlarda, timsollarda, fikr va mulohazalarda aks etadi. 5 mexanik xotira shkalasiga ko ‘ ra minimal ball 20, maksimal ball 92, o ‘ rtacha ball esa 54,1667 ni , standart og ’ ish 21,0294. Ya ` ni mexanik xotira bo ` yicha sinaluvchilarimizning aksariyatida ushbu mexanik xotira o ‘ rta darajada ekanligini aniqladik . 54,1667 ± 21,0294 . A =,173 ga teng . Ya ` ni ushbu shkala bo ` yicha yuqori va quyi ballarning takrorlanishi o ` rtacha darajada ekanligini aniqladik . E =,182 ga teng A =,173 ga teng Ya ` ni ushbu shkala bo ` yicha bir xil ballarning takrorlanishi meyorda ekanligini aniqladik . 2. o ‘ tkazilgan tadqiqotimizda Mantiqiy xotira o ‘ rganish metodikasi bo ‘ yicha 30 nafar sinaluvchi ishtirok etdi . Sinaluvchilarimizda 15 nafar o ‘ g ’ il bolalar guruhini ,15 nafar esa qiz bolalar guruhini tashkil etadi Sinaluvchilarimizdan Mantiqiy xotira shkalasiga ko ‘ ra minimal ball 19, maksimal ball 85, o ‘ rtacha ball esa 54,1667 ni , standart og ’ ish 20,02943 . Ya ` ni Mantiqiy xotira bo ` yicha sinaluvchilarimizning aksariyatida ushbu Mantiqiy xotira o ‘ rta darajada ekanligini aniqladik 65,2342 ± 30,745 Ya ` ni ushbu shkala bo ` yicha yuqori va quyi ballarning takrorlanishi o ` rtacha darajada ekanligini aniqladik . E =,143 ga teng A =,234 ga teng . Ya ` ni ushbu shkala bo ` yicha bir xil ballarning takrorlanishi meyorda ekanligini aniqladik . Mantiqiy va mexanik xotirani o‘rganismetodikasining jins bo‘yicha tahlili(N=30) 2.3.2 jadval Shkalalar Kolmogorov S Ishonchli darajasi Mexanik xotira ,673 ,755 Mantiqiy xotira ,543 ,654 1 . o ‘ tkazilgan tadqiqotimizda mexanik xotira K S mezonida normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda ( D =0.673 p >0.05) qiymatiga ko ‘ ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelmaginligini ko ‘ rishimiz mumkin . 25 Mundarija KIRISH ...................................................................................................................3 I BOB. XOTIRA JARAYONLARINING ILMIY NAZARIY O‘RGANILGANLIGI 1.1. Xotira turlarining mohiyati.................................................................….…..5 1.2. Xotira jarayonlari: esda olib qolish, esda saqlash, esga tushurish ...............11 1.3 Xotiraning psixofizologik asoslari va bioximik nazariyalari.. ......................14 II BOB. XOTIRA JARAYONLARI VA TURLARI BORASIDAGI TADQIQOTLARNING EMPIRIK TAHLILI 2.1 Xotira jarayonlari va turlari borasidagi tadqiqotlarning empirik tahlili. ……... 19 2.2. Xotirani o‘rganishga qaratilgan tadqiqotlarning emperik natijalari…….....…23 Xulosa .....................................................................................................................27 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .....................................................................28 2 Kurs ishining predmeti : Xotira jarayonalari va turlarining mohiyati Kurs ishining tuzilishi : Kirish, 2 bob, 5 paragrf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 4 Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, tezligi, sur'ati, izchilligi va boshqalarni esda qoldirish, mustahamlash, esga tushirishdan iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi. Xotiraning boshqa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba'zi odamlarda aniq ravshan ustunlik qilishi uchrab turadi. Psixologiya fanida klassik misolga aylanib qolgan ushbu holatni keltirib o‘tish maqsadga muvofiqdir: bir musiqa ishqibozi musiqalarni xotirasida mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina eshitgan operani faqat pantomimika tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega bo‘lgan. Turmushda shunday odamlar uchraydiki, ular o‘zlarida harakat xotirasining borligini umuman payqamaydilar. Mazkur xotira turining g‘oyat ahamiyati shundan iboratki, u yurish, yozish, ifodali harakat malakalari bilan bir qatorda har xil amaliy mehnat malakalarini tarkib toptirishning asosini tashkil qiladi. Agar insonda harakat xotirasi bo‘lmaganda edi, o‘zini har gal "boshdan boshlab" o‘rganar edi. Figurali uchish, langar bilan sakrash, gimnastika, chopish, xatti-harakatlar, badiiy gimnastika bilan shug‘ullanish harakat xotirasini taqozo etadi. Jismoniy chaqqonlik, mehnat mahorati, "oltin qo‘llar", ziyrak ko‘zlar, egiluvchanlik va kuzatuvchanlikka ega bo‘lish yuksak, barqaror harakat xotirasi mavjudligining alomati bo‘lib hisoblanadi. His-tuyg‘u yoki hissiyot xotirasi. Bu xotira his-tuyg‘ular, ruhiy kechinmalar, hissiyotlar, ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalarning xususiyatiga nisbatan munosabatimiz qay tarzda amalga oshirilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga ega. Shuning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda katta ahamiyat kasb etadi. Voqelikdagi narsa va hodisalardan, o‘z-o‘zimizga bo‘lgan munosabatlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechinmalarni esda qoldirish, esda saqlash, esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xotira turi deb ataladi. Boshimizdan kechirgan va xotiramizda saqlanib qolgan hissiyotlar 6 Odamlarning individual psixologik xususiyatlariga qarab, izchil obrazlarning aniqligi va davomiyligi turlicha bo‘lishi ko‘zga tashlanadi. O‘zining kelib chiqishi, kuchliligi jihatidan izchil obrazlar salbiy va ijobiy turlarga bo‘linadi. Agar kuchli ravishda odam qizil rangga qarab turib, so‘ngra nigohini oq qog‘ozga ko‘chirsa, u holda ob'ektda ko‘k-yashil rang paydo bo‘lganday ko‘rinadi. Izchil obrazlarning ushbu turi salbiy, izchil obrazlar deb ataladi. Bu holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa, quyidagi ketma-ketlik hodisasi namoyon bo‘ladi. Qorong‘u xonada ko‘z oldida bir narsaga, masalan, qo‘l yaqinlashtirilsa so‘ngra qisqa muddatli (0,5 sek) elektr chiroqi yoqilsa, bu holda chiroq o‘chgandan keyin odam bir necha daqiqa davomida narsalarning aniq obrazini ko‘rishda davom etadi. Mazkur obraz o‘z rangida bir qancha muddat saqlanib, so‘ng ko‘zdan yo‘qoladi. Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda izlariga misol bo‘la oladi. Chunonchi, hodisalarga qarab uzaytirish ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mumkin emas. Binobarin, izchil obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana shu jihatlari bilan farqlanadi. Izchil obrazlarning eshitish turi orqali sezishda kuzatish mumkin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq namoyon bo‘lishini va qisqa muddat davom etishi kuzatiladi. Eydetik obrazlar psixologiyada izchil obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an'ana tusiga kirgan bo‘lib, "eydos" yunoncha "obraz" degan ma'noni anglatadi. Xotiraning bu turi, ya'ni eydetik obrazlar o‘z vaqtida nemis psixolgiya maktabining namoyondalari aka-uka Yenishlar nomidan ta'riflab berildi. Ba'zi odamlar shu davrlarda kuzatilgan narsa yoki suratlar ko‘z o‘ngidan olib qo‘yilsa ham surat siymosi uzoq vaqt saqlanish xususiyatiga ega. Mazkur narsa va jismlarning aniq obrazlari, tasvirlarni kuzatish mumkin. Bu hodisa jahon psixologiya fanida tajribada tekshirib ko‘rilgan. Tajribada tekshiriluvchiga 3-4 minut davomida rasm ko‘rsatilgan va tasvir olib qo‘yilgandan so‘ng uning tarkibiy qismlari, tuzilishi haqida qatnashchilarga savollar berilgan. 8 Rus psixologlari tadqiqotlarining natijalari ma'noga ega bo‘lgan materialni o‘zlashtirishda esda olib qolish uchun turli xil yo‘nalish, ko‘rsatma berish muhim ahamiyat kasb etadi, degan fikrni tasdiqlaydi. A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn, P.A.Ribnikov va boshqalar bolalarning xotira faoliyatini o‘rganganlar. Shuningdek, ular o‘qish faoliyatiga asoslangan holda maktab o‘quvchilarida tekshirish ishlarini olib borganlar. I.P.Zinchenko, M.N.Shardakov, A.I.Lipkinalar tadqiqot ishlarining aksariyati shunga bag‘ishlangan bo‘lib, turli materialni esda olib qolishda tushinishning ahamiyati muhimligini tasdiqlashga intilgan. Bu materialni esda olib qolishga to‘g‘ri yo‘nalish berilishining natijasida material mazmunini tushunib olgan hamda esda olib qolish tezligi, aniqligi, mustahkamligi va to‘liqligi ta'minlanadi. A.A.Smirnovning ta'kidlashicha, shu davrgacha hech kim hech bir ilmiy adabiyotlarda bolalarga va quyi sinf o‘quvchilariga ahamiyatli bo‘lgan materialni mexanik tarzda esda olib qolishlari ko‘rsatilmagan. Nemis psixologi Vilyam Shtern (1871-1938) fikricha, bolalarda ham katta yoshdagi odamlarda ham ma'nosiga tushunib o‘zlashtirishga nisbatan mexanik egallash kam miqdordir. Bu mulohaza haqiqatdan ham to‘g‘ri, Meymon fikriga ko‘ra, inson ulg‘ayishi bilan ma'nosiz materialni esda olib qolish kamayib boradi va kam samara beradi, lekin ma'noga ega bo‘lgan bilimlarni esda olib qolishi esa sezilarli darajada rivojlanib boradi. Shunga o‘xshash omillar boshqa psixologlar tomonidan ham to‘plangan bo‘lib, bu haqda boy materiallar umumiy psixologiya xrestomatiyalarida o‘z aksini topgan. A.A.Smirnov ma'no anglatmaydigan bo‘g‘inlarda va ma'no kasb etuvchi so‘zlardan tuzilgan material asosida tekshirish o‘tkazgan. Katta va kichik yoshdagi ixtiyoriy va ixtiyorsiz esda olib qolishni alohida tekshirish har ikkala yosh davrida mazmunli va mazmunsiz materiallarni esda olib qolishning munosabatini tekshirish maqsad qilib qo‘yilgan. Ma'no kasb etgan materialni esda olib qolish yosh bolalarga nisbatan kattalarda ustunligi lekin, ma'nosiz materialni esda olib qolish kichik yoshdagi 20 bolalarga qaraganda kam samara bermasligi aniqlangan. Ma'nosiz bo‘g‘inlar nafaqat kichik yoshdagi bolalarda, balki katta yoshdagilarda ham yaxshi o‘zlashtiriladi. A.N.Leontev tadqiqot ishlarida katta yoshdagilarning ma'nosiz bo‘g‘inlardan tuzilgan materialni yaxshi, puxta esda saqlab qolishi ta'kidlangan. Katta yoshdagilar ma'nosiz bo‘g‘inlarni qandaydir mazmun bilan tez va oson bog‘lay oladilar. Shuning uchun ularda bolalarga nisbatan kuchliroq ma'no kasb etadi. Shuningdek, ma'no anglatmaydigan materialni o‘zlashtirish jarayoni tez ko‘chadi, mahsuldorroq bo‘ladi. Ma'nosiz materiallarni egallash uchun iroda kuchi, irodaviy sifatlar muhim ahamiyatga egadir. Esda olib qolishga hech qanday yo‘nalish berilmay, materialni yaxshi olib qolinishi kishining jadal faoliyati bilan bog‘liq. Ixtiyorsiz esda olib qolish faol irodaviy kuch sarflash hisobiga amalga oshadi. A.A.Smirnov ma'noli materialni esda olib qolishning bolalar uchun yengil ko‘chishi ularning yosh xususiyatlariga bog‘liq narsa emasligini ta'kidlab o‘tadi. Chunki bolalar hali tushunib olmagan materialni go‘yo ma'nosi yashirinib yotgandek qabul qiladilar. Matn ma'nosining noma'lumligi unga nisbatan qiziqish, bilishga intilish mazmunini izlashga talabchanlikni uyg‘otadi. Odatda ma'nosiz so‘zlarni laboratoriya sharoitiga qaraganda kundalik turmushda puxtaroq eslab qolinadi. Qator psixolog olimlarning mulohazalariga binoan: 1) materialni esda olib qolish darajasi yosh davrlari xususiyatiga ega emas, balki uning yakkahol shaxsiy xususiyatlariga bog‘liqdir; 2) mexanik esda olib qolishning odat tusiga kirib qolishi ham yosh davrlarining xususiyati emasdir; 3) so‘zlarni esda olib qolish, mexanik esda olib qolishning biron-bir xususiyatidir. Esga tushirish va uning turlari . O‘tmishda idrok qilingan narsalar, his-tuyg‘u, fikr va ish-harakatlarning ongimizda qaytadan tiklanishi esga tushirish deyiladi. Esga tushirishning nervfiziologik asoslari bosh miya po‘stida ilgari hosil bo‘lgan nerv bog‘lanishlarning qo‘zg‘alishidir. Esga tushirishning tanish, eslash, bevosita eslash, oradan ma'lum vaqt o‘tkazib eslash, ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlari mavjud. 21 KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Jamiyat taraqqiyotining muhim sharti yoshlar ta’lim tizimining mukammal bo‘lishi, zamonaviy iqtisod, fan, madaniyat, texnika va texnologiyalar asosida yuksalish bilan xarakterlanadi. Barkamol inson deganda ma’naviy jihatdan yetuk, o'z vatanining tarixi, buguni va kelajagi uchun qayg‘uradigan, shuningdek, jamiyatning iqtisodiy taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shgan, qo‘shish ishtiyoqida yonib yashaydigan shaxsni tushunish bugungi kun talabiga mos keladi. Ta’kidlash joizki, har qanday jamiyatning kelajagi yosh avlodning qanday talim olishiga va qay tarzda tarbiyalanishiga bog‘liq. Ana shunday avlodgina mamlakat oldida turgan umumdavlat ahamiyatiga molik vazifalarni bajarishga qodir bo‘lib, o‘z xalqining tarixiy taqdirini belgilab oladi. Shu o‘rinda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti quyidagi fikrlarni ta’kidlab o‘tdi: «Biz talim-tarbiya tizimining barcha bo‘g‘inlari faoliyatini bugun zamon talablari asosida takomillashtirishni o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz. Yosh avlod tarbiyasi haqida gapirganda, Abdurauf Fitrat bobomizning mana shu fikriga har birimiz ayniqsa, endi hayotga kirib kelayotgan o‘g‘il-qizlarimiz amal qilishlarini men juda-juda istardim. Mana ulug‘ ajdodimiz nima deb yozganlar: Xalqning aniq maqsad sari harakat qilishi, davlatmand bo‘lishi, baxtli bo‘lib, izzat- hurmat topishi, jahongir bo‘lishi yoki zaif bo‘lib xorlikka tushishi, baxtsizlik yukini tortishi, e’tibordan qolib o‘zgalarga tobe va qul asir bo‘lishi uning o‘z ota- onalaridan bolalikda olgan tarbiyalariga bog‘liq». Kurs ishining maqsadi: Xotiraning rivojlanishida sodir bo‘ladiga psixik jarayonlarni yanada tadqiq etish. Kurs ishining vazifalari: 1. Xotira turlarini o‘rganish. 2. Xotiraning jarayonlarini tadqiq etish. 3.Xotiraning taraqqiyoti va xususiyatlarini o‘rganish. 4.Ilmiy adabiyotlar tahlili. Kurs ishining ob’ekti : Sharof Rashidov tumani 4-umumiy o’rta ta’lim maktabining 8-sinf o’quvchilari. 3 sababli ularni tushuna olmaslikdir. Tushunib olishning esda olib holishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi . 1.3. Xotiraning psixofizologik asoslari va bioximik nazariyalari Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy masalalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, insonning har qanday kechinmasi, shatto xatti-harakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, Ma’lum bir haroitda qayta namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun xotira deganda, insonga tabiat, jamiyat, koinot tog’risida Ma’lumot, xabar, axborat va taassurot to’plash imkonini baradigan hamda ilgarigi tajriba izlarining esda olib qolinishi, esda saqlanishi, qayta esga tushirilishi, eslashi, tanishi tushuniladi. Bunga bog’liq ravishda psixologiya fani oldida xotira jarayonlarini o’rganish iblan aloqador bo’lgan qator murakkab muammolar, masalalar tadqiq qilish vazifasi turibdi. Bular quyidagalardan iboratdir: izlar qanday esda olib qolinadi, esda olib qolishning fiziologik mexanizmlari qanday, esda olib qolishga qanday ob’ektiv (tashqi), sub’ektiv (ichki), tabiiy-biologik va ijtimoiy psixologik haroitlar ta’sir qiladi va ularning chegaralari qanday kabilar. O’tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab xotirani tadqiq qilishda tajriba, tekshiruv, sinov usullaridan foydalanila boshlangan. O’tgan asrning 80-yillarida nemis rushshunosi German Ebbingauz "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga bog’liq bo’lmagan holda izlarning esda olib qolinish jarayonini tadqiqot etishning yangi uslubini taklif qilgan. Ma’nosiz bo’qinlarni yod olishdan iborat bo’lgan bu uslub Ebbingauzga materialni esda olib qolishning egri chiziqiga oid qonunni kashf qilishga, uning asosiy qoidalarini bayon etishga va ana shularning asosida izlarni xotirada saqlanish muddatini hamda asta-sekin so’nish holatini tekshirishga imkoniyat yaratgan. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida amerikalik rushshunos Eduard Torndaykning tekshirishlari paydo bo’ladi. U birinchilardan bo’lib tekshirish predmeti sifatida shayvonlarda ko’nikmalarni paydo bo’lish jarayonini tanlagan edi. Asrimizning birinchi o’n 14 matnni esda olib qolish nazarda tutiladi. Sinaluvchilar matnni yodlar ekanlar, materiallar ustida hech qanday faol ish olib bormaganlar. Ikkinchi holda esa esda olib qolish vazifasi qo‘yilmaydi-yu, lekin matn ustida muayyan ish olib borish unda uchraydigan ma'noviy xatolarni aniqlash taklif etiladi. Ikkinchi holda esda olib qolish ancha samarali bo‘lganligi aniqlangan. Maxsus vositalar va oqilona usullarni qo‘llash orqali esda olib qolish sohasidagi yondashishdan iborat tashkiliy faoliyat alohida ahamiyatga ega. A.A.Smirnov o‘tkazgan tajribasida shuni ko‘rsatadiki, matnni maxsus tuzib chiqilgan rejaga asoslangan holda yodlash rejasi, pala-partish esda olib qolishdan ikki barobar samaraliroq ekan, psixolog olimlarning tavsiyasiga binoan yodlash jarayonida materialni takrorlash bilan uni faol esga tushirishni o‘zaro almashtirib turish yuqori natijalar beradi. Kuzatishlar va tajribalar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilar va talabalar bu usullarni mustaqil ravishda egallay olmaydilar, odatda ularni muallimning rahbarligida egallashadi. Aks holda o‘quv faoliyati ishtirokchilari materialni bevosita ixtiyorsiz esda olib qolish bos?ichida qotib qolishi mumkin, bu hol aqliy o‘sishga qarama-qarshidir. Shu narsani alohida ta'kidlab o‘tish kerakki, o‘quv materiallarining ma'nosiga tushunib esda olib qolish yo‘li oqilona yo‘l bo‘lib qolmasdan, balki u mexanik esda olib qolish jarayonidan o‘zining samaradorligi bilan keskin darajada ajralib turadi. Esda olib qolish jarayoni deganda sezgi, idrok, tafakkur, ichki kechinmalarni xotirada saqlanish xususiyati tushuniladi. Kundalik hayotimizda kitob, jurnal, gazeta o‘qiyotganimizda materialni esda olib qolish uchun shu materialning ma'nosiga tushunib olishga harakat qilamiz. Jamiki narsa insonga yetarli darajada tushunarli bo‘lmasa, u taqdirda ularni esda olib qolish jarayoni juda qiyin kechadi. O‘rganilayotgan materialning mazmuni va ma'nosiga tushunib olish uchun odam uni tahlil qilishga, umumlashtirishga harakat qiladi. A.A.Smirnov ta'kidlaganidek, materialni o‘zlashtirib olish xuddi shu jarayonga yaqqol misoldir. Mualliflarning shaxsiy fikriga ko‘ra o‘zlashtirayotgan materiallarni esda olib qolish qiyinligi 13 olmaydi. Bu anterograd amneziyadir . Bosh miya shikastlanganda, shikastlanishdan oldingi voqealarning xotirada qolmasligi. Ba’zan bunday shikastlanishning og’ir engilligiga qarab ma’lum bir vaqtni (soatlar, kunlar, hatto oylar) o’z ichiga oladigan voqealar xotiradan ko’tariladi. Xotiraning bunday buzilishi retrograd amneziya deb aytiladi. Ba’zi kasalliklarda amneziyalar juda keng hajmda bo’ladi. Masalan, qarilik tufayli es pasayganda yetuklik yoshidagi deyarli barcha voqealar va sanalar xotiradan ko’tariladi hamda bemorlar yoshlik davridagi hatto bolaligidagi taassurotlar dunyosiga cho’madi. Bunda ular bir zamonlar boshlaridan kechirgan voqealar va kechinmalar haqida xuddi kecha bo’lib o’tgan voqeadek gapiradilar, allaqachon o’lib ketgan odamlar bilan uchrahishni kutadilar. O’z hayotlarida bo’lib o’tgan muhim voqealarni aslo eslay olmaydilar. Progressiv amneziya 3 - eslash qobiliyati, to’plangan xotiralar ma’lum bir tartibda yo’qoladi. Bunda birinchi tartibda oxirgi kunlar, oylar, yillardagi voqealar xotiradan yo’qoladi, eshligida to’plangan xotiralar esda saqlanadi. Boshqacha qilib aytganda yoshlik hayotiga taalluqli voqealar xotiraga uzoqroq saqlanadi. Fiksastion amneziya 4 - hozirgi vaqtdagi voqealarni xotirada saqlash va eslashning yo’qolishi. Fiksastion amneziya Korsakov sindromining asosiy belgisi hisoblanadi. Bu bemorlarda eslash qobiliyati yo’qolishi natijasida vaqtni va atrofdagi odamlarni noto’g’ri anglaydilar (dezorientirovka). Ular o’zini davolovchi vrachini, ertalabki nonushtasini eslamaydilar. Bir kishi bilan bir kunda bir necha marotaba notanish odamni ko’rgandek salomlahishi mumkin. Paramneziyalar – xotiraning aldanishi bo’lib, quyidagi turlari farqlanadi: Konfabu’lyastiya, kriptomneziya, psevdoreminisstenstiya. Konfabulyastiya - xotiradan unutilgan voqealarni o’rnini yolg’on, uydirma gaplar bilan to’ldiradi. Bemor gapirayotgan voqea uning hayotida hech qachon sodir bo’lmagan, ammo u shu voqealarni ro’y bergan deb tasdiqlaydi. Masalan: bemor uzoq vaqt kasalxonada yurib, o’zini komandirovkada 3 Progressiv amneziya- eslash qobiliyati, to’plangan xotiralar ma’lum bir tartibda yo’qoladi. 4 Fiksatsion amneziya- hozirgi vaqtdagi voqealarni xotirada saqlash va eslashning yo’qolishi. 18 mexanizmlarni ko’rsatib beruvchi tekshirishlar o’tkazila boshlandi. quyida ana shu masalalar tog’risida mulohaza yuritiladi hamda ilmiy-amaliy jishatlari yuzasidan dalillar keltiradi. Hozirgi zamon xotirani tadqiq qilish bilan bog’liq tadqiqotlarda markaziy o’rin xotira jarayonining asoslariga ajratilgan. Xotira jarayonining asoslari 3 yo’nalishda o’rganilgan: psixologik, neyro-fiziologik, bioximik. Xotiraning psixologik nazariyalari inson faolligi bilan bog’liq bo’lgan xotira jarayonlarini shakllantirishni tadqiq etadi. Ulardan birinchisi assosiativ nazariyadir. Ma’lum bir bilimlar inson ongida birin ketin o’rin olishi tufayli ularda assosiativ bog’liqlikni yuzaga keltiradi va ushbu bog’liqlikda biror bir narsa esga tushiriladi. Ushbu assosiasiyalarni 3 turga bo’lish mumkin, ya’ni ob’ektlarning fazoviy bog’liqligi, bir-biriga mosligi va qarama-qarshiligidir. Bundan 3 ta assosiasiya kelib chiqadi: bir-biriga bog’liqlik, o’xshashlik va qarama-qarshilik. Assosiasiya nazariyasi bo’yicha xotira assosiativ bog’lanishlar asosida mavjud Ma’lumotni saqlash va qayta tiklash imkoniyatiga ega. Ikkinchi psixologik nazariya xotiraning geshtalt nazariyasidir. Ushbu nazariyaning asosiy ta’limoti narsaning negizi, yaxlitligi, yig’indisidir. Ushbu nazariyaga asosan xotira yaxlit hodisa sifatida tahlil etiladi. Bixeviorizm - inson xotirasida, esda olib qolishda takrorlashning ahamiyatiga diqqatni qaratadi. Freydizm xotirani emosiyalar, motivlar va ehtiyojlar bilan bog’laydi. Xotiraning mantiqiy nazariyasi A.Bine va Byullerlar tomonidan ilgari surilib, ular xotiradagi materialni xotiraning mantiqiy esda olib qolinishi bilan bog’laydi.Bioximik nazariya tashqi ta’sir ostida nerv hujayralarida yuz beradigan o’zgarishlarni qayd qilish va xotira jarayonida DNK va RNK ahamiyatini aniqlashga qaratilgandir. DNK xotirani genetik tug’ma tashuvchi sifatida, RNK esa individual xotiraning ontogenetik asosi sifatida qabul qilinadi. Kibernetik nazariya bo’yicha xotira ma’lumotni qabul qilib olish, qayta esga tushirish va unutishdir. Adabiyotlarda keltirilishicha, navbatdagi nazariya xotira jarayonlari asoslari haqidagi fiziologik nazariyadir. Vaqt oraliqida esda olib qolish, saqlash va esga tushirish xotiraning asoslari fiziologik nazariyasini tashkil qiladi. Har qanday tashqi ta’sir nerv tizimida izsiz o’tmaydi va qandaydir "iz" qoldiradi. "Iz"ning fizik ta’siri qayta impuls harakatini engillashtiradi. Vaqtinchalik nerv 16 XULOSA Xotira inson shaxsiyatining yaxlitligi va rivojlanishini ta'minlaydi, tizimda markaziy o‘rinni egallaydi. Xotira– inson nerv tizimining eng muhim funksiyalaridan biridir. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, xotira qobiliyatlari faqat qisman inson miyasining tug‘ma xususiyatlarini aks ettiradi. Ko‘p jihatdan xotirani tizimli o‘qitish orqali rivojlantirish mumkin va keltirilgan ko‘plab misollar buni tasdiqlaydi. Shubhasiz, ayniqsa xotiraning eng yuqori namoyon bo‘lishi uchun, har bir yangi faktni mavjud bilimlar bilan bog‘lash imkonini beradigan inson bilimining umumiy darajasi muhimdir. Xotiraning buzilishida inson hayoti davomida diskomfort sezadi va bu jiddiy nevrozlar, depressiyalarga olib keladi. Agar xotiraning buzilishi davom etib ketaversa, insonni mehnat qilish qobiliyatidan mahrum etib, nogironlikka olib keladi. Ko‘p hollarda yoshi qari insonlar xotirasining buzilishi tufayli hayot davomida oddiy yumushlarni ham bajara olishmaydi, xalq tili bilan aytganda “o‘zini o‘zi eplay olmaydi”. Qarilik bilan buzilgan xotirani odatda qaytarib bo‘lmaydi, ammo yoshlikda kuzatiladigan xotira susayishi va yo‘qolishlarini tiklasa bo‘ladi. Xotira bilan bog‘liq muammolarga hatto bolalar ham duch kelishadi. Bunday muammolarni e’tibordan chetda qoldirish kerak emas, chunki inson kelajakdagi hayotiy qobiliyatlari xotira bilan chambarchas bog‘liq. Bolalar xotirasi pasayganda o‘qishdan ortda qoladi, ta’lim olish muassasalariga borgisi kelmaydi, 27 12. F.I.Xaydarov, N.I.Xalilova “Umumiy psixologiya”. Toshkent-2017 Internet resurslari 1. Elektronnaya biblioteka. http://www.koob.ru 2. Material ы po psixologii. http://www.psychology-online.net 5. Istoriya psixologii. http://www.psyche.ru/ 29 2 .o‘tkazilgan tadqiqotimizda mantiqiy xotira K S mezonida normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirganimizda (D=0. 543 p>0.05) qiymatiga ko‘ra normal taqsimlanish qonuniga mos kelmaginligini ko‘rishimiz mumkin. Mantiqiy va mexanik xotirani metodikasining normal taqsimlanish qonuniga mosligini tekshirish 2.3.3 jadval Shkalalar o‘rtacha qiymat Standart og’ish T Ishonchli darajasi Mexanik xotira o‘g ’ il ,8 343 ,8412 ,1245 ,1412 ,116 ,001 *** qiz Mantiqiy xotira o‘g ’ il ,7321 ,7412 ,2436 2436 ,235 ,532 qiz 1. O ` tkazilgan tadqiqotimizda mexanik xotira shkalasi bo ` yicha o ` g ` il bolalar va qiz bolalar guruhi solishtirilganida 99,9% da ishonchli farq mavjud ekanligini aniqladik . Ya ` ni og ` il bolalar guruhiga nisbatan qiz bolalar guruhida Mexanik xotira yuqori darajada ekanligini aniqladik ( t =,116; p <0.001). 2.O`tkazilgan tadqiqotimizda Mantiqiy xotira shkalasi bo`yicha o`g`il bolalar va qiz bolalar guruhi solishtirilganida hech qanday farq mavjud emasligini aniqladik. (t=, ,235 ;p<0.05). 26

Xotira jarayonlari va turlari

Купить